| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / อิติวุตฺตก-อฎฺฐกถา • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
๓. อินฺทฺริยสุตฺตวณฺณนา
3. Indriyasuttavaṇṇanā
๖๒. ตติเย อินฺทฺริยานีติ อธิปเตยฺยเฎฺฐน อินฺทฺริยานิฯ ยานิ หิ สหชาตธเมฺมสุ อิสฺสรา วิย หุตฺวา เตหิ อนุวตฺติตพฺพานิ, ตานิ อินฺทฺริยานิ นามฯ อปิจ อิโนฺท ภควา ธมฺมิสฺสโร ปรเมน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโตฯ เตน อิเนฺทน สพฺพปฐมํ ทิฎฺฐตฺตา อธิคตตฺตา ปเรสญฺจ ทิฎฺฐตฺตา เทสิตตฺตา วิหิตตฺตา โคจรภาวนาเสวนาหิ ทิฎฺฐตฺตา จ อินฺทฺริยานิฯ อินฺทํ วา มคฺคาธิคมสฺส อุปนิสฺสยภูตํ ปุญฺญกมฺมํ, ตสฺส ลิงฺคานีติปิ อินฺทฺริยานิฯ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ ‘‘อนมตเคฺค สํสาเร อนญฺญาตํ อนธิคตํ อมตปทํ จตุสจฺจธมฺมเมว วา ชานิสฺสามี’’ติ ปฎิปนฺนสฺส อิมินา ปุพฺพภาเคน อุปฺปนฺนํ อินฺทฺริยํ, โสตาปตฺติมคฺคปญฺญาเยตํ อธิวจนํฯ อญฺญินฺทฺริยนฺติ อาชานนอินฺทฺริยํฯ ตตฺรายํ วจนโตฺถ – อาชานาติ ปฐมมคฺคญาเณน ทิฎฺฐมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวาว ชานาตีติ อญฺญาฯ ยเถว หิ ปฐมมคฺคปญฺญา ทุกฺขาทีสุ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน ปวตฺตติ, ตเถว อยมฺปิ ปวตฺตตีติ อญฺญา จ สา ยถาวุเตฺตนเฎฺฐน อินฺทฺริยํ จาติ อญฺญินฺทฺริยํฯ อาชานนเฎฺฐเนว อญฺญสฺส วา อริยปุคฺคลสฺส อินฺทฺริยนฺติ อญฺญินฺทฺริยํ, โสตาปตฺติผลโต ปฎฺฐาย ฉสุ ฐาเนสุ ญาณเสฺสตํ อธิวจนํฯ อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติ อญฺญาตาวิโน จตูสุ สเจฺจสุ นิฎฺฐิตญาณกิจฺจสฺส ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฎฺฐสมฺภวโต จ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ เอตฺถ จ ปฐมปจฺฉิมานิ ปฐมมคฺคจตุตฺถผลวเสน เอกฎฺฐานิกานิ, อิตรํ อิตรมคฺคผลวเสน ฉฎฺฐานิกนฺติ เวทิตพฺพํฯ
62. Tatiye indriyānīti adhipateyyaṭṭhena indriyāni. Yāni hi sahajātadhammesu issarā viya hutvā tehi anuvattitabbāni, tāni indriyāni nāma. Apica indo bhagavā dhammissaro paramena cittissariyena samannāgato. Tena indena sabbapaṭhamaṃ diṭṭhattā adhigatattā paresañca diṭṭhattā desitattā vihitattā gocarabhāvanāsevanāhi diṭṭhattā ca indriyāni. Indaṃ vā maggādhigamassa upanissayabhūtaṃ puññakammaṃ, tassa liṅgānītipi indriyāni. Anaññātaññassāmītindriyanti ‘‘anamatagge saṃsāre anaññātaṃ anadhigataṃ amatapadaṃ catusaccadhammameva vā jānissāmī’’ti paṭipannassa iminā pubbabhāgena uppannaṃ indriyaṃ, sotāpattimaggapaññāyetaṃ adhivacanaṃ. Aññindriyanti ājānanaindriyaṃ. Tatrāyaṃ vacanattho – ājānāti paṭhamamaggañāṇena diṭṭhamariyādaṃ anatikkamitvāva jānātīti aññā. Yatheva hi paṭhamamaggapaññā dukkhādīsu pariññābhisamayādivasena pavattati, tatheva ayampi pavattatīti aññā ca sā yathāvuttenaṭṭhena indriyaṃ cāti aññindriyaṃ. Ājānanaṭṭheneva aññassa vā ariyapuggalassa indriyanti aññindriyaṃ, sotāpattiphalato paṭṭhāya chasu ṭhānesu ñāṇassetaṃ adhivacanaṃ. Aññātāvindriyanti aññātāvino catūsu saccesu niṭṭhitañāṇakiccassa khīṇāsavassa uppajjanato indriyaṭṭhasambhavato ca aññātāvindriyaṃ. Ettha ca paṭhamapacchimāni paṭhamamaggacatutthaphalavasena ekaṭṭhānikāni, itaraṃ itaramaggaphalavasena chaṭṭhānikanti veditabbaṃ.
คาถาสุ สิกฺขมานสฺสาติ อธิสีลสิกฺขาทโย สิกฺขมานสฺส ภาเวนฺตสฺสฯ อุชุมคฺคานุสาริโนติ อุชุมโคฺค วุจฺจติ อริยมโคฺค, อนฺตทฺวยวิวชฺชิตตฺตา ตสฺส อนุสฺสรณโต อุชุมคฺคานุสาริโน, ปฎิปาฎิยา มเคฺค อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ อโตฺถฯ ขยสฺมินฺติ อนวเสสกิเลสานํ เขปนโต ขยสงฺขาเต อคฺคมเคฺค ญาณํ ปฐมํ ปุเรเยว อุปฺปชฺชติฯ ตโต อญฺญา อนนฺตราติ ตโต มคฺคญาณโต อนนฺตรา อรหตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อถ วา อุชุมคฺคานุสาริโนติ ลีนุทฺธจฺจปติฎฺฐานายูหนาทิเก วเชฺชตฺวา สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ กตฺวา ภาวนาวเสน ปวตฺตํ ปุพฺพภาคมคฺคํ อนุสฺสรนฺตสฺส อนุคจฺฉนฺตสฺส ปฎิปชฺชนฺตสฺส โคตฺรภุญาณานนฺตรํ ทิเฎฺฐกฎฺฐานํ กิเลสานํ เขปนโต ขยสฺมิํ โสตาปตฺติมเคฺค ปฐมํ ญาณํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติฯ ตโต อญฺญา อนนฺตราติ ตโต ปฐมญาณโต อนนฺตรา อนนฺตรโต ปฎฺฐาย ยาว อคฺคมคฺคา อญฺญา อญฺญินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติฯ
Gāthāsu sikkhamānassāti adhisīlasikkhādayo sikkhamānassa bhāventassa. Ujumaggānusārinoti ujumaggo vuccati ariyamaggo, antadvayavivajjitattā tassa anussaraṇato ujumaggānusārino, paṭipāṭiyā magge uppādentassāti attho. Khayasminti anavasesakilesānaṃ khepanato khayasaṅkhāte aggamagge ñāṇaṃ paṭhamaṃ pureyeva uppajjati. Tato aññā anantarāti tato maggañāṇato anantarā arahattaṃ uppajjati. Atha vā ujumaggānusārinoti līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanādike vajjetvā samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ katvā bhāvanāvasena pavattaṃ pubbabhāgamaggaṃ anussarantassa anugacchantassa paṭipajjantassa gotrabhuñāṇānantaraṃ diṭṭhekaṭṭhānaṃ kilesānaṃ khepanato khayasmiṃ sotāpattimagge paṭhamaṃ ñāṇaṃ anaññātaññassāmītindriyaṃ uppajjati. Tato aññā anantarāti tato paṭhamañāṇato anantarā anantarato paṭṭhāya yāva aggamaggā aññā aññindriyaṃ uppajjati.
ตโต อญฺญา วิมุตฺตสฺสาติ ตโต อญฺญา อญฺญินฺทฺริยโต ปจฺฉา อรหตฺตมคฺคญาณานนฺตรา อรหตฺตผเลน ปญฺญาวิมุตฺติยา อญฺญาตาวินฺทฺริเยน วิมุตฺตสฺสฯ ญาณํ เว โหติ ตาทิโนติ อรหตฺตผลุปฺปตฺติโต อุตฺตรกาเล อิฎฺฐานิฎฺฐาทีสุ ตาทิลกฺขณปฺปตฺตสฺส ขีณาสวสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณํ อุปฺปชฺชติฯ กถํ อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘อกุปฺปา เม วิมุตฺตี’’ติฯ ตสฺส อกุปฺปภาวสฺส การณํ ทเสฺสติ ‘‘ภวสํโยชนกฺขยา’’ติฯ
Tatoaññā vimuttassāti tato aññā aññindriyato pacchā arahattamaggañāṇānantarā arahattaphalena paññāvimuttiyā aññātāvindriyena vimuttassa. Ñāṇaṃ ve hoti tādinoti arahattaphaluppattito uttarakāle iṭṭhāniṭṭhādīsu tādilakkhaṇappattassa khīṇāsavassa paccavekkhaṇañāṇaṃ uppajjati. Kathaṃ uppajjatīti āha ‘‘akuppā me vimuttī’’ti. Tassa akuppabhāvassa kāraṇaṃ dasseti ‘‘bhavasaṃyojanakkhayā’’ti.
อิทานิ ตาทิสํ ขีณาสวํ โถเมโนฺต ‘‘ส เว อินฺทฺริยสมฺปโนฺน’’ติ ตติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ อินฺทฺริยสมฺปโนฺนติ ยถาวุเตฺตหิ ตีหิ โลกุตฺตรินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโต, สุเทฺธหิปิ วา ปฎิปฺปสฺสทฺธิลเทฺธหิ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโต ปริปุโณฺณ, ตโต เอว จกฺขาทีหิ สุฎฺฐุ วูปสเนฺตหิ นิพฺพิเสวเนหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโตฯ เตนาห ‘‘สโนฺต’’ติ, สพฺพกิเลสปริฬาหวูปสเมน อุปสโนฺตติ อโตฺถฯ สนฺติปเท รโตติ นิพฺพาเน อภิรโต อธิมุโตฺตฯ เอตฺถ จ ‘‘อินฺทฺริยสมฺปโนฺน’’ติ เอเตน ภาวิตมคฺคตา, ปริญฺญาตกฺขนฺธตา จสฺส ทสฺสิตาฯ ‘‘สโนฺต’’ติ เอเตน ปหีนกิเลสตา, ‘‘สนฺติปเท รโต’’ติ เอเตน สจฺฉิกตนิโรธตาติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
Idāni tādisaṃ khīṇāsavaṃ thomento ‘‘sa ve indriyasampanno’’ti tatiyaṃ gāthamāha. Tattha indriyasampannoti yathāvuttehi tīhi lokuttarindriyehi samannāgato, suddhehipi vā paṭippassaddhiladdhehi saddhādīhi indriyehi samannāgato paripuṇṇo, tato eva cakkhādīhi suṭṭhu vūpasantehi nibbisevanehi indriyehi samannāgato. Tenāha ‘‘santo’’ti, sabbakilesapariḷāhavūpasamena upasantoti attho. Santipade ratoti nibbāne abhirato adhimutto. Ettha ca ‘‘indriyasampanno’’ti etena bhāvitamaggatā, pariññātakkhandhatā cassa dassitā. ‘‘Santo’’ti etena pahīnakilesatā, ‘‘santipade rato’’ti etena sacchikatanirodhatāti. Sesaṃ vuttanayameva.
ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Tatiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / อิติวุตฺตกปาฬิ • Itivuttakapāḷi / ๓. อินฺทฺริยสุตฺตํ • 3. Indriyasuttaṃ
