| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
१. इन्द्रियवारवण्णना
1. Indriyavāravaṇṇanā
२३. अथ मेत्तूपसंहाराकारं इन्द्रियादिपरिभावनञ्च दस्सेतुं सब्बेसं सत्तानं पीळनं वज्जेत्वातिआदिमाह। तत्थ पीळनन्ति अब्भन्तरतो सरीरपीळनं। उपघातन्ति बाहिरतो सरीरोपघातं। सन्तापन्ति यथा तथा वा चित्तसन्तापनं। परियादानन्ति पकतिया जीवितादिपरिक्खयं। विहेसन्ति परतो जीवितविहेठनं। वज्जेत्वाति पीळनादीसु एकेकं अत्तनो चित्तेनेव अपनेत्वा। इमानि पीळनादीनि पञ्च पदानि मेत्तोपसंहारस्स पटिपक्खविवज्जनवसेन वुत्तानि, अपीळनायातिआदीनि मेत्तोपसंहारवसेन। अपीळनायाति अपीळनाकारेन, सब्बे सत्ते मेत्तायतीति सम्बन्धो। एवं सेसेसुपि। मा वेरिनो मा दुक्खिनो मा दुक्खितत्ताति इमानिपि तीणि मेत्तोपसंहारस्स पटिपक्खपटिक्खेपवचनानि। मा-वचनस्स मा होन्तूति अत्थो। अवेरिनो सुखिनो सुखितत्ताति इमानि तीणि मेत्तोपसंहारवचनानि। ‘‘अब्यापज्जा अनीघा’’ति इदं द्वयं ‘‘सुखिनो’’ति वचनेन सङ्गहितन्ति वेदितब्बं। सुखितत्ताति तस्सेव सुखस्स निच्चप्पवत्तिदस्सनं। ‘‘सुखितत्ता’’ति च ‘‘सुखी अत्तानं परिहरन्तू’’ति च अत्थतो एकं। ‘‘अपीळनाया’’तिआदीहि वा अब्यापज्जानीघवचनानि सङ्गहितानि। अट्ठहाकारेहीति ‘‘अपीळनाया’’तिआदयो पञ्च मेत्तोपसंहाराकारा ‘‘अवेरिनो होन्तू’’तिआदयो तयो मेत्तोपसंहाराकाराति इमेहि अट्ठहाकारेहि। मेत्तायतीति सिनिय्हति। तं धम्मं चेतयतीति तं हितोपसंहारं चेतयति अभिसन्दहति, पवत्तेतीति अत्थो। सब्बब्यापादपरियुट्ठानेहि विमुच्चतीति मेत्ताय पटिपक्खभूतेहि सब्बेहि ब्यापादसमुदाचारेहि विक्खम्भनतो विमुच्चति। मेत्ता च चेतो च विमुत्ति चाति एकायेव मेत्ता तिधा वण्णिता।
23. Atha mettūpasaṃhārākāraṃ indriyādiparibhāvanañca dassetuṃ sabbesaṃ sattānaṃ pīḷanaṃ vajjetvātiādimāha. Tattha pīḷananti abbhantarato sarīrapīḷanaṃ. Upaghātanti bāhirato sarīropaghātaṃ. Santāpanti yathā tathā vā cittasantāpanaṃ. Pariyādānanti pakatiyā jīvitādiparikkhayaṃ. Vihesanti parato jīvitaviheṭhanaṃ. Vajjetvāti pīḷanādīsu ekekaṃ attano citteneva apanetvā. Imāni pīḷanādīni pañca padāni mettopasaṃhārassa paṭipakkhavivajjanavasena vuttāni, apīḷanāyātiādīni mettopasaṃhāravasena. Apīḷanāyāti apīḷanākārena, sabbe satte mettāyatīti sambandho. Evaṃ sesesupi. Mā verino mā dukkhino mā dukkhitattāti imānipi tīṇi mettopasaṃhārassa paṭipakkhapaṭikkhepavacanāni. Mā-vacanassa mā hontūti attho. Averino sukhino sukhitattāti imāni tīṇi mettopasaṃhāravacanāni. ‘‘Abyāpajjā anīghā’’ti idaṃ dvayaṃ ‘‘sukhino’’ti vacanena saṅgahitanti veditabbaṃ. Sukhitattāti tasseva sukhassa niccappavattidassanaṃ. ‘‘Sukhitattā’’ti ca ‘‘sukhī attānaṃ pariharantū’’ti ca atthato ekaṃ. ‘‘Apīḷanāyā’’tiādīhi vā abyāpajjānīghavacanāni saṅgahitāni. Aṭṭhahākārehīti ‘‘apīḷanāyā’’tiādayo pañca mettopasaṃhārākārā ‘‘averino hontū’’tiādayo tayo mettopasaṃhārākārāti imehi aṭṭhahākārehi. Mettāyatīti siniyhati. Taṃ dhammaṃ cetayatīti taṃ hitopasaṃhāraṃ cetayati abhisandahati, pavattetīti attho. Sabbabyāpādapariyuṭṭhānehivimuccatīti mettāya paṭipakkhabhūtehi sabbehi byāpādasamudācārehi vikkhambhanato vimuccati. Mettā ca ceto ca vimutti cāti ekāyeva mettā tidhā vaṇṇitā.
अवेरिनो खेमिनो सुखिनोति इमानि तीणि पदानि पुब्बे वुत्ते आकारे सङ्खेपेन सङ्गहेत्वा वुत्तानि। सद्धाय अधिमुच्चतीतिआदिना नयेन वुत्तानि पञ्चिन्द्रियानि मेत्ताय सम्पयुत्तानियेव। आसेवनातिआदीसु छसु वारेसु आसेवीयति एतेहि मेत्ताति आसेवना। तथा भावना बहुलीकम्मं। अलङ्काराति विभूसना। स्वालङ्कताति सुट्ठु अलङ्कता भूसिता। परिक्खाराति सम्भारा। सुपरिक्खताति सुट्ठु सम्भता। परिवाराति रक्खनट्ठेन। पुन आसेवनादीनि अट्ठवीसति पदानि मेत्ताय वण्णभणनत्थं वुत्तानि। तत्थ पारिपूरीति परिपुण्णभावा। सहगताति मेत्ताय सहगता। तथा सहजातादयो। पक्खन्दनाति मेत्ताय पविसना, पक्खन्दति एतेहि मेत्ताति वा पक्खन्दना। तथा संसीदनादयो। एतं सन्तन्ति फस्सनाति एसा मेत्ता सन्ताति एतेहि फस्सना होतीति एतं सन्तन्ति फस्सना ‘‘एतदग्ग’’न्तिआदीसु (अ॰ नि॰ १.१८८ आदयो) विय नपुंसकवचनं। स्वाधिट्ठिताति सुट्ठु पतिट्ठिता। सुसमुग्गताति सुट्ठु समुस्सिता। सुविमुत्ताति अत्तनो अत्तनो पच्चनीकेहि सुट्ठु विमुत्ता। निब्बत्तेन्तीति मेत्तासम्पयुत्ता हुत्वा मेत्तं निब्बत्तेन्ति। जोतेन्तीति पाकटं करोन्ति। पतापेन्तीति विरोचेन्ति।
Averino khemino sukhinoti imāni tīṇi padāni pubbe vutte ākāre saṅkhepena saṅgahetvā vuttāni. Saddhāya adhimuccatītiādinā nayena vuttāni pañcindriyāni mettāya sampayuttāniyeva. Āsevanātiādīsu chasu vāresu āsevīyati etehi mettāti āsevanā. Tathā bhāvanā bahulīkammaṃ. Alaṅkārāti vibhūsanā. Svālaṅkatāti suṭṭhu alaṅkatā bhūsitā. Parikkhārāti sambhārā. Suparikkhatāti suṭṭhu sambhatā. Parivārāti rakkhanaṭṭhena. Puna āsevanādīni aṭṭhavīsati padāni mettāya vaṇṇabhaṇanatthaṃ vuttāni. Tattha pāripūrīti paripuṇṇabhāvā. Sahagatāti mettāya sahagatā. Tathā sahajātādayo. Pakkhandanāti mettāya pavisanā, pakkhandati etehi mettāti vā pakkhandanā. Tathā saṃsīdanādayo. Etaṃ santanti phassanāti esā mettā santāti etehi phassanā hotīti etaṃ santanti phassanā ‘‘etadagga’’ntiādīsu (a. ni. 1.188 ādayo) viya napuṃsakavacanaṃ. Svādhiṭṭhitāti suṭṭhu patiṭṭhitā. Susamuggatāti suṭṭhu samussitā. Suvimuttāti attano attano paccanīkehi suṭṭhu vimuttā. Nibbattentīti mettāsampayuttā hutvā mettaṃ nibbattenti. Jotentīti pākaṭaṃ karonti. Patāpentīti virocenti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / १. इन्द्रियवारो • 1. Indriyavāro
