| Library / Tipiṭaka / ತಿಪಿಟಕ • Tipiṭaka / ವಿಭಙ್ಗ-ಅನುಟೀಕಾ • Vibhaṅga-anuṭīkā |
೫. ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಭಙ್ಗೋ
5. Indriyavibhaṅgo
೧. ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ
1. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
೨೧೯. ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಭಾವೇತಿ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಭಾವಹೇತು। ತಂದ್ವಾರಿಕೇಹೀತಿ ತಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ಪವತ್ತನಕೇಹಿ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕೇಹಿ। ತೇ ಹಿ ‘‘ತಂ ದ್ವಾರಂ ಪವತ್ತಿಓಕಾಸಭೂತಂ ಏತೇಸಂ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ ತಂದ್ವಾರಿಕಾ। ನನು ಚ ತಬ್ಬತ್ಥುಕೇಹಿಪಿ ತಂ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತಿ। ತೇನಾಹ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ತಿಕ್ಖೇ ತಿಕ್ಖತ್ತಾ, ಮನ್ದೇ ಚ ಮನ್ದತ್ತಾ’’ತಿ? ಸಚ್ಚಂ ಕಾರೇತಿ, ತಬ್ಬತ್ಥುಕಾಪಿ ಪನ ಇಧ ‘‘ತಂದ್ವಾರಿಕಾ’’ಇಚ್ಚೇವ ವುತ್ತಾ। ಅಪರಿಚ್ಚತ್ತದ್ವಾರಭಾವಂಯೇವ ಹಿ ಚಕ್ಖು ನಿಸ್ಸಯಟ್ಠೇನ ‘‘ವತ್ಥೂ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಅಥ ವಾ ತಂದ್ವಾರಿಕೇಸು ತಸ್ಸ ಇನ್ದಟ್ಠೋ ಪಾಕಟೋತಿ ‘‘ತಂದ್ವಾರಿಕೇಹೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಇನ್ದಟ್ಠೋ ಪರೇಹಿ ಅನುವತ್ತನೀಯತಾ ಪರಮಿಸ್ಸರಭಾವೋತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ತಞ್ಹಿ…ಪೇ॰… ಅನುವತ್ತನ್ತೀ’’ತಿ ಆಹ। ತತ್ಥ ತನ್ತಿ ಚಕ್ಖುಂ। ತೇತಿ ತಂದ್ವಾರಿಕೇ। ಕಿರಿಯಾನಿಟ್ಠಾನವಾಚೀ ಆವೀ-ಸದ್ದೋ ‘‘ವಿಜಿತಾವೀ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೫೮; ೨.೩೩; ೩.೧೯೯) ವಿಯಾತಿ ಆಹ ‘‘ಪರಿನಿಟ್ಠಿತಕಿಚ್ಚಜಾನನ’’ನ್ತಿ।
219. Cakkhudvārabhāveti cakkhudvārabhāvahetu. Taṃdvārikehīti tasmiṃ dvāre pavattanakehi cittacetasikehi. Te hi ‘‘taṃ dvāraṃ pavattiokāsabhūtaṃ etesaṃ atthī’’ti taṃdvārikā. Nanu ca tabbatthukehipi taṃ indaṭṭhaṃ kāreti. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tikkhe tikkhattā, mande ca mandattā’’ti? Saccaṃ kāreti, tabbatthukāpi pana idha ‘‘taṃdvārikā’’icceva vuttā. Apariccattadvārabhāvaṃyeva hi cakkhu nissayaṭṭhena ‘‘vatthū’’ti vuccati. Atha vā taṃdvārikesu tassa indaṭṭho pākaṭoti ‘‘taṃdvārikehī’’ti vuttaṃ. Indaṭṭho parehi anuvattanīyatā paramissarabhāvoti dassento ‘‘tañhi…pe… anuvattantī’’ti āha. Tattha tanti cakkhuṃ. Teti taṃdvārike. Kiriyāniṭṭhānavācī āvī-saddo ‘‘vijitāvī’’tiādīsu (dī. ni. 1.258; 2.33; 3.199) viyāti āha ‘‘pariniṭṭhitakiccajānana’’nti.
‘‘ಛ ಇಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ। ಕತಮಾನಿ ಛ? ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಂ…ಪೇ॰… ಮನಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೪೯೫-೪೯೯) ಏವಂ ಕತ್ಥಚಿ ಛಪಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಆಗತಾನಿ, ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಸುತ್ತನ್ತೇ ಖನ್ಧಾದಯೋ ವಿಯ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಏಕಜ್ಝಂ ನ ವುತ್ತಾನಿ, ಅಭಿಧಮ್ಮೇ ಚ ವುತ್ತಾನೀತಿ ಆಹ ‘‘ತತ್ಥ ಸುತ್ತನ್ತೇ’’ತಿಆದಿ। ನಿಸ್ಸರಣೂಪಾಯಾದಿಭಾವತೋತಿ ಏತ್ಥ ಲೋಕುತ್ತರೇಸು ಮಗ್ಗಪರಿಯಾಪನ್ನಾನಿ ನಿಸ್ಸರಣಂ, ಇತರಾನಿ ನಿಸ್ಸರಣಫಲಂ, ವಿವಟ್ಟಸನ್ನಿಸ್ಸಿತೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಾನಿ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಿ ನಿಸ್ಸರಣೂಪಾಯೋ, ಇತರೇಸು ಕಾನಿಚಿ ಪವತ್ತಿಭೂತಾನಿ, ಕಾನಿಚಿ ಪವತ್ತಿಉಪಾಯೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ।
‘‘Cha imāni, bhikkhave, indriyāni. Katamāni cha? Cakkhundriyaṃ…pe… manindriya’’nti (saṃ. ni. 5.495-499) evaṃ katthaci chapindriyāni āgatāni, kasmā pana suttante khandhādayo viya indriyāni ekajjhaṃ na vuttāni, abhidhamme ca vuttānīti āha ‘‘tattha suttante’’tiādi. Nissaraṇūpāyādibhāvatoti ettha lokuttaresu maggapariyāpannāni nissaraṇaṃ, itarāni nissaraṇaphalaṃ, vivaṭṭasannissitena nibbattitāni saddhindriyādīni nissaraṇūpāyo, itaresu kānici pavattibhūtāni, kānici pavattiupāyoti veditabbāni.
ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಭಾವಭೂತೋತಿ ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾ ವಿಯ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸೇವ ಧಮ್ಮಭೂತೋ।
Khīṇāsavassa bhāvabhūtoti chaḷaṅgupekkhā viya khīṇāsavasseva dhammabhūto.
ದ್ವೇ ಅತ್ಥಾತಿ ಇನ್ದಲಿಙ್ಗಇನ್ದಸಿಟ್ಠಟ್ಠಾ। ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯವಸೇನಾತಿ ಯಥಾಸಕಂ ಕಮ್ಮಾದಿಪಚ್ಚಯವಸೇನ। ತಂಸಹಿತಸನ್ತಾನೇತಿ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಸಹಿತೇ, ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಸಹಿತೇ ಚ ಸನ್ತಾನೇ। ಅಞ್ಞಾಕಾರೇನಾತಿ ಇತ್ಥಿಆದಿತೋ ಅಞ್ಞೇನ ಆಕಾರೇನ। ಅನುವತ್ತನೀಯಭಾವೋ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಆಧಿಪಚ್ಚನ್ತಿ ಯೋಜನಾ। ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಚತ್ಥೇತಿ ಆಧಿಪಚ್ಚತ್ಥೇ।
Dveatthāti indaliṅgaindasiṭṭhaṭṭhā. Attano paccayavasenāti yathāsakaṃ kammādipaccayavasena. Taṃsahitasantāneti itthindriyasahite, purisindriyasahite ca santāne. Aññākārenāti itthiādito aññena ākārena. Anuvattanīyabhāvo itthipurisindriyānaṃ ādhipaccanti yojanā. Imasmiñcattheti ādhipaccatthe.
ತೇಸನ್ತಿ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಂ ತಿಣ್ಣಂ। ಯಾ ಸುಖದುಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಾಕಾರಸಮ್ಭೋಗರಸತಾ ವುತ್ತಾ, ಸಾ ಆರಮ್ಮಣಸಭಾವೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ನ ಏಕಚ್ಚಸೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಂ ವಿಯ ಪರಿಕಪ್ಪವಸೇನಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಏತ್ಥ ಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।
Tesanti anaññātaññassāmītindriyādīnaṃ tiṇṇaṃ. Yā sukhadukkhindriyānaṃ iṭṭhāniṭṭhākārasambhogarasatā vuttā, sā ārammaṇasabhāveneva veditabbā, na ekaccasomanassindriyādīnaṃ viya parikappavasenāti dassento ‘‘ettha cā’’tiādimāha.
ಯದಿಪಿ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಾನನ್ತರಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ರೂಪಕಣ್ಡೇಪಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೫೮೪) ದೇಸಿತಂ, ತಂ ಪನ ರೂಪಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ, ನ ಚ ತತ್ಥ ಮನಿನ್ದ್ರಿಯಂ ವತ್ವಾ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ। ಇಧ ಪನ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನುಕ್ಕಮೋ ವುತ್ತೋ ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಯಮಕದೇಸನಾಯ ಸಂಸನ್ದತೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಸೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಯಮಕದೇಸನಾಯ ಸಮೇತೀ’’ತಿ। ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರಾನನ್ತಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಪುರಿಮಾನಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾನಂ, ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಂ ಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ಬಾಹಿರಾನಂ। ತೇಸಂ ಮಜ್ಝೇ ವುತ್ತಂ ಉಭಯೇಸಂ ಉಪಕಾರಕತಾದೀಪನತ್ಥನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ತೇನ ಏವಮ್ಪಿ ದೇಸನನ್ತರಾನುರೋಧೇನ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಅನುಕ್ಕಮಂ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಕಾಮಞ್ಚೇತ್ಥ ಏವಂ ವುತ್ತಂ, ಪರತೋ ಪನ ಕಿಚ್ಚವಿನಿಚ್ಛಯೇ ಇಧ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತನಿಯಾಮೇನೇವ ಮನಿನ್ದ್ರಿಯಾನನ್ತರಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ, ತದನನ್ತರಞ್ಚ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಕಿಚ್ಚವಿನಿಚ್ಛಯಂ ದಸ್ಸೇಸ್ಸತಿ। ಸಬ್ಬಂ ತಂ ದುಕ್ಖಂ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಭಾವೇನ, ಯಥಾರಹಂ ವಾ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖತಾದಿಭಾವೇನ। ದುವಿಧತ್ತಭಾವಾನುಪಾಲಕಸ್ಸಾತಿ ರೂಪಾರೂಪವಸೇನ ದುವಿಧಸ್ಸ ಅತ್ತಭಾವಸ್ಸ ಅನುಪಾಲಕಸ್ಸ। ರೂಪಾರೂಪವಸೇನ ದುವಿಧಮ್ಪಿ ಹಿ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಇಧ ಗಹಿತಂ। ‘‘ಪವತ್ತೀ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮಾನಂ ಪವತ್ತನರಸೇನ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯೇನ ವೇದಯಿತಾನಂ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬತಂ ದೀಪೇತಿ। ‘‘ಭಾವನಾಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಫಲಭೂತಂ ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ ನಿವತ್ತೇತಿ। ಭಾವನಾಗಹಣಞ್ಚೇತ್ಥ ಸಕ್ಕಾ ಅವತ್ತುಂ। ‘‘ಭಾವೇತಬ್ಬತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಭಾವನಾಭಾವೋ ಪಾಕಟೋವ। ದಸ್ಸನಾನನ್ತರಾತಿ ಸಮಾನಜಾತಿಭೂಮಿಕೇನ ಅಬ್ಯವಹಿತತಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ, ನ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಂ।
Yadipi purisindriyānantaraṃ jīvitindriyaṃ rūpakaṇḍepi (dha. sa. 584) desitaṃ, taṃ pana rūpajīvitindriyaṃ, na ca tattha manindriyaṃ vatvā itthipurisindriyāni vuttāni. Idha pana aṭṭhakathāyaṃ indriyānukkamo vutto sabbākārena yamakadesanāya saṃsandatīti dassento āha ‘‘so indriyayamakadesanāya sametī’’ti. Purimapacchimānaṃ ajjhattikabāhirānanti cakkhādīnaṃ purimānaṃ ajjhattikānaṃ, itthindriyādīnaṃ pacchimānaṃ bāhirānaṃ. Tesaṃ majjhe vuttaṃ ubhayesaṃ upakārakatādīpanatthanti adhippāyo. Tena evampi desanantarānurodhena jīvitindriyassa anukkamaṃ vattuṃ vaṭṭatīti dasseti. Kāmañcettha evaṃ vuttaṃ, parato pana kiccavinicchaye idha pāḷiyaṃ āgataniyāmeneva manindriyānantaraṃ jīvitindriyassa, tadanantarañca itthipurisindriyānaṃ kiccavinicchayaṃ dassessati. Sabbaṃ taṃ dukkhaṃ saṅkhāradukkhabhāvena, yathārahaṃ vā dukkhadukkhatādibhāvena. Duvidhattabhāvānupālakassāti rūpārūpavasena duvidhassa attabhāvassa anupālakassa. Rūpārūpavasena duvidhampi hi jīvitindriyaṃ idha gahitaṃ. ‘‘Pavattī’’ti etena sahajātadhammānaṃ pavattanarasena jīvitindriyena vedayitānaṃ pavattetabbataṃ dīpeti. ‘‘Bhāvanāmaggasampayutta’’nti iminā phalabhūtaṃ aññindriyaṃ nivatteti. Bhāvanāgahaṇañcettha sakkā avattuṃ. ‘‘Bhāvetabbattā’’ti vuttattā bhāvanābhāvo pākaṭova. Dassanānantarāti samānajātibhūmikena abyavahitataṃ sandhāyāha, na anantarapaccayaṃ.
ತಸ್ಸಾತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಪಚ್ಚಯಭಾವಸ್ಸ। ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣತ್ತಾತಿ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಅನಿನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಅಸಾಧಾರಣತ್ತಾ। ಏವಂ ಸಾಮತ್ಥಿಯತೋ ಕಿಚ್ಚವಿಸೇಸಂ ವವತ್ಥಪೇತ್ವಾ ಪಕರಣತೋಪಿ ತಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಇನ್ದ್ರಿಯಕಥಾಯ ಚ ಪವತ್ತತ್ತಾ’’ತಿ। ಅಞ್ಞೇಸನ್ತಿ ಅಞ್ಞೇಸಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಭಾವಾನಮ್ಪಿ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮಾನಂ। ಯೇಹಿ ತೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇನ್ತಿ, ತೇಸಂ ವಸವತ್ತಾಪನಂ ನತ್ಥಿ, ಯಥಾ ಮನಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಸಭಾವಾಭಾವತೋ ಸಯಞ್ಚ ತೇ ಅಞ್ಞದತ್ಥು ಮನಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸೇವ ವಸೇ ವತ್ತನ್ತಿ। ತೇನಾಹ ‘‘ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಿಪಿ ಹೀ’’ತಿಆದಿ। ಯದಿ ಏವಂ ಕಥಂ ತೇಸಂ ಇನ್ದಟ್ಠೋತಿ? ‘‘ಸುಖನಾದಿಲಕ್ಖಣೇ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಅತ್ತಾಕಾರಾನುವಿಧಾಪನಮತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತೋವಾಯಮತ್ಥೋ । ‘‘ಚೇತಸಿಕತ್ತಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾನಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪಧಾನತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ತತೋ ಹಿ ‘‘ಚೇತಸಿಕಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಸಬ್ಬತ್ಥಾತಿ ವಸವತ್ತಾಪನಂ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮಾನುಪಾಲನನ್ತಿ ಏವಂ ಯಾವ ಅಮತಾಭಿಮುಖಭಾವಪಚ್ಚಯತಾ ಚ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನನ್ತಿ ತಂಕಿಚ್ಚನಿದ್ದೇಸೇ। ‘‘ಅನುಪ್ಪಾದನೇ, ಅನುಪತ್ಥಮ್ಭೇ ಚ ಸತೀ’’ತಿ ಪದಂ ಆಹರಿತ್ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬಂ। ನ ಹಿ ಪದತ್ಥೋ ಸಬ್ಭಾವಂ ಬ್ಯಭಿಚರತೀತಿ ಜನಕುಪತ್ಥಮ್ಭಕತ್ತಾಭಾವೇಪೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾನನ್ತಿ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸನಿಮಿತ್ತಾದಿಪಚ್ಚಯಾನಂ ಕಮ್ಮಾದೀನಂ। ತಪ್ಪವತ್ತನೇ ನಿಮಿತ್ತಭಾವೋತಿ ಇತ್ಥಿನಿಮಿತ್ತಾದಿಆಕಾರರೂಪನಿಬ್ಬತ್ತನೇ ಕಾರಣಭಾವೋ। ಸ್ವಾಯಂ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಂ ತತ್ಥ ಅತ್ಥಿಭಾವೋಯೇವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಯಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಸತಿ ಯಂ ಹೋತಿ, ಅಸತಿ ಚ ನ ಹೋತಿ, ತಂ ತಸ್ಸ ಕಾರಣನ್ತಿ। ‘‘ನಿಮಿತ್ತಭಾವೋ ಅನುವಿಧಾನ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಅನುವಿಧಾನಸದ್ದಸ್ಸ ಕಮ್ಮತ್ಥತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸುಖದುಕ್ಖಭಾವಪ್ಪತ್ತಾ ವಿಯಾತಿ ಸಯಂ ಸುಖದುಕ್ಖಸಭಾವಪ್ಪತ್ತಾ ವಿಯ, ಸುಖನ್ತಾ ದುಕ್ಖನ್ತಾ ಚ ವಿಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಸನ್ತಸ್ಸ…ಪೇ॰… ಮಜ್ಝತ್ತಾಕಾರಾನುಪಾಪನಂ ಅಞ್ಞಾಣುಪೇಕ್ಖನಾದಿವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಸಮಾನಜಾತಿಯನ್ತಿ ಅಕುಸಲೇಹಿ ಸುಖದುಕ್ಖೇಹಿ ಅಕುಸಲೂಪೇಕ್ಖಾಯ, ಅಬ್ಯಾಕತೇಹಿ ಅಬ್ಯಾಕತೂಪೇಕ್ಖಾಯ, ಕುಸಲಸುಖತೋ ಕುಸಲೂಪೇಕ್ಖಾಯ। ತತ್ಥಾಪಿ ಭೂಮಿವಿಭಾಗೇನಾಯಮತ್ಥೋ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ। ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಖನ್ಧವಿಭಙ್ಗೇ ವುತ್ತಓಳಾರಿಕಸುಖುಮವಿಭಾಗೇನ ದೀಪೇತಬ್ಬಂ। ಆದಿಸದ್ದೇನಾತಿ ‘‘ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದಾದೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತಆದಿಸದ್ದೇನ। ಸಂಯೋಜನಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನತದುಪನಿಸ್ಸಯತಾ ಏವ ಸನ್ಧಾಯ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಕಿಚ್ಚನ್ತರಾಪಸುತತಾ ವುತ್ತಾ, ತಸ್ಸಾಪಿ ಉದ್ಧಮ್ಭಾಗಿಯಸಂಯೋಜನಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಪ್ಪಹಾನಕಿಚ್ಚತಾ ಲಬ್ಭತೇವ। ಅಬ್ಯಾಪೀಭಾವತೋ ವಾ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಪ್ಪಹಾನಕಿಚ್ಚಂ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತತೋ ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸಾಪಿ ತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಅನುದ್ಧಟಂ। ಮಗ್ಗಾನನ್ತರಞ್ಹಿ ಫಲಂ ‘‘ತಾಯ ಸದ್ಧಾಯ ಅವೂಪಸನ್ತಾಯಾ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೫೦೫) ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸಮ್ಭನವಸೇನ ಪವತ್ತತಿ, ನ ಇತರಂ। ಅಞ್ಞಥಾ ಅರಿಯಾ ಸಬ್ಬಕಾಲಂ ಅಪ್ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಕಿಲೇಸದರಥಾ ಸಿಯುಂ। ಇತರಸ್ಸ ಪನ ನಿಚ್ಛನ್ದರಾಗೇಸು ಸತ್ತವೋಹಾರೋ ವಿಯ ರುಳ್ಹಿವಸೇನ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಕಿಚ್ಚತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
Tassāti indriyapaccayabhāvassa. Anaññasādhāraṇattāti aññehi anindriyehi asādhāraṇattā. Evaṃ sāmatthiyato kiccavisesaṃ vavatthapetvā pakaraṇatopi taṃ dasseti ‘‘indriyakathāya ca pavattattā’’ti. Aññesanti aññesaṃ indriyasabhāvānampi sahajātadhammānaṃ. Yehi te indaṭṭhaṃ kārenti, tesaṃ vasavattāpanaṃ natthi, yathā manindriyassa pubbaṅgamasabhāvābhāvato sayañca te aññadatthu manindriyasseva vase vattanti. Tenāha ‘‘taṃsampayuttānipi hī’’tiādi. Yadi evaṃ kathaṃ tesaṃ indaṭṭhoti? ‘‘Sukhanādilakkhaṇe sampayuttānaṃ attākārānuvidhāpanamatta’’nti vuttovāyamattho . ‘‘Cetasikattā’’ti iminā sampayuttadhammānaṃ cittassa padhānataṃ dasseti. Tato hi ‘‘cetasikā’’ti vuccanti. Sabbatthāti vasavattāpanaṃ sahajātadhammānupālananti evaṃ yāva amatābhimukhabhāvapaccayatā ca sampayuttānanti taṃkiccaniddese. ‘‘Anuppādane, anupatthambhe ca satī’’ti padaṃ āharitvā sambandhitabbaṃ. Na hi padattho sabbhāvaṃ byabhicaratīti janakupatthambhakattābhāvepīti vuttaṃ hoti. Tappaccayānanti itthipurisanimittādipaccayānaṃ kammādīnaṃ. Tappavattane nimittabhāvoti itthinimittādiākārarūpanibbattane kāraṇabhāvo. Svāyaṃ itthindriyādīnaṃ tattha atthibhāvoyevāti daṭṭhabbaṃ. Yasmiñhi sati yaṃ hoti, asati ca na hoti, taṃ tassa kāraṇanti. ‘‘Nimittabhāvo anuvidhāna’’nti iminā anuvidhānasaddassa kammatthataṃ dasseti. Sukhadukkhabhāvappattā viyāti sayaṃ sukhadukkhasabhāvappattā viya, sukhantā dukkhantā ca viyāti attho. Asantassa…pe… majjhattākārānupāpanaṃ aññāṇupekkhanādivasena veditabbaṃ. Samānajātiyanti akusalehi sukhadukkhehi akusalūpekkhāya, abyākatehi abyākatūpekkhāya, kusalasukhato kusalūpekkhāya. Tatthāpi bhūmivibhāgenāyamattho bhinditvā yojetabbo. Taṃ sabbaṃ khandhavibhaṅge vuttaoḷārikasukhumavibhāgena dīpetabbaṃ. Ādisaddenāti ‘‘kāmarāgabyāpādādī’’ti ettha vuttaādisaddena. Saṃyojanasamucchindanatadupanissayatā eva sandhāya aññātāvindriyassa kiccantarāpasutatā vuttā, tassāpi uddhambhāgiyasaṃyojanapaṭippassaddhippahānakiccatā labbhateva. Abyāpībhāvato vā aññātāvindriyassa paṭippassaddhippahānakiccaṃ na vattabbaṃ, tato aññindriyassāpi taṃ aṭṭhakathāyaṃ anuddhaṭaṃ. Maggānantarañhi phalaṃ ‘‘tāya saddhāya avūpasantāyā’’tiādivacanato (dha. sa. aṭṭha. 505) kilesānaṃ paṭippassambhanavasena pavattati, na itaraṃ. Aññathā ariyā sabbakālaṃ appaṭippassaddhakilesadarathā siyuṃ. Itarassa pana nicchandarāgesu sattavohāro viya ruḷhivasena paṭippassaddhikiccatā veditabbā.
ಏತ್ಥಾಹ – ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಏತ್ತಕಾನೇವ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ, ಏತಾನಿ ಏವ ಚ ವುತ್ತಾನೀತಿ? ಆಧಿಪಚ್ಚತ್ಥಸಮ್ಭವತೋತಿ ಚೇ। ಆಧಿಪಚ್ಚಂ ನಾಮ ಇಸ್ಸರಿಯನ್ತಿ ವುತ್ತಮೇತಂ। ತಯಿದಂ ಆಧಿಪಚ್ಚಂ ಅತ್ತನೋ ಕಿಚ್ಚೇ ಬಲವನ್ತಿ ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ಸಭಾವಧಮ್ಮಾನಂ ಲಬ್ಭತೇವ। ಪಚ್ಚಯಾಧೀನವುತ್ತಿಕಾ ಹಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾ । ತಸ್ಮಾ ತೇ ತೇಹಿ ಅನುವತ್ತೀಯನ್ತಿ, ತೇ ಚ ತೇ ಅನುವತ್ತನ್ತೀತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ತಥಾಪಿ ಅತ್ಥಿ ತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ। ಸ್ವಾಯಂ ವಿಸೇಸೋ ‘‘ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದಿಪ್ಪವತ್ತಿಯಞ್ಹಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಸಿದ್ಧಮಾಧಿಪಚ್ಚ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨೧೯) ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ದಸ್ಸಿತೋಯೇವ।
Etthāha – kasmā pana ettakāneva indriyāni vuttāni, etāni eva ca vuttānīti? Ādhipaccatthasambhavatoti ce. Ādhipaccaṃ nāma issariyanti vuttametaṃ. Tayidaṃ ādhipaccaṃ attano kicce balavanti aññesampi sabhāvadhammānaṃ labbhateva. Paccayādhīnavuttikā hi paccayuppannā . Tasmā te tehi anuvattīyanti, te ca te anuvattantīti? Saccametaṃ, tathāpi atthi tesaṃ viseso. Svāyaṃ viseso ‘‘cakkhuviññāṇādippavattiyañhi cakkhādīnaṃ siddhamādhipacca’’ntiādinā (vibha. aṭṭha. 219) aṭṭhakathāyaṃ dassitoyeva.
ಅಪಿಚ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕೇ ಯಾಯಂ ಸತ್ತಪಞ್ಞತ್ತಿ, ತಸ್ಸಾ ವಿಸೇಸನಿಸ್ಸಯೋ ಛ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾನಿ ಆಯತನಾನೀತಿ ತಾನಿ ತಾವ ಆಧಿಪಚ್ಚತ್ಥಂ ಉಪಾದಾಯ ‘‘ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಂ…ಪೇ॰… ಮನಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿಆದಿತೋ ವುತ್ತಾನಿ। ತಾನಿ ಪನ ಯೇನ ಧಮ್ಮೇನ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ಅಯಂ ಸೋ ಧಮ್ಮೋ ತೇಸಂ ಠಿತಿಹೇತೂತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಜೀವಿತಂ। ತಯಿಮೇ ಇನ್ದ್ರಿಯಪಟಿಬದ್ಧಾ ಧಮ್ಮಾ ಇಮೇಸಂ ವಸೇನ ‘‘ಇತ್ಥೀ, ಪುರಿಸೋ’’ತಿ ವೋಹರೀಯನ್ತೀತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಭಾವದ್ವಯಂ। ಸ್ವಾಯಂ ಸತ್ತಸಞ್ಞಿತೋ ಧಮ್ಮಪುಞ್ಜೋ ಪಬನ್ಧವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನೋ ಇಮಾಹಿ ವೇದನಾಹಿ ಸಂಕಿಲಿಸ್ಸತೀತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವೇದನಾಪಞ್ಚಕಂ। ತತೋ ವಿಸುದ್ಧತ್ಥಿಕಾನಂ ವೋದಾನಸಮ್ಭಾರದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಸದ್ಧಾದಿಪಞ್ಚಕಂ। ತತೋ ವೋದಾನಸಮ್ಭಾರಾ ಇಮೇಹಿ ವಿಸುಜ್ಝನ್ತಿ, ವಿಸುದ್ಧಿಪ್ಪತ್ತಾ, ನಿಟ್ಠಿತಕಿಚ್ಚಾ ಚ ಹೋನ್ತೀತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅನ್ತೇ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಿ ತೀಣಿ ವುತ್ತಾನಿ। ಸಬ್ಬತ್ಥ ‘‘ಆಧಿಪಚ್ಚತ್ಥಂ ಉಪಾದಾಯಾ’’ತಿ ಪದಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ಏತ್ತಾವತಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ಥಸಿದ್ಧೀತಿ ಅಞ್ಞೇಸಂ ಅಗ್ಗಹಣಂ।
Apica khandhapañcake yāyaṃ sattapaññatti, tassā visesanissayo cha ajjhattikāni āyatanānīti tāni tāva ādhipaccatthaṃ upādāya ‘‘cakkhundriyaṃ…pe… manindriya’’ntiādito vuttāni. Tāni pana yena dhammena pavattanti, ayaṃ so dhammo tesaṃ ṭhitihetūti dassanatthaṃ jīvitaṃ. Tayime indriyapaṭibaddhā dhammā imesaṃ vasena ‘‘itthī, puriso’’ti voharīyantīti dassanatthaṃ bhāvadvayaṃ. Svāyaṃ sattasaññito dhammapuñjo pabandhavasena pavattamāno imāhi vedanāhi saṃkilissatīti dassanatthaṃ vedanāpañcakaṃ. Tato visuddhatthikānaṃ vodānasambhāradassanatthaṃ saddhādipañcakaṃ. Tato vodānasambhārā imehi visujjhanti, visuddhippattā, niṭṭhitakiccā ca hontīti dassanatthaṃ ante anaññātaññassāmītindriyādīni tīṇi vuttāni. Sabbattha ‘‘ādhipaccatthaṃ upādāyā’’ti padaṃ yojetabbaṃ. Ettāvatā adhippetatthasiddhīti aññesaṃ aggahaṇaṃ.
ಅಥ ವಾ ಪವತ್ತಿನಿವತ್ತೀನಂ ನಿಸ್ಸಯಾದಿದಸ್ಸನತ್ಥಮ್ಪಿ ಏತಾನಿ ಏವ ವುತ್ತಾನಿ। ಪವತ್ತಿಯಾ ಹಿ ವಿಸೇಸತೋ ಮೂಲನಿಸ್ಸಯಭೂತಾನಿ ಛ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾನಿ ಆಯತನಾನಿ। ಯಥಾಹ ‘‘ಛಸು ಲೋಕೋ ಸಮುಪ್ಪನ್ನೋ’’ತಿಆದಿ (ಸು॰ ನಿ॰ ೧೭೧)। ತಸ್ಸಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ। ವಿಸಭಾಗವತ್ಥುಸರಾಗನಿಮಿತ್ತಾ ಹಿ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಸತ್ತಕಾಯಸ್ಸ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ತಿಣ್ಣಂ ಖೋ ಪನ, ಮಹಾರಾಜ, ಸನ್ನಿಪಾತಾ ಗಬ್ಭಸ್ಸಾವಕ್ಕನ್ತಿ ಹೋತಿ, ಇಧ ಮಾತಾಪಿತರೋ ಚ ಸನ್ನಿಪತಿತಾ ಹೋನ್ತಿ, ಮಾತಾ ಚ ಉತುನೀ ಹೋತಿ, ಗಬ್ಭೋ ಚ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಿತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೦೮; ೨.೪೧೧; ಮಿ॰ ಪ॰ ೪.೧.೬)। ಅವಟ್ಠಾನಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯೇನ ತೇನ ಅನುಪಾಲೇತಬ್ಬತೋ। ತೇನಾಹ ‘‘ಆಯು ಠಿತಿ ಯಪನಾ ಯಾಪನಾ’’ತಿಆದಿ। ಉಪಭೋಗೋ ವೇದನಾಹಿ । ವೇದನಾವಸೇನ ಹಿ ಇಟ್ಠಾದಿಸಬ್ಬವಿಸಯುಪಭೋಗೋ। ಯಥಾಹ – ‘‘ವೇದಯತಿ ವೇದಯತೀತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಸ್ಮಾ ವೇದನಾತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೭೯)। ಏವಂ ಪವತ್ತಿಯಾ ನಿಸ್ಸಯಸಮುಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತಿಸಮ್ಭೋಗದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಂ ಯಾವ ಉಪೇಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ಚುದ್ದಸಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ದೇಸಿತಾನಿ। ಯಥಾ ಚೇತಾನಿ ಪವತ್ತಿಯಾ, ಏವಂ ಇತರಾನಿ ನಿವತ್ತಿಯಾ। ವಿವಟ್ಟಸನ್ನಿಸ್ಸಿತೇನ ಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಾನಿ ಸದ್ಧಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ನಿವತ್ತಿಯಾ ನಿಸ್ಸಯೋ। ಉಪ್ಪಾದೋ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯೇನ ತಸ್ಸ ಪಠಮಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ। ಅವಟ್ಠಾನಂ ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯೇನ। ಉಪಭೋಗೋ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯೇನ ಅಗ್ಗಫಲಸಮುಪಭೋಗತೋ। ಏವಮ್ಪಿ ಏತಾನಿ ಏವ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ದೇಸಿತಾನಿ। ಏತ್ತಾವತಾ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತತ್ಥಸಿದ್ಧಿತೋ ಅಞ್ಞೇಸಂ ಅಗ್ಗಹಣಂ। ಏತೇನಾಪಿ ನೇಸಂ ದೇಸನಾನುಕ್ಕಮೋಪಿ ಸಂವಣ್ಣಿತೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
Atha vā pavattinivattīnaṃ nissayādidassanatthampi etāni eva vuttāni. Pavattiyā hi visesato mūlanissayabhūtāni cha ajjhattikāni āyatanāni. Yathāha ‘‘chasu loko samuppanno’’tiādi (su. ni. 171). Tassā uppatti itthipurisindriyehi. Visabhāgavatthusarāganimittā hi yebhuyyena sattakāyassa abhinibbatti. Vuttañhetaṃ ‘‘tiṇṇaṃ kho pana, mahārāja, sannipātā gabbhassāvakkanti hoti, idha mātāpitaro ca sannipatitā honti, mātā ca utunī hoti, gabbho ca paccupaṭṭhito hotī’’ti (ma. ni. 1.408; 2.411; mi. pa. 4.1.6). Avaṭṭhānaṃ jīvitindriyena tena anupāletabbato. Tenāha ‘‘āyu ṭhiti yapanā yāpanā’’tiādi. Upabhogo vedanāhi . Vedanāvasena hi iṭṭhādisabbavisayupabhogo. Yathāha – ‘‘vedayati vedayatīti kho, bhikkhave, tasmā vedanāti vuccatī’’ti (saṃ. ni. 3.79). Evaṃ pavattiyā nissayasamuppādaṭṭhitisambhogadassanatthaṃ cakkhundriyaṃ yāva upekkhindriyanti cuddasindriyāni desitāni. Yathā cetāni pavattiyā, evaṃ itarāni nivattiyā. Vivaṭṭasannissitena hi nibbattitāni saddhādīni pañca indriyāni nivattiyā nissayo. Uppādo anaññātaññassāmītindriyena tassa paṭhamaṃ uppajjanato. Avaṭṭhānaṃ aññindriyena. Upabhogo aññātāvindriyena aggaphalasamupabhogato. Evampi etāni eva indriyāni desitāni. Ettāvatā yathādhippetatthasiddhito aññesaṃ aggahaṇaṃ. Etenāpi nesaṃ desanānukkamopi saṃvaṇṇito veditabbo.
೨೨೦. ಕುಸಲಾಕುಸಲವೀರಿಯಾದೀನೀತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ಕುಸಲಸಮಾಧಿಆದೀನಂ, ಅಬ್ಯಾಕತವೀರಿಯಾದೀನಞ್ಚ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಪಚ್ಚಯಾದೀತಿ ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ದೇಸಾರಮ್ಮಣಾದಯೋ ಗಹಿತಾ, ಯಥಾವುತ್ತವೀರಿಯಾದೀನಿ, ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ಚ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ಇಚ್ಚೇವಂ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕಾನಿ ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಾದಿಪದಾನಿ, ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಾದಿಪದಾನಿ ಚ। ತೇನಾತಿ ‘‘ಏವಂ ಸನ್ತೇಪೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಭೂಮಿವಿಭಾಗಕಥನೇನ। ತನ್ನಿವತ್ತನೇನಾತಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಸಬ್ಬಭೂಮಿಕತ್ತನಿವತ್ತನೇನ। ಅವಿಜ್ಜಮಾನಸಙ್ಗಾಹಕತ್ತನ್ತಿ ತಸ್ಸಂ ತಸ್ಸಂ ಭೂಮಿಯಂ ಅನುಪಲಬ್ಭಮಾನಸ್ಸ ಇನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಸಙ್ಗಾಹಕತಾ।
220. Kusalākusalavīriyādīnīti ettha ādi-saddena kusalasamādhiādīnaṃ, abyākatavīriyādīnañca saṅgaho daṭṭhabbo. Paccayādīti ādi-saddena desārammaṇādayo gahitā, yathāvuttavīriyādīni, cakkhādīni ca saṅgaṇhāti. Iccevaṃ sabbasaṅgāhikāni vīriyindriyādipadāni, cakkhundriyādipadāni ca. Tenāti ‘‘evaṃ santepī’’tiādinā bhūmivibhāgakathanena. Tannivattanenāti sabbesaṃ sabbabhūmikattanivattanena. Avijjamānasaṅgāhakattanti tassaṃ tassaṃ bhūmiyaṃ anupalabbhamānassa indriyassa saṅgāhakatā.
ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
೨. ಪಞ್ಹಪುಚ್ಛಕವಣ್ಣನಾ
2. Pañhapucchakavaṇṇanā
ಇಧ ಇಮಸ್ಮಿಂ ‘‘ಸತ್ತಿನ್ದ್ರಿಯಾ ಅನಾರಮ್ಮಣಾ’’ತಿ ಏವಂ ಏಕನ್ತಾನಾರಮ್ಮಣತ್ತೇ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ನ ಆಭಟ್ಠಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ನ ಭಾಸಿತಂ। ಟೀಕಾಯಂ ಪನ ಅನಾಭಟ್ಠನ್ತಿ ಕತಸಮಾಸಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಸಙ್ಗಹಿತತನ್ತಿ ‘‘ರೂಪ’’ನ್ತಿ ಗಣಿತತಂ। ಅರೂಪಕೋಟ್ಠಾಸೇನ ಅರೂಪಭಾವೇನ ಸಿಯಾಪಕ್ಖೇ ಸಙ್ಗಹಿತಂ। ಕಸ್ಮಾ? ತಸ್ಸ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾದಿತಾ ಅತ್ಥೀತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ರೂಪಾರೂಪಮಿಸ್ಸಕಸ್ಸೇವ ವಸೇನ ಸಿಯಾಪಕ್ಖಸಙ್ಗಹೋ ಯುತ್ತೋ, ನ ಏಕದೇಸಸ್ಸ, ತಸ್ಮಾ ಏಕದೇಸಸ್ಸ ತಂ ಅನಿಚ್ಛನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ’’ತಿ। ಇದಾನಿ ತಮತ್ಥಂ ಪಕಾಸೇತುಂ ‘‘ಅರೂಪಕೋಟ್ಠಾಸೇನ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ನವತ್ತಬ್ಬತಾತಿ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾದಿಭಾವೇನ ನವತ್ತಬ್ಬತಾ। ಕಥಂ ಪನ ರೂಪಕೋಟ್ಠಾಸೇನಸ್ಸಾನಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ನವತ್ತಬ್ಬತಾತಿ ಚೋದನಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ನ ಹಿ ಅನಾರಮ್ಮಣ’’ನ್ತಿಆದಿ। ‘‘ಅವಿಜ್ಜಮಾನಾರಮ್ಮಣಾನಾರಮ್ಮಣೇಸೂ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ‘‘ಅನಾರಮ್ಮಣಾ’’ತಿ ಬಾಹಿರತ್ಥಸಮಾಸೋ ಅಯನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ । ನವತ್ತಬ್ಬೇಸೂತಿ ಸಾರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ನವತ್ತಬ್ಬೇಸು। ಅನಾರಮ್ಮಣತ್ತಾತಿ ಆರಮ್ಮಣರಹಿತತ್ತಾ। ‘‘ನವಿನ್ದ್ರಿಯಾ ಸಿಯಾ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ, ಸಿಯಾ ಮಹಗ್ಗತಾರಮ್ಮಣಾ, ಸಿಯಾ ಅಪ್ಪಮಾಣಾರಮ್ಮಣಾ, ಸಿಯಾ ನ ವತ್ತಬ್ಬಾ ‘ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ’ತಿಪಿ ‘ಮಹಗ್ಗತಾರಮ್ಮಣಾ’ತಿಪಿ ‘ಅಪ್ಪಮಾಣಾರಮ್ಮಣಾ’ತಿಪೀ’’ತಿಆದೀಸು (ವಿಭ॰ ೨೨೩) ವಿಯ ನ ಸಾರಮ್ಮಣಸ್ಸೇವ ನವತ್ತಬ್ಬತಂ ದಸ್ಸೇತಿ। ಯಥಾ ಚ ನ ಸಾರಮ್ಮಣಸ್ಸೇವ ನವತ್ತಬ್ಬತಾಪರಿಯಾಯೋ, ಅಥ ಖೋ ಅನಾರಮ್ಮಣಸ್ಸಾಪೀತಿ ಸಾರಮ್ಮಣೇ ನಿಯಮಾಭಾವೋ। ಏವಂ ನವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಾರಮ್ಮಣಮೇವಾತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ನಿಯಮೋ ನತ್ಥೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ನವತ್ತಬ್ಬಸ್ಸ ವಾ ಸಾರಮ್ಮಣತ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ತಸ್ಸ ನ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ‘‘ನ ಹೀ’’ತಿಆದಿನಾ ತಮೇವತ್ಥಂ ವಿವರತಿ।
Idha imasmiṃ ‘‘sattindriyā anārammaṇā’’ti evaṃ ekantānārammaṇatte vuccamāne na ābhaṭṭhaṃ jīvitindriyaṃ na bhāsitaṃ. Ṭīkāyaṃ pana anābhaṭṭhanti katasamāsaṃ katvā vuttaṃ. Rūpadhammesu saṅgahitatanti ‘‘rūpa’’nti gaṇitataṃ. Arūpakoṭṭhāsena arūpabhāvena siyāpakkhe saṅgahitaṃ. Kasmā? Tassa parittārammaṇāditā atthīti. Yasmā pana rūpārūpamissakasseva vasena siyāpakkhasaṅgaho yutto, na ekadesassa, tasmā ekadesassa taṃ anicchanto āha ‘‘adhippāyo’’ti. Idāni tamatthaṃ pakāsetuṃ ‘‘arūpakoṭṭhāsena panā’’tiādi vuttaṃ. Navattabbatāti parittārammaṇādibhāvena navattabbatā. Kathaṃ pana rūpakoṭṭhāsenassānārammaṇassa navattabbatāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘na hi anārammaṇa’’ntiādi. ‘‘Avijjamānārammaṇānārammaṇesū’’ti iminā ‘‘anārammaṇā’’ti bāhiratthasamāso ayanti dasseti . Navattabbesūti sārammaṇabhāvena navattabbesu. Anārammaṇattāti ārammaṇarahitattā. ‘‘Navindriyā siyā parittārammaṇā, siyā mahaggatārammaṇā, siyā appamāṇārammaṇā, siyā na vattabbā ‘parittārammaṇā’tipi ‘mahaggatārammaṇā’tipi ‘appamāṇārammaṇā’tipī’’tiādīsu (vibha. 223) viya na sārammaṇasseva navattabbataṃ dasseti. Yathā ca na sārammaṇasseva navattabbatāpariyāyo, atha kho anārammaṇassāpīti sārammaṇe niyamābhāvo. Evaṃ navattabbaṃ sārammaṇamevāti ayampi niyamo natthīti dassento ‘‘navattabbassa vā sārammaṇata’’nti āha. Tassa na dassetīti sambandho. ‘‘Na hī’’tiādinā tamevatthaṃ vivarati.
ತತ್ಥ ರೂಪನಿಬ್ಬಾನಾನಂ ಸುಖಾದಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಭಾವೇನ ನವತ್ತಬ್ಬತಾ, ನ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾದಿಭಾವೇನಾತಿ ಚೋದನಂ ಮನಸಿ ಕತ್ವಾ ಆಹ ‘‘ಅಥಾಪೀ’’ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಅಥಾಪಿ ವತ್ತತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಸಿಯಾ ಅನಾರಮ್ಮಣನ್ತಿಪಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾತಿ ಅನಾರಮ್ಮಣಂ ಧಮ್ಮಾಯತನಂ ಸಾರಮ್ಮಣೇಹಿ ವಿಸುಂ ಕತ್ವಾ ಏವಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ। ನವತ್ತಬ್ಬ-ಸದ್ದೋ ಯದಿ ಸಾರಮ್ಮಣೇಸ್ವೇವ ವತ್ತೇಯ್ಯ, ನ ಚೇವಂ ವುತ್ತಂ, ಅವಚನೇ ಚ ಅಞ್ಞಂ ಕಾರಣಂ ನತ್ಥೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ ‘‘ನ ಹಿ ಪಞ್ಹಪುಚ್ಛಕೇ ಸಾವಸೇಸಾ ದೇಸನಾ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ। ತಸ್ಮಾ ನವತ್ತಬ್ಬ-ಸದ್ದೋ ಅನಾರಮ್ಮಣೇಸುಪಿ ವತ್ತತೇವಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಯಾಪಿ ‘‘ಅಟ್ಠಿನ್ದ್ರಿಯಾ ಸಿಯಾ ಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ’’ತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಾದಿಭಾವೇನ ನವತ್ತಬ್ಬತಾ ವುತ್ತಾ, ಸಾ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಕಾಲೇ ಪಠಮಾರುಪ್ಪವಿಞ್ಞಾಣಾಭಾವಮತ್ತಾರಮ್ಮಣತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಾ, ನ ಸಾರಮ್ಮಣಸ್ಸೇವ ನವತ್ತಬ್ಬತಾದಸ್ಸನತ್ಥಂ, ನಾಪಿ ಅನಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾದಿಭಾವೇನ ನವತ್ತಬ್ಬತಾಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅಟ್ಠಿನ್ದ್ರಿಯಾ ಸಿಯಾ ಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಾತಿ ಏತ್ಥ ಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಸಿಯಾ ಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಾತೀತಿ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಆದಿಅತ್ಥೋ। ತೇನ ಅವಸಿಟ್ಠಪಾಳಿಸಙ್ಗಣ್ಹನೇನ ‘‘ಸಿಯಾ ನ ವತ್ತಬ್ಬಾ ‘ಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ’ತಿಪಿ ‘ಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಾ’ತಿಪಿ ‘ಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಾ’ತಿಪೀ’’ತಿ ಇಮಾಯ ಪಾಳಿಯಾ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ…ಪೇ॰… ನವತ್ತಬ್ಬತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ’’ತಿ ಆಹ, ತಂ ವುತ್ತತ್ಥಮೇವ।
Tattha rūpanibbānānaṃ sukhādisampayuttabhāvena navattabbatā, na parittārammaṇādibhāvenāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘athāpī’’tiādi. Tattha athāpi vattatīti sambandho. Siyā anārammaṇantipi vattabbaṃ siyāti anārammaṇaṃ dhammāyatanaṃ sārammaṇehi visuṃ katvā evaṃ vattabbaṃ siyā. Navattabba-saddo yadi sārammaṇesveva vatteyya, na cevaṃ vuttaṃ, avacane ca aññaṃ kāraṇaṃ natthīti dassento āha ‘‘na hi pañhapucchake sāvasesā desanā atthī’’ti. Tasmā navattabba-saddo anārammaṇesupi vattatevāti adhippāyo. Yāpi ‘‘aṭṭhindriyā siyā ajjhattārammaṇā’’ti ajjhattārammaṇādibhāvena navattabbatā vuttā, sā jīvitindriyassa ākiñcaññāyatanakāle paṭhamāruppaviññāṇābhāvamattārammaṇataṃ sandhāya vuttā, na sārammaṇasseva navattabbatādassanatthaṃ, nāpi anārammaṇassa parittārammaṇādibhāvena navattabbatābhāvadassanatthanti dassento ‘‘aṭṭhindriyā siyā ajjhattārammaṇāti ettha cā’’tiādimāha. Tattha siyā ajjhattārammaṇātīti iti-saddo ādiattho. Tena avasiṭṭhapāḷisaṅgaṇhanena ‘‘siyā na vattabbā ‘ajjhattārammaṇā’tipi ‘bahiddhārammaṇā’tipi ‘ajjhattabahiddhārammaṇā’tipī’’ti imāya pāḷiyā vuttamatthaṃ jīvitindriyassa dassento ‘‘jīvitindriyassa…pe… navattabbatā veditabbā’’ti āha, taṃ vuttatthameva.
ಪಞ್ಹಪುಚ್ಛಕವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
Pañhapucchakavaṇṇanā niṭṭhitā.
ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।
Indriyavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ತಿಪಿಟಕ (ಮೂಲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ • Abhidhammapiṭaka / ವಿಭಙ್ಗಪಾಳಿ • Vibhaṅgapāḷi / ೫. ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಭಙ್ಗೋ • 5. Indriyavibhaṅgo
ಅಟ್ಠಕಥಾ • Aṭṭhakathā / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ (ಅಟ್ಠಕಥಾ) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನೀ-ಅಟ್ಠಕಥಾ • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā / ೧. ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ • 1. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
ಟೀಕಾ • Tīkā / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ (ಟೀಕಾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ವಿಭಙ್ಗ-ಮೂಲಟೀಕಾ • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ೫. ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಭಙ್ಗೋ • 5. Indriyavibhaṅgo
