| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
१०. इन्द्रिययमकं
10. Indriyayamakaṃ
इदानि तेसञ्ञेव मूलयमके देसितानं कुसलादिधम्मानं लब्भमानवसेन एकदेसं संगण्हित्वा धम्मयमकानन्तरं देसितस्स इन्द्रिययमकस्स वण्णना होति। तत्थ खन्धयमकादीसु वुत्तनयेनेव पाळिववत्थानं वेदितब्बं। इधापि हि पण्णत्तिवारादयो तयो महावारा अवसेसा अन्तरवारा च सद्धिं कालप्पभेदादीहि खन्धयमकादीसु आगतसदिसाव। इन्द्रियानं पन बहुताय धातुयमकतोपि बहुतरानि यमकानि होन्ति। यथा पन हेट्ठा पुग्गलवारादीसु चक्खायतनचक्खुधातुमूलके नये चक्खायतनचक्खुधातूहि सद्धिं जिव्हायतनकायायतनानि न योजितानि। जिव्हायतनकायायतनमूलकानि च यमकानेव न गहितानि, तथा इधापि चक्खुन्द्रियमूलके नये जिव्हिन्द्रियकायिन्द्रियानि न योजितानि, जिव्हिन्द्रियकायिन्द्रियमूलकानि च यमकानेव न गहितानि। तेसं अग्गहणे कारणं तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। मनिन्द्रियं पन यथा चक्खुन्द्रियादिमूलकेहि तथेव इत्थिन्द्रियादिमूलकेहिपि सद्धिं यस्मा योजनं गच्छति, तस्मा निक्खित्तपटिपाटिया अयोजेत्वा सब्बेहिपि चक्खुन्द्रियमूलकादीहि सद्धिं परियोसाने योजितन्ति वेदितब्बं। चक्खुन्द्रियेन सद्धिं इत्थिन्द्रियपुरिसिन्द्रियजीवितिन्द्रियानि योजितानि सुखिन्द्रियदुक्खिन्द्रियदोमनस्सिन्द्रियानि पटिसन्धियं नत्थीति न गहितानि। सोमनस्सिन्द्रियउपेक्खिन्द्रियानि पटिसन्धियं उप्पत्तिसब्भावतो गहितानि। तथा सद्धिन्द्रियादीनि पञ्च। लोकुत्तरानि तीणि पटिसन्धियं अभावेनेव न गहितानि। इति यानि गहितानि, तेसं वसेनेत्थ चक्खुन्द्रियमूलके नये यमकगणना वेदितब्बा। यथा चेत्थ, एवं सब्बत्थ। यानि पन न गहितानि, तेसं वसेन यमकानि न गणेतब्बानि। गणेन्तेन वा मोघपुच्छावसेन गणेतब्बानीति एवं ताव सब्बवारेसु पाळिववत्थानमेव वेदितब्बं।
Idāni tesaññeva mūlayamake desitānaṃ kusalādidhammānaṃ labbhamānavasena ekadesaṃ saṃgaṇhitvā dhammayamakānantaraṃ desitassa indriyayamakassa vaṇṇanā hoti. Tattha khandhayamakādīsu vuttanayeneva pāḷivavatthānaṃ veditabbaṃ. Idhāpi hi paṇṇattivārādayo tayo mahāvārā avasesā antaravārā ca saddhiṃ kālappabhedādīhi khandhayamakādīsu āgatasadisāva. Indriyānaṃ pana bahutāya dhātuyamakatopi bahutarāni yamakāni honti. Yathā pana heṭṭhā puggalavārādīsu cakkhāyatanacakkhudhātumūlake naye cakkhāyatanacakkhudhātūhi saddhiṃ jivhāyatanakāyāyatanāni na yojitāni. Jivhāyatanakāyāyatanamūlakāni ca yamakāneva na gahitāni, tathā idhāpi cakkhundriyamūlake naye jivhindriyakāyindriyāni na yojitāni, jivhindriyakāyindriyamūlakāni ca yamakāneva na gahitāni. Tesaṃ aggahaṇe kāraṇaṃ tattha vuttanayeneva veditabbaṃ. Manindriyaṃ pana yathā cakkhundriyādimūlakehi tatheva itthindriyādimūlakehipi saddhiṃ yasmā yojanaṃ gacchati, tasmā nikkhittapaṭipāṭiyā ayojetvā sabbehipi cakkhundriyamūlakādīhi saddhiṃ pariyosāne yojitanti veditabbaṃ. Cakkhundriyena saddhiṃ itthindriyapurisindriyajīvitindriyāni yojitāni sukhindriyadukkhindriyadomanassindriyāni paṭisandhiyaṃ natthīti na gahitāni. Somanassindriyaupekkhindriyāni paṭisandhiyaṃ uppattisabbhāvato gahitāni. Tathā saddhindriyādīni pañca. Lokuttarāni tīṇi paṭisandhiyaṃ abhāveneva na gahitāni. Iti yāni gahitāni, tesaṃ vasenettha cakkhundriyamūlake naye yamakagaṇanā veditabbā. Yathā cettha, evaṃ sabbattha. Yāni pana na gahitāni, tesaṃ vasena yamakāni na gaṇetabbāni. Gaṇentena vā moghapucchāvasena gaṇetabbānīti evaṃ tāva sabbavāresu pāḷivavatthānameva veditabbaṃ.
पवत्तिवारवण्णना
Pavattivāravaṇṇanā
१-८६. अत्थविनिच्छये पनेत्थ इदं नयमुखं – सचक्खुकानं न इत्थीनन्ति ब्रह्मपारिसज्जादीनञ्चेव रूपीनं पुरिसनपुंसकानञ्च वसेन वुत्तं। तेसञ्हि इत्थिन्द्रियं नुप्पज्जति। सचक्खुकानं न पुरिसानन्ति रूपीब्रह्मानञ्चेव इत्थिनपुंसकानञ्च वसेन वुत्तं। तेसञ्हि पुरिसिन्द्रियं नुप्पज्जति। अचक्खुकानं उपपज्जन्तानं तेसं जीवितिन्द्रियं उप्पज्जतीति एकवोकारचतुवोकारकामधातुसत्ते सन्धाय वुत्तं। सचक्खुकानं विना सोमनस्सेनाति उपेक्खासहगतानं चतुन्नं महाविपाकपटिसन्धीनं वसेन वुत्तं। सचक्खुकानं विना उपेक्खायाति सोमनस्ससहगतपटिसन्धिकानं वसेन वुत्तं। उपेक्खाय अचक्खुकानन्ति अहेतुकपटिसन्धिवसेन वुत्तं। अहेतुकानन्ति अहेतुकपटिसन्धिचित्तेन सद्धिं सद्धिन्द्रियादीनं अभावतो वुत्तं। तत्थ हि एकन्तेनेव सद्धासतिपञ्ञायो नत्थि। समाधिवीरियानि पन इन्द्रियप्पत्तानि न होन्ति। सहेतुकानं अचक्खुकानन्ति गब्भसेय्यकवसेन चेव अरूपीवसेन च वुत्तं। अञ्ञो हि सहेतुको अचक्खुको नाम नत्थि। सचक्खुकानं अहेतुकानन्ति अपाये ओपपातिकवसेन वुत्तं। सचक्खुकानं ञाणविप्पयुत्तानन्ति कामधातुयं दुहेतुकपटिसन्धिकानं वसेन वुत्तं। सचक्खुकानं ञाणसम्पयुत्तानन्ति रूपीब्रह्मानो चेव कामावचरदेवमनुस्से च सन्धाय वुत्तं। ञाणसम्पयुत्तानं अचक्खुकानन्ति अरूपिनो च तिहेतुकगब्भसेय्यके च सन्धाय वुत्तं।
1-86. Atthavinicchaye panettha idaṃ nayamukhaṃ – sacakkhukānaṃ na itthīnanti brahmapārisajjādīnañceva rūpīnaṃ purisanapuṃsakānañca vasena vuttaṃ. Tesañhi itthindriyaṃ nuppajjati. Sacakkhukānaṃ na purisānanti rūpībrahmānañceva itthinapuṃsakānañca vasena vuttaṃ. Tesañhi purisindriyaṃ nuppajjati. Acakkhukānaṃ upapajjantānaṃ tesaṃ jīvitindriyaṃ uppajjatīti ekavokāracatuvokārakāmadhātusatte sandhāya vuttaṃ. Sacakkhukānaṃ vinā somanassenāti upekkhāsahagatānaṃ catunnaṃ mahāvipākapaṭisandhīnaṃ vasena vuttaṃ. Sacakkhukānaṃ vinā upekkhāyāti somanassasahagatapaṭisandhikānaṃ vasena vuttaṃ. Upekkhāya acakkhukānanti ahetukapaṭisandhivasena vuttaṃ. Ahetukānanti ahetukapaṭisandhicittena saddhiṃ saddhindriyādīnaṃ abhāvato vuttaṃ. Tattha hi ekanteneva saddhāsatipaññāyo natthi. Samādhivīriyāni pana indriyappattāni na honti. Sahetukānaṃ acakkhukānanti gabbhaseyyakavasena ceva arūpīvasena ca vuttaṃ. Añño hi sahetuko acakkhuko nāma natthi. Sacakkhukānaṃ ahetukānanti apāye opapātikavasena vuttaṃ. Sacakkhukānaṃ ñāṇavippayuttānanti kāmadhātuyaṃ duhetukapaṭisandhikānaṃ vasena vuttaṃ. Sacakkhukānaṃ ñāṇasampayuttānanti rūpībrahmāno ceva kāmāvacaradevamanusse ca sandhāya vuttaṃ. Ñāṇasampayuttānaṃ acakkhukānanti arūpino ca tihetukagabbhaseyyake ca sandhāya vuttaṃ.
१९०. जीवितिन्द्रियमूलके विना सोमनस्सेन उपपज्जन्तानन्ति द्वेपि जीवितिन्द्रियानि सन्धाय वुत्तं। पवत्ते सोमनस्सविप्पयुत्तचित्तस्स उप्पादक्खणेति अरूपजीवितिन्द्रियं सन्धाय वुत्तं। इमिना नयेन सब्बत्थापि पटिसन्धिपवत्तिवसेन जीवितिन्द्रिययोजना वेदितब्बा। सोमनस्सिन्द्रियादिमूलकेसुपि पटिसन्धिपवत्तिवसेनेवत्थो गहेतब्बो। पटिलोमनये पन निरोधवारे च एतेसञ्चेव अञ्ञेसञ्च धम्मानं यथालाभवसेन चुतिपटिसन्धिपवत्तेसु तीसुपि अनुप्पादनिरोधा वेदितब्बा।
190. Jīvitindriyamūlake vinā somanassena upapajjantānanti dvepi jīvitindriyāni sandhāya vuttaṃ. Pavattesomanassavippayuttacittassa uppādakkhaṇeti arūpajīvitindriyaṃ sandhāya vuttaṃ. Iminā nayena sabbatthāpi paṭisandhipavattivasena jīvitindriyayojanā veditabbā. Somanassindriyādimūlakesupi paṭisandhipavattivasenevattho gahetabbo. Paṭilomanaye pana nirodhavāre ca etesañceva aññesañca dhammānaṃ yathālābhavasena cutipaṭisandhipavattesu tīsupi anuppādanirodhā veditabbā.
२८१. अनागतवारे एतेनेव भावेनाति एतेन पुरिसभावेनेव, अन्तरा इत्थिभावं अनापज्जित्वा पुरिसपटिसन्धिग्गहणेनेवाति अत्थो। कतिचि भवे दस्सेत्वा परिनिब्बायिस्सन्तीति कतिचि पटिसन्धियो गहेत्वा इत्थिभावं अप्पत्वाव परिनिब्बायिस्सन्तीति अत्थो। दुतियपुच्छायपि एसेव नयो।
281. Anāgatavāre eteneva bhāvenāti etena purisabhāveneva, antarā itthibhāvaṃ anāpajjitvā purisapaṭisandhiggahaṇenevāti attho. Katici bhave dassetvā parinibbāyissantīti katici paṭisandhiyo gahetvā itthibhāvaṃ appatvāva parinibbāyissantīti attho. Dutiyapucchāyapi eseva nayo.
३६१. पच्चुप्पन्नेन अतीतवारे सुद्धावासानं उपपत्तिचित्तस्स भङ्गक्खणे मनिन्द्रियञ्च नुप्पज्जित्थाति चित्तयमके विय उप्पादक्खणातिक्कमवसेन अत्थं अग्गहेत्वा तस्मिं भवे अनुप्पन्नपुब्बवसेन गहेतब्बोति। इमिना नयमुखेन सब्बस्मिम्पि पवत्तिवारे अत्थविनिच्छयो वेदितब्बो।
361. Paccuppannena atītavāre suddhāvāsānaṃ upapatticittassa bhaṅgakkhaṇe manindriyañca nuppajjitthāti cittayamake viya uppādakkhaṇātikkamavasena atthaṃ aggahetvā tasmiṃ bhave anuppannapubbavasena gahetabboti. Iminā nayamukhena sabbasmimpi pavattivāre atthavinicchayo veditabbo.
पवत्तिवारवण्णना।
Pavattivāravaṇṇanā.
परिञ्ञावारवण्णना
Pariññāvāravaṇṇanā
४३५-४८२. परिञ्ञावारे पन चक्खुमूलकादीसु एकमेव चक्खुसोतयमकं दस्सितं। यस्मा पन सेसानिपि लोकियअब्याकतानि चेव लोकियअब्याकतमिस्सकानि च परिञ्ञेय्यानेव, तस्मा तानि अनुपदिट्ठानिपि इमिनाव दस्सितानि होन्ति। यस्मा पन अकुसलं एकन्ततो पहातब्बमेव, एकन्तं कुसलं भावेतब्बमेव, लोकुत्तराब्याकतं सच्छिकातब्बं, तस्मा ‘‘दोमनस्सिन्द्रियं पजहती’’ति ‘‘अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं भावेती’’ति ‘‘अञ्ञाताविन्द्रियं सच्छिकरोती’’ति वुत्तं। अञ्ञिन्द्रियं पन भावेतब्बम्पि अत्थि सच्छिकातब्बम्पि, तं भावनावसेनेव गहितं। तत्थ द्वे पुग्गलाति सकदागामिमग्गसमङ्गी च, अरहत्तमग्गसमङ्गी च। तेसु एको समुच्छिन्दितुं असमत्थत्ता दोमनस्सिन्द्रियं न पजहति नाम। एको पहीनदोसत्ता चक्खुन्द्रियं न परिजानातीति अनुप्पादं आपादेतुं असमत्थताय न परिजानाति। इमिना नयेन सब्बविस्सज्जनेसु अत्थो वेदितब्बोति।
435-482. Pariññāvāre pana cakkhumūlakādīsu ekameva cakkhusotayamakaṃ dassitaṃ. Yasmā pana sesānipi lokiyaabyākatāni ceva lokiyaabyākatamissakāni ca pariññeyyāneva, tasmā tāni anupadiṭṭhānipi imināva dassitāni honti. Yasmā pana akusalaṃ ekantato pahātabbameva, ekantaṃ kusalaṃ bhāvetabbameva, lokuttarābyākataṃ sacchikātabbaṃ, tasmā ‘‘domanassindriyaṃ pajahatī’’ti ‘‘anaññātaññassāmītindriyaṃ bhāvetī’’ti ‘‘aññātāvindriyaṃ sacchikarotī’’ti vuttaṃ. Aññindriyaṃ pana bhāvetabbampi atthi sacchikātabbampi, taṃ bhāvanāvaseneva gahitaṃ. Tattha dve puggalāti sakadāgāmimaggasamaṅgī ca, arahattamaggasamaṅgī ca. Tesu eko samucchindituṃ asamatthattā domanassindriyaṃ na pajahati nāma. Eko pahīnadosattā cakkhundriyaṃ na parijānātīti anuppādaṃ āpādetuṃ asamatthatāya na parijānāti. Iminā nayena sabbavissajjanesu attho veditabboti.
परिञ्ञावारवण्णना।
Pariññāvāravaṇṇanā.
इन्द्रिययमकवण्णना निट्ठिता।
Indriyayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
निगमनकथा
Nigamanakathā
एत्तावता च –
Ettāvatā ca –
यस्सोवादे ठत्वा, निट्ठितकिच्चस्स किच्चसम्पन्नो।
Yassovāde ṭhatvā, niṭṭhitakiccassa kiccasampanno;
युवतिजनोपि अतीतो, सुविहितनियमो यमस्साणं॥
Yuvatijanopi atīto, suvihitaniyamo yamassāṇaṃ.
देवपरिसाय मज्झे, देवपुरे सब्बदेवदेवेन।
Devaparisāya majjhe, devapure sabbadevadevena;
यमकं नाम पकासितं, यमामललोमेन यं तेन॥
Yamakaṃ nāma pakāsitaṃ, yamāmalalomena yaṃ tena.
पाळिववत्थानविधिं, पुच्छाविस्सज्जने च अत्थनयं।
Pāḷivavatthānavidhiṃ, pucchāvissajjane ca atthanayaṃ;
दस्सेतुं आरद्धा, यमकअट्ठकथा मया तस्स॥
Dassetuṃ āraddhā, yamakaaṭṭhakathā mayā tassa.
सा सुबहुअन्तराये, लोकम्हि यथा अनन्तरायेन।
Sā subahuantarāye, lokamhi yathā anantarāyena;
अयमज्ज पञ्चमत्तेहि, तन्तिया भाणवारेहि॥
Ayamajja pañcamattehi, tantiyā bhāṇavārehi.
निट्ठं पत्ता एवं, निट्ठानं पापुणन्तु सब्बेपि।
Niṭṭhaṃ pattā evaṃ, niṭṭhānaṃ pāpuṇantu sabbepi;
हितसुखनिब्बत्तिकरा, मनोरथा सब्बसत्तानन्ति॥
Hitasukhanibbattikarā, manorathā sabbasattānanti.
यमकप्पकरण-अट्ठकथा निट्ठिता।
Yamakappakaraṇa-aṭṭhakathā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / यमकपाळि • Yamakapāḷi / १०. इन्द्रिययमकं • 10. Indriyayamakaṃ
