| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปญฺจปกรณ-อฎฺฐกถา • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
๑๐. อินฺทฺริยยมกํ
10. Indriyayamakaṃ
อิทานิ เตสเญฺญว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ ลพฺภมานวเสน เอกเทสํ สํคณฺหิตฺวา ธมฺมยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส อินฺทฺริยยมกสฺส วณฺณนา โหติฯ ตตฺถ ขนฺธยมกาทีสุ วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํฯ อิธาปิ หิ ปณฺณตฺติวาราทโย ตโย มหาวารา อวเสสา อนฺตรวารา จ สทฺธิํ กาลปฺปเภทาทีหิ ขนฺธยมกาทีสุ อาคตสทิสาวฯ อินฺทฺริยานํ ปน พหุตาย ธาตุยมกโตปิ พหุตรานิ ยมกานิ โหนฺติฯ ยถา ปน เหฎฺฐา ปุคฺคลวาราทีสุ จกฺขายตนจกฺขุธาตุมูลเก นเย จกฺขายตนจกฺขุธาตูหิ สทฺธิํ ชิวฺหายตนกายายตนานิ น โยชิตานิฯ ชิวฺหายตนกายายตนมูลกานิ จ ยมกาเนว น คหิตานิ, ตถา อิธาปิ จกฺขุนฺทฺริยมูลเก นเย ชิวฺหินฺทฺริยกายินฺทฺริยานิ น โยชิตานิ, ชิวฺหินฺทฺริยกายินฺทฺริยมูลกานิ จ ยมกาเนว น คหิตานิฯ เตสํ อคฺคหเณ การณํ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ มนินฺทฺริยํ ปน ยถา จกฺขุนฺทฺริยาทิมูลเกหิ ตเถว อิตฺถินฺทฺริยาทิมูลเกหิปิ สทฺธิํ ยสฺมา โยชนํ คจฺฉติ, ตสฺมา นิกฺขิตฺตปฎิปาฎิยา อโยเชตฺวา สเพฺพหิปิ จกฺขุนฺทฺริยมูลกาทีหิ สทฺธิํ ปริโยสาเน โยชิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ จกฺขุนฺทฺริเยน สทฺธิํ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยานิ โยชิตานิ สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยานิ ปฎิสนฺธิยํ นตฺถีติ น คหิตานิฯ โสมนสฺสินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยานิ ปฎิสนฺธิยํ อุปฺปตฺติสพฺภาวโต คหิตานิฯ ตถา สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ปญฺจฯ โลกุตฺตรานิ ตีณิ ปฎิสนฺธิยํ อภาเวเนว น คหิตานิฯ อิติ ยานิ คหิตานิ, เตสํ วเสเนตฺถ จกฺขุนฺทฺริยมูลเก นเย ยมกคณนา เวทิตพฺพาฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺพตฺถฯ ยานิ ปน น คหิตานิ, เตสํ วเสน ยมกานิ น คเณตพฺพานิฯ คเณเนฺตน วา โมฆปุจฺฉาวเสน คเณตพฺพานีติ เอวํ ตาว สพฺพวาเรสุ ปาฬิววตฺถานเมว เวทิตพฺพํฯ
Idāni tesaññeva mūlayamake desitānaṃ kusalādidhammānaṃ labbhamānavasena ekadesaṃ saṃgaṇhitvā dhammayamakānantaraṃ desitassa indriyayamakassa vaṇṇanā hoti. Tattha khandhayamakādīsu vuttanayeneva pāḷivavatthānaṃ veditabbaṃ. Idhāpi hi paṇṇattivārādayo tayo mahāvārā avasesā antaravārā ca saddhiṃ kālappabhedādīhi khandhayamakādīsu āgatasadisāva. Indriyānaṃ pana bahutāya dhātuyamakatopi bahutarāni yamakāni honti. Yathā pana heṭṭhā puggalavārādīsu cakkhāyatanacakkhudhātumūlake naye cakkhāyatanacakkhudhātūhi saddhiṃ jivhāyatanakāyāyatanāni na yojitāni. Jivhāyatanakāyāyatanamūlakāni ca yamakāneva na gahitāni, tathā idhāpi cakkhundriyamūlake naye jivhindriyakāyindriyāni na yojitāni, jivhindriyakāyindriyamūlakāni ca yamakāneva na gahitāni. Tesaṃ aggahaṇe kāraṇaṃ tattha vuttanayeneva veditabbaṃ. Manindriyaṃ pana yathā cakkhundriyādimūlakehi tatheva itthindriyādimūlakehipi saddhiṃ yasmā yojanaṃ gacchati, tasmā nikkhittapaṭipāṭiyā ayojetvā sabbehipi cakkhundriyamūlakādīhi saddhiṃ pariyosāne yojitanti veditabbaṃ. Cakkhundriyena saddhiṃ itthindriyapurisindriyajīvitindriyāni yojitāni sukhindriyadukkhindriyadomanassindriyāni paṭisandhiyaṃ natthīti na gahitāni. Somanassindriyaupekkhindriyāni paṭisandhiyaṃ uppattisabbhāvato gahitāni. Tathā saddhindriyādīni pañca. Lokuttarāni tīṇi paṭisandhiyaṃ abhāveneva na gahitāni. Iti yāni gahitāni, tesaṃ vasenettha cakkhundriyamūlake naye yamakagaṇanā veditabbā. Yathā cettha, evaṃ sabbattha. Yāni pana na gahitāni, tesaṃ vasena yamakāni na gaṇetabbāni. Gaṇentena vā moghapucchāvasena gaṇetabbānīti evaṃ tāva sabbavāresu pāḷivavatthānameva veditabbaṃ.
ปวตฺติวารวณฺณนา
Pavattivāravaṇṇanā
๑-๘๖. อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ นยมุขํ – สจกฺขุกานํ น อิตฺถีนนฺติ พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนเญฺจว รูปีนํ ปุริสนปุํสกานญฺจ วเสน วุตฺตํฯ เตสญฺหิ อิตฺถินฺทฺริยํ นุปฺปชฺชติฯ สจกฺขุกานํ น ปุริสานนฺติ รูปีพฺรหฺมานเญฺจว อิตฺถินปุํสกานญฺจ วเสน วุตฺตํฯ เตสญฺหิ ปุริสินฺทฺริยํ นุปฺปชฺชติฯ อจกฺขุกานํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ ชีวิตินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ เอกโวการจตุโวการกามธาตุสเตฺต สนฺธาย วุตฺตํฯ สจกฺขุกานํ วินา โสมนเสฺสนาติ อุเปกฺขาสหคตานํ จตุนฺนํ มหาวิปากปฎิสนฺธีนํ วเสน วุตฺตํฯ สจกฺขุกานํ วินา อุเปกฺขายาติ โสมนสฺสสหคตปฎิสนฺธิกานํ วเสน วุตฺตํฯ อุเปกฺขาย อจกฺขุกานนฺติ อเหตุกปฎิสนฺธิวเสน วุตฺตํฯ อเหตุกานนฺติ อเหตุกปฎิสนฺธิจิเตฺตน สทฺธิํ สทฺธินฺทฺริยาทีนํ อภาวโต วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ เอกเนฺตเนว สทฺธาสติปญฺญาโย นตฺถิฯ สมาธิวีริยานิ ปน อินฺทฺริยปฺปตฺตานิ น โหนฺติฯ สเหตุกานํ อจกฺขุกานนฺติ คพฺภเสยฺยกวเสน เจว อรูปีวเสน จ วุตฺตํฯ อโญฺญ หิ สเหตุโก อจกฺขุโก นาม นตฺถิฯ สจกฺขุกานํ อเหตุกานนฺติ อปาเย โอปปาติกวเสน วุตฺตํฯ สจกฺขุกานํ ญาณวิปฺปยุตฺตานนฺติ กามธาตุยํ ทุเหตุกปฎิสนฺธิกานํ วเสน วุตฺตํฯ สจกฺขุกานํ ญาณสมฺปยุตฺตานนฺติ รูปีพฺรหฺมาโน เจว กามาวจรเทวมนุเสฺส จ สนฺธาย วุตฺตํฯ ญาณสมฺปยุตฺตานํ อจกฺขุกานนฺติ อรูปิโน จ ติเหตุกคพฺภเสยฺยเก จ สนฺธาย วุตฺตํฯ
1-86. Atthavinicchaye panettha idaṃ nayamukhaṃ – sacakkhukānaṃ na itthīnanti brahmapārisajjādīnañceva rūpīnaṃ purisanapuṃsakānañca vasena vuttaṃ. Tesañhi itthindriyaṃ nuppajjati. Sacakkhukānaṃ na purisānanti rūpībrahmānañceva itthinapuṃsakānañca vasena vuttaṃ. Tesañhi purisindriyaṃ nuppajjati. Acakkhukānaṃ upapajjantānaṃ tesaṃ jīvitindriyaṃ uppajjatīti ekavokāracatuvokārakāmadhātusatte sandhāya vuttaṃ. Sacakkhukānaṃ vinā somanassenāti upekkhāsahagatānaṃ catunnaṃ mahāvipākapaṭisandhīnaṃ vasena vuttaṃ. Sacakkhukānaṃ vinā upekkhāyāti somanassasahagatapaṭisandhikānaṃ vasena vuttaṃ. Upekkhāya acakkhukānanti ahetukapaṭisandhivasena vuttaṃ. Ahetukānanti ahetukapaṭisandhicittena saddhiṃ saddhindriyādīnaṃ abhāvato vuttaṃ. Tattha hi ekanteneva saddhāsatipaññāyo natthi. Samādhivīriyāni pana indriyappattāni na honti. Sahetukānaṃ acakkhukānanti gabbhaseyyakavasena ceva arūpīvasena ca vuttaṃ. Añño hi sahetuko acakkhuko nāma natthi. Sacakkhukānaṃ ahetukānanti apāye opapātikavasena vuttaṃ. Sacakkhukānaṃ ñāṇavippayuttānanti kāmadhātuyaṃ duhetukapaṭisandhikānaṃ vasena vuttaṃ. Sacakkhukānaṃ ñāṇasampayuttānanti rūpībrahmāno ceva kāmāvacaradevamanusse ca sandhāya vuttaṃ. Ñāṇasampayuttānaṃ acakkhukānanti arūpino ca tihetukagabbhaseyyake ca sandhāya vuttaṃ.
๑๙๐. ชีวิตินฺทฺริยมูลเก วินา โสมนเสฺสน อุปปชฺชนฺตานนฺติ เทฺวปิ ชีวิตินฺทฺริยานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปวเตฺต โสมนสฺสวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณติ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถาปิ ปฎิสนฺธิปวตฺติวเสน ชีวิตินฺทฺริยโยชนา เวทิตพฺพาฯ โสมนสฺสินฺทฺริยาทิมูลเกสุปิ ปฎิสนฺธิปวตฺติวเสเนวโตฺถ คเหตโพฺพฯ ปฎิโลมนเย ปน นิโรธวาเร จ เอเตสเญฺจว อเญฺญสญฺจ ธมฺมานํ ยถาลาภวเสน จุติปฎิสนฺธิปวเตฺตสุ ตีสุปิ อนุปฺปาทนิโรธา เวทิตพฺพาฯ
190. Jīvitindriyamūlake vinā somanassena upapajjantānanti dvepi jīvitindriyāni sandhāya vuttaṃ. Pavattesomanassavippayuttacittassa uppādakkhaṇeti arūpajīvitindriyaṃ sandhāya vuttaṃ. Iminā nayena sabbatthāpi paṭisandhipavattivasena jīvitindriyayojanā veditabbā. Somanassindriyādimūlakesupi paṭisandhipavattivasenevattho gahetabbo. Paṭilomanaye pana nirodhavāre ca etesañceva aññesañca dhammānaṃ yathālābhavasena cutipaṭisandhipavattesu tīsupi anuppādanirodhā veditabbā.
๒๘๑. อนาคตวาเร เอเตเนว ภาเวนาติ เอเตน ปุริสภาเวเนว, อนฺตรา อิตฺถิภาวํ อนาปชฺชิตฺวา ปุริสปฎิสนฺธิคฺคหเณเนวาติ อโตฺถฯ กติจิ ภเว ทเสฺสตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ กติจิ ปฎิสนฺธิโย คเหตฺวา อิตฺถิภาวํ อปฺปตฺวาว ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ อโตฺถฯ ทุติยปุจฺฉายปิ เอเสว นโยฯ
281. Anāgatavāre eteneva bhāvenāti etena purisabhāveneva, antarā itthibhāvaṃ anāpajjitvā purisapaṭisandhiggahaṇenevāti attho. Katici bhave dassetvā parinibbāyissantīti katici paṭisandhiyo gahetvā itthibhāvaṃ appatvāva parinibbāyissantīti attho. Dutiyapucchāyapi eseva nayo.
๓๖๑. ปจฺจุปฺปเนฺนน อตีตวาเร สุทฺธาวาสานํ อุปปตฺติจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ มนินฺทฺริยญฺจ นุปฺปชฺชิตฺถาติ จิตฺตยมเก วิย อุปฺปาทกฺขณาติกฺกมวเสน อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ตสฺมิํ ภเว อนุปฺปนฺนปุพฺพวเสน คเหตโพฺพติฯ อิมินา นยมุเขน สพฺพสฺมิมฺปิ ปวตฺติวาเร อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตโพฺพฯ
361. Paccuppannena atītavāre suddhāvāsānaṃ upapatticittassa bhaṅgakkhaṇe manindriyañca nuppajjitthāti cittayamake viya uppādakkhaṇātikkamavasena atthaṃ aggahetvā tasmiṃ bhave anuppannapubbavasena gahetabboti. Iminā nayamukhena sabbasmimpi pavattivāre atthavinicchayo veditabbo.
ปวตฺติวารวณฺณนาฯ
Pavattivāravaṇṇanā.
ปริญฺญาวารวณฺณนา
Pariññāvāravaṇṇanā
๔๓๕-๔๘๒. ปริญฺญาวาเร ปน จกฺขุมูลกาทีสุ เอกเมว จกฺขุโสตยมกํ ทสฺสิตํฯ ยสฺมา ปน เสสานิปิ โลกิยอพฺยากตานิ เจว โลกิยอพฺยากตมิสฺสกานิ จ ปริเญฺญยฺยาเนว, ตสฺมา ตานิ อนุปทิฎฺฐานิปิ อิมินาว ทสฺสิตานิ โหนฺติฯ ยสฺมา ปน อกุสลํ เอกนฺตโต ปหาตพฺพเมว, เอกนฺตํ กุสลํ ภาเวตพฺพเมว, โลกุตฺตราพฺยากตํ สจฺฉิกาตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘โทมนสฺสินฺทฺริยํ ปชหตี’’ติ ‘‘อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ ภาเวตี’’ติ ‘‘อญฺญาตาวินฺทฺริยํ สจฺฉิกโรตี’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญินฺทฺริยํ ปน ภาเวตพฺพมฺปิ อตฺถิ สจฺฉิกาตพฺพมฺปิ, ตํ ภาวนาวเสเนว คหิตํฯ ตตฺถ เทฺว ปุคฺคลาติ สกทาคามิมคฺคสมงฺคี จ, อรหตฺตมคฺคสมงฺคี จฯ เตสุ เอโก สมุจฺฉินฺทิตุํ อสมตฺถตฺตา โทมนสฺสินฺทฺริยํ น ปชหติ นามฯ เอโก ปหีนโทสตฺตา จกฺขุนฺทฺริยํ น ปริชานาตีติ อนุปฺปาทํ อาปาเทตุํ อสมตฺถตาย น ปริชานาติฯ อิมินา นเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อโตฺถ เวทิตโพฺพติฯ
435-482. Pariññāvāre pana cakkhumūlakādīsu ekameva cakkhusotayamakaṃ dassitaṃ. Yasmā pana sesānipi lokiyaabyākatāni ceva lokiyaabyākatamissakāni ca pariññeyyāneva, tasmā tāni anupadiṭṭhānipi imināva dassitāni honti. Yasmā pana akusalaṃ ekantato pahātabbameva, ekantaṃ kusalaṃ bhāvetabbameva, lokuttarābyākataṃ sacchikātabbaṃ, tasmā ‘‘domanassindriyaṃ pajahatī’’ti ‘‘anaññātaññassāmītindriyaṃ bhāvetī’’ti ‘‘aññātāvindriyaṃ sacchikarotī’’ti vuttaṃ. Aññindriyaṃ pana bhāvetabbampi atthi sacchikātabbampi, taṃ bhāvanāvaseneva gahitaṃ. Tattha dve puggalāti sakadāgāmimaggasamaṅgī ca, arahattamaggasamaṅgī ca. Tesu eko samucchindituṃ asamatthattā domanassindriyaṃ na pajahati nāma. Eko pahīnadosattā cakkhundriyaṃ na parijānātīti anuppādaṃ āpādetuṃ asamatthatāya na parijānāti. Iminā nayena sabbavissajjanesu attho veditabboti.
ปริญฺญาวารวณฺณนาฯ
Pariññāvāravaṇṇanā.
อินฺทฺริยยมกวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Indriyayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
นิคมนกถา
Nigamanakathā
เอตฺตาวตา จ –
Ettāvatā ca –
ยโสฺสวาเท ฐตฺวา, นิฎฺฐิตกิจฺจสฺส กิจฺจสมฺปโนฺน;
Yassovāde ṭhatvā, niṭṭhitakiccassa kiccasampanno;
ยุวติชโนปิ อตีโต, สุวิหิตนิยโม ยมสฺสาณํฯ
Yuvatijanopi atīto, suvihitaniyamo yamassāṇaṃ.
เทวปริสาย มเชฺฌ, เทวปุเร สพฺพเทวเทเวน;
Devaparisāya majjhe, devapure sabbadevadevena;
ยมกํ นาม ปกาสิตํ, ยมามลโลเมน ยํ เตนฯ
Yamakaṃ nāma pakāsitaṃ, yamāmalalomena yaṃ tena.
ปาฬิววตฺถานวิธิํ, ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน จ อตฺถนยํ;
Pāḷivavatthānavidhiṃ, pucchāvissajjane ca atthanayaṃ;
ทเสฺสตุํ อารทฺธา, ยมกอฎฺฐกถา มยา ตสฺสฯ
Dassetuṃ āraddhā, yamakaaṭṭhakathā mayā tassa.
สา สุพหุอนฺตราเย, โลกมฺหิ ยถา อนนฺตราเยน;
Sā subahuantarāye, lokamhi yathā anantarāyena;
อยมชฺช ปญฺจมเตฺตหิ, ตนฺติยา ภาณวาเรหิฯ
Ayamajja pañcamattehi, tantiyā bhāṇavārehi.
นิฎฺฐํ ปตฺตา เอวํ, นิฎฺฐานํ ปาปุณนฺตุ สเพฺพปิ;
Niṭṭhaṃ pattā evaṃ, niṭṭhānaṃ pāpuṇantu sabbepi;
หิตสุขนิพฺพตฺติกรา, มโนรถา สพฺพสตฺตานนฺติฯ
Hitasukhanibbattikarā, manorathā sabbasattānanti.
ยมกปฺปกรณ-อฎฺฐกถา นิฎฺฐิตาฯ
Yamakappakaraṇa-aṭṭhakathā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / อภิธมฺมปิฎก • Abhidhammapiṭaka / ยมกปาฬิ • Yamakapāḷi / ๑๐. อินฺทฺริยยมกํ • 10. Indriyayamakaṃ
