| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / វិភង្គ-អនុដីកា • Vibhaṅga-anuṭīkā |
៥. ឥន្ទ្រិយវិភង្គោ
5. Indriyavibhaṅgo
១. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា
1. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
២១៩. ចក្ខុទ្វារភាវេតិ ចក្ខុទ្វារភាវហេតុ។ តំទ្វារិកេហីតិ តស្មិំ ទ្វារេ បវត្តនកេហិ ចិត្តចេតសិកេហិ។ តេ ហិ ‘‘តំ ទ្វារំ បវត្តិឱកាសភូតំ ឯតេសំ អត្ថី’’តិ តំទ្វារិកា។ ននុ ច តព្ពត្ថុកេហិបិ តំ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតិ។ តេនាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តិក្ខេ តិក្ខត្តា, មន្ទេ ច មន្ទត្តា’’តិ? សច្ចំ ការេតិ, តព្ពត្ថុកាបិ បន ឥធ ‘‘តំទ្វារិកា’’ឥច្ចេវ វុត្តា។ អបរិច្ចត្តទ្វារភាវំយេវ ហិ ចក្ខុ និស្សយដ្ឋេន ‘‘វត្ថូ’’តិ វុច្ចតិ។ អថ វា តំទ្វារិកេសុ តស្ស ឥន្ទដ្ឋោ បាកដោតិ ‘‘តំទ្វារិកេហី’’តិ វុត្តំ។ ឥន្ទដ្ឋោ បរេហិ អនុវត្តនីយតា បរមិស្សរភាវោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តញ្ហិ…បេ.… អនុវត្តន្តី’’តិ អាហ។ តត្ថ តន្តិ ចក្ខុំ។ តេតិ តំទ្វារិកេ។ កិរិយានិដ្ឋានវាចី អាវី-សទ្ទោ ‘‘វិជិតាវី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៥៨; ២.៣៣; ៣.១៩៩) វិយាតិ អាហ ‘‘បរិនិដ្ឋិតកិច្ចជានន’’ន្តិ។
219. Cakkhudvārabhāveti cakkhudvārabhāvahetu. Taṃdvārikehīti tasmiṃ dvāre pavattanakehi cittacetasikehi. Te hi ‘‘taṃ dvāraṃ pavattiokāsabhūtaṃ etesaṃ atthī’’ti taṃdvārikā. Nanu ca tabbatthukehipi taṃ indaṭṭhaṃ kāreti. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tikkhe tikkhattā, mande ca mandattā’’ti? Saccaṃ kāreti, tabbatthukāpi pana idha ‘‘taṃdvārikā’’icceva vuttā. Apariccattadvārabhāvaṃyeva hi cakkhu nissayaṭṭhena ‘‘vatthū’’ti vuccati. Atha vā taṃdvārikesu tassa indaṭṭho pākaṭoti ‘‘taṃdvārikehī’’ti vuttaṃ. Indaṭṭho parehi anuvattanīyatā paramissarabhāvoti dassento ‘‘tañhi…pe… anuvattantī’’ti āha. Tattha tanti cakkhuṃ. Teti taṃdvārike. Kiriyāniṭṭhānavācī āvī-saddo ‘‘vijitāvī’’tiādīsu (dī. ni. 1.258; 2.33; 3.199) viyāti āha ‘‘pariniṭṭhitakiccajānana’’nti.
‘‘ឆ ឥមានិ, ភិក្ខវេ, ឥន្ទ្រិយានិ។ កតមានិ ឆ? ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ.… មនិន្ទ្រិយ’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.៤៩៥-៤៩៩) ឯវំ កត្ថចិ ឆបិន្ទ្រិយានិ អាគតានិ, កស្មា បន សុត្តន្តេ ខន្ធាទយោ វិយ ឥន្ទ្រិយានិ ឯកជ្ឈំ ន វុត្តានិ, អភិធម្មេ ច វុត្តានីតិ អាហ ‘‘តត្ថ សុត្តន្តេ’’តិអាទិ។ និស្សរណូបាយាទិភាវតោតិ ឯត្ថ លោកុត្តរេសុ មគ្គបរិយាបន្នានិ និស្សរណំ, ឥតរានិ និស្សរណផលំ, វិវដ្ដសន្និស្សិតេន និព្ពត្តិតានិ សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនិ និស្សរណូបាយោ, ឥតរេសុ កានិចិ បវត្តិភូតានិ, កានិចិ បវត្តិឧបាយោតិ វេទិតព្ពានិ។
‘‘Cha imāni, bhikkhave, indriyāni. Katamāni cha? Cakkhundriyaṃ…pe… manindriya’’nti (saṃ. ni. 5.495-499) evaṃ katthaci chapindriyāni āgatāni, kasmā pana suttante khandhādayo viya indriyāni ekajjhaṃ na vuttāni, abhidhamme ca vuttānīti āha ‘‘tattha suttante’’tiādi. Nissaraṇūpāyādibhāvatoti ettha lokuttaresu maggapariyāpannāni nissaraṇaṃ, itarāni nissaraṇaphalaṃ, vivaṭṭasannissitena nibbattitāni saddhindriyādīni nissaraṇūpāyo, itaresu kānici pavattibhūtāni, kānici pavattiupāyoti veditabbāni.
ខីណាសវស្ស ភាវភូតោតិ ឆឡង្គុបេក្ខា វិយ ខីណាសវស្សេវ ធម្មភូតោ។
Khīṇāsavassa bhāvabhūtoti chaḷaṅgupekkhā viya khīṇāsavasseva dhammabhūto.
ទ្វេ អត្ថាតិ ឥន្ទលិង្គឥន្ទសិដ្ឋដ្ឋា។ អត្តនោ បច្ចយវសេនាតិ យថាសកំ កម្មាទិបច្ចយវសេន។ តំសហិតសន្តានេតិ ឥត្ថិន្ទ្រិយសហិតេ, បុរិសិន្ទ្រិយសហិតេ ច សន្តានេ។ អញ្ញាការេនាតិ ឥត្ថិអាទិតោ អញ្ញេន អាការេន។ អនុវត្តនីយភាវោ ឥត្ថិបុរិសិន្ទ្រិយានំ អាធិបច្ចន្តិ យោជនា។ ឥមស្មិញ្ចត្ថេតិ អាធិបច្ចត្ថេ។
Dveatthāti indaliṅgaindasiṭṭhaṭṭhā. Attano paccayavasenāti yathāsakaṃ kammādipaccayavasena. Taṃsahitasantāneti itthindriyasahite, purisindriyasahite ca santāne. Aññākārenāti itthiādito aññena ākārena. Anuvattanīyabhāvo itthipurisindriyānaṃ ādhipaccanti yojanā. Imasmiñcattheti ādhipaccatthe.
តេសន្តិ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយាទីនំ តិណ្ណំ។ យា សុខទុក្ខិន្ទ្រិយានំ ឥដ្ឋានិដ្ឋាការសម្ភោគរសតា វុត្តា, សា អារម្មណសភាវេនេវ វេទិតព្ពា, ន ឯកច្ចសោមនស្សិន្ទ្រិយាទីនំ វិយ បរិកប្បវសេនាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិមាហ។
Tesanti anaññātaññassāmītindriyādīnaṃ tiṇṇaṃ. Yā sukhadukkhindriyānaṃ iṭṭhāniṭṭhākārasambhogarasatā vuttā, sā ārammaṇasabhāveneva veditabbā, na ekaccasomanassindriyādīnaṃ viya parikappavasenāti dassento ‘‘ettha cā’’tiādimāha.
យទិបិ បុរិសិន្ទ្រិយានន្តរំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ រូបកណ្ឌេបិ (ធ. ស. ៥៨៤) ទេសិតំ, តំ បន រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ, ន ច តត្ថ មនិន្ទ្រិយំ វត្វា ឥត្ថិបុរិសិន្ទ្រិយានិ វុត្តានិ។ ឥធ បន អដ្ឋកថាយំ ឥន្ទ្រិយានុក្កមោ វុត្តោ សព្ពាការេន យមកទេសនាយ សំសន្ទតីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សោ ឥន្ទ្រិយយមកទេសនាយ សមេតី’’តិ។ បុរិមបច្ឆិមានំ អជ្ឈត្តិកពាហិរានន្តិ ចក្ខាទីនំ បុរិមានំ អជ្ឈត្តិកានំ, ឥត្ថិន្ទ្រិយាទីនំ បច្ឆិមានំ ពាហិរានំ។ តេសំ មជ្ឈេ វុត្តំ ឧភយេសំ ឧបការកតាទីបនត្ថន្តិ អធិប្បាយោ។ តេន ឯវម្បិ ទេសនន្តរានុរោធេន ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស អនុក្កមំ វត្តុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ។ កាមញ្ចេត្ថ ឯវំ វុត្តំ, បរតោ បន កិច្ចវិនិច្ឆយេ ឥធ បាឡិយំ អាគតនិយាមេនេវ មនិន្ទ្រិយានន្តរំ ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស, តទនន្តរញ្ច ឥត្ថិបុរិសិន្ទ្រិយានំ កិច្ចវិនិច្ឆយំ ទស្សេស្សតិ។ សព្ពំ តំ ទុក្ខំ សង្ខារទុក្ខភាវេន, យថារហំ វា ទុក្ខទុក្ខតាទិភាវេន។ ទុវិធត្តភាវានុបាលកស្សាតិ រូបារូបវសេន ទុវិធស្ស អត្តភាវស្ស អនុបាលកស្ស។ រូបារូបវសេន ទុវិធម្បិ ហិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ ឥធ គហិតំ។ ‘‘បវត្តី’’តិ ឯតេន សហជាតធម្មានំ បវត្តនរសេន ជីវិតិន្ទ្រិយេន វេទយិតានំ បវត្តេតព្ពតំ ទីបេតិ។ ‘‘ភាវនាមគ្គសម្បយុត្ត’’ន្តិ ឥមិនា ផលភូតំ អញ្ញិន្ទ្រិយំ និវត្តេតិ។ ភាវនាគហណញ្ចេត្ថ សក្កា អវត្តុំ។ ‘‘ភាវេតព្ពត្តា’’តិ វុត្តត្តា ភាវនាភាវោ បាកដោវ។ ទស្សនានន្តរាតិ សមានជាតិភូមិកេន អព្យវហិតតំ សន្ធាយាហ, ន អនន្តរបច្ចយំ។
Yadipi purisindriyānantaraṃ jīvitindriyaṃ rūpakaṇḍepi (dha. sa. 584) desitaṃ, taṃ pana rūpajīvitindriyaṃ, na ca tattha manindriyaṃ vatvā itthipurisindriyāni vuttāni. Idha pana aṭṭhakathāyaṃ indriyānukkamo vutto sabbākārena yamakadesanāya saṃsandatīti dassento āha ‘‘so indriyayamakadesanāya sametī’’ti. Purimapacchimānaṃ ajjhattikabāhirānanti cakkhādīnaṃ purimānaṃ ajjhattikānaṃ, itthindriyādīnaṃ pacchimānaṃ bāhirānaṃ. Tesaṃ majjhe vuttaṃ ubhayesaṃ upakārakatādīpanatthanti adhippāyo. Tena evampi desanantarānurodhena jīvitindriyassa anukkamaṃ vattuṃ vaṭṭatīti dasseti. Kāmañcettha evaṃ vuttaṃ, parato pana kiccavinicchaye idha pāḷiyaṃ āgataniyāmeneva manindriyānantaraṃ jīvitindriyassa, tadanantarañca itthipurisindriyānaṃ kiccavinicchayaṃ dassessati. Sabbaṃ taṃ dukkhaṃ saṅkhāradukkhabhāvena, yathārahaṃ vā dukkhadukkhatādibhāvena. Duvidhattabhāvānupālakassāti rūpārūpavasena duvidhassa attabhāvassa anupālakassa. Rūpārūpavasena duvidhampi hi jīvitindriyaṃ idha gahitaṃ. ‘‘Pavattī’’ti etena sahajātadhammānaṃ pavattanarasena jīvitindriyena vedayitānaṃ pavattetabbataṃ dīpeti. ‘‘Bhāvanāmaggasampayutta’’nti iminā phalabhūtaṃ aññindriyaṃ nivatteti. Bhāvanāgahaṇañcettha sakkā avattuṃ. ‘‘Bhāvetabbattā’’ti vuttattā bhāvanābhāvo pākaṭova. Dassanānantarāti samānajātibhūmikena abyavahitataṃ sandhāyāha, na anantarapaccayaṃ.
តស្សាតិ ឥន្ទ្រិយបច្ចយភាវស្ស។ អនញ្ញសាធារណត្តាតិ អញ្ញេហិ អនិន្ទ្រិយេហិ អសាធារណត្តា។ ឯវំ សាមត្ថិយតោ កិច្ចវិសេសំ វវត្ថបេត្វា បករណតោបិ តំ ទស្សេតិ ‘‘ឥន្ទ្រិយកថាយ ច បវត្តត្តា’’តិ។ អញ្ញេសន្តិ អញ្ញេសំ ឥន្ទ្រិយសភាវានម្បិ សហជាតធម្មានំ។ យេហិ តេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេន្តិ, តេសំ វសវត្តាបនំ នត្ថិ, យថា មនិន្ទ្រិយស្ស បុព្ពង្គមសភាវាភាវតោ សយញ្ច តេ អញ្ញទត្ថុ មនិន្ទ្រិយស្សេវ វសេ វត្តន្តិ។ តេនាហ ‘‘តំសម្បយុត្តានិបិ ហី’’តិអាទិ។ យទិ ឯវំ កថំ តេសំ ឥន្ទដ្ឋោតិ? ‘‘សុខនាទិលក្ខណេ សម្បយុត្តានំ អត្តាការានុវិធាបនមត្ត’’ន្តិ វុត្តោវាយមត្ថោ ។ ‘‘ចេតសិកត្តា’’តិ ឥមិនា សម្បយុត្តធម្មានំ ចិត្តស្ស បធានតំ ទស្សេតិ។ តតោ ហិ ‘‘ចេតសិកា’’តិ វុច្ចន្តិ។ សព្ពត្ថាតិ វសវត្តាបនំ សហជាតធម្មានុបាលនន្តិ ឯវំ យាវ អមតាភិមុខភាវបច្ចយតា ច សម្បយុត្តានន្តិ តំកិច្ចនិទ្ទេសេ។ ‘‘អនុប្បាទនេ, អនុបត្ថម្ភេ ច សតី’’តិ បទំ អាហរិត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ។ ន ហិ បទត្ថោ សព្ភាវំ ព្យភិចរតីតិ ជនកុបត្ថម្ភកត្តាភាវេបីតិ វុត្តំ ហោតិ។ តប្បច្ចយានន្តិ ឥត្ថិបុរិសនិមិត្តាទិបច្ចយានំ កម្មាទីនំ។ តប្បវត្តនេ និមិត្តភាវោតិ ឥត្ថិនិមិត្តាទិអាការរូបនិព្ពត្តនេ ការណភាវោ។ ស្វាយំ ឥត្ថិន្ទ្រិយាទីនំ តត្ថ អត្ថិភាវោយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ យស្មិញ្ហិ សតិ យំ ហោតិ, អសតិ ច ន ហោតិ, តំ តស្ស ការណន្តិ។ ‘‘និមិត្តភាវោ អនុវិធាន’’ន្តិ ឥមិនា អនុវិធានសទ្ទស្ស កម្មត្ថតំ ទស្សេតិ។ សុខទុក្ខភាវប្បត្តា វិយាតិ សយំ សុខទុក្ខសភាវប្បត្តា វិយ, សុខន្តា ទុក្ខន្តា ច វិយាតិ អត្ថោ។ អសន្តស្ស…បេ.… មជ្ឈត្តាការានុបាបនំ អញ្ញាណុបេក្ខនាទិវសេន វេទិតព្ពំ។ សមានជាតិយន្តិ អកុសលេហិ សុខទុក្ខេហិ អកុសលូបេក្ខាយ, អព្យាកតេហិ អព្យាកតូបេក្ខាយ, កុសលសុខតោ កុសលូបេក្ខាយ។ តត្ថាបិ ភូមិវិភាគេនាយមត្ថោ ភិន្ទិត្វា យោជេតព្ពោ។ តំ សព្ពំ ខន្ធវិភង្គេ វុត្តឱឡារិកសុខុមវិភាគេន ទីបេតព្ពំ។ អាទិសទ្ទេនាតិ ‘‘កាមរាគព្យាបាទាទី’’តិ ឯត្ថ វុត្តអាទិសទ្ទេន។ សំយោជនសមុច្ឆិន្ទនតទុបនិស្សយតា ឯវ សន្ធាយ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយស្ស កិច្ចន្តរាបសុតតា វុត្តា, តស្សាបិ ឧទ្ធម្ភាគិយសំយោជនបដិប្បស្សទ្ធិប្បហានកិច្ចតា លព្ភតេវ។ អព្យាបីភាវតោ វា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយស្ស បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានកិច្ចំ ន វត្តព្ពំ, តតោ អញ្ញិន្ទ្រិយស្សាបិ តំ អដ្ឋកថាយំ អនុទ្ធដំ។ មគ្គានន្តរញ្ហិ ផលំ ‘‘តាយ សទ្ធាយ អវូបសន្តាយា’’តិអាទិវចនតោ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៥០៥) កិលេសានំ បដិប្បស្សម្ភនវសេន បវត្តតិ, ន ឥតរំ។ អញ្ញថា អរិយា សព្ពកាលំ អប្បដិប្បស្សទ្ធកិលេសទរថា សិយុំ។ ឥតរស្ស បន និច្ឆន្ទរាគេសុ សត្តវោហារោ វិយ រុឡ្ហិវសេន បដិប្បស្សទ្ធិកិច្ចតា វេទិតព្ពា។
Tassāti indriyapaccayabhāvassa. Anaññasādhāraṇattāti aññehi anindriyehi asādhāraṇattā. Evaṃ sāmatthiyato kiccavisesaṃ vavatthapetvā pakaraṇatopi taṃ dasseti ‘‘indriyakathāya ca pavattattā’’ti. Aññesanti aññesaṃ indriyasabhāvānampi sahajātadhammānaṃ. Yehi te indaṭṭhaṃ kārenti, tesaṃ vasavattāpanaṃ natthi, yathā manindriyassa pubbaṅgamasabhāvābhāvato sayañca te aññadatthu manindriyasseva vase vattanti. Tenāha ‘‘taṃsampayuttānipi hī’’tiādi. Yadi evaṃ kathaṃ tesaṃ indaṭṭhoti? ‘‘Sukhanādilakkhaṇe sampayuttānaṃ attākārānuvidhāpanamatta’’nti vuttovāyamattho . ‘‘Cetasikattā’’ti iminā sampayuttadhammānaṃ cittassa padhānataṃ dasseti. Tato hi ‘‘cetasikā’’ti vuccanti. Sabbatthāti vasavattāpanaṃ sahajātadhammānupālananti evaṃ yāva amatābhimukhabhāvapaccayatā ca sampayuttānanti taṃkiccaniddese. ‘‘Anuppādane, anupatthambhe ca satī’’ti padaṃ āharitvā sambandhitabbaṃ. Na hi padattho sabbhāvaṃ byabhicaratīti janakupatthambhakattābhāvepīti vuttaṃ hoti. Tappaccayānanti itthipurisanimittādipaccayānaṃ kammādīnaṃ. Tappavattane nimittabhāvoti itthinimittādiākārarūpanibbattane kāraṇabhāvo. Svāyaṃ itthindriyādīnaṃ tattha atthibhāvoyevāti daṭṭhabbaṃ. Yasmiñhi sati yaṃ hoti, asati ca na hoti, taṃ tassa kāraṇanti. ‘‘Nimittabhāvo anuvidhāna’’nti iminā anuvidhānasaddassa kammatthataṃ dasseti. Sukhadukkhabhāvappattā viyāti sayaṃ sukhadukkhasabhāvappattā viya, sukhantā dukkhantā ca viyāti attho. Asantassa…pe… majjhattākārānupāpanaṃ aññāṇupekkhanādivasena veditabbaṃ. Samānajātiyanti akusalehi sukhadukkhehi akusalūpekkhāya, abyākatehi abyākatūpekkhāya, kusalasukhato kusalūpekkhāya. Tatthāpi bhūmivibhāgenāyamattho bhinditvā yojetabbo. Taṃ sabbaṃ khandhavibhaṅge vuttaoḷārikasukhumavibhāgena dīpetabbaṃ. Ādisaddenāti ‘‘kāmarāgabyāpādādī’’ti ettha vuttaādisaddena. Saṃyojanasamucchindanatadupanissayatā eva sandhāya aññātāvindriyassa kiccantarāpasutatā vuttā, tassāpi uddhambhāgiyasaṃyojanapaṭippassaddhippahānakiccatā labbhateva. Abyāpībhāvato vā aññātāvindriyassa paṭippassaddhippahānakiccaṃ na vattabbaṃ, tato aññindriyassāpi taṃ aṭṭhakathāyaṃ anuddhaṭaṃ. Maggānantarañhi phalaṃ ‘‘tāya saddhāya avūpasantāyā’’tiādivacanato (dha. sa. aṭṭha. 505) kilesānaṃ paṭippassambhanavasena pavattati, na itaraṃ. Aññathā ariyā sabbakālaṃ appaṭippassaddhakilesadarathā siyuṃ. Itarassa pana nicchandarāgesu sattavohāro viya ruḷhivasena paṭippassaddhikiccatā veditabbā.
ឯត្ថាហ – កស្មា បន ឯត្តកានេវ ឥន្ទ្រិយានិ វុត្តានិ, ឯតានិ ឯវ ច វុត្តានីតិ? អាធិបច្ចត្ថសម្ភវតោតិ ចេ។ អាធិបច្ចំ នាម ឥស្សរិយន្តិ វុត្តមេតំ។ តយិទំ អាធិបច្ចំ អត្តនោ កិច្ចេ ពលវន្តិ អញ្ញេសម្បិ សភាវធម្មានំ លព្ភតេវ។ បច្ចយាធីនវុត្តិកា ហិ បច្ចយុប្បន្នា ។ តស្មា តេ តេហិ អនុវត្តីយន្តិ, តេ ច តេ អនុវត្តន្តីតិ? សច្ចមេតំ, តថាបិ អត្ថិ តេសំ វិសេសោ។ ស្វាយំ វិសេសោ ‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណាទិប្បវត្តិយញ្ហិ ចក្ខាទីនំ សិទ្ធមាធិបច្ច’’ន្តិអាទិនា (វិភ. អដ្ឋ. ២១៩) អដ្ឋកថាយំ ទស្សិតោយេវ។
Etthāha – kasmā pana ettakāneva indriyāni vuttāni, etāni eva ca vuttānīti? Ādhipaccatthasambhavatoti ce. Ādhipaccaṃ nāma issariyanti vuttametaṃ. Tayidaṃ ādhipaccaṃ attano kicce balavanti aññesampi sabhāvadhammānaṃ labbhateva. Paccayādhīnavuttikā hi paccayuppannā . Tasmā te tehi anuvattīyanti, te ca te anuvattantīti? Saccametaṃ, tathāpi atthi tesaṃ viseso. Svāyaṃ viseso ‘‘cakkhuviññāṇādippavattiyañhi cakkhādīnaṃ siddhamādhipacca’’ntiādinā (vibha. aṭṭha. 219) aṭṭhakathāyaṃ dassitoyeva.
អបិច ខន្ធបញ្ចកេ យាយំ សត្តបញ្ញត្តិ, តស្សា វិសេសនិស្សយោ ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានីតិ តានិ តាវ អាធិបច្ចត្ថំ ឧបាទាយ ‘‘ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ.… មនិន្ទ្រិយ’’ន្តិអាទិតោ វុត្តានិ។ តានិ បន យេន ធម្មេន បវត្តន្តិ, អយំ សោ ធម្មោ តេសំ ឋិតិហេតូតិ ទស្សនត្ថំ ជីវិតំ។ តយិមេ ឥន្ទ្រិយបដិពទ្ធា ធម្មា ឥមេសំ វសេន ‘‘ឥត្ថី, បុរិសោ’’តិ វោហរីយន្តីតិ ទស្សនត្ថំ ភាវទ្វយំ។ ស្វាយំ សត្តសញ្ញិតោ ធម្មបុញ្ជោ បពន្ធវសេន បវត្តមានោ ឥមាហិ វេទនាហិ សំកិលិស្សតីតិ ទស្សនត្ថំ វេទនាបញ្ចកំ។ តតោ វិសុទ្ធត្ថិកានំ វោទានសម្ភារទស្សនត្ថំ សទ្ធាទិបញ្ចកំ។ តតោ វោទានសម្ភារា ឥមេហិ វិសុជ្ឈន្តិ, វិសុទ្ធិប្បត្តា, និដ្ឋិតកិច្ចា ច ហោន្តីតិ ទស្សនត្ថំ អន្តេ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយាទីនិ តីណិ វុត្តានិ។ សព្ពត្ថ ‘‘អាធិបច្ចត្ថំ ឧបាទាយា’’តិ បទំ យោជេតព្ពំ។ ឯត្តាវតា អធិប្បេតត្ថសិទ្ធីតិ អញ្ញេសំ អគ្គហណំ។
Apica khandhapañcake yāyaṃ sattapaññatti, tassā visesanissayo cha ajjhattikāni āyatanānīti tāni tāva ādhipaccatthaṃ upādāya ‘‘cakkhundriyaṃ…pe… manindriya’’ntiādito vuttāni. Tāni pana yena dhammena pavattanti, ayaṃ so dhammo tesaṃ ṭhitihetūti dassanatthaṃ jīvitaṃ. Tayime indriyapaṭibaddhā dhammā imesaṃ vasena ‘‘itthī, puriso’’ti voharīyantīti dassanatthaṃ bhāvadvayaṃ. Svāyaṃ sattasaññito dhammapuñjo pabandhavasena pavattamāno imāhi vedanāhi saṃkilissatīti dassanatthaṃ vedanāpañcakaṃ. Tato visuddhatthikānaṃ vodānasambhāradassanatthaṃ saddhādipañcakaṃ. Tato vodānasambhārā imehi visujjhanti, visuddhippattā, niṭṭhitakiccā ca hontīti dassanatthaṃ ante anaññātaññassāmītindriyādīni tīṇi vuttāni. Sabbattha ‘‘ādhipaccatthaṃ upādāyā’’ti padaṃ yojetabbaṃ. Ettāvatā adhippetatthasiddhīti aññesaṃ aggahaṇaṃ.
អថ វា បវត្តិនិវត្តីនំ និស្សយាទិទស្សនត្ថម្បិ ឯតានិ ឯវ វុត្តានិ។ បវត្តិយា ហិ វិសេសតោ មូលនិស្សយភូតានិ ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានិ។ យថាហ ‘‘ឆសុ លោកោ សមុប្បន្នោ’’តិអាទិ (សុ. និ. ១៧១)។ តស្សា ឧប្បត្តិ ឥត្ថិបុរិសិន្ទ្រិយេហិ។ វិសភាគវត្ថុសរាគនិមិត្តា ហិ យេភុយ្យេន សត្តកាយស្ស អភិនិព្ពត្តិ។ វុត្តញ្ហេតំ ‘‘តិណ្ណំ ខោ បន, មហារាជ, សន្និបាតា គព្ភស្សាវក្កន្តិ ហោតិ, ឥធ មាតាបិតរោ ច សន្និបតិតា ហោន្តិ, មាតា ច ឧតុនី ហោតិ, គព្ភោ ច បច្ចុបដ្ឋិតោ ហោតី’’តិ (ម. និ. ១.៤០៨; ២.៤១១; មិ. ប. ៤.១.៦)។ អវដ្ឋានំ ជីវិតិន្ទ្រិយេន តេន អនុបាលេតព្ពតោ។ តេនាហ ‘‘អាយុ ឋិតិ យបនា យាបនា’’តិអាទិ។ ឧបភោគោ វេទនាហិ ។ វេទនាវសេន ហិ ឥដ្ឋាទិសព្ពវិសយុបភោគោ។ យថាហ – ‘‘វេទយតិ វេទយតីតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តស្មា វេទនាតិ វុច្ចតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៧៩)។ ឯវំ បវត្តិយា និស្សយសមុប្បាទដ្ឋិតិសម្ភោគទស្សនត្ថំ ចក្ខុន្ទ្រិយំ យាវ ឧបេក្ខិន្ទ្រិយន្តិ ចុទ្ទសិន្ទ្រិយានិ ទេសិតានិ។ យថា ចេតានិ បវត្តិយា, ឯវំ ឥតរានិ និវត្តិយា។ វិវដ្ដសន្និស្សិតេន ហិ និព្ពត្តិតានិ សទ្ធាទីនិ បញ្ច ឥន្ទ្រិយានិ និវត្តិយា និស្សយោ។ ឧប្បាទោ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយេន តស្ស បឋមំ ឧប្បជ្ជនតោ។ អវដ្ឋានំ អញ្ញិន្ទ្រិយេន។ ឧបភោគោ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយេន អគ្គផលសមុបភោគតោ។ ឯវម្បិ ឯតានិ ឯវ ឥន្ទ្រិយានិ ទេសិតានិ។ ឯត្តាវតា យថាធិប្បេតត្ថសិទ្ធិតោ អញ្ញេសំ អគ្គហណំ។ ឯតេនាបិ នេសំ ទេសនានុក្កមោបិ សំវណ្ណិតោ វេទិតព្ពោ។
Atha vā pavattinivattīnaṃ nissayādidassanatthampi etāni eva vuttāni. Pavattiyā hi visesato mūlanissayabhūtāni cha ajjhattikāni āyatanāni. Yathāha ‘‘chasu loko samuppanno’’tiādi (su. ni. 171). Tassā uppatti itthipurisindriyehi. Visabhāgavatthusarāganimittā hi yebhuyyena sattakāyassa abhinibbatti. Vuttañhetaṃ ‘‘tiṇṇaṃ kho pana, mahārāja, sannipātā gabbhassāvakkanti hoti, idha mātāpitaro ca sannipatitā honti, mātā ca utunī hoti, gabbho ca paccupaṭṭhito hotī’’ti (ma. ni. 1.408; 2.411; mi. pa. 4.1.6). Avaṭṭhānaṃ jīvitindriyena tena anupāletabbato. Tenāha ‘‘āyu ṭhiti yapanā yāpanā’’tiādi. Upabhogo vedanāhi . Vedanāvasena hi iṭṭhādisabbavisayupabhogo. Yathāha – ‘‘vedayati vedayatīti kho, bhikkhave, tasmā vedanāti vuccatī’’ti (saṃ. ni. 3.79). Evaṃ pavattiyā nissayasamuppādaṭṭhitisambhogadassanatthaṃ cakkhundriyaṃ yāva upekkhindriyanti cuddasindriyāni desitāni. Yathā cetāni pavattiyā, evaṃ itarāni nivattiyā. Vivaṭṭasannissitena hi nibbattitāni saddhādīni pañca indriyāni nivattiyā nissayo. Uppādo anaññātaññassāmītindriyena tassa paṭhamaṃ uppajjanato. Avaṭṭhānaṃ aññindriyena. Upabhogo aññātāvindriyena aggaphalasamupabhogato. Evampi etāni eva indriyāni desitāni. Ettāvatā yathādhippetatthasiddhito aññesaṃ aggahaṇaṃ. Etenāpi nesaṃ desanānukkamopi saṃvaṇṇito veditabbo.
២២០. កុសលាកុសលវីរិយាទីនីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន កុសលសមាធិអាទីនំ, អព្យាកតវីរិយាទីនញ្ច សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ បច្ចយាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ទេសារម្មណាទយោ គហិតា, យថាវុត្តវីរិយាទីនិ, ចក្ខាទីនិ ច សង្គណ្ហាតិ។ ឥច្ចេវំ សព្ពសង្គាហិកានិ វីរិយិន្ទ្រិយាទិបទានិ, ចក្ខុន្ទ្រិយាទិបទានិ ច។ តេនាតិ ‘‘ឯវំ សន្តេបី’’តិអាទិនា ភូមិវិភាគកថនេន។ តន្និវត្តនេនាតិ សព្ពេសំ សព្ពភូមិកត្តនិវត្តនេន។ អវិជ្ជមានសង្គាហកត្តន្តិ តស្សំ តស្សំ ភូមិយំ អនុបលព្ភមានស្ស ឥន្ទ្រិយស្ស សង្គាហកតា។
220. Kusalākusalavīriyādīnīti ettha ādi-saddena kusalasamādhiādīnaṃ, abyākatavīriyādīnañca saṅgaho daṭṭhabbo. Paccayādīti ādi-saddena desārammaṇādayo gahitā, yathāvuttavīriyādīni, cakkhādīni ca saṅgaṇhāti. Iccevaṃ sabbasaṅgāhikāni vīriyindriyādipadāni, cakkhundriyādipadāni ca. Tenāti ‘‘evaṃ santepī’’tiādinā bhūmivibhāgakathanena. Tannivattanenāti sabbesaṃ sabbabhūmikattanivattanena. Avijjamānasaṅgāhakattanti tassaṃ tassaṃ bhūmiyaṃ anupalabbhamānassa indriyassa saṅgāhakatā.
អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
២. បញ្ហបុច្ឆកវណ្ណនា
2. Pañhapucchakavaṇṇanā
ឥធ ឥមស្មិំ ‘‘សត្តិន្ទ្រិយា អនារម្មណា’’តិ ឯវំ ឯកន្តានារម្មណត្តេ វុច្ចមានេ ន អាភដ្ឋំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ ន ភាសិតំ។ ដីកាយំ បន អនាភដ្ឋន្តិ កតសមាសំ កត្វា វុត្តំ។ រូបធម្មេសុ សង្គហិតតន្តិ ‘‘រូប’’ន្តិ គណិតតំ។ អរូបកោដ្ឋាសេន អរូបភាវេន សិយាបក្ខេ សង្គហិតំ។ កស្មា? តស្ស បរិត្តារម្មណាទិតា អត្ថីតិ។ យស្មា បន រូបារូបមិស្សកស្សេវ វសេន សិយាបក្ខសង្គហោ យុត្តោ, ន ឯកទេសស្ស, តស្មា ឯកទេសស្ស តំ អនិច្ឆន្តោ អាហ ‘‘អធិប្បាយោ’’តិ។ ឥទានិ តមត្ថំ បកាសេតុំ ‘‘អរូបកោដ្ឋាសេន បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ នវត្តព្ពតាតិ បរិត្តារម្មណាទិភាវេន នវត្តព្ពតា។ កថំ បន រូបកោដ្ឋាសេនស្សានារម្មណស្ស នវត្តព្ពតាតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ន ហិ អនារម្មណ’’ន្តិអាទិ។ ‘‘អវិជ្ជមានារម្មណានារម្មណេសូ’’តិ ឥមិនា ‘‘អនារម្មណា’’តិ ពាហិរត្ថសមាសោ អយន្តិ ទស្សេតិ ។ នវត្តព្ពេសូតិ សារម្មណភាវេន នវត្តព្ពេសុ។ អនារម្មណត្តាតិ អារម្មណរហិតត្តា។ ‘‘នវិន្ទ្រិយា សិយា បរិត្តារម្មណា, សិយា មហគ្គតារម្មណា, សិយា អប្បមាណារម្មណា, សិយា ន វត្តព្ពា ‘បរិត្តារម្មណា’តិបិ ‘មហគ្គតារម្មណា’តិបិ ‘អប្បមាណារម្មណា’តិបី’’តិអាទីសុ (វិភ. ២២៣) វិយ ន សារម្មណស្សេវ នវត្តព្ពតំ ទស្សេតិ។ យថា ច ន សារម្មណស្សេវ នវត្តព្ពតាបរិយាយោ, អថ ខោ អនារម្មណស្សាបីតិ សារម្មណេ និយមាភាវោ។ ឯវំ នវត្តព្ពំ សារម្មណមេវាតិ អយម្បិ និយមោ នត្ថីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘នវត្តព្ពស្ស វា សារម្មណត’’ន្តិ អាហ។ តស្ស ន ទស្សេតីតិ សម្ពន្ធោ។ ‘‘ន ហី’’តិអាទិនា តមេវត្ថំ វិវរតិ។
Idha imasmiṃ ‘‘sattindriyā anārammaṇā’’ti evaṃ ekantānārammaṇatte vuccamāne na ābhaṭṭhaṃ jīvitindriyaṃ na bhāsitaṃ. Ṭīkāyaṃ pana anābhaṭṭhanti katasamāsaṃ katvā vuttaṃ. Rūpadhammesu saṅgahitatanti ‘‘rūpa’’nti gaṇitataṃ. Arūpakoṭṭhāsena arūpabhāvena siyāpakkhe saṅgahitaṃ. Kasmā? Tassa parittārammaṇāditā atthīti. Yasmā pana rūpārūpamissakasseva vasena siyāpakkhasaṅgaho yutto, na ekadesassa, tasmā ekadesassa taṃ anicchanto āha ‘‘adhippāyo’’ti. Idāni tamatthaṃ pakāsetuṃ ‘‘arūpakoṭṭhāsena panā’’tiādi vuttaṃ. Navattabbatāti parittārammaṇādibhāvena navattabbatā. Kathaṃ pana rūpakoṭṭhāsenassānārammaṇassa navattabbatāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘na hi anārammaṇa’’ntiādi. ‘‘Avijjamānārammaṇānārammaṇesū’’ti iminā ‘‘anārammaṇā’’ti bāhiratthasamāso ayanti dasseti . Navattabbesūti sārammaṇabhāvena navattabbesu. Anārammaṇattāti ārammaṇarahitattā. ‘‘Navindriyā siyā parittārammaṇā, siyā mahaggatārammaṇā, siyā appamāṇārammaṇā, siyā na vattabbā ‘parittārammaṇā’tipi ‘mahaggatārammaṇā’tipi ‘appamāṇārammaṇā’tipī’’tiādīsu (vibha. 223) viya na sārammaṇasseva navattabbataṃ dasseti. Yathā ca na sārammaṇasseva navattabbatāpariyāyo, atha kho anārammaṇassāpīti sārammaṇe niyamābhāvo. Evaṃ navattabbaṃ sārammaṇamevāti ayampi niyamo natthīti dassento ‘‘navattabbassa vā sārammaṇata’’nti āha. Tassa na dassetīti sambandho. ‘‘Na hī’’tiādinā tamevatthaṃ vivarati.
តត្ថ រូបនិព្ពានានំ សុខាទិសម្បយុត្តភាវេន នវត្តព្ពតា, ន បរិត្តារម្មណាទិភាវេនាតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘អថាបី’’តិអាទិ។ តត្ថ អថាបិ វត្តតីតិ សម្ពន្ធោ។ សិយា អនារម្មណន្តិបិ វត្តព្ពំ សិយាតិ អនារម្មណំ ធម្មាយតនំ សារម្មណេហិ វិសុំ កត្វា ឯវំ វត្តព្ពំ សិយា។ នវត្តព្ព-សទ្ទោ យទិ សារម្មណេស្វេវ វត្តេយ្យ, ន ចេវំ វុត្តំ, អវចនេ ច អញ្ញំ ការណំ នត្ថីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ន ហិ បញ្ហបុច្ឆកេ សាវសេសា ទេសនា អត្ថី’’តិ។ តស្មា នវត្តព្ព-សទ្ទោ អនារម្មណេសុបិ វត្តតេវាតិ អធិប្បាយោ។ យាបិ ‘‘អដ្ឋិន្ទ្រិយា សិយា អជ្ឈត្តារម្មណា’’តិ អជ្ឈត្តារម្មណាទិភាវេន នវត្តព្ពតា វុត្តា, សា ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស អាកិញ្ចញ្ញាយតនកាលេ បឋមារុប្បវិញ្ញាណាភាវមត្តារម្មណតំ សន្ធាយ វុត្តា, ន សារម្មណស្សេវ នវត្តព្ពតាទស្សនត្ថំ, នាបិ អនារម្មណស្ស បរិត្តារម្មណាទិភាវេន នវត្តព្ពតាភាវទស្សនត្ថន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘អដ្ឋិន្ទ្រិយា សិយា អជ្ឈត្តារម្មណាតិ ឯត្ថ ចា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សិយា អជ្ឈត្តារម្មណាតីតិ ឥតិ-សទ្ទោ អាទិអត្ថោ។ តេន អវសិដ្ឋបាឡិសង្គណ្ហនេន ‘‘សិយា ន វត្តព្ពា ‘អជ្ឈត្តារម្មណា’តិបិ ‘ពហិទ្ធារម្មណា’តិបិ ‘អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណា’តិបី’’តិ ឥមាយ បាឡិយា វុត្តមត្ថំ ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស ទស្សេន្តោ ‘‘ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស…បេ.… នវត្តព្ពតា វេទិតព្ពា’’តិ អាហ, តំ វុត្តត្ថមេវ។
Tattha rūpanibbānānaṃ sukhādisampayuttabhāvena navattabbatā, na parittārammaṇādibhāvenāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘athāpī’’tiādi. Tattha athāpi vattatīti sambandho. Siyā anārammaṇantipi vattabbaṃ siyāti anārammaṇaṃ dhammāyatanaṃ sārammaṇehi visuṃ katvā evaṃ vattabbaṃ siyā. Navattabba-saddo yadi sārammaṇesveva vatteyya, na cevaṃ vuttaṃ, avacane ca aññaṃ kāraṇaṃ natthīti dassento āha ‘‘na hi pañhapucchake sāvasesā desanā atthī’’ti. Tasmā navattabba-saddo anārammaṇesupi vattatevāti adhippāyo. Yāpi ‘‘aṭṭhindriyā siyā ajjhattārammaṇā’’ti ajjhattārammaṇādibhāvena navattabbatā vuttā, sā jīvitindriyassa ākiñcaññāyatanakāle paṭhamāruppaviññāṇābhāvamattārammaṇataṃ sandhāya vuttā, na sārammaṇasseva navattabbatādassanatthaṃ, nāpi anārammaṇassa parittārammaṇādibhāvena navattabbatābhāvadassanatthanti dassento ‘‘aṭṭhindriyā siyā ajjhattārammaṇāti ettha cā’’tiādimāha. Tattha siyā ajjhattārammaṇātīti iti-saddo ādiattho. Tena avasiṭṭhapāḷisaṅgaṇhanena ‘‘siyā na vattabbā ‘ajjhattārammaṇā’tipi ‘bahiddhārammaṇā’tipi ‘ajjhattabahiddhārammaṇā’tipī’’ti imāya pāḷiyā vuttamatthaṃ jīvitindriyassa dassento ‘‘jīvitindriyassa…pe… navattabbatā veditabbā’’ti āha, taṃ vuttatthameva.
បញ្ហបុច្ឆកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Pañhapucchakavaṇṇanā niṭṭhitā.
ឥន្ទ្រិយវិភង្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Indriyavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / វិភង្គបាឡិ • Vibhaṅgapāḷi / ៥. ឥន្ទ្រិយវិភង្គោ • 5. Indriyavibhaṅgo
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / សម្មោហវិនោទនី-អដ្ឋកថា • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā / ១. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា • 1. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / វិភង្គ-មូលដីកា • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ៥. ឥន្ទ្រិយវិភង្គោ • 5. Indriyavibhaṅgo
