| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
३. इन्द्रियसुत्तवण्णना
3. Indriyasuttavaṇṇanā
६२. ततिये इन्द्रियानीति अधिपतेय्यट्ठेन इन्द्रियानि। यानि हि सहजातधम्मेसु इस्सरा विय हुत्वा तेहि अनुवत्तितब्बानि, तानि इन्द्रियानि नाम। अपिच इन्दो भगवा धम्मिस्सरो परमेन चित्तिस्सरियेन समन्नागतो। तेन इन्देन सब्बपठमं दिट्ठत्ता अधिगतत्ता परेसञ्च दिट्ठत्ता देसितत्ता विहितत्ता गोचरभावनासेवनाहि दिट्ठत्ता च इन्द्रियानि। इन्दं वा मग्गाधिगमस्स उपनिस्सयभूतं पुञ्ञकम्मं, तस्स लिङ्गानीतिपि इन्द्रियानि। अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियन्ति ‘‘अनमतग्गे संसारे अनञ्ञातं अनधिगतं अमतपदं चतुसच्चधम्ममेव वा जानिस्सामी’’ति पटिपन्नस्स इमिना पुब्बभागेन उप्पन्नं इन्द्रियं, सोतापत्तिमग्गपञ्ञायेतं अधिवचनं। अञ्ञिन्द्रियन्ति आजाननइन्द्रियं। तत्रायं वचनत्थो – आजानाति पठममग्गञाणेन दिट्ठमरियादं अनतिक्कमित्वाव जानातीति अञ्ञा। यथेव हि पठममग्गपञ्ञा दुक्खादीसु परिञ्ञाभिसमयादिवसेन पवत्तति, तथेव अयम्पि पवत्ततीति अञ्ञा च सा यथावुत्तेनट्ठेन इन्द्रियं चाति अञ्ञिन्द्रियं। आजाननट्ठेनेव अञ्ञस्स वा अरियपुग्गलस्स इन्द्रियन्ति अञ्ञिन्द्रियं, सोतापत्तिफलतो पट्ठाय छसु ठानेसु ञाणस्सेतं अधिवचनं। अञ्ञाताविन्द्रियन्ति अञ्ञाताविनो चतूसु सच्चेसु निट्ठितञाणकिच्चस्स खीणासवस्स उप्पज्जनतो इन्द्रियट्ठसम्भवतो च अञ्ञाताविन्द्रियं। एत्थ च पठमपच्छिमानि पठममग्गचतुत्थफलवसेन एकट्ठानिकानि, इतरं इतरमग्गफलवसेन छट्ठानिकन्ति वेदितब्बं।
62. Tatiye indriyānīti adhipateyyaṭṭhena indriyāni. Yāni hi sahajātadhammesu issarā viya hutvā tehi anuvattitabbāni, tāni indriyāni nāma. Apica indo bhagavā dhammissaro paramena cittissariyena samannāgato. Tena indena sabbapaṭhamaṃ diṭṭhattā adhigatattā paresañca diṭṭhattā desitattā vihitattā gocarabhāvanāsevanāhi diṭṭhattā ca indriyāni. Indaṃ vā maggādhigamassa upanissayabhūtaṃ puññakammaṃ, tassa liṅgānītipi indriyāni. Anaññātaññassāmītindriyanti ‘‘anamatagge saṃsāre anaññātaṃ anadhigataṃ amatapadaṃ catusaccadhammameva vā jānissāmī’’ti paṭipannassa iminā pubbabhāgena uppannaṃ indriyaṃ, sotāpattimaggapaññāyetaṃ adhivacanaṃ. Aññindriyanti ājānanaindriyaṃ. Tatrāyaṃ vacanattho – ājānāti paṭhamamaggañāṇena diṭṭhamariyādaṃ anatikkamitvāva jānātīti aññā. Yatheva hi paṭhamamaggapaññā dukkhādīsu pariññābhisamayādivasena pavattati, tatheva ayampi pavattatīti aññā ca sā yathāvuttenaṭṭhena indriyaṃ cāti aññindriyaṃ. Ājānanaṭṭheneva aññassa vā ariyapuggalassa indriyanti aññindriyaṃ, sotāpattiphalato paṭṭhāya chasu ṭhānesu ñāṇassetaṃ adhivacanaṃ. Aññātāvindriyanti aññātāvino catūsu saccesu niṭṭhitañāṇakiccassa khīṇāsavassa uppajjanato indriyaṭṭhasambhavato ca aññātāvindriyaṃ. Ettha ca paṭhamapacchimāni paṭhamamaggacatutthaphalavasena ekaṭṭhānikāni, itaraṃ itaramaggaphalavasena chaṭṭhānikanti veditabbaṃ.
गाथासु सिक्खमानस्साति अधिसीलसिक्खादयो सिक्खमानस्स भावेन्तस्स। उजुमग्गानुसारिनोति उजुमग्गो वुच्चति अरियमग्गो, अन्तद्वयविवज्जितत्ता तस्स अनुस्सरणतो उजुमग्गानुसारिनो, पटिपाटिया मग्गे उप्पादेन्तस्साति अत्थो। खयस्मिन्ति अनवसेसकिलेसानं खेपनतो खयसङ्खाते अग्गमग्गे ञाणं पठमं पुरेयेव उप्पज्जति। ततो अञ्ञा अनन्तराति ततो मग्गञाणतो अनन्तरा अरहत्तं उप्पज्जति। अथ वा उजुमग्गानुसारिनोति लीनुद्धच्चपतिट्ठानायूहनादिके वज्जेत्वा समथविपस्सनं युगनद्धं कत्वा भावनावसेन पवत्तं पुब्बभागमग्गं अनुस्सरन्तस्स अनुगच्छन्तस्स पटिपज्जन्तस्स गोत्रभुञाणानन्तरं दिट्ठेकट्ठानं किलेसानं खेपनतो खयस्मिं सोतापत्तिमग्गे पठमं ञाणं अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं उप्पज्जति। ततो अञ्ञा अनन्तराति ततो पठमञाणतो अनन्तरा अनन्तरतो पट्ठाय याव अग्गमग्गा अञ्ञा अञ्ञिन्द्रियं उप्पज्जति।
Gāthāsu sikkhamānassāti adhisīlasikkhādayo sikkhamānassa bhāventassa. Ujumaggānusārinoti ujumaggo vuccati ariyamaggo, antadvayavivajjitattā tassa anussaraṇato ujumaggānusārino, paṭipāṭiyā magge uppādentassāti attho. Khayasminti anavasesakilesānaṃ khepanato khayasaṅkhāte aggamagge ñāṇaṃ paṭhamaṃ pureyeva uppajjati. Tato aññā anantarāti tato maggañāṇato anantarā arahattaṃ uppajjati. Atha vā ujumaggānusārinoti līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanādike vajjetvā samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ katvā bhāvanāvasena pavattaṃ pubbabhāgamaggaṃ anussarantassa anugacchantassa paṭipajjantassa gotrabhuñāṇānantaraṃ diṭṭhekaṭṭhānaṃ kilesānaṃ khepanato khayasmiṃ sotāpattimagge paṭhamaṃ ñāṇaṃ anaññātaññassāmītindriyaṃ uppajjati. Tato aññā anantarāti tato paṭhamañāṇato anantarā anantarato paṭṭhāya yāva aggamaggā aññā aññindriyaṃ uppajjati.
ततो अञ्ञा विमुत्तस्साति ततो अञ्ञा अञ्ञिन्द्रियतो पच्छा अरहत्तमग्गञाणानन्तरा अरहत्तफलेन पञ्ञाविमुत्तिया अञ्ञाताविन्द्रियेन विमुत्तस्स। ञाणं वे होति तादिनोति अरहत्तफलुप्पत्तितो उत्तरकाले इट्ठानिट्ठादीसु तादिलक्खणप्पत्तस्स खीणासवस्स पच्चवेक्खणञाणं उप्पज्जति। कथं उप्पज्जतीति आह ‘‘अकुप्पा मे विमुत्ती’’ति। तस्स अकुप्पभावस्स कारणं दस्सेति ‘‘भवसंयोजनक्खया’’ति।
Tatoaññā vimuttassāti tato aññā aññindriyato pacchā arahattamaggañāṇānantarā arahattaphalena paññāvimuttiyā aññātāvindriyena vimuttassa. Ñāṇaṃ ve hoti tādinoti arahattaphaluppattito uttarakāle iṭṭhāniṭṭhādīsu tādilakkhaṇappattassa khīṇāsavassa paccavekkhaṇañāṇaṃ uppajjati. Kathaṃ uppajjatīti āha ‘‘akuppā me vimuttī’’ti. Tassa akuppabhāvassa kāraṇaṃ dasseti ‘‘bhavasaṃyojanakkhayā’’ti.
इदानि तादिसं खीणासवं थोमेन्तो ‘‘स वे इन्द्रियसम्पन्नो’’ति ततियं गाथमाह। तत्थ इन्द्रियसम्पन्नोति यथावुत्तेहि तीहि लोकुत्तरिन्द्रियेहि समन्नागतो, सुद्धेहिपि वा पटिप्पस्सद्धिलद्धेहि सद्धादीहि इन्द्रियेहि समन्नागतो परिपुण्णो, ततो एव चक्खादीहि सुट्ठु वूपसन्तेहि निब्बिसेवनेहि इन्द्रियेहि समन्नागतो। तेनाह ‘‘सन्तो’’ति, सब्बकिलेसपरिळाहवूपसमेन उपसन्तोति अत्थो। सन्तिपदे रतोति निब्बाने अभिरतो अधिमुत्तो। एत्थ च ‘‘इन्द्रियसम्पन्नो’’ति एतेन भावितमग्गता, परिञ्ञातक्खन्धता चस्स दस्सिता। ‘‘सन्तो’’ति एतेन पहीनकिलेसता, ‘‘सन्तिपदे रतो’’ति एतेन सच्छिकतनिरोधताति। सेसं वुत्तनयमेव।
Idāni tādisaṃ khīṇāsavaṃ thomento ‘‘sa ve indriyasampanno’’ti tatiyaṃ gāthamāha. Tattha indriyasampannoti yathāvuttehi tīhi lokuttarindriyehi samannāgato, suddhehipi vā paṭippassaddhiladdhehi saddhādīhi indriyehi samannāgato paripuṇṇo, tato eva cakkhādīhi suṭṭhu vūpasantehi nibbisevanehi indriyehi samannāgato. Tenāha ‘‘santo’’ti, sabbakilesapariḷāhavūpasamena upasantoti attho. Santipade ratoti nibbāne abhirato adhimutto. Ettha ca ‘‘indriyasampanno’’ti etena bhāvitamaggatā, pariññātakkhandhatā cassa dassitā. ‘‘Santo’’ti etena pahīnakilesatā, ‘‘santipade rato’’ti etena sacchikatanirodhatāti. Sesaṃ vuttanayameva.
ततियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Tatiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / ३. इन्द्रियसुत्तं • 3. Indriyasuttaṃ
