| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
१०. इन्द्रिययमकं
10. Indriyayamakaṃ
१. पण्णत्तिवारो
1. Paṇṇattivāro
उद्देसवारवण्णना
Uddesavāravaṇṇanā
१. इन्द्रिययमके विभङ्गे विय जीवितिन्द्रियं मनिन्द्रियानन्तरं अनिद्दिसित्वा पुरिसिन्द्रियानन्तरं उद्दिट्ठं ‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि। कतमानि तीणि? इत्थिन्द्रियं पुरिसिन्द्रियं जीवितिन्द्रिय’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.४९२) सुत्ते देसितक्कमेन। पवत्तिवारे हि एकन्तं पवत्तियं एव उप्पज्जमानानं सुखिन्द्रियादीनं कम्मजानं अकम्मजानञ्च अनुपालकं जीवितिन्द्रियं चुतिपटिसन्धीसु च पवत्तमानानं कम्मजानन्ति तंमूलकानि यमकानि चुतिपटिसन्धिपवत्तिवसेन वत्तब्बानीति वेदितब्बानि। चक्खुन्द्रियादीसु पन पुरिसिन्द्रियावसानेसु यं मूलकमेव न होति मनिन्द्रियं, तं ठपेत्वा अवसेसमूलकानि चुतिउपपत्तिवसेनेव वत्तब्बानि आयतनयमके विय, तस्मा जीवितिन्द्रियं तेसं मज्झे अनुद्दिसित्वा अन्ते उद्दिट्ठन्ति।
1. Indriyayamake vibhaṅge viya jīvitindriyaṃ manindriyānantaraṃ aniddisitvā purisindriyānantaraṃ uddiṭṭhaṃ ‘‘tīṇimāni, bhikkhave, indriyāni. Katamāni tīṇi? Itthindriyaṃ purisindriyaṃ jīvitindriya’’nti (saṃ. ni. 5.492) sutte desitakkamena. Pavattivāre hi ekantaṃ pavattiyaṃ eva uppajjamānānaṃ sukhindriyādīnaṃ kammajānaṃ akammajānañca anupālakaṃ jīvitindriyaṃ cutipaṭisandhīsu ca pavattamānānaṃ kammajānanti taṃmūlakāni yamakāni cutipaṭisandhipavattivasena vattabbānīti veditabbāni. Cakkhundriyādīsu pana purisindriyāvasānesu yaṃ mūlakameva na hoti manindriyaṃ, taṃ ṭhapetvā avasesamūlakāni cutiupapattivaseneva vattabbāni āyatanayamake viya, tasmā jīvitindriyaṃ tesaṃ majjhe anuddisitvā ante uddiṭṭhanti.
उद्देसवारवण्णना निट्ठिता।
Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
निद्देसवारवण्णना
Niddesavāravaṇṇanā
९४. इत्थी इत्थिन्द्रियन्ति एत्थ यस्मा इत्थीति कोचि सभावो नत्थि, न च रूपादिधम्मे उपादाय इत्थिग्गहणं न होति, तस्मा इत्थिग्गहणस्स अविज्जमानम्पि विज्जमानमिव गहेत्वा पवत्तितो तथागहितस्स वसेन ‘‘नत्थी’’ति अवत्वा ‘‘नो’’ति वुत्तं। सुखस्स च भेदं कत्वा ‘‘सुखं सोमनस्स’’न्ति, दुक्खस्स च ‘‘दुक्खं दोमनस्स’’न्ति वचनेनेव सोमनस्सतो अञ्ञा सुखा वेदना सुखं, दोमनस्सतो च अञ्ञा दुक्खा वेदना दुक्खन्ति अयं विसेसो गहितोयेवाति ‘‘सुखं सुखिन्द्रियं दुक्खं दुक्खिन्द्रिय’’न्ति एत्थ ‘‘आमन्ता’’ति वुत्तं।
94. Itthī itthindriyanti ettha yasmā itthīti koci sabhāvo natthi, na ca rūpādidhamme upādāya itthiggahaṇaṃ na hoti, tasmā itthiggahaṇassa avijjamānampi vijjamānamiva gahetvā pavattito tathāgahitassa vasena ‘‘natthī’’ti avatvā ‘‘no’’ti vuttaṃ. Sukhassa ca bhedaṃ katvā ‘‘sukhaṃ somanassa’’nti, dukkhassa ca ‘‘dukkhaṃ domanassa’’nti vacaneneva somanassato aññā sukhā vedanā sukhaṃ, domanassato ca aññā dukkhā vedanā dukkhanti ayaṃ viseso gahitoyevāti ‘‘sukhaṃ sukhindriyaṃ dukkhaṃ dukkhindriya’’nti ettha ‘‘āmantā’’ti vuttaṃ.
१४०. सुद्धिन्द्रियवारे चक्खु इन्द्रियन्ति एत्थ दिब्बचक्खुपञ्ञाचक्खूनि पञ्ञिन्द्रियानि होन्तीति ‘‘आमन्ता’’ति वुत्तं। अवसेसं सोतन्ति तण्हासोतमेवाह।
140. Suddhindriyavāre cakkhu indriyanti ettha dibbacakkhupaññācakkhūni paññindriyāni hontīti ‘‘āmantā’’ti vuttaṃ. Avasesaṃ sotanti taṇhāsotamevāha.
निद्देसवारवण्णना निट्ठिता।
Niddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
२.पवत्तिवारवण्णना
2.Pavattivāravaṇṇanā
१८६. पवत्तिवारे ‘‘छयिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि। कतमानि छ? चक्खुन्द्रियं…पे॰… कायिन्द्रियं मनिन्द्रिय’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.४९५) सुत्ते वुत्तनयेन इध उद्दिट्ठं मनिन्द्रियं चुतिपटिसन्धिपवत्तीसु पवत्तमानेहि कम्मजाकम्मजेहि सब्बेहिपि योगं गच्छति, न च जीवितिन्द्रियं विय अञ्ञधम्मनिस्सयेन गहेतब्बं, पुब्बङ्गमत्ताव पधानं, तस्मा कूटं विय गोपानसीनं सब्बिन्द्रियानं समोसरणट्ठानं अन्ते ठपेत्वा योजितं। जीवितिन्द्रियादिमूलकेसु पवत्तिञ्च गहेत्वा गतेसु ‘‘यस्स जीवितिन्द्रियं उप्पज्जति, तस्स सुखिन्द्रियं उप्पज्जतीति? सब्बेसं उपपज्जन्तानं, पवत्ते सुखिन्द्रियविप्पयुत्तचित्तस्स उप्पादक्खणे तेसं जीवितिन्द्रियं उप्पज्जति, नो च तेसं सुखिन्द्रियं उप्पज्जति, सुखिन्द्रियसम्पयुत्तचित्तस्स उप्पादक्खणे तेसं जीवितिन्द्रियञ्च उप्पज्जति सुखिन्द्रियञ्च उप्पज्जती’’तिआदिना सुखदुक्खदोमनस्सिन्द्रियेहि लोकुत्तरिन्द्रियेहि च योजना लब्भति, तथा ‘‘यस्स सुखिन्द्रियं उप्पज्जति, तस्स दुक्खिन्द्रियं उप्पज्जतीति? नो’’तिआदिना तंमूलका च नया। तेहि पन पवत्तियंयेव उप्पज्जमानेहि योजना तंमूलका च चुतिपटिसन्धिपवत्तीसु पवत्तमानेहि सोमनस्सिन्द्रियादीहि योजनाय जीवितिन्द्रियमूलकेहि च नयेहि पाकटायेवाति कत्वा न वुत्ताति दट्ठब्बा।
186. Pavattivāre ‘‘chayimāni, bhikkhave, indriyāni. Katamāni cha? Cakkhundriyaṃ…pe… kāyindriyaṃ manindriya’’nti (saṃ. ni. 5.495) sutte vuttanayena idha uddiṭṭhaṃ manindriyaṃ cutipaṭisandhipavattīsu pavattamānehi kammajākammajehi sabbehipi yogaṃ gacchati, na ca jīvitindriyaṃ viya aññadhammanissayena gahetabbaṃ, pubbaṅgamattāva padhānaṃ, tasmā kūṭaṃ viya gopānasīnaṃ sabbindriyānaṃ samosaraṇaṭṭhānaṃ ante ṭhapetvā yojitaṃ. Jīvitindriyādimūlakesu pavattiñca gahetvā gatesu ‘‘yassa jīvitindriyaṃ uppajjati, tassa sukhindriyaṃ uppajjatīti? Sabbesaṃ upapajjantānaṃ, pavatte sukhindriyavippayuttacittassa uppādakkhaṇe tesaṃ jīvitindriyaṃ uppajjati, no ca tesaṃ sukhindriyaṃ uppajjati, sukhindriyasampayuttacittassa uppādakkhaṇe tesaṃ jīvitindriyañca uppajjati sukhindriyañca uppajjatī’’tiādinā sukhadukkhadomanassindriyehi lokuttarindriyehi ca yojanā labbhati, tathā ‘‘yassa sukhindriyaṃ uppajjati, tassa dukkhindriyaṃ uppajjatīti? No’’tiādinā taṃmūlakā ca nayā. Tehi pana pavattiyaṃyeva uppajjamānehi yojanā taṃmūlakā ca cutipaṭisandhipavattīsu pavattamānehi somanassindriyādīhi yojanāya jīvitindriyamūlakehi ca nayehi pākaṭāyevāti katvā na vuttāti daṭṭhabbā.
‘‘सचक्खुकानं विना सोमनस्सेनाति उपेक्खासहगतानं चतुन्नं महाविपाकपटिसन्धीनं वसेन वुत्त’’न्ति अट्ठकथायं वुत्तं, तं सोमनस्सविरहितसचक्खुकपटिसन्धिनिदस्सनवसेन वुत्तन्ति दट्ठब्बं। न हि ‘‘चतुन्नंयेवा’’ति नियमो कतो, तेन तंसमानलक्खणा परित्तविपाकरूपावचरपटिसन्धियोपि दस्सिता होन्ति। तत्थ कामावचरेसु सोमनस्सपटिसन्धिसमानताय महाविपाकेहि चतूहि निदस्सनं कतं, तेन यथा ससोमनस्सपटिसन्धिका अचक्खुका न होन्ति, एवं इतरमहाविपाकपटिसन्धिकापीति अयमत्थो दस्सितो होति। गब्भसेय्यकानञ्च अनुप्पन्नेसु चक्खादीसु चवन्तानं अहेतुकपटिसन्धिकता सहेतुकपटिसन्धिकानं कामावचरानं नियमतो सचक्खुकादिभावदस्सनेन दस्सिता होति। गब्भसेय्यकेपि हि सन्धाय ‘‘यस्स वा पन सोमनस्सिन्द्रियं उप्पज्जति, तस्स चक्खुन्द्रियं उप्पज्जतीति? आमन्ता’’ति इदं वचनं यथा युज्जति, तथा आयतनयमके दस्सितं। न हि सन्निट्ठानेन सङ्गहितानं गब्भसेय्यकानं वज्जने कारणं अत्थि, ‘‘इत्थीनं अघानकानं उपपज्जन्तीन’’न्तिआदीसु (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.१८७) च ते एव वुत्ताति।
‘‘Sacakkhukānaṃvinā somanassenāti upekkhāsahagatānaṃ catunnaṃ mahāvipākapaṭisandhīnaṃ vasena vutta’’nti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ, taṃ somanassavirahitasacakkhukapaṭisandhinidassanavasena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Na hi ‘‘catunnaṃyevā’’ti niyamo kato, tena taṃsamānalakkhaṇā parittavipākarūpāvacarapaṭisandhiyopi dassitā honti. Tattha kāmāvacaresu somanassapaṭisandhisamānatāya mahāvipākehi catūhi nidassanaṃ kataṃ, tena yathā sasomanassapaṭisandhikā acakkhukā na honti, evaṃ itaramahāvipākapaṭisandhikāpīti ayamattho dassito hoti. Gabbhaseyyakānañca anuppannesu cakkhādīsu cavantānaṃ ahetukapaṭisandhikatā sahetukapaṭisandhikānaṃ kāmāvacarānaṃ niyamato sacakkhukādibhāvadassanena dassitā hoti. Gabbhaseyyakepi hi sandhāya ‘‘yassa vā pana somanassindriyaṃ uppajjati, tassa cakkhundriyaṃ uppajjatīti? Āmantā’’ti idaṃ vacanaṃ yathā yujjati, tathā āyatanayamake dassitaṃ. Na hi sanniṭṭhānena saṅgahitānaṃ gabbhaseyyakānaṃ vajjane kāraṇaṃ atthi, ‘‘itthīnaṃ aghānakānaṃ upapajjantīna’’ntiādīsu (yama. 3.indriyayamaka.187) ca te eva vuttāti.
उपेक्खाय अचक्खुकानन्ति अहेतुकपटिसन्धिवसेन वुत्तन्ति एत्थ च कामावचरे सोपेक्खअचक्खुकपटिसन्धिया तंसमानलक्खणं अरूपपटिसन्धिञ्च निदस्सेतीति दट्ठब्बं। केसुचि पन पोत्थकेसु ‘‘अहेतुकारूपपटिसन्धिवसेना’’ति पाठो दिस्सति, सो एव सेय्यो।
Upekkhāya acakkhukānanti ahetukapaṭisandhivasena vuttanti ettha ca kāmāvacare sopekkhaacakkhukapaṭisandhiyā taṃsamānalakkhaṇaṃ arūpapaṭisandhiñca nidassetīti daṭṭhabbaṃ. Kesuci pana potthakesu ‘‘ahetukārūpapaṭisandhivasenā’’ti pāṭho dissati, so eva seyyo.
‘‘तत्थ हि एकन्तेनेव सद्धासतिपञ्ञायो नत्थि, समाधिवीरियानि पन इन्द्रियप्पत्तानि न होन्ती’’ति वुत्तं, यदि पन समाधिवीरियानि सन्ति, ‘‘इन्द्रियप्पत्तानि न होन्ती’’ति न सक्का वत्तुं ‘‘समाधि समाधिन्द्रियन्ति? आमन्ता’’ति (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.११३) ‘‘वीरियं वीरियिन्द्रियन्ति? आमन्ता’’ति (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.१११) वचनतो। अहेतुकपटिसन्धिचित्ते च यथा समाधिलेसो एकग्गता अत्थि, न एवं वीरियलेसो अत्थि, तस्मा एवमेत्थ वत्तब्बं सिया ‘‘तत्थ हि एकन्तेनेव सद्धावीरियसतिपञ्ञायो नत्थि, एकग्गता पन समाधिलेसो एव होती’’ति। अयं पनेत्थ अधिप्पायो सिया – यथा अञ्ञेसु केसुचि अहेतुकचित्तेसु समाधिवीरियानि होन्ति इन्द्रियप्पत्तानि च, एवमिध समाधिवीरियानि इन्द्रियप्पत्तानि न होन्तीति। समाधिवीरियिन्द्रियानमेव अभावं दस्सेन्तो अहेतुकन्तरतो विसेसेति । तत्थ ‘‘समाधिवीरियानि पन न होन्ती’’ति वत्तब्बे ‘‘इन्द्रियप्पत्तानी’’ति समाधिलेसस्स समाधिन्द्रियभावं अप्पत्तस्स सब्भावतो वुत्तं, न वीरियलेसस्स। विसेसनञ्हि विसेसितब्बे पवत्तति। येसु पन पोत्थकेसु ‘‘तत्थ एकन्तेनेव सद्धावीरियसतिपञ्ञायो नत्थी’’ति पाठो, सो एव सुन्दरतरो।
‘‘Tattha hi ekanteneva saddhāsatipaññāyo natthi, samādhivīriyāni pana indriyappattāni na hontī’’ti vuttaṃ, yadi pana samādhivīriyāni santi, ‘‘indriyappattāni na hontī’’ti na sakkā vattuṃ ‘‘samādhi samādhindriyanti? Āmantā’’ti (yama. 3.indriyayamaka.113) ‘‘vīriyaṃ vīriyindriyanti? Āmantā’’ti (yama. 3.indriyayamaka.111) vacanato. Ahetukapaṭisandhicitte ca yathā samādhileso ekaggatā atthi, na evaṃ vīriyaleso atthi, tasmā evamettha vattabbaṃ siyā ‘‘tattha hi ekanteneva saddhāvīriyasatipaññāyo natthi, ekaggatā pana samādhileso eva hotī’’ti. Ayaṃ panettha adhippāyo siyā – yathā aññesu kesuci ahetukacittesu samādhivīriyāni honti indriyappattāni ca, evamidha samādhivīriyāni indriyappattāni na hontīti. Samādhivīriyindriyānameva abhāvaṃ dassento ahetukantarato viseseti . Tattha ‘‘samādhivīriyāni pana na hontī’’ti vattabbe ‘‘indriyappattānī’’ti samādhilesassa samādhindriyabhāvaṃ appattassa sabbhāvato vuttaṃ, na vīriyalesassa. Visesanañhi visesitabbe pavattati. Yesu pana potthakesu ‘‘tattha ekanteneva saddhāvīriyasatipaññāyo natthī’’ti pāṭho, so eva sundarataro.
याव चक्खुन्द्रियं नुप्पज्जति, ताव गब्भगतानं अचक्खुकानं भावो अत्थीति इमिना अधिप्पायेनाह ‘‘सहेतुकानं अचक्खुकानन्ति गब्भसेय्यकवसेन चेव अरूपीवसेन च वुत्त’’न्ति। गब्भसेय्यकापि पन अवस्सं उप्पज्जनकचक्खुका न लब्भन्तीति दट्ठब्बा। सचक्खुकानं ञाणविप्पयुत्तानन्ति कामधातुयं दुहेतुकपटिसन्धिकानं वसेन वुत्तन्ति इधापि अहेतुकपटिसन्धिका च अचक्खुका लब्भन्तेव। इत्थिपुरिसिन्द्रियसन्तानानम्पि उपपत्तिवसेन उप्पादो, चुतिवसेन निरोधो बाहुल्लवसेन दस्सितो। कदाचि हि तेसं पठमकप्पिकादीनं विय पवत्तियम्पि उप्पादनिरोधा होन्तीति। एत्थ पुरिसिन्द्रियावसानेसु इन्द्रियमूलयमकेसु पठमपुच्छासु सन्निट्ठानेहि गहितेहि उपपत्तिचुतिवसेन गच्छन्तेहि चक्खुन्द्रियादीहि नियमितत्ता जीवितिन्द्रियादीनं पवत्तिवसेनपि लब्भमानानं उपपत्तिचुतिवसेनेव दुतियपुच्छासु सन्निट्ठानेहि गहणं वेदितब्बं।
Yāva cakkhundriyaṃ nuppajjati, tāva gabbhagatānaṃ acakkhukānaṃ bhāvo atthīti iminā adhippāyenāha ‘‘sahetukānaṃ acakkhukānanti gabbhaseyyakavasena ceva arūpīvasena ca vutta’’nti. Gabbhaseyyakāpi pana avassaṃ uppajjanakacakkhukā na labbhantīti daṭṭhabbā. Sacakkhukānaṃ ñāṇavippayuttānanti kāmadhātuyaṃ duhetukapaṭisandhikānaṃ vasena vuttanti idhāpi ahetukapaṭisandhikā ca acakkhukā labbhanteva. Itthipurisindriyasantānānampi upapattivasena uppādo, cutivasena nirodho bāhullavasena dassito. Kadāci hi tesaṃ paṭhamakappikādīnaṃ viya pavattiyampi uppādanirodhā hontīti. Ettha purisindriyāvasānesu indriyamūlayamakesu paṭhamapucchāsu sanniṭṭhānehi gahitehi upapatticutivasena gacchantehi cakkhundriyādīhi niyamitattā jīvitindriyādīnaṃ pavattivasenapi labbhamānānaṃ upapatticutivaseneva dutiyapucchāsu sanniṭṭhānehi gahaṇaṃ veditabbaṃ.
१९०. रूपजीवितिन्द्रियं चक्खुन्द्रियादिसमानगतिकं चुतिपटिसन्धिवसेनेव गच्छति सन्तानुप्पत्तिनिरोधदस्सनतोति आह ‘‘पवत्ते सोमनस्सविप्पयुत्तचित्तस्स उप्पादक्खणेति अरूपजीवितिन्द्रियं सन्धाय वुत्त’’न्ति। एतेसञ्चेव अञ्ञेसञ्च पञ्चिन्द्रियानं यथालाभवसेनाति एत्थ एतेसं जीवितिन्द्रियादीनं चुतिपटिसन्धिपवत्तेसु, अञ्ञेसञ्च चक्खुन्द्रियादीनं चुतिपटिसन्धीसूति एवं यथालाभो दट्ठब्बो। अयं पन छेदेयेवाति एत्थ तस्स तस्स परिपुण्णपञ्हस्स तस्मिं तस्मिं सरूपदस्सनेन विस्सज्जने विस्सज्जिते पच्छिमकोट्ठासस्स छेदोति नामं दट्ठब्बं।
190. Rūpajīvitindriyaṃ cakkhundriyādisamānagatikaṃ cutipaṭisandhivaseneva gacchati santānuppattinirodhadassanatoti āha ‘‘pavatte somanassavippayuttacittassa uppādakkhaṇeti arūpajīvitindriyaṃ sandhāya vutta’’nti. Etesañceva aññesañca pañcindriyānaṃ yathālābhavasenāti ettha etesaṃ jīvitindriyādīnaṃ cutipaṭisandhipavattesu, aññesañca cakkhundriyādīnaṃ cutipaṭisandhīsūti evaṃ yathālābho daṭṭhabbo. Ayaṃ pana chedeyevāti ettha tassa tassa paripuṇṇapañhassa tasmiṃ tasmiṃ sarūpadassanena vissajjane vissajjite pacchimakoṭṭhāsassa chedoti nāmaṃ daṭṭhabbaṃ.
यस्स वा पन सोमनस्सिन्द्रियं न उप्पज्जति, तस्स जीवितिन्द्रियं न उप्पज्जतीति? विना सोमनस्सेन उपपज्जन्तानं पवत्ते सोमनस्सविप्पयुत्तचित्तस्स उप्पादक्खणे तेसं सोमनस्सिन्द्रियं न उप्पज्जति, नो च तेसं जीवितिन्द्रियं न उप्पज्जतीति एत्थ ‘‘निरोधसमापन्नानं असञ्ञसत्तान’’न्ति अवचनं रूपजीवितिन्द्रियस्स चक्खुन्द्रियादिसमानगतिकतं दीपेति। तस्स हि उपपत्तियंयेव उप्पादो वत्तब्बोति। ‘‘विना सोमनस्सेन उपपज्जन्तान’’न्ति एत्थ असञ्ञसत्ते सङ्गहेत्वा पवत्तिवसेन ते च निरोधसमापन्ना च न वुत्ता, अनुप्पादोपि पनेतस्स चुतिउपपत्तीस्वेव वत्तब्बो, न पवत्तेति। पच्छिमकोट्ठासेपि ‘‘सब्बेसं चवन्तानं, पवत्ते चित्तस्स भङ्गक्खणे तेसं सोमनस्सिन्द्रियञ्च न उप्पज्जति जीवितिन्द्रियञ्च न उप्पज्जती’’ति एवं ‘‘सब्बेसं चवन्तान’’न्ति एत्थेव असञ्ञसत्ते सङ्गण्हित्वा पवत्तिवसेन ते च निरोधसमापन्ना न च वुत्ता। यस्सयत्थके च निरोधसमापन्ना न दस्सेतब्बा न गहेतब्बाति अत्थो। न हि ‘‘निरोधसमापन्नान’’न्ति वचनं ‘‘असञ्ञसत्तान’’न्ति वचनं विय ओकासदीपकं, नापि ‘‘उपेक्खासम्पयुत्तचित्तस्स उप्पादक्खणे, सब्बेसं चित्तस्स भङ्गक्खणे’’तिआदिवचनं विय सोमनस्सिन्द्रियादीनं अनुप्पादक्खणदीपकं, अथ खो पुग्गलदीपकमेवाति।
Yassa vā pana somanassindriyaṃ na uppajjati, tassa jīvitindriyaṃ na uppajjatīti? Vinā somanassena upapajjantānaṃ pavatte somanassavippayuttacittassa uppādakkhaṇe tesaṃ somanassindriyaṃ na uppajjati, no ca tesaṃ jīvitindriyaṃ na uppajjatīti ettha ‘‘nirodhasamāpannānaṃ asaññasattāna’’nti avacanaṃ rūpajīvitindriyassa cakkhundriyādisamānagatikataṃ dīpeti. Tassa hi upapattiyaṃyeva uppādo vattabboti. ‘‘Vinā somanassena upapajjantāna’’nti ettha asaññasatte saṅgahetvā pavattivasena te ca nirodhasamāpannā ca na vuttā, anuppādopi panetassa cutiupapattīsveva vattabbo, na pavatteti. Pacchimakoṭṭhāsepi ‘‘sabbesaṃ cavantānaṃ, pavatte cittassa bhaṅgakkhaṇe tesaṃ somanassindriyañca na uppajjati jīvitindriyañca na uppajjatī’’ti evaṃ ‘‘sabbesaṃ cavantāna’’nti ettheva asaññasatte saṅgaṇhitvā pavattivasena te ca nirodhasamāpannā na ca vuttā. Yassayatthake ca nirodhasamāpannā na dassetabbā na gahetabbāti attho. Na hi ‘‘nirodhasamāpannāna’’nti vacanaṃ ‘‘asaññasattāna’’nti vacanaṃ viya okāsadīpakaṃ, nāpi ‘‘upekkhāsampayuttacittassa uppādakkhaṇe, sabbesaṃ cittassa bhaṅgakkhaṇe’’tiādivacanaṃ viya somanassindriyādīnaṃ anuppādakkhaṇadīpakaṃ, atha kho puggaladīpakamevāti.
अतीतकालभेदे सुद्धावासानं उपपत्तिचित्तस्स उप्पादक्खणे तेसं तत्थ सोमनस्सिन्द्रियञ्च न उप्पज्जित्थ जीवितिन्द्रियञ्च न उप्पज्जित्थाति एत्थ ‘‘उपपत्तिचित्तस्स उप्पादक्खणे’’ति कस्मा वुत्तं, ननु ‘‘सुद्धावासं उपपज्जन्तानं, असञ्ञसत्तानं तेसं तत्थ सोमनस्सिन्द्रियञ्च न उप्पज्जित्थ मनिन्द्रियञ्च न उप्पज्जित्था’’ति (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.२७७) एत्थ विय ‘‘उपपज्जन्तान’’न्ति वत्तब्बन्ति? न वत्तब्बं। यथा हि सोमनस्समनिन्द्रियानं वसेन उपपज्जन्ता पुग्गला उपपत्तिचित्तसमङ्गिनो होन्ति, न एवं सोमनस्सजीवितिन्द्रियानं वसेन उपपत्तिसमङ्गिनोयेव होन्ति। जीवितिन्द्रियस्स हि वसेन याव पठमरूपजीवितिन्द्रियं धरति, ताव उपपज्जन्ता नाम होन्ति। तदा च दुतियचित्ततो पट्ठाय ‘‘जीवितिन्द्रियञ्च न उप्पज्जित्था’’ति न सक्का वत्तुं अरूपजीवितिन्द्रियस्स उप्पज्जित्वा निरुद्धत्ता, तस्मा उभयं उप्पादक्खणेन निदस्सितं। यथा हि ‘‘न निरुज्झित्था’’ति इदं लक्खणं उपपत्तिचित्तस्स द्वीसु खणेसु लब्भमानं सब्बपठमेन उपपत्तिचित्तस्स भङ्गक्खणेन निदस्सितं, एवमिधापि दट्ठब्बं।
Atītakālabhede suddhāvāsānaṃ upapatticittassa uppādakkhaṇe tesaṃ tattha somanassindriyañca na uppajjittha jīvitindriyañca na uppajjitthāti ettha ‘‘upapatticittassa uppādakkhaṇe’’ti kasmā vuttaṃ, nanu ‘‘suddhāvāsaṃ upapajjantānaṃ, asaññasattānaṃ tesaṃ tattha somanassindriyañca na uppajjittha manindriyañca na uppajjitthā’’ti (yama. 3.indriyayamaka.277) ettha viya ‘‘upapajjantāna’’nti vattabbanti? Na vattabbaṃ. Yathā hi somanassamanindriyānaṃ vasena upapajjantā puggalā upapatticittasamaṅgino honti, na evaṃ somanassajīvitindriyānaṃ vasena upapattisamaṅginoyeva honti. Jīvitindriyassa hi vasena yāva paṭhamarūpajīvitindriyaṃ dharati, tāva upapajjantā nāma honti. Tadā ca dutiyacittato paṭṭhāya ‘‘jīvitindriyañca na uppajjitthā’’ti na sakkā vattuṃ arūpajīvitindriyassa uppajjitvā niruddhattā, tasmā ubhayaṃ uppādakkhaṇena nidassitaṃ. Yathā hi ‘‘na nirujjhitthā’’ti idaṃ lakkhaṇaṃ upapatticittassa dvīsu khaṇesu labbhamānaṃ sabbapaṭhamena upapatticittassa bhaṅgakkhaṇena nidassitaṃ, evamidhāpi daṭṭhabbaṃ.
अनागतकालभेदे उप्पज्जिस्समाने सन्निट्ठानं कत्वा अञ्ञस्स च उप्पज्जिस्समानताव पुच्छिता। तत्थ यथा पच्चुप्पन्नकालभेदे सन्निट्ठानसंसयभेदेहि उप्पज्जमानस्सेव गहितत्ता ‘‘यस्स चक्खुन्द्रियादीनि उप्पज्जन्ति , उपपज्जन्तस्स तस्स जीवितिन्द्रियादीनि उप्पज्जन्ती’’ति उपपज्जन्तस्सेव पुच्छितानं उपपत्तियंयेव तेसं उप्पादो सम्भवति, न अञ्ञत्थ, न एवमिध ‘‘यस्स चक्खुन्द्रियादीनि उप्पज्जिस्सन्ति, उपपज्जन्तस्स तस्स जीवितिन्द्रियादीनि उप्पज्जिस्सन्ती’’ति उपपज्जन्तस्सेव पुच्छितानं तेसं उपपत्तितो अञ्ञत्थ उप्पादो न सम्भवति, तस्मा ‘‘यस्स चक्खुन्द्रियं उप्पज्जिस्सति, तस्स सोमनस्सिन्द्रियं उप्पज्जिस्सतीति? आमन्ता’’ति वुत्तं। एवञ्च कत्वा निरोधवारेपि ‘‘यस्स चक्खुन्द्रियं निरुज्झिस्सति, तस्स सोमनस्सिन्द्रियं निरुज्झिस्सतीति? आमन्ता’’ति वुत्तं। न हि यस्स चक्खुन्द्रियं निरुज्झिस्सति, तस्स सोमनस्सिन्द्रियं न निरुज्झिस्सति, अपि पच्छिमभविकस्स उपेक्खासहगतपटिसन्धिकस्स। न हि उपपज्जन्तस्स तस्स चुतितो पुब्बेव सोमनस्सिन्द्रियनिरोधो न सम्भवतीति। एत्थ हि पठमपुच्छासु सन्निट्ठानत्थो पुच्छितब्बत्थनिस्सयो मादिसोव उपपत्तिउप्पादिन्द्रियवा उभयुप्पादिन्द्रियवा अत्थो पटिनिवत्तित्वापि पुच्छितब्बत्थस्स निस्सयोति एवं विय दुतियपुच्छासु सन्निट्ठानत्थमेव नियमेति, न तत्थेव पुच्छितब्बं अनागतभावमत्तेन सरूपतो गहितं उप्पादं वा निरोधं वा संसयत्थन्ति। यस्मा चेवं सन्निट्ठानत्थस्स नियमो होति, तस्मा ‘‘यस्स वा पन सोमनस्सिन्द्रियं उप्पज्जिस्सति, तस्स चक्खुन्द्रियं उप्पज्जिस्सतीति? आमन्ता’’ति (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.२८१) वुत्तं। एस नयो निरोधवारेपि।
Anāgatakālabhede uppajjissamāne sanniṭṭhānaṃ katvā aññassa ca uppajjissamānatāva pucchitā. Tattha yathā paccuppannakālabhede sanniṭṭhānasaṃsayabhedehi uppajjamānasseva gahitattā ‘‘yassa cakkhundriyādīni uppajjanti , upapajjantassa tassa jīvitindriyādīni uppajjantī’’ti upapajjantasseva pucchitānaṃ upapattiyaṃyeva tesaṃ uppādo sambhavati, na aññattha, na evamidha ‘‘yassa cakkhundriyādīni uppajjissanti, upapajjantassa tassa jīvitindriyādīni uppajjissantī’’ti upapajjantasseva pucchitānaṃ tesaṃ upapattito aññattha uppādo na sambhavati, tasmā ‘‘yassa cakkhundriyaṃ uppajjissati, tassa somanassindriyaṃ uppajjissatīti? Āmantā’’ti vuttaṃ. Evañca katvā nirodhavārepi ‘‘yassa cakkhundriyaṃ nirujjhissati, tassa somanassindriyaṃ nirujjhissatīti? Āmantā’’ti vuttaṃ. Na hi yassa cakkhundriyaṃ nirujjhissati, tassa somanassindriyaṃ na nirujjhissati, api pacchimabhavikassa upekkhāsahagatapaṭisandhikassa. Na hi upapajjantassa tassa cutito pubbeva somanassindriyanirodho na sambhavatīti. Ettha hi paṭhamapucchāsu sanniṭṭhānattho pucchitabbatthanissayo mādisova upapattiuppādindriyavā ubhayuppādindriyavā attho paṭinivattitvāpi pucchitabbatthassa nissayoti evaṃ viya dutiyapucchāsu sanniṭṭhānatthameva niyameti, na tattheva pucchitabbaṃ anāgatabhāvamattena sarūpato gahitaṃ uppādaṃ vā nirodhaṃ vā saṃsayatthanti. Yasmā cevaṃ sanniṭṭhānatthassa niyamo hoti, tasmā ‘‘yassa vā pana somanassindriyaṃ uppajjissati, tassa cakkhundriyaṃ uppajjissatīti? Āmantā’’ti (yama. 3.indriyayamaka.281) vuttaṃ. Esa nayo nirodhavārepi.
पटिलोमे पन यथा अनुलोमे ‘‘उप्पज्जिस्सति निरुज्झिस्सती’’ति उप्पादनिरोधा अनागता सरूपवसेन वुत्ता, एवं अवुत्तत्ता यथा तत्थ संसयपदेन गहितस्स इन्द्रियस्स पवत्तियम्पि उप्पादनिरोधा चक्खुन्द्रियादिमूलकेसु योजिता, न एवं योजेतब्बा। यथा हि उप्पादनिरोधे अतिक्कमित्वा अप्पत्वा च उप्पादनिरोधा सम्भवन्ति योजेतुं, न एवं अनुप्पादानिरोधे अतिक्कमित्वा अप्पत्वा च अनुप्पादानिरोधा सम्भवन्ति अभूताभावस्स अभूताभावं अतिक्कमित्वा अप्पत्वा च सम्भवानुप्पत्तितो, अभूतुप्पादनिरोधाभावो च पटिलोमे पुच्छितो, तस्मास्स विसेसरहितस्स अभूताभावस्स वत्तमानानं उप्पादस्स विय कालन्तरयोगाभावतो यादिसानं चक्खादीनं उप्पादनिरोधाभावेन पुच्छितब्बस्स निस्सयो सन्निट्ठानेन सन्निच्छितो, तन्निस्सया तादिसानंयेव उपपत्तिचुतिउप्पादनिरोधानं जीवितादीनम्पि अनुप्पादानिरोधा संसयपदेन पुच्छिता होन्तीति ‘‘यस्स चक्खुन्द्रियं नुप्पज्जिस्सति, तस्स सोमनस्सिन्द्रियं नुप्पज्जिस्सतीति? आमन्ता’’ति (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.३०८) च, ‘‘यस्स चक्खुन्द्रियं न निरुज्झिस्सति, तस्स सोमनस्सिन्द्रियं न निरुज्झिस्सतीति? आमन्ता’’ति च वुत्तं, न वुत्तं ‘‘ये अरूपं उपपज्जित्वा परिनिब्बायिस्सन्ती’’तिआदिना जीवितिन्द्रियउपेक्खिन्द्रियादीसु विय विस्सज्जनन्ति।
Paṭilome pana yathā anulome ‘‘uppajjissati nirujjhissatī’’ti uppādanirodhā anāgatā sarūpavasena vuttā, evaṃ avuttattā yathā tattha saṃsayapadena gahitassa indriyassa pavattiyampi uppādanirodhā cakkhundriyādimūlakesu yojitā, na evaṃ yojetabbā. Yathā hi uppādanirodhe atikkamitvā appatvā ca uppādanirodhā sambhavanti yojetuṃ, na evaṃ anuppādānirodhe atikkamitvā appatvā ca anuppādānirodhā sambhavanti abhūtābhāvassa abhūtābhāvaṃ atikkamitvā appatvā ca sambhavānuppattito, abhūtuppādanirodhābhāvo ca paṭilome pucchito, tasmāssa visesarahitassa abhūtābhāvassa vattamānānaṃ uppādassa viya kālantarayogābhāvato yādisānaṃ cakkhādīnaṃ uppādanirodhābhāvena pucchitabbassa nissayo sanniṭṭhānena sannicchito, tannissayā tādisānaṃyeva upapatticutiuppādanirodhānaṃ jīvitādīnampi anuppādānirodhā saṃsayapadena pucchitā hontīti ‘‘yassa cakkhundriyaṃ nuppajjissati, tassa somanassindriyaṃ nuppajjissatīti? Āmantā’’ti (yama. 3.indriyayamaka.308) ca, ‘‘yassa cakkhundriyaṃ na nirujjhissati, tassa somanassindriyaṃ na nirujjhissatīti? Āmantā’’ti ca vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘ye arūpaṃ upapajjitvā parinibbāyissantī’’tiādinā jīvitindriyaupekkhindriyādīsu viya vissajjananti.
ये रूपावचरं उपपज्जित्वा परिनिब्बायिस्सन्ति, तेसं घानिन्द्रियं न उप्पज्जिस्सति, नो च तेसं सोमनस्सिन्द्रियं न उप्पज्जिस्सती’’ति एत्थ ये सोपेक्खपटिसन्धिका भविस्सन्ति, ते ‘‘ये च अरूपं उपपज्जित्वा परिनिब्बायिस्सन्ती’’ति एतेन पच्छिमकोट्ठासवचनेन तंसमानलक्खणताय सङ्गहिताति ये सोमनस्सपटिसन्धिका भविस्सन्ति, ते एव वुत्ताति दट्ठब्बा।
Ye rūpāvacaraṃ upapajjitvā parinibbāyissanti, tesaṃ ghānindriyaṃ na uppajjissati, no ca tesaṃ somanassindriyaṃ na uppajjissatī’’ti ettha ye sopekkhapaṭisandhikā bhavissanti, te ‘‘ye ca arūpaṃ upapajjitvā parinibbāyissantī’’ti etena pacchimakoṭṭhāsavacanena taṃsamānalakkhaṇatāya saṅgahitāti ye somanassapaṭisandhikā bhavissanti, te eva vuttāti daṭṭhabbā.
अट्ठकथायं येसु आदिमपोत्थकेसु ‘‘अतीतानागतवारे सुद्धावासानं उपपत्तिचित्तस्स भङ्गक्खणे मनिन्द्रियञ्च नुप्पज्जित्थाति धम्मयमके विय उप्पादक्खणातिक्कमवसेन अत्थं अग्गहेत्वा’’ति लिखितं, तं पमादलिखितं। येसु पन पोत्थकेसु ‘‘पच्चुप्पन्नातीतवारे सुद्धावासानं उपपत्तिचित्तस्स भङ्गक्खणे मनिन्द्रियञ्च नुप्पज्जित्थाति…पे॰… तस्मिं भवे अनुप्पन्नपुब्बवसेन अत्थो गहेतब्बो’’ति पाठो दिस्सति, सो एव सुन्दरतरोति।
Aṭṭhakathāyaṃ yesu ādimapotthakesu ‘‘atītānāgatavāre suddhāvāsānaṃ upapatticittassa bhaṅgakkhaṇe manindriyañca nuppajjitthāti dhammayamake viya uppādakkhaṇātikkamavasena atthaṃ aggahetvā’’ti likhitaṃ, taṃ pamādalikhitaṃ. Yesu pana potthakesu ‘‘paccuppannātītavāre suddhāvāsānaṃ upapatticittassa bhaṅgakkhaṇe manindriyañca nuppajjitthāti…pe… tasmiṃ bhave anuppannapubbavasena attho gahetabbo’’ti pāṭho dissati, so eva sundarataroti.
पवत्तिवारवण्णना निट्ठिता।
Pavattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
३. परिञ्ञावारवण्णना
3. Pariññāvāravaṇṇanā
४३५-४८२. परिञ्ञावारे लोकियअब्याकतमिस्सकानि चाति दुक्खसच्चपरियापन्नेहि एकन्तपरिञ्ञेय्येहि लोकियअब्याकतेहि मिस्सकत्ता तानि उपादाय मनिन्द्रियादीनं वेदनाक्खन्धादीनं विय परिञ्ञेय्यता च वुत्ता। यदि परिञ्ञेय्यमिस्सकत्ता परिञ्ञेय्यता होति, कस्मा धम्मयमके ‘‘यो कुसलं धम्मं भावेति, सो अब्याकतं धम्मं परिजानाती’’तिआदिना अब्याकतपदेन योजेत्वा यमकानि न वुत्तानीति? यथा ‘‘कुसलं भावेमि, अकुसलं पजहामी’’ति कुसलाकुसलेसु भावनापहानाभिनिवेसो होति, तथा ‘‘वेदनाक्खन्धो अनिच्चो, धम्मायतनं अनिच्च’’न्तिआदिना खन्धादीसु परिजानाभिनिवेसो होति, तत्थ वेदनाक्खन्धादयो ‘‘अनिच्च’’न्तिआदिना परिजानितब्बा, ते च वेदनाक्खन्धादिभावं गहेत्वा परिजानितब्बा, न अब्याकतभावन्ति।
435-482. Pariññāvāre lokiyaabyākatamissakāni cāti dukkhasaccapariyāpannehi ekantapariññeyyehi lokiyaabyākatehi missakattā tāni upādāya manindriyādīnaṃ vedanākkhandhādīnaṃ viya pariññeyyatā ca vuttā. Yadi pariññeyyamissakattā pariññeyyatā hoti, kasmā dhammayamake ‘‘yo kusalaṃ dhammaṃ bhāveti, so abyākataṃ dhammaṃ parijānātī’’tiādinā abyākatapadena yojetvā yamakāni na vuttānīti? Yathā ‘‘kusalaṃ bhāvemi, akusalaṃ pajahāmī’’ti kusalākusalesu bhāvanāpahānābhiniveso hoti, tathā ‘‘vedanākkhandho anicco, dhammāyatanaṃ anicca’’ntiādinā khandhādīsu parijānābhiniveso hoti, tattha vedanākkhandhādayo ‘‘anicca’’ntiādinā parijānitabbā, te ca vedanākkhandhādibhāvaṃ gahetvā parijānitabbā, na abyākatabhāvanti.
कस्मा पनेत्थ दुक्खसच्चभाजनीये आगतस्स दोमनस्सस्स पहातब्बताव वुत्ता, न परिञ्ञेय्यता, ननु दुक्खसच्चपरियापन्ना वेदनाक्खन्धादयो कुसलाकुसलभावेन अग्गहिता कुसलाकुसलापि परिञ्ञेय्याति? सच्चं, यथा पन वेदनाक्खन्धादिभावो भावेतब्बपहातब्बभावेहि विनापि होति, न एवं दोमनस्सिन्द्रियभावो पहातब्बभावेन विना होतीति इमं विसेसं दस्सेतुं दोमनस्सिन्द्रियस्स पहातब्बताव इध वुत्ता, न परिञ्ञेय्यभावस्स अभावतोति दट्ठब्बो। अकुसलं एकन्ततो पहातब्बमेवाति एतेन पहातब्बमेव, न अप्पहातब्बन्ति अप्पहातब्बमेव निवारेति, न परिञ्ञेय्यभावन्ति दट्ठब्बं। अञ्ञिन्द्रियं भावेतब्बनिट्ठं, न पन सच्छिकातब्बनिट्ठन्ति भावेतब्बभावो एव तस्स गहितोति। ‘‘द्वे पुग्गला’’तिआदि ‘‘चक्खुन्द्रियं न परिजानाती’’तिआदिकस्स परतो लिखितब्बं उप्पटिपाटिया लिखितन्ति दट्ठब्बं। चक्खुन्द्रियमूलकञ्हि अतिक्कमित्वा दोमनस्सिन्द्रियमूलके इदं वुत्तं ‘‘द्वे पुग्गला दोमनस्सिन्द्रियं न पजहन्ति नो च अञ्ञिन्द्रियं न भावेन्ती’’ति (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.४४०)।
Kasmā panettha dukkhasaccabhājanīye āgatassa domanassassa pahātabbatāva vuttā, na pariññeyyatā, nanu dukkhasaccapariyāpannā vedanākkhandhādayo kusalākusalabhāvena aggahitā kusalākusalāpi pariññeyyāti? Saccaṃ, yathā pana vedanākkhandhādibhāvo bhāvetabbapahātabbabhāvehi vināpi hoti, na evaṃ domanassindriyabhāvo pahātabbabhāvena vinā hotīti imaṃ visesaṃ dassetuṃ domanassindriyassa pahātabbatāva idha vuttā, na pariññeyyabhāvassa abhāvatoti daṭṭhabbo. Akusalaṃ ekantato pahātabbamevāti etena pahātabbameva, na appahātabbanti appahātabbameva nivāreti, na pariññeyyabhāvanti daṭṭhabbaṃ. Aññindriyaṃ bhāvetabbaniṭṭhaṃ, na pana sacchikātabbaniṭṭhanti bhāvetabbabhāvo eva tassa gahitoti. ‘‘Dve puggalā’’tiādi ‘‘cakkhundriyaṃ na parijānātī’’tiādikassa parato likhitabbaṃ uppaṭipāṭiyā likhitanti daṭṭhabbaṃ. Cakkhundriyamūlakañhi atikkamitvā domanassindriyamūlake idaṃ vuttaṃ ‘‘dve puggalā domanassindriyaṃ na pajahanti no ca aññindriyaṃ na bhāventī’’ti (yama. 3.indriyayamaka.440).
एत्थ च पुथुज्जनो, अट्ठ च अरियाति नव पुग्गला। तेसु पुथुज्जनो भब्बाभब्बवसेन दुविधो, सो ‘‘पुथुज्जनो’’ति आगतट्ठानेसु ‘‘छ पुग्गला चक्खुन्द्रियञ्च न परिजानित्थ दोमनस्सिन्द्रियञ्च न पजहित्था’’तिआदीसु च अभिन्दित्वा गहितो। ‘‘ये पुथुज्जना मग्गं पटिलभिस्सन्ती’’ति (यम॰ १.सच्चयमक.४९, ५१-५२) आगतट्ठानेसु ‘‘पञ्च पुग्गला चक्खुन्द्रियञ्च परिजानिस्सन्ति दोमनस्सिन्द्रियञ्च पजहिस्सन्ती’’तिआदीसु (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.४५१) च भब्बो एव भिन्दित्वा गहितो। ‘‘ये च पुथुज्जना मग्गं न पटिलभिस्सन्ती’’ति (यम॰ १.सच्चयमक.५१) आगतट्ठानेसु ‘‘तयो पुग्गला दोमनस्सिन्द्रियञ्च नप्पजहिस्सन्ति चक्खुन्द्रियञ्च न परिजानिस्सन्ती’’तिआदीसु (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.४५५) च अभब्बो एव। अग्गफलसमङ्गी च पठमफलसमङ्गी अरहा चाति दुविधो। सोपि ‘‘अरहा’’ति आगतट्ठानेसु ‘‘तयो पुग्गला अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियञ्च भावित्थ दोमनस्सिन्द्रियञ्च पजहित्था’’तिआदीसु (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.४४४) च अभिन्दित्वा गहितो। ‘‘यो अग्गफलं सच्छिकरोती’’ति (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.४४६) आगतट्ठानेसु ‘‘तयो पुग्गला दोमनस्सिन्द्रियं पजहित्थ, नो च अञ्ञाताविन्द्रियं सच्छिकरित्था’’तिआदीसु (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.४४४) च पठमफलसमङ्गी च भिन्दित्वा गहितो। ‘‘यो अग्गफलं सच्छाकासी’’ति (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.४४३, ४४६) आगतट्ठानेसु इतरोवाति एवं पुग्गलभेदं ञत्वा तत्थ तत्थ सन्निट्ठानेन गहितपुग्गले निद्धारेत्वा विस्सज्जनं योजेतब्बन्ति।
Ettha ca puthujjano, aṭṭha ca ariyāti nava puggalā. Tesu puthujjano bhabbābhabbavasena duvidho, so ‘‘puthujjano’’ti āgataṭṭhānesu ‘‘cha puggalā cakkhundriyañca na parijānittha domanassindriyañca na pajahitthā’’tiādīsu ca abhinditvā gahito. ‘‘Ye puthujjanā maggaṃ paṭilabhissantī’’ti (yama. 1.saccayamaka.49, 51-52) āgataṭṭhānesu ‘‘pañca puggalā cakkhundriyañca parijānissanti domanassindriyañca pajahissantī’’tiādīsu (yama. 3.indriyayamaka.451) ca bhabbo eva bhinditvā gahito. ‘‘Ye ca puthujjanā maggaṃ na paṭilabhissantī’’ti (yama. 1.saccayamaka.51) āgataṭṭhānesu ‘‘tayo puggalā domanassindriyañca nappajahissanti cakkhundriyañca na parijānissantī’’tiādīsu (yama. 3.indriyayamaka.455) ca abhabbo eva. Aggaphalasamaṅgī ca paṭhamaphalasamaṅgī arahā cāti duvidho. Sopi ‘‘arahā’’ti āgataṭṭhānesu ‘‘tayo puggalā anaññātaññassāmītindriyañca bhāvittha domanassindriyañca pajahitthā’’tiādīsu (yama. 3.indriyayamaka.444) ca abhinditvā gahito. ‘‘Yo aggaphalaṃ sacchikarotī’’ti (yama. 3.indriyayamaka.446) āgataṭṭhānesu ‘‘tayo puggalā domanassindriyaṃ pajahittha, no ca aññātāvindriyaṃ sacchikaritthā’’tiādīsu (yama. 3.indriyayamaka.444) ca paṭhamaphalasamaṅgī ca bhinditvā gahito. ‘‘Yo aggaphalaṃ sacchākāsī’’ti (yama. 3.indriyayamaka.443, 446) āgataṭṭhānesu itarovāti evaṃ puggalabhedaṃ ñatvā tattha tattha sanniṭṭhānena gahitapuggale niddhāretvā vissajjanaṃ yojetabbanti.
परिञ्ञावारवण्णना निट्ठिता।
Pariññāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
इन्द्रिययमकवण्णना निट्ठिता।
Indriyayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
यमकपकरण-मूलटीका समत्ता।
Yamakapakaraṇa-mūlaṭīkā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / यमकपाळि • Yamakapāḷi / ८. चित्तयमकं • 8. Cittayamakaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / १०. इन्द्रिययमकं • 10. Indriyayamakaṃ
