| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පටිසම්‌භිදාමග්‌ග-අට්‌ඨකථා • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
5. ඉන්‌ද්‍රියසමොධානවණ්‌ණනා
5. Indriyasamodhānavaṇṇanā
204. ඉදානි සමාධිං භාවයතො විපස්‌සනං භාවයතො ච ඉන්‌ද්‍රියසමොධානං දස්‌සෙතුකාමො පඨමං තාව උපට්‌ඨානකොසල්‌ලප්‌පභෙදං නිද්‌දිසිතුං පුථුජ්‌ජනො සමාධිං භාවෙන්‌තොතිආදිමාහ. තත්‌ථ පුථුජ්‌ජනො සමාධිං භාවෙන්‌තොති නිබ්‌බෙධභාගියං සමාධිං භාවෙන්‌තො. සෙක්‌ඛස්‌ස වීතරාගස්‌ස ච පන ලොකුත්‌තරොපි සමාධි ලබ්‌භති. ආවජ්‌ජිතත්‌තාති කසිණාදිනිමිත්‌තස්‌ස ආවජ්‌ජිතත්‌තා, කසිණාදිපරිකම්‌මං කත්‌වා තත්‌ථ උප්‌පාදිතනිමිත්‌තත්‌තාති වුත්‌තං හොති. ආරම්‌මණූපට්‌ඨානකුසලොති තස්‌ස උප්‌පාදිතස්‌ස නිමිත්‌තස්‌සෙව උපට්‌ඨානෙ කුසලො. සමථනිමිත්‌තූපට්‌ඨානකුසලොති අච්‌චාරද්‌ධවීරියතාදීහි උද්‌ධතෙ චිත්‌තෙ පස්‌සද්‌ධිසමාධිඋපෙක්‌ඛාසම්‌බොජ්‌ඣඞ්‌ගභාවනාවසෙන චිත්‌තොපසමනිමිත්‌තස්‌ස උපට්‌ඨානෙ කුසලො. පග්‌ගහනිමිත්‌තූපට්‌ඨානකුසලොති අතිසිථිලවීරියතාදීහි ලීනෙ චිත්‌තෙ ධම්‌මවිචයවීරියපීතිසම්‌බොජ්‌ඣඞ්‌ගභාවනාවසෙන චිත්‌තපග්‌ගහනිමිත්‌තස්‌ස උපට්‌ඨානෙ කුසලො. අවික්‌ඛෙපූපට්‌ඨානකුසලොති අනුද්‌ධතාලීනචිත්‌තස්‌ස සම්‌පයුත්‌තස්‌ස සමාධිස්‌ස උපට්‌ඨානෙ කුසලො. ඔභාසූපට්‌ඨානකුසලොති පඤ්‌ඤාපයොගමන්‌දතාය නිරස්‌සාදෙ චිත්‌තෙ අට්‌ඨසංවෙගවත්‌ථුපච්‌චවෙක්‌ඛණෙන චිත්‌තං සංවෙජෙත්‌වා ඤාණොභාසස්‌ස උපට්‌ඨානෙ කුසලො. අට්‌ඨ සංවෙගවත්‌ථූනි නාම ජාතිජරාබ්‍යාධිමරණානි චත්‌තාරි, අපායදුක්‌ඛං පඤ්‌චමං, අතීතෙ වට්‌ටමූලකං දුක්‌ඛං, අනාගතෙ වට්‌ටමූලකං දුක්‌ඛං, පච්‌චුප්‌පන්‌නෙ ආහාරපරියෙට්‌ඨිමූලකං දුක්‌ඛන්‌ති. සම්‌පහංසනූපට්‌ඨානකුසලොති උපසමසුඛානධිගමෙන නිරස්‌සාදෙ චිත්‌තෙ බුද්‌ධධම්‌මසඞ්‌ඝගුණානුස්‌සරණෙන චිත්‌තං පසාදෙන්‌තො සම්‌පහංසනස්‌ස උපට්‌ඨානෙ කුසලො. උපෙක්‌ඛූපට්‌ඨානකුසලොති උද්‌ධතාදිදොසවිරහිතෙ චිත්‌තෙ නිග්‌ගහපග්‌ගහාදීසු බ්‍යාපාරාභාවකරණෙන උපෙක්‌ඛාය උපට්‌ඨානෙ කුසලො. සෙක්‌ඛොති තිස්‌සො සික්‌ඛා සික්‌ඛතීති සෙක්‌ඛො. එකත්‌තූපට්‌ඨානකුසලොති සක්‌කායදිට්‌ඨාදීනං පහීනත්‌තා නෙක්‌ඛම්‌මාදිනො එකත්‌තස්‌ස උපට්‌ඨානෙ කුසලො.
204. Idāni samādhiṃ bhāvayato vipassanaṃ bhāvayato ca indriyasamodhānaṃ dassetukāmo paṭhamaṃ tāva upaṭṭhānakosallappabhedaṃ niddisituṃ puthujjano samādhiṃ bhāventotiādimāha. Tattha puthujjano samādhiṃ bhāventoti nibbedhabhāgiyaṃ samādhiṃ bhāvento. Sekkhassa vītarāgassa ca pana lokuttaropi samādhi labbhati. Āvajjitattāti kasiṇādinimittassa āvajjitattā, kasiṇādiparikammaṃ katvā tattha uppāditanimittattāti vuttaṃ hoti. Ārammaṇūpaṭṭhānakusaloti tassa uppāditassa nimittasseva upaṭṭhāne kusalo. Samathanimittūpaṭṭhānakusaloti accāraddhavīriyatādīhi uddhate citte passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgabhāvanāvasena cittopasamanimittassa upaṭṭhāne kusalo. Paggahanimittūpaṭṭhānakusaloti atisithilavīriyatādīhi līne citte dhammavicayavīriyapītisambojjhaṅgabhāvanāvasena cittapaggahanimittassa upaṭṭhāne kusalo. Avikkhepūpaṭṭhānakusaloti anuddhatālīnacittassa sampayuttassa samādhissa upaṭṭhāne kusalo. Obhāsūpaṭṭhānakusaloti paññāpayogamandatāya nirassāde citte aṭṭhasaṃvegavatthupaccavekkhaṇena cittaṃ saṃvejetvā ñāṇobhāsassa upaṭṭhāne kusalo. Aṭṭha saṃvegavatthūni nāma jātijarābyādhimaraṇāni cattāri, apāyadukkhaṃ pañcamaṃ, atīte vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, anāgate vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, paccuppanne āhārapariyeṭṭhimūlakaṃ dukkhanti. Sampahaṃsanūpaṭṭhānakusaloti upasamasukhānadhigamena nirassāde citte buddhadhammasaṅghaguṇānussaraṇena cittaṃ pasādento sampahaṃsanassa upaṭṭhāne kusalo. Upekkhūpaṭṭhānakusaloti uddhatādidosavirahite citte niggahapaggahādīsu byāpārābhāvakaraṇena upekkhāya upaṭṭhāne kusalo. Sekkhoti tisso sikkhā sikkhatīti sekkho. Ekattūpaṭṭhānakusaloti sakkāyadiṭṭhādīnaṃ pahīnattā nekkhammādino ekattassa upaṭṭhāne kusalo.
වීතරාගොති සබ්‌බසො පහීනරාගත්‌තා වීතරාගො ඛීණාසවො. ඤාණූපට්‌ඨානකුසලොති අරහා ධම්‌මෙසු විගතසම්‌මොහත්‌තා තත්‌ථ තත්‌ථ අසම්‌මොහඤාණස්‌ස උපට්‌ඨානෙ කුසලො. විමුත්‌තූපට්‌ඨානකුසලොති අරහත්‌තඵලවිමුත්‌තියා උපට්‌ඨානෙ කුසලො. විමුත්‌තීති හි සබ්‌බකිලෙසෙහි විමුත්‌තත්‌තා අරහත්‌තඵලවිමුත්‌ති අධිප්‌පෙතා.
Vītarāgoti sabbaso pahīnarāgattā vītarāgo khīṇāsavo. Ñāṇūpaṭṭhānakusaloti arahā dhammesu vigatasammohattā tattha tattha asammohañāṇassa upaṭṭhāne kusalo. Vimuttūpaṭṭhānakusaloti arahattaphalavimuttiyā upaṭṭhāne kusalo. Vimuttīti hi sabbakilesehi vimuttattā arahattaphalavimutti adhippetā.
205. විපස්‌සනාභාවනාය උපට්‌ඨානානුපට්‌ඨානෙසු අනිච්‌චතොතිආදීනි නිච්‌චතොතිආදීනි ච සීලකථායං වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බානි. පාඨතො පන ‘‘ආයූහනානුපට්‌ඨානකුසලො විපරිණාමූපට්‌ඨානකුසලො අනිමිත්‌තූපට්‌ඨානකුසලො නිමිත්‌තානුපට්‌ඨානකුසලො අප්‌පණිහිතූපට්‌ඨානකුසලො පණිධිඅනුපට්‌ඨානකුසලො අභිනිවෙසානුපට්‌ඨානකුසලො’’ති එතෙසු සාමිවචනෙන සමාසපදච්‌ඡෙදො කාතබ්‌බො. සෙසෙසු පන නිස්‌සක්‌කවචනෙන පාඨො.
205. Vipassanābhāvanāya upaṭṭhānānupaṭṭhānesu aniccatotiādīni niccatotiādīni ca sīlakathāyaṃ vuttanayeneva veditabbāni. Pāṭhato pana ‘‘āyūhanānupaṭṭhānakusalo vipariṇāmūpaṭṭhānakusalo animittūpaṭṭhānakusalo nimittānupaṭṭhānakusalo appaṇihitūpaṭṭhānakusalo paṇidhianupaṭṭhānakusalo abhinivesānupaṭṭhānakusalo’’ti etesu sāmivacanena samāsapadacchedo kātabbo. Sesesu pana nissakkavacanena pāṭho.
206. සුඤ්‌ඤතූපට්‌ඨානකුසලොති පනෙත්‌ථ සුඤ්‌ඤතො උපට්‌ඨානකුසලොති වා සුඤ්‌ඤතාය උපට්‌ඨානකුසලොති වා පදච්‌ඡෙදො කාතබ්‌බො. යස්‌මා පන නිබ්‌බිදාවිරාගනිරොධපටිනිස්‌සග්‌ගානුපස්‌සනා අධිපඤ්‌ඤාධම්‌මවිපස්‌සනා යථාභූතඤාණදස්‌සනං පටිසඞ්‌ඛානුපස්‌සනා විවට්‌ටනානුපස්‌සනාති ඉමා අට්‌ඨ මහාවිපස්‌සනා අත්‌තනො සභාවවිසෙසෙන විසෙසිතා, න ආරම්‌මණවිසෙසෙන, තස්‌මා ඉමාසං අට්‌ඨන්‌නං ‘‘අනිච්‌චතො උපට්‌ඨානකුසලො හොතී’’තිආදීනි වචනානි විය ‘‘නිබ්‌බිදාතො උපට්‌ඨානකුසලො හොතී’’තිආදීනි වචනානි න යුජ්‌ජන්‌ති. තස්‌මා එව ඉමා අට්‌ඨ න යොජිතා. ආදීනවානුපස්‌සනා පන ‘‘සුඤ්‌ඤතූපට්‌ඨානකුසලො හොති, අභිනිවෙසානුපට්‌ඨානකුසලො හොතී’’ති ඉමිනා යුගලකවචනෙනෙව අත්‌ථතො ‘‘ආදීනවතො උපට්‌ඨානකුසලො හොති, ආලයාභිනිවෙසානුපට්‌ඨානකුසලො හොතී’’ති යොජිතාව හොතීති සරූපෙන න යොජිතා. ඉති පුරිමා ච අට්‌ඨ, අයඤ්‌ච ආදීනවානුපස්‌සනාති අට්‌ඨාරසසු මහාවිපස්‌සනාසු ඉමා නව අයොජෙත්‌වා ඉතරා එව නව යොජිතාති වෙදිතබ්‌බා. ඤාණූපට්‌ඨානකුසලොති සෙක්‌ඛො විපස්‌සනූපක්‌කිලෙසානං අභාවතො විපස්‌සනාභාවනාය ඤාණස්‌ස උපට්‌ඨානෙ කුසලො. සමාධිභාවනාය පන නිකන්‌තිසබ්‌භාවතො ඤාණූපට්‌ඨානෙ කුසලොති න වුත්‌තො.
206.Suññatūpaṭṭhānakusaloti panettha suññato upaṭṭhānakusaloti vā suññatāya upaṭṭhānakusaloti vā padacchedo kātabbo. Yasmā pana nibbidāvirāganirodhapaṭinissaggānupassanā adhipaññādhammavipassanā yathābhūtañāṇadassanaṃ paṭisaṅkhānupassanā vivaṭṭanānupassanāti imā aṭṭha mahāvipassanā attano sabhāvavisesena visesitā, na ārammaṇavisesena, tasmā imāsaṃ aṭṭhannaṃ ‘‘aniccato upaṭṭhānakusalo hotī’’tiādīni vacanāni viya ‘‘nibbidāto upaṭṭhānakusalo hotī’’tiādīni vacanāni na yujjanti. Tasmā eva imā aṭṭha na yojitā. Ādīnavānupassanā pana ‘‘suññatūpaṭṭhānakusalo hoti, abhinivesānupaṭṭhānakusalo hotī’’ti iminā yugalakavacaneneva atthato ‘‘ādīnavato upaṭṭhānakusalo hoti, ālayābhinivesānupaṭṭhānakusalo hotī’’ti yojitāva hotīti sarūpena na yojitā. Iti purimā ca aṭṭha, ayañca ādīnavānupassanāti aṭṭhārasasu mahāvipassanāsu imā nava ayojetvā itarā eva nava yojitāti veditabbā. Ñāṇūpaṭṭhānakusaloti sekkho vipassanūpakkilesānaṃ abhāvato vipassanābhāvanāya ñāṇassa upaṭṭhāne kusalo. Samādhibhāvanāya pana nikantisabbhāvato ñāṇūpaṭṭhāne kusaloti na vutto.
විසඤ්‌ඤොගූපට්‌ඨානකුසලොති ‘‘කාමයොගවිසඤ්‌ඤොගො භවයොගවිසඤ්‌ඤොගො දිට්‌ඨියොගවිසඤ්‌ඤොගො අවිජ්‌ජායොගවිසඤ්‌ඤොගො’’ති (දී. නි. 3.312) චතුධා වුත්‌තස්‌ස විසඤ්‌ඤොගස්‌ස උපට්‌ඨානෙ කුසලො. සඤ්‌ඤොගානුපට්‌ඨානකුසලොති කාමයොගභවයොගදිට්‌ඨියොගාවිජ්‌ජායොගවසෙන චතුධා වුත්‌තස්‌ස සඤ්‌ඤොගස්‌ස අනුපට්‌ඨානෙ කුසලො. නිරොධූපට්‌ඨානකුසලොති ‘‘පුන චපරං, භික්‌ඛවෙ, ඛීණාසවස්‌ස භික්‌ඛුනො නිබ්‌බානනින්‌නං චිත්‌තං හොති නිබ්‌බානපොණං නිබ්‌බානපබ්‌භාරං විවෙකට්‌ඨං නෙක්‌ඛම්‌මාභිරතං බ්‍යන්‌තීභූතං සබ්‌බසො ආසවට්‌ඨානියෙහි ධම්‌මෙහී’’ති (අ. නි. 10.90; පටි. ම. 2.44 අත්‌ථතො සමානං) වුත්‌තඛීණාසවබලවසෙන නිබ්‌බානනින්‌නචිත්‌තත්‌තා ඛීණාසවොව නිරොධසඞ්‌ඛාතස්‌ස නිබ්‌බානස්‌ස උපට්‌ඨානෙ කුසලො.
Visaññogūpaṭṭhānakusaloti ‘‘kāmayogavisaññogo bhavayogavisaññogo diṭṭhiyogavisaññogo avijjāyogavisaññogo’’ti (dī. ni. 3.312) catudhā vuttassa visaññogassa upaṭṭhāne kusalo. Saññogānupaṭṭhānakusaloti kāmayogabhavayogadiṭṭhiyogāvijjāyogavasena catudhā vuttassa saññogassa anupaṭṭhāne kusalo. Nirodhūpaṭṭhānakusaloti ‘‘puna caparaṃ, bhikkhave, khīṇāsavassa bhikkhuno nibbānaninnaṃ cittaṃ hoti nibbānapoṇaṃ nibbānapabbhāraṃ vivekaṭṭhaṃ nekkhammābhirataṃ byantībhūtaṃ sabbaso āsavaṭṭhāniyehi dhammehī’’ti (a. ni. 10.90; paṭi. ma. 2.44 atthato samānaṃ) vuttakhīṇāsavabalavasena nibbānaninnacittattā khīṇāsavova nirodhasaṅkhātassa nibbānassa upaṭṭhāne kusalo.
ආරම්‌මණූපට්‌ඨානකුසලවසෙනාතිආදීසු කුසලන්‌ති ඤාණං. ඤාණම්‌පි හි කුසලපුග්‌ගලයොගතො කුසලං යථා පණ්‌ඩිතපුග්‌ගලයොගතො ‘‘පණ්‌ඩිතා ධම්‌මා’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 103). තස්‌මා කොසල්‌ලවසෙනාති අත්‌ථො.
Ārammaṇūpaṭṭhānakusalavasenātiādīsu kusalanti ñāṇaṃ. Ñāṇampi hi kusalapuggalayogato kusalaṃ yathā paṇḍitapuggalayogato ‘‘paṇḍitā dhammā’’ti (dha. sa. dukamātikā 103). Tasmā kosallavasenāti attho.
207. ඉදානි චතුසට්‌ඨියා ආකාරෙහීතිආදි ඤාණකථායං (පටි. ම. 1.107) වුත්‌තම්‌පි ඉන්‌ද්‍රියකථාසම්‌බන්‌ධෙන ඉධානෙත්‌වා වුත්‌තං. තං හෙට්‌ඨා වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං.
207. Idāni catusaṭṭhiyā ākārehītiādi ñāṇakathāyaṃ (paṭi. ma. 1.107) vuttampi indriyakathāsambandhena idhānetvā vuttaṃ. Taṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ.
208. පුන සමන්‌තචක්‌ඛුසම්‌බන්‌ධෙන ඉන්‌ද්‍රියවිධානං වත්‌තුකාමො න තස්‌ස අද්‌දිට්‌ඨමිධත්‌ථි කිඤ්‌චීතිආදිමාහ. තත්‌ථ සමන්‌තචක්‌ඛූති සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණං. පඤ්‌ඤින්‌ද්‍රියස්‌ස වසෙනාතිආදිනා පඤ්‌චන්‌නං ඉන්‌ද්‍රියානං අවියොගිතං දස්‌සෙති. සද්‌දහන්‌තො පග්‌ගණ්‌හාතීතිආදීහි එකෙකින්‌ද්‍රියමූලකෙහි පඤ්‌චහි චතුක්‌කෙහි පඤ්‌චන්‌නං ඉන්‌ද්‍රියානං නින්‌නපයොගකාලෙ වා මග්‌ගක්‌ඛණෙ වා එකරසභාවං අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤපච්‌චයභාවඤ්‌ච දස්‌සෙති. සද්‌දහිතත්‌තා පග්‌ගහිතන්‌තිආදීහි එකෙකින්‌ද්‍රියමූලකෙහි පඤ්‌චහි චතුක්‌කෙහි පඤ්‌චන්‌නං ඉන්‌ද්‍රියානං නිබ්‌බත්‌තිකාලෙ වා ඵලකාලෙ වා එකරසභාවං අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤපච්‌චයභාවඤ්‌ච දස්‌සෙති. පුන බුද්‌ධචක්‌ඛුසම්‌බන්‌ධෙන ඉන්‌ද්‍රියවිධානං වත්‌තුකාමො යං බුද්‌ධචක්‌ඛූතිආදිමාහ . තත්‌ථ බුද්‌ධචක්‌ඛූති ඉන්‌ද්‍රියපරොපරියත්‌තඤාණං ආසයානුසයඤාණඤ්‌ච. බුද්‌ධඤාණන්‌ති ච ඉදං තදෙව ද්‌වයං, සෙසං හෙට්‌ඨා වුත්‌තත්‌ථමෙවාති.
208. Puna samantacakkhusambandhena indriyavidhānaṃ vattukāmo na tassa addiṭṭhamidhatthi kiñcītiādimāha. Tattha samantacakkhūti sabbaññutaññāṇaṃ. Paññindriyassa vasenātiādinā pañcannaṃ indriyānaṃ aviyogitaṃ dasseti. Saddahanto paggaṇhātītiādīhi ekekindriyamūlakehi pañcahi catukkehi pañcannaṃ indriyānaṃ ninnapayogakāle vā maggakkhaṇe vā ekarasabhāvaṃ aññamaññapaccayabhāvañca dasseti. Saddahitattā paggahitantiādīhi ekekindriyamūlakehi pañcahi catukkehi pañcannaṃ indriyānaṃ nibbattikāle vā phalakāle vā ekarasabhāvaṃ aññamaññapaccayabhāvañca dasseti. Puna buddhacakkhusambandhena indriyavidhānaṃ vattukāmo yaṃ buddhacakkhūtiādimāha . Tattha buddhacakkhūti indriyaparopariyattañāṇaṃ āsayānusayañāṇañca. Buddhañāṇanti ca idaṃ tadeva dvayaṃ, sesaṃ heṭṭhā vuttatthamevāti.
ඉන්‌ද්‍රියසමොධානවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Indriyasamodhānavaṇṇanā niṭṭhitā.
සද්‌ධම්‌මප්‌පකාසිනියා පටිසම්‌භිදාමග්‌ග-අට්‌ඨකථාය
Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathāya
ඉන්‌ද්‍රියකථාවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Indriyakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්‌දකනිකාය • Khuddakanikāya / පටිසම්‌භිදාමග්‌ගපාළි • Paṭisambhidāmaggapāḷi / 5. ඉන්‌ද්‍රියසමොධානං • 5. Indriyasamodhānaṃ
