| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පඤ්‌චපකරණ-මූලටීකා • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
10. ඉන්‌ද්‍රියයමකං
10. Indriyayamakaṃ
1. පණ්‌ණත්‌තිවාරො
1. Paṇṇattivāro
උද්‌දෙසවාරවණ්‌ණනා
Uddesavāravaṇṇanā
1. ඉන්‌ද්‍රියයමකෙ විභඞ්‌ගෙ විය ජීවිතින්‌ද්‍රියං මනින්‌ද්‍රියානන්‌තරං අනිද්‌දිසිත්‌වා පුරිසින්‌ද්‍රියානන්‌තරං උද්‌දිට්‌ඨං ‘‘තීණිමානි, භික්‌ඛවෙ, ඉන්‌ද්‍රියානි. කතමානි තීණි? ඉත්‌ථින්‌ද්‍රියං පුරිසින්‌ද්‍රියං ජීවිතින්‌ද්‍රිය’’න්‌ති (සං. නි. 5.492) සුත්‌තෙ දෙසිතක්‌කමෙන. පවත්‌තිවාරෙ හි එකන්‌තං පවත්‌තියං එව උප්‌පජ්‌ජමානානං සුඛින්‌ද්‍රියාදීනං කම්‌මජානං අකම්‌මජානඤ්‌ච අනුපාලකං ජීවිතින්‌ද්‍රියං චුතිපටිසන්‌ධීසු ච පවත්‌තමානානං කම්‌මජානන්‌ති තංමූලකානි යමකානි චුතිපටිසන්‌ධිපවත්‌තිවසෙන වත්‌තබ්‌බානීති වෙදිතබ්‌බානි. චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියාදීසු පන පුරිසින්‌ද්‍රියාවසානෙසු යං මූලකමෙව න හොති මනින්‌ද්‍රියං, තං ඨපෙත්‌වා අවසෙසමූලකානි චුතිඋපපත්‌තිවසෙනෙව වත්‌තබ්‌බානි ආයතනයමකෙ විය, තස්‌මා ජීවිතින්‌ද්‍රියං තෙසං මජ්‌ඣෙ අනුද්‌දිසිත්‌වා අන්‌තෙ උද්‌දිට්‌ඨන්‌ති.
1. Indriyayamake vibhaṅge viya jīvitindriyaṃ manindriyānantaraṃ aniddisitvā purisindriyānantaraṃ uddiṭṭhaṃ ‘‘tīṇimāni, bhikkhave, indriyāni. Katamāni tīṇi? Itthindriyaṃ purisindriyaṃ jīvitindriya’’nti (saṃ. ni. 5.492) sutte desitakkamena. Pavattivāre hi ekantaṃ pavattiyaṃ eva uppajjamānānaṃ sukhindriyādīnaṃ kammajānaṃ akammajānañca anupālakaṃ jīvitindriyaṃ cutipaṭisandhīsu ca pavattamānānaṃ kammajānanti taṃmūlakāni yamakāni cutipaṭisandhipavattivasena vattabbānīti veditabbāni. Cakkhundriyādīsu pana purisindriyāvasānesu yaṃ mūlakameva na hoti manindriyaṃ, taṃ ṭhapetvā avasesamūlakāni cutiupapattivaseneva vattabbāni āyatanayamake viya, tasmā jīvitindriyaṃ tesaṃ majjhe anuddisitvā ante uddiṭṭhanti.
උද්‌දෙසවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
නිද්‌දෙසවාරවණ්‌ණනා
Niddesavāravaṇṇanā
94. ඉත්‌ථී ඉත්‌ථින්‌ද්‍රියන්‌ති එත්‌ථ යස්‌මා ඉත්‌ථීති කොචි සභාවො නත්‌ථි, න ච රූපාදිධම්‌මෙ උපාදාය ඉත්‌ථිග්‌ගහණං න හොති, තස්‌මා ඉත්‌ථිග්‌ගහණස්‌ස අවිජ්‌ජමානම්‌පි විජ්‌ජමානමිව ගහෙත්‌වා පවත්‌තිතො තථාගහිතස්‌ස වසෙන ‘‘නත්‌ථී’’ති අවත්‌වා ‘‘නො’’ති වුත්‌තං. සුඛස්‌ස ච භෙදං කත්‌වා ‘‘සුඛං සොමනස්‌ස’’න්‌ති, දුක්‌ඛස්‌ස ච ‘‘දුක්‌ඛං දොමනස්‌ස’’න්‌ති වචනෙනෙව සොමනස්‌සතො අඤ්‌ඤා සුඛා වෙදනා සුඛං, දොමනස්‌සතො ච අඤ්‌ඤා දුක්‌ඛා වෙදනා දුක්‌ඛන්‌ති අයං විසෙසො ගහිතොයෙවාති ‘‘සුඛං සුඛින්‌ද්‍රියං දුක්‌ඛං දුක්‌ඛින්‌ද්‍රිය’’න්‌ති එත්‌ථ ‘‘ආමන්‌තා’’ති වුත්‌තං.
94. Itthī itthindriyanti ettha yasmā itthīti koci sabhāvo natthi, na ca rūpādidhamme upādāya itthiggahaṇaṃ na hoti, tasmā itthiggahaṇassa avijjamānampi vijjamānamiva gahetvā pavattito tathāgahitassa vasena ‘‘natthī’’ti avatvā ‘‘no’’ti vuttaṃ. Sukhassa ca bhedaṃ katvā ‘‘sukhaṃ somanassa’’nti, dukkhassa ca ‘‘dukkhaṃ domanassa’’nti vacaneneva somanassato aññā sukhā vedanā sukhaṃ, domanassato ca aññā dukkhā vedanā dukkhanti ayaṃ viseso gahitoyevāti ‘‘sukhaṃ sukhindriyaṃ dukkhaṃ dukkhindriya’’nti ettha ‘‘āmantā’’ti vuttaṃ.
140. සුද්‌ධින්‌ද්‍රියවාරෙ චක්‌ඛු ඉන්‌ද්‍රියන්‌ති එත්‌ථ දිබ්‌බචක්‌ඛුපඤ්‌ඤාචක්‌ඛූනි පඤ්‌ඤින්‌ද්‍රියානි හොන්‌තීති ‘‘ආමන්‌තා’’ති වුත්‌තං. අවසෙසං සොතන්‌ති තණ්‌හාසොතමෙවාහ.
140. Suddhindriyavāre cakkhu indriyanti ettha dibbacakkhupaññācakkhūni paññindriyāni hontīti ‘‘āmantā’’ti vuttaṃ. Avasesaṃ sotanti taṇhāsotamevāha.
නිද්‌දෙසවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Niddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
2.පවත්‌තිවාරවණ්‌ණනා
2.Pavattivāravaṇṇanā
186. පවත්‌තිවාරෙ ‘‘ඡයිමානි, භික්‌ඛවෙ, ඉන්‌ද්‍රියානි. කතමානි ඡ? චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියං…පෙ.… කායින්‌ද්‍රියං මනින්‌ද්‍රිය’’න්‌ති (සං. නි. 5.495) සුත්‌තෙ වුත්‌තනයෙන ඉධ උද්‌දිට්‌ඨං මනින්‌ද්‍රියං චුතිපටිසන්‌ධිපවත්‌තීසු පවත්‌තමානෙහි කම්‌මජාකම්‌මජෙහි සබ්‌බෙහිපි යොගං ගච්‌ඡති, න ච ජීවිතින්‌ද්‍රියං විය අඤ්‌ඤධම්‌මනිස්‌සයෙන ගහෙතබ්‌බං, පුබ්‌බඞ්‌ගමත්‌තාව පධානං, තස්‌මා කූටං විය ගොපානසීනං සබ්‌බින්‌ද්‍රියානං සමොසරණට්‌ඨානං අන්‌තෙ ඨපෙත්‌වා යොජිතං. ජීවිතින්‌ද්‍රියාදිමූලකෙසු පවත්‌තිඤ්‌ච ගහෙත්‌වා ගතෙසු ‘‘යස්‌ස ජීවිතින්‌ද්‍රියං උප්‌පජ්‌ජති, තස්‌ස සුඛින්‌ද්‍රියං උප්‌පජ්‌ජතීති? සබ්‌බෙසං උපපජ්‌ජන්‌තානං, පවත්‌තෙ සුඛින්‌ද්‍රියවිප්‌පයුත්‌තචිත්‌තස්‌ස උප්‌පාදක්‌ඛණෙ තෙසං ජීවිතින්‌ද්‍රියං උප්‌පජ්‌ජති, නො ච තෙසං සුඛින්‌ද්‍රියං උප්‌පජ්‌ජති, සුඛින්‌ද්‍රියසම්‌පයුත්‌තචිත්‌තස්‌ස උප්‌පාදක්‌ඛණෙ තෙසං ජීවිතින්‌ද්‍රියඤ්‌ච උප්‌පජ්‌ජති සුඛින්‌ද්‍රියඤ්‌ච උප්‌පජ්‌ජතී’’තිආදිනා සුඛදුක්‌ඛදොමනස්‌සින්‌ද්‍රියෙහි ලොකුත්‌තරින්‌ද්‍රියෙහි ච යොජනා ලබ්‌භති, තථා ‘‘යස්‌ස සුඛින්‌ද්‍රියං උප්‌පජ්‌ජති, තස්‌ස දුක්‌ඛින්‌ද්‍රියං උප්‌පජ්‌ජතීති? නො’’තිආදිනා තංමූලකා ච නයා. තෙහි පන පවත්‌තියංයෙව උප්‌පජ්‌ජමානෙහි යොජනා තංමූලකා ච චුතිපටිසන්‌ධිපවත්‌තීසු පවත්‌තමානෙහි සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියාදීහි යොජනාය ජීවිතින්‌ද්‍රියමූලකෙහි ච නයෙහි පාකටායෙවාති කත්‌වා න වුත්‌තාති දට්‌ඨබ්‌බා.
186. Pavattivāre ‘‘chayimāni, bhikkhave, indriyāni. Katamāni cha? Cakkhundriyaṃ…pe… kāyindriyaṃ manindriya’’nti (saṃ. ni. 5.495) sutte vuttanayena idha uddiṭṭhaṃ manindriyaṃ cutipaṭisandhipavattīsu pavattamānehi kammajākammajehi sabbehipi yogaṃ gacchati, na ca jīvitindriyaṃ viya aññadhammanissayena gahetabbaṃ, pubbaṅgamattāva padhānaṃ, tasmā kūṭaṃ viya gopānasīnaṃ sabbindriyānaṃ samosaraṇaṭṭhānaṃ ante ṭhapetvā yojitaṃ. Jīvitindriyādimūlakesu pavattiñca gahetvā gatesu ‘‘yassa jīvitindriyaṃ uppajjati, tassa sukhindriyaṃ uppajjatīti? Sabbesaṃ upapajjantānaṃ, pavatte sukhindriyavippayuttacittassa uppādakkhaṇe tesaṃ jīvitindriyaṃ uppajjati, no ca tesaṃ sukhindriyaṃ uppajjati, sukhindriyasampayuttacittassa uppādakkhaṇe tesaṃ jīvitindriyañca uppajjati sukhindriyañca uppajjatī’’tiādinā sukhadukkhadomanassindriyehi lokuttarindriyehi ca yojanā labbhati, tathā ‘‘yassa sukhindriyaṃ uppajjati, tassa dukkhindriyaṃ uppajjatīti? No’’tiādinā taṃmūlakā ca nayā. Tehi pana pavattiyaṃyeva uppajjamānehi yojanā taṃmūlakā ca cutipaṭisandhipavattīsu pavattamānehi somanassindriyādīhi yojanāya jīvitindriyamūlakehi ca nayehi pākaṭāyevāti katvā na vuttāti daṭṭhabbā.
‘‘සචක්‌ඛුකානං විනා සොමනස්‌සෙනාති උපෙක්‌ඛාසහගතානං චතුන්‌නං මහාවිපාකපටිසන්‌ධීනං වසෙන වුත්‌ත’’න්‌ති අට්‌ඨකථායං වුත්‌තං, තං සොමනස්‌සවිරහිතසචක්‌ඛුකපටිසන්‌ධිනිදස්‌සනවසෙන වුත්‌තන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. න හි ‘‘චතුන්‌නංයෙවා’’ති නියමො කතො, තෙන තංසමානලක්‌ඛණා පරිත්‌තවිපාකරූපාවචරපටිසන්‌ධියොපි දස්‌සිතා හොන්‌ති. තත්‌ථ කාමාවචරෙසු සොමනස්‌සපටිසන්‌ධිසමානතාය මහාවිපාකෙහි චතූහි නිදස්‌සනං කතං, තෙන යථා සසොමනස්‌සපටිසන්‌ධිකා අචක්‌ඛුකා න හොන්‌ති, එවං ඉතරමහාවිපාකපටිසන්‌ධිකාපීති අයමත්‌ථො දස්‌සිතො හොති. ගබ්‌භසෙය්‍යකානඤ්‌ච අනුප්‌පන්‌නෙසු චක්‌ඛාදීසු චවන්‌තානං අහෙතුකපටිසන්‌ධිකතා සහෙතුකපටිසන්‌ධිකානං කාමාවචරානං නියමතො සචක්‌ඛුකාදිභාවදස්‌සනෙන දස්‌සිතා හොති. ගබ්‌භසෙය්‍යකෙපි හි සන්‌ධාය ‘‘යස්‌ස වා පන සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං උප්‌පජ්‌ජති, තස්‌ස චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියං උප්‌පජ්‌ජතීති? ආමන්‌තා’’ති ඉදං වචනං යථා යුජ්‌ජති, තථා ආයතනයමකෙ දස්‌සිතං. න හි සන්‌නිට්‌ඨානෙන සඞ්‌ගහිතානං ගබ්‌භසෙය්‍යකානං වජ්‌ජනෙ කාරණං අත්‌ථි, ‘‘ඉත්‌ථීනං අඝානකානං උපපජ්‌ජන්‌තීන’’න්‌තිආදීසු (යම. 3.ඉන්‌ද්‍රියයමක.187) ච තෙ එව වුත්‌තාති.
‘‘Sacakkhukānaṃvinā somanassenāti upekkhāsahagatānaṃ catunnaṃ mahāvipākapaṭisandhīnaṃ vasena vutta’’nti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ, taṃ somanassavirahitasacakkhukapaṭisandhinidassanavasena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Na hi ‘‘catunnaṃyevā’’ti niyamo kato, tena taṃsamānalakkhaṇā parittavipākarūpāvacarapaṭisandhiyopi dassitā honti. Tattha kāmāvacaresu somanassapaṭisandhisamānatāya mahāvipākehi catūhi nidassanaṃ kataṃ, tena yathā sasomanassapaṭisandhikā acakkhukā na honti, evaṃ itaramahāvipākapaṭisandhikāpīti ayamattho dassito hoti. Gabbhaseyyakānañca anuppannesu cakkhādīsu cavantānaṃ ahetukapaṭisandhikatā sahetukapaṭisandhikānaṃ kāmāvacarānaṃ niyamato sacakkhukādibhāvadassanena dassitā hoti. Gabbhaseyyakepi hi sandhāya ‘‘yassa vā pana somanassindriyaṃ uppajjati, tassa cakkhundriyaṃ uppajjatīti? Āmantā’’ti idaṃ vacanaṃ yathā yujjati, tathā āyatanayamake dassitaṃ. Na hi sanniṭṭhānena saṅgahitānaṃ gabbhaseyyakānaṃ vajjane kāraṇaṃ atthi, ‘‘itthīnaṃ aghānakānaṃ upapajjantīna’’ntiādīsu (yama. 3.indriyayamaka.187) ca te eva vuttāti.
උපෙක්‌ඛාය අචක්‌ඛුකානන්‌ති අහෙතුකපටිසන්‌ධිවසෙන වුත්‌තන්‌ති එත්‌ථ ච කාමාවචරෙ සොපෙක්‌ඛඅචක්‌ඛුකපටිසන්‌ධියා තංසමානලක්‌ඛණං අරූපපටිසන්‌ධිඤ්‌ච නිදස්‌සෙතීති දට්‌ඨබ්‌බං. කෙසුචි පන පොත්‌ථකෙසු ‘‘අහෙතුකාරූපපටිසන්‌ධිවසෙනා’’ති පාඨො දිස්‌සති, සො එව සෙය්‍යො.
Upekkhāya acakkhukānanti ahetukapaṭisandhivasena vuttanti ettha ca kāmāvacare sopekkhaacakkhukapaṭisandhiyā taṃsamānalakkhaṇaṃ arūpapaṭisandhiñca nidassetīti daṭṭhabbaṃ. Kesuci pana potthakesu ‘‘ahetukārūpapaṭisandhivasenā’’ti pāṭho dissati, so eva seyyo.
‘‘තත්‌ථ හි එකන්‌තෙනෙව සද්‌ධාසතිපඤ්‌ඤායො නත්‌ථි, සමාධිවීරියානි පන ඉන්‌ද්‍රියප්‌පත්‌තානි න හොන්‌තී’’ති වුත්‌තං, යදි පන සමාධිවීරියානි සන්‌ති, ‘‘ඉන්‌ද්‍රියප්‌පත්‌තානි න හොන්‌තී’’ති න සක්‌කා වත්‌තුං ‘‘සමාධි සමාධින්‌ද්‍රියන්‌ති? ආමන්‌තා’’ති (යම. 3.ඉන්‌ද්‍රියයමක.113) ‘‘වීරියං වීරියින්‌ද්‍රියන්‌ති? ආමන්‌තා’’ති (යම. 3.ඉන්‌ද්‍රියයමක.111) වචනතො. අහෙතුකපටිසන්‌ධිචිත්‌තෙ ච යථා සමාධිලෙසො එකග්‌ගතා අත්‌ථි, න එවං වීරියලෙසො අත්‌ථි, තස්‌මා එවමෙත්‌ථ වත්‌තබ්‌බං සියා ‘‘තත්‌ථ හි එකන්‌තෙනෙව සද්‌ධාවීරියසතිපඤ්‌ඤායො නත්‌ථි, එකග්‌ගතා පන සමාධිලෙසො එව හොතී’’ති. අයං පනෙත්‌ථ අධිප්‌පායො සියා – යථා අඤ්‌ඤෙසු කෙසුචි අහෙතුකචිත්‌තෙසු සමාධිවීරියානි හොන්‌ති ඉන්‌ද්‍රියප්‌පත්‌තානි ච, එවමිධ සමාධිවීරියානි ඉන්‌ද්‍රියප්‌පත්‌තානි න හොන්‌තීති. සමාධිවීරියින්‌ද්‍රියානමෙව අභාවං දස්‌සෙන්‌තො අහෙතුකන්‌තරතො විසෙසෙති . තත්‌ථ ‘‘සමාධිවීරියානි පන න හොන්‌තී’’ති වත්‌තබ්‌බෙ ‘‘ඉන්‌ද්‍රියප්‌පත්‌තානී’’ති සමාධිලෙසස්‌ස සමාධින්‌ද්‍රියභාවං අප්‌පත්‌තස්‌ස සබ්‌භාවතො වුත්‌තං, න වීරියලෙසස්‌ස. විසෙසනඤ්‌හි විසෙසිතබ්‌බෙ පවත්‌තති. යෙසු පන පොත්‌ථකෙසු ‘‘තත්‌ථ එකන්‌තෙනෙව සද්‌ධාවීරියසතිපඤ්‌ඤායො නත්‌ථී’’ති පාඨො, සො එව සුන්‌දරතරො.
‘‘Tattha hi ekanteneva saddhāsatipaññāyo natthi, samādhivīriyāni pana indriyappattāni na hontī’’ti vuttaṃ, yadi pana samādhivīriyāni santi, ‘‘indriyappattāni na hontī’’ti na sakkā vattuṃ ‘‘samādhi samādhindriyanti? Āmantā’’ti (yama. 3.indriyayamaka.113) ‘‘vīriyaṃ vīriyindriyanti? Āmantā’’ti (yama. 3.indriyayamaka.111) vacanato. Ahetukapaṭisandhicitte ca yathā samādhileso ekaggatā atthi, na evaṃ vīriyaleso atthi, tasmā evamettha vattabbaṃ siyā ‘‘tattha hi ekanteneva saddhāvīriyasatipaññāyo natthi, ekaggatā pana samādhileso eva hotī’’ti. Ayaṃ panettha adhippāyo siyā – yathā aññesu kesuci ahetukacittesu samādhivīriyāni honti indriyappattāni ca, evamidha samādhivīriyāni indriyappattāni na hontīti. Samādhivīriyindriyānameva abhāvaṃ dassento ahetukantarato viseseti . Tattha ‘‘samādhivīriyāni pana na hontī’’ti vattabbe ‘‘indriyappattānī’’ti samādhilesassa samādhindriyabhāvaṃ appattassa sabbhāvato vuttaṃ, na vīriyalesassa. Visesanañhi visesitabbe pavattati. Yesu pana potthakesu ‘‘tattha ekanteneva saddhāvīriyasatipaññāyo natthī’’ti pāṭho, so eva sundarataro.
යාව චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියං නුප්‌පජ්‌ජති, තාව ගබ්‌භගතානං අචක්‌ඛුකානං භාවො අත්‌ථීති ඉමිනා අධිප්‌පායෙනාහ ‘‘සහෙතුකානං අචක්‌ඛුකානන්‌ති ගබ්‌භසෙය්‍යකවසෙන චෙව අරූපීවසෙන ච වුත්‌ත’’න්‌ති. ගබ්‌භසෙය්‍යකාපි පන අවස්‌සං උප්‌පජ්‌ජනකචක්‌ඛුකා න ලබ්‌භන්‌තීති දට්‌ඨබ්‌බා. සචක්‌ඛුකානං ඤාණවිප්‌පයුත්‌තානන්‌ති කාමධාතුයං දුහෙතුකපටිසන්‌ධිකානං වසෙන වුත්‌තන්‌ති ඉධාපි අහෙතුකපටිසන්‌ධිකා ච අචක්‌ඛුකා ලබ්‌භන්‌තෙව. ඉත්‌ථිපුරිසින්‌ද්‍රියසන්‌තානානම්‌පි උපපත්‌තිවසෙන උප්‌පාදො, චුතිවසෙන නිරොධො බාහුල්‌ලවසෙන දස්‌සිතො. කදාචි හි තෙසං පඨමකප්‌පිකාදීනං විය පවත්‌තියම්‌පි උප්‌පාදනිරොධා හොන්‌තීති. එත්‌ථ පුරිසින්‌ද්‍රියාවසානෙසු ඉන්‌ද්‍රියමූලයමකෙසු පඨමපුච්‌ඡාසු සන්‌නිට්‌ඨානෙහි ගහිතෙහි උපපත්‌තිචුතිවසෙන ගච්‌ඡන්‌තෙහි චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියාදීහි නියමිතත්‌තා ජීවිතින්‌ද්‍රියාදීනං පවත්‌තිවසෙනපි ලබ්‌භමානානං උපපත්‌තිචුතිවසෙනෙව දුතියපුච්‌ඡාසු සන්‌නිට්‌ඨානෙහි ගහණං වෙදිතබ්‌බං.
Yāva cakkhundriyaṃ nuppajjati, tāva gabbhagatānaṃ acakkhukānaṃ bhāvo atthīti iminā adhippāyenāha ‘‘sahetukānaṃ acakkhukānanti gabbhaseyyakavasena ceva arūpīvasena ca vutta’’nti. Gabbhaseyyakāpi pana avassaṃ uppajjanakacakkhukā na labbhantīti daṭṭhabbā. Sacakkhukānaṃ ñāṇavippayuttānanti kāmadhātuyaṃ duhetukapaṭisandhikānaṃ vasena vuttanti idhāpi ahetukapaṭisandhikā ca acakkhukā labbhanteva. Itthipurisindriyasantānānampi upapattivasena uppādo, cutivasena nirodho bāhullavasena dassito. Kadāci hi tesaṃ paṭhamakappikādīnaṃ viya pavattiyampi uppādanirodhā hontīti. Ettha purisindriyāvasānesu indriyamūlayamakesu paṭhamapucchāsu sanniṭṭhānehi gahitehi upapatticutivasena gacchantehi cakkhundriyādīhi niyamitattā jīvitindriyādīnaṃ pavattivasenapi labbhamānānaṃ upapatticutivaseneva dutiyapucchāsu sanniṭṭhānehi gahaṇaṃ veditabbaṃ.
190. රූපජීවිතින්‌ද්‍රියං චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියාදිසමානගතිකං චුතිපටිසන්‌ධිවසෙනෙව ගච්‌ඡති සන්‌තානුප්‌පත්‌තිනිරොධදස්‌සනතොති ආහ ‘‘පවත්‌තෙ සොමනස්‌සවිප්‌පයුත්‌තචිත්‌තස්‌ස උප්‌පාදක්‌ඛණෙති අරූපජීවිතින්‌ද්‍රියං සන්‌ධාය වුත්‌ත’’න්‌ති. එතෙසඤ්‌චෙව අඤ්‌ඤෙසඤ්‌ච පඤ්‌චින්‌ද්‍රියානං යථාලාභවසෙනාති එත්‌ථ එතෙසං ජීවිතින්‌ද්‍රියාදීනං චුතිපටිසන්‌ධිපවත්‌තෙසු, අඤ්‌ඤෙසඤ්‌ච චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියාදීනං චුතිපටිසන්‌ධීසූති එවං යථාලාභො දට්‌ඨබ්‌බො. අයං පන ඡෙදෙයෙවාති එත්‌ථ තස්‌ස තස්‌ස පරිපුණ්‌ණපඤ්‌හස්‌ස තස්‌මිං තස්‌මිං සරූපදස්‌සනෙන විස්‌සජ්‌ජනෙ විස්‌සජ්‌ජිතෙ පච්‌ඡිමකොට්‌ඨාසස්‌ස ඡෙදොති නාමං දට්‌ඨබ්‌බං.
190. Rūpajīvitindriyaṃ cakkhundriyādisamānagatikaṃ cutipaṭisandhivaseneva gacchati santānuppattinirodhadassanatoti āha ‘‘pavatte somanassavippayuttacittassa uppādakkhaṇeti arūpajīvitindriyaṃ sandhāya vutta’’nti. Etesañceva aññesañca pañcindriyānaṃ yathālābhavasenāti ettha etesaṃ jīvitindriyādīnaṃ cutipaṭisandhipavattesu, aññesañca cakkhundriyādīnaṃ cutipaṭisandhīsūti evaṃ yathālābho daṭṭhabbo. Ayaṃ pana chedeyevāti ettha tassa tassa paripuṇṇapañhassa tasmiṃ tasmiṃ sarūpadassanena vissajjane vissajjite pacchimakoṭṭhāsassa chedoti nāmaṃ daṭṭhabbaṃ.
යස්‌ස වා පන සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං න උප්‌පජ්‌ජති, තස්‌ස ජීවිතින්‌ද්‍රියං න උප්‌පජ්‌ජතීති? විනා සොමනස්‌සෙන උපපජ්‌ජන්‌තානං පවත්‌තෙ සොමනස්‌සවිප්‌පයුත්‌තචිත්‌තස්‌ස උප්‌පාදක්‌ඛණෙ තෙසං සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං න උප්‌පජ්‌ජති, නො ච තෙසං ජීවිතින්‌ද්‍රියං න උප්‌පජ්‌ජතීති එත්‌ථ ‘‘නිරොධසමාපන්‌නානං අසඤ්‌ඤසත්‌තාන’’න්‌ති අවචනං රූපජීවිතින්‌ද්‍රියස්‌ස චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියාදිසමානගතිකතං දීපෙති. තස්‌ස හි උපපත්‌තියංයෙව උප්‌පාදො වත්‌තබ්‌බොති. ‘‘විනා සොමනස්‌සෙන උපපජ්‌ජන්‌තාන’’න්‌ති එත්‌ථ අසඤ්‌ඤසත්‌තෙ සඞ්‌ගහෙත්‌වා පවත්‌තිවසෙන තෙ ච නිරොධසමාපන්‌නා ච න වුත්‌තා, අනුප්‌පාදොපි පනෙතස්‌ස චුතිඋපපත්‌තීස්‌වෙව වත්‌තබ්‌බො, න පවත්‌තෙති. පච්‌ඡිමකොට්‌ඨාසෙපි ‘‘සබ්‌බෙසං චවන්‌තානං, පවත්‌තෙ චිත්‌තස්‌ස භඞ්‌ගක්‌ඛණෙ තෙසං සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියඤ්‌ච න උප්‌පජ්‌ජති ජීවිතින්‌ද්‍රියඤ්‌ච න උප්‌පජ්‌ජතී’’ති එවං ‘‘සබ්‌බෙසං චවන්‌තාන’’න්‌ති එත්‌ථෙව අසඤ්‌ඤසත්‌තෙ සඞ්‌ගණ්‌හිත්‌වා පවත්‌තිවසෙන තෙ ච නිරොධසමාපන්‌නා න ච වුත්‌තා. යස්‌සයත්‌ථකෙ ච නිරොධසමාපන්‌නා න දස්‌සෙතබ්‌බා න ගහෙතබ්‌බාති අත්‌ථො. න හි ‘‘නිරොධසමාපන්‌නාන’’න්‌ති වචනං ‘‘අසඤ්‌ඤසත්‌තාන’’න්‌ති වචනං විය ඔකාසදීපකං, නාපි ‘‘උපෙක්‌ඛාසම්‌පයුත්‌තචිත්‌තස්‌ස උප්‌පාදක්‌ඛණෙ, සබ්‌බෙසං චිත්‌තස්‌ස භඞ්‌ගක්‌ඛණෙ’’තිආදිවචනං විය සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියාදීනං අනුප්‌පාදක්‌ඛණදීපකං, අථ ඛො පුග්‌ගලදීපකමෙවාති.
Yassa vā pana somanassindriyaṃ na uppajjati, tassa jīvitindriyaṃ na uppajjatīti? Vinā somanassena upapajjantānaṃ pavatte somanassavippayuttacittassa uppādakkhaṇe tesaṃ somanassindriyaṃ na uppajjati, no ca tesaṃ jīvitindriyaṃ na uppajjatīti ettha ‘‘nirodhasamāpannānaṃ asaññasattāna’’nti avacanaṃ rūpajīvitindriyassa cakkhundriyādisamānagatikataṃ dīpeti. Tassa hi upapattiyaṃyeva uppādo vattabboti. ‘‘Vinā somanassena upapajjantāna’’nti ettha asaññasatte saṅgahetvā pavattivasena te ca nirodhasamāpannā ca na vuttā, anuppādopi panetassa cutiupapattīsveva vattabbo, na pavatteti. Pacchimakoṭṭhāsepi ‘‘sabbesaṃ cavantānaṃ, pavatte cittassa bhaṅgakkhaṇe tesaṃ somanassindriyañca na uppajjati jīvitindriyañca na uppajjatī’’ti evaṃ ‘‘sabbesaṃ cavantāna’’nti ettheva asaññasatte saṅgaṇhitvā pavattivasena te ca nirodhasamāpannā na ca vuttā. Yassayatthake ca nirodhasamāpannā na dassetabbā na gahetabbāti attho. Na hi ‘‘nirodhasamāpannāna’’nti vacanaṃ ‘‘asaññasattāna’’nti vacanaṃ viya okāsadīpakaṃ, nāpi ‘‘upekkhāsampayuttacittassa uppādakkhaṇe, sabbesaṃ cittassa bhaṅgakkhaṇe’’tiādivacanaṃ viya somanassindriyādīnaṃ anuppādakkhaṇadīpakaṃ, atha kho puggaladīpakamevāti.
අතීතකාලභෙදෙ සුද්‌ධාවාසානං උපපත්‌තිචිත්‌තස්‌ස උප්‌පාදක්‌ඛණෙ තෙසං තත්‌ථ සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියඤ්‌ච න උප්‌පජ්‌ජිත්‌ථ ජීවිතින්‌ද්‍රියඤ්‌ච න උප්‌පජ්‌ජිත්‌ථාති එත්‌ථ ‘‘උපපත්‌තිචිත්‌තස්‌ස උප්‌පාදක්‌ඛණෙ’’ති කස්‌මා වුත්‌තං, නනු ‘‘සුද්‌ධාවාසං උපපජ්‌ජන්‌තානං, අසඤ්‌ඤසත්‌තානං තෙසං තත්‌ථ සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියඤ්‌ච න උප්‌පජ්‌ජිත්‌ථ මනින්‌ද්‍රියඤ්‌ච න උප්‌පජ්‌ජිත්‌ථා’’ති (යම. 3.ඉන්‌ද්‍රියයමක.277) එත්‌ථ විය ‘‘උපපජ්‌ජන්‌තාන’’න්‌ති වත්‌තබ්‌බන්‌ති? න වත්‌තබ්‌බං. යථා හි සොමනස්‌සමනින්‌ද්‍රියානං වසෙන උපපජ්‌ජන්‌තා පුග්‌ගලා උපපත්‌තිචිත්‌තසමඞ්‌ගිනො හොන්‌ති, න එවං සොමනස්‌සජීවිතින්‌ද්‍රියානං වසෙන උපපත්‌තිසමඞ්‌ගිනොයෙව හොන්‌ති. ජීවිතින්‌ද්‍රියස්‌ස හි වසෙන යාව පඨමරූපජීවිතින්‌ද්‍රියං ධරති, තාව උපපජ්‌ජන්‌තා නාම හොන්‌ති. තදා ච දුතියචිත්‌තතො පට්‌ඨාය ‘‘ජීවිතින්‌ද්‍රියඤ්‌ච න උප්‌පජ්‌ජිත්‌ථා’’ති න සක්‌කා වත්‌තුං අරූපජීවිතින්‌ද්‍රියස්‌ස උප්‌පජ්‌ජිත්‌වා නිරුද්‌ධත්‌තා, තස්‌මා උභයං උප්‌පාදක්‌ඛණෙන නිදස්‌සිතං. යථා හි ‘‘න නිරුජ්‌ඣිත්‌ථා’’ති ඉදං ලක්‌ඛණං උපපත්‌තිචිත්‌තස්‌ස ද්‌වීසු ඛණෙසු ලබ්‌භමානං සබ්‌බපඨමෙන උපපත්‌තිචිත්‌තස්‌ස භඞ්‌ගක්‌ඛණෙන නිදස්‌සිතං, එවමිධාපි දට්‌ඨබ්‌බං.
Atītakālabhede suddhāvāsānaṃ upapatticittassa uppādakkhaṇe tesaṃ tattha somanassindriyañca na uppajjittha jīvitindriyañca na uppajjitthāti ettha ‘‘upapatticittassa uppādakkhaṇe’’ti kasmā vuttaṃ, nanu ‘‘suddhāvāsaṃ upapajjantānaṃ, asaññasattānaṃ tesaṃ tattha somanassindriyañca na uppajjittha manindriyañca na uppajjitthā’’ti (yama. 3.indriyayamaka.277) ettha viya ‘‘upapajjantāna’’nti vattabbanti? Na vattabbaṃ. Yathā hi somanassamanindriyānaṃ vasena upapajjantā puggalā upapatticittasamaṅgino honti, na evaṃ somanassajīvitindriyānaṃ vasena upapattisamaṅginoyeva honti. Jīvitindriyassa hi vasena yāva paṭhamarūpajīvitindriyaṃ dharati, tāva upapajjantā nāma honti. Tadā ca dutiyacittato paṭṭhāya ‘‘jīvitindriyañca na uppajjitthā’’ti na sakkā vattuṃ arūpajīvitindriyassa uppajjitvā niruddhattā, tasmā ubhayaṃ uppādakkhaṇena nidassitaṃ. Yathā hi ‘‘na nirujjhitthā’’ti idaṃ lakkhaṇaṃ upapatticittassa dvīsu khaṇesu labbhamānaṃ sabbapaṭhamena upapatticittassa bhaṅgakkhaṇena nidassitaṃ, evamidhāpi daṭṭhabbaṃ.
අනාගතකාලභෙදෙ උප්‌පජ්‌ජිස්‌සමානෙ සන්‌නිට්‌ඨානං කත්‌වා අඤ්‌ඤස්‌ස ච උප්‌පජ්‌ජිස්‌සමානතාව පුච්‌ඡිතා. තත්‌ථ යථා පච්‌චුප්‌පන්‌නකාලභෙදෙ සන්‌නිට්‌ඨානසංසයභෙදෙහි උප්‌පජ්‌ජමානස්‌සෙව ගහිතත්‌තා ‘‘යස්‌ස චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියාදීනි උප්‌පජ්‌ජන්‌ති , උපපජ්‌ජන්‌තස්‌ස තස්‌ස ජීවිතින්‌ද්‍රියාදීනි උප්‌පජ්‌ජන්‌තී’’ති උපපජ්‌ජන්‌තස්‌සෙව පුච්‌ඡිතානං උපපත්‌තියංයෙව තෙසං උප්‌පාදො සම්‌භවති, න අඤ්‌ඤත්‌ථ, න එවමිධ ‘‘යස්‌ස චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියාදීනි උප්‌පජ්‌ජිස්‌සන්‌ති, උපපජ්‌ජන්‌තස්‌ස තස්‌ස ජීවිතින්‌ද්‍රියාදීනි උප්‌පජ්‌ජිස්‌සන්‌තී’’ති උපපජ්‌ජන්‌තස්‌සෙව පුච්‌ඡිතානං තෙසං උපපත්‌තිතො අඤ්‌ඤත්‌ථ උප්‌පාදො න සම්‌භවති, තස්‌මා ‘‘යස්‌ස චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියං උප්‌පජ්‌ජිස්‌සති, තස්‌ස සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං උප්‌පජ්‌ජිස්‌සතීති? ආමන්‌තා’’ති වුත්‌තං. එවඤ්‌ච කත්‌වා නිරොධවාරෙපි ‘‘යස්‌ස චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියං නිරුජ්‌ඣිස්‌සති, තස්‌ස සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං නිරුජ්‌ඣිස්‌සතීති? ආමන්‌තා’’ති වුත්‌තං. න හි යස්‌ස චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියං නිරුජ්‌ඣිස්‌සති, තස්‌ස සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං න නිරුජ්‌ඣිස්‌සති, අපි පච්‌ඡිමභවිකස්‌ස උපෙක්‌ඛාසහගතපටිසන්‌ධිකස්‌ස. න හි උපපජ්‌ජන්‌තස්‌ස තස්‌ස චුතිතො පුබ්‌බෙව සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියනිරොධො න සම්‌භවතීති. එත්‌ථ හි පඨමපුච්‌ඡාසු සන්‌නිට්‌ඨානත්‌ථො පුච්‌ඡිතබ්‌බත්‌ථනිස්‌සයො මාදිසොව උපපත්‌තිඋප්‌පාදින්‌ද්‍රියවා උභයුප්‌පාදින්‌ද්‍රියවා අත්‌ථො පටිනිවත්‌තිත්‌වාපි පුච්‌ඡිතබ්‌බත්‌ථස්‌ස නිස්‌සයොති එවං විය දුතියපුච්‌ඡාසු සන්‌නිට්‌ඨානත්‌ථමෙව නියමෙති, න තත්‌ථෙව පුච්‌ඡිතබ්‌බං අනාගතභාවමත්‌තෙන සරූපතො ගහිතං උප්‌පාදං වා නිරොධං වා සංසයත්‌ථන්‌ති. යස්‌මා චෙවං සන්‌නිට්‌ඨානත්‌ථස්‌ස නියමො හොති, තස්‌මා ‘‘යස්‌ස වා පන සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං උප්‌පජ්‌ජිස්‌සති, තස්‌ස චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියං උප්‌පජ්‌ජිස්‌සතීති? ආමන්‌තා’’ති (යම. 3.ඉන්‌ද්‍රියයමක.281) වුත්‌තං. එස නයො නිරොධවාරෙපි.
Anāgatakālabhede uppajjissamāne sanniṭṭhānaṃ katvā aññassa ca uppajjissamānatāva pucchitā. Tattha yathā paccuppannakālabhede sanniṭṭhānasaṃsayabhedehi uppajjamānasseva gahitattā ‘‘yassa cakkhundriyādīni uppajjanti , upapajjantassa tassa jīvitindriyādīni uppajjantī’’ti upapajjantasseva pucchitānaṃ upapattiyaṃyeva tesaṃ uppādo sambhavati, na aññattha, na evamidha ‘‘yassa cakkhundriyādīni uppajjissanti, upapajjantassa tassa jīvitindriyādīni uppajjissantī’’ti upapajjantasseva pucchitānaṃ tesaṃ upapattito aññattha uppādo na sambhavati, tasmā ‘‘yassa cakkhundriyaṃ uppajjissati, tassa somanassindriyaṃ uppajjissatīti? Āmantā’’ti vuttaṃ. Evañca katvā nirodhavārepi ‘‘yassa cakkhundriyaṃ nirujjhissati, tassa somanassindriyaṃ nirujjhissatīti? Āmantā’’ti vuttaṃ. Na hi yassa cakkhundriyaṃ nirujjhissati, tassa somanassindriyaṃ na nirujjhissati, api pacchimabhavikassa upekkhāsahagatapaṭisandhikassa. Na hi upapajjantassa tassa cutito pubbeva somanassindriyanirodho na sambhavatīti. Ettha hi paṭhamapucchāsu sanniṭṭhānattho pucchitabbatthanissayo mādisova upapattiuppādindriyavā ubhayuppādindriyavā attho paṭinivattitvāpi pucchitabbatthassa nissayoti evaṃ viya dutiyapucchāsu sanniṭṭhānatthameva niyameti, na tattheva pucchitabbaṃ anāgatabhāvamattena sarūpato gahitaṃ uppādaṃ vā nirodhaṃ vā saṃsayatthanti. Yasmā cevaṃ sanniṭṭhānatthassa niyamo hoti, tasmā ‘‘yassa vā pana somanassindriyaṃ uppajjissati, tassa cakkhundriyaṃ uppajjissatīti? Āmantā’’ti (yama. 3.indriyayamaka.281) vuttaṃ. Esa nayo nirodhavārepi.
පටිලොමෙ පන යථා අනුලොමෙ ‘‘උප්‌පජ්‌ජිස්‌සති නිරුජ්‌ඣිස්‌සතී’’ති උප්‌පාදනිරොධා අනාගතා සරූපවසෙන වුත්‌තා, එවං අවුත්‌තත්‌තා යථා තත්‌ථ සංසයපදෙන ගහිතස්‌ස ඉන්‌ද්‍රියස්‌ස පවත්‌තියම්‌පි උප්‌පාදනිරොධා චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියාදිමූලකෙසු යොජිතා, න එවං යොජෙතබ්‌බා. යථා හි උප්‌පාදනිරොධෙ අතික්‌කමිත්‌වා අප්‌පත්‌වා ච උප්‌පාදනිරොධා සම්‌භවන්‌ති යොජෙතුං, න එවං අනුප්‌පාදානිරොධෙ අතික්‌කමිත්‌වා අප්‌පත්‌වා ච අනුප්‌පාදානිරොධා සම්‌භවන්‌ති අභූතාභාවස්‌ස අභූතාභාවං අතික්‌කමිත්‌වා අප්‌පත්‌වා ච සම්‌භවානුප්‌පත්‌තිතො, අභූතුප්‌පාදනිරොධාභාවො ච පටිලොමෙ පුච්‌ඡිතො, තස්‌මාස්‌ස විසෙසරහිතස්‌ස අභූතාභාවස්‌ස වත්‌තමානානං උප්‌පාදස්‌ස විය කාලන්‌තරයොගාභාවතො යාදිසානං චක්‌ඛාදීනං උප්‌පාදනිරොධාභාවෙන පුච්‌ඡිතබ්‌බස්‌ස නිස්‌සයො සන්‌නිට්‌ඨානෙන සන්‌නිච්‌ඡිතො, තන්‌නිස්‌සයා තාදිසානංයෙව උපපත්‌තිචුතිඋප්‌පාදනිරොධානං ජීවිතාදීනම්‌පි අනුප්‌පාදානිරොධා සංසයපදෙන පුච්‌ඡිතා හොන්‌තීති ‘‘යස්‌ස චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියං නුප්‌පජ්‌ජිස්‌සති, තස්‌ස සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං නුප්‌පජ්‌ජිස්‌සතීති? ආමන්‌තා’’ති (යම. 3.ඉන්‌ද්‍රියයමක.308) ච, ‘‘යස්‌ස චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියං න නිරුජ්‌ඣිස්‌සති, තස්‌ස සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං න නිරුජ්‌ඣිස්‌සතීති? ආමන්‌තා’’ති ච වුත්‌තං, න වුත්‌තං ‘‘යෙ අරූපං උපපජ්‌ජිත්‌වා පරිනිබ්‌බායිස්‌සන්‌තී’’තිආදිනා ජීවිතින්‌ද්‍රියඋපෙක්‌ඛින්‌ද්‍රියාදීසු විය විස්‌සජ්‌ජනන්‌ති.
Paṭilome pana yathā anulome ‘‘uppajjissati nirujjhissatī’’ti uppādanirodhā anāgatā sarūpavasena vuttā, evaṃ avuttattā yathā tattha saṃsayapadena gahitassa indriyassa pavattiyampi uppādanirodhā cakkhundriyādimūlakesu yojitā, na evaṃ yojetabbā. Yathā hi uppādanirodhe atikkamitvā appatvā ca uppādanirodhā sambhavanti yojetuṃ, na evaṃ anuppādānirodhe atikkamitvā appatvā ca anuppādānirodhā sambhavanti abhūtābhāvassa abhūtābhāvaṃ atikkamitvā appatvā ca sambhavānuppattito, abhūtuppādanirodhābhāvo ca paṭilome pucchito, tasmāssa visesarahitassa abhūtābhāvassa vattamānānaṃ uppādassa viya kālantarayogābhāvato yādisānaṃ cakkhādīnaṃ uppādanirodhābhāvena pucchitabbassa nissayo sanniṭṭhānena sannicchito, tannissayā tādisānaṃyeva upapatticutiuppādanirodhānaṃ jīvitādīnampi anuppādānirodhā saṃsayapadena pucchitā hontīti ‘‘yassa cakkhundriyaṃ nuppajjissati, tassa somanassindriyaṃ nuppajjissatīti? Āmantā’’ti (yama. 3.indriyayamaka.308) ca, ‘‘yassa cakkhundriyaṃ na nirujjhissati, tassa somanassindriyaṃ na nirujjhissatīti? Āmantā’’ti ca vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘ye arūpaṃ upapajjitvā parinibbāyissantī’’tiādinā jīvitindriyaupekkhindriyādīsu viya vissajjananti.
යෙ රූපාවචරං උපපජ්‌ජිත්‌වා පරිනිබ්‌බායිස්‌සන්‌ති, තෙසං ඝානින්‌ද්‍රියං න උප්‌පජ්‌ජිස්‌සති, නො ච තෙසං සොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං න උප්‌පජ්‌ජිස්‌සතී’’ති එත්‌ථ යෙ සොපෙක්‌ඛපටිසන්‌ධිකා භවිස්‌සන්‌ති, තෙ ‘‘යෙ ච අරූපං උපපජ්‌ජිත්‌වා පරිනිබ්‌බායිස්‌සන්‌තී’’ති එතෙන පච්‌ඡිමකොට්‌ඨාසවචනෙන තංසමානලක්‌ඛණතාය සඞ්‌ගහිතාති යෙ සොමනස්‌සපටිසන්‌ධිකා භවිස්‌සන්‌ති, තෙ එව වුත්‌තාති දට්‌ඨබ්‌බා.
Ye rūpāvacaraṃ upapajjitvā parinibbāyissanti, tesaṃ ghānindriyaṃ na uppajjissati, no ca tesaṃ somanassindriyaṃ na uppajjissatī’’ti ettha ye sopekkhapaṭisandhikā bhavissanti, te ‘‘ye ca arūpaṃ upapajjitvā parinibbāyissantī’’ti etena pacchimakoṭṭhāsavacanena taṃsamānalakkhaṇatāya saṅgahitāti ye somanassapaṭisandhikā bhavissanti, te eva vuttāti daṭṭhabbā.
අට්‌ඨකථායං යෙසු ආදිමපොත්‌ථකෙසු ‘‘අතීතානාගතවාරෙ සුද්‌ධාවාසානං උපපත්‌තිචිත්‌තස්‌ස භඞ්‌ගක්‌ඛණෙ මනින්‌ද්‍රියඤ්‌ච නුප්‌පජ්‌ජිත්‌ථාති ධම්‌මයමකෙ විය උප්‌පාදක්‌ඛණාතික්‌කමවසෙන අත්‌ථං අග්‌ගහෙත්‌වා’’ති ලිඛිතං, තං පමාදලිඛිතං. යෙසු පන පොත්‌ථකෙසු ‘‘පච්‌චුප්‌පන්‌නාතීතවාරෙ සුද්‌ධාවාසානං උපපත්‌තිචිත්‌තස්‌ස භඞ්‌ගක්‌ඛණෙ මනින්‌ද්‍රියඤ්‌ච නුප්‌පජ්‌ජිත්‌ථාති…පෙ.… තස්‌මිං භවෙ අනුප්‌පන්‌නපුබ්‌බවසෙන අත්‌ථො ගහෙතබ්‌බො’’ති පාඨො දිස්‌සති, සො එව සුන්‌දරතරොති.
Aṭṭhakathāyaṃ yesu ādimapotthakesu ‘‘atītānāgatavāre suddhāvāsānaṃ upapatticittassa bhaṅgakkhaṇe manindriyañca nuppajjitthāti dhammayamake viya uppādakkhaṇātikkamavasena atthaṃ aggahetvā’’ti likhitaṃ, taṃ pamādalikhitaṃ. Yesu pana potthakesu ‘‘paccuppannātītavāre suddhāvāsānaṃ upapatticittassa bhaṅgakkhaṇe manindriyañca nuppajjitthāti…pe… tasmiṃ bhave anuppannapubbavasena attho gahetabbo’’ti pāṭho dissati, so eva sundarataroti.
පවත්‌තිවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Pavattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
3. පරිඤ්‌ඤාවාරවණ්‌ණනා
3. Pariññāvāravaṇṇanā
435-482. පරිඤ්‌ඤාවාරෙ ලොකියඅබ්‍යාකතමිස්‌සකානි චාති දුක්‌ඛසච්‌චපරියාපන්‌නෙහි එකන්‌තපරිඤ්‌ඤෙය්‍යෙහි ලොකියඅබ්‍යාකතෙහි මිස්‌සකත්‌තා තානි උපාදාය මනින්‌ද්‍රියාදීනං වෙදනාක්‌ඛන්‌ධාදීනං විය පරිඤ්‌ඤෙය්‍යතා ච වුත්‌තා. යදි පරිඤ්‌ඤෙය්‍යමිස්‌සකත්‌තා පරිඤ්‌ඤෙය්‍යතා හොති, කස්‌මා ධම්‌මයමකෙ ‘‘යො කුසලං ධම්‌මං භාවෙති, සො අබ්‍යාකතං ධම්‌මං පරිජානාතී’’තිආදිනා අබ්‍යාකතපදෙන යොජෙත්‌වා යමකානි න වුත්‌තානීති? යථා ‘‘කුසලං භාවෙමි, අකුසලං පජහාමී’’ති කුසලාකුසලෙසු භාවනාපහානාභිනිවෙසො හොති, තථා ‘‘වෙදනාක්‌ඛන්‌ධො අනිච්‌චො, ධම්‌මායතනං අනිච්‌ච’’න්‌තිආදිනා ඛන්‌ධාදීසු පරිජානාභිනිවෙසො හොති, තත්‌ථ වෙදනාක්‌ඛන්‌ධාදයො ‘‘අනිච්‌ච’’න්‌තිආදිනා පරිජානිතබ්‌බා, තෙ ච වෙදනාක්‌ඛන්‌ධාදිභාවං ගහෙත්‌වා පරිජානිතබ්‌බා, න අබ්‍යාකතභාවන්‌ති.
435-482. Pariññāvāre lokiyaabyākatamissakāni cāti dukkhasaccapariyāpannehi ekantapariññeyyehi lokiyaabyākatehi missakattā tāni upādāya manindriyādīnaṃ vedanākkhandhādīnaṃ viya pariññeyyatā ca vuttā. Yadi pariññeyyamissakattā pariññeyyatā hoti, kasmā dhammayamake ‘‘yo kusalaṃ dhammaṃ bhāveti, so abyākataṃ dhammaṃ parijānātī’’tiādinā abyākatapadena yojetvā yamakāni na vuttānīti? Yathā ‘‘kusalaṃ bhāvemi, akusalaṃ pajahāmī’’ti kusalākusalesu bhāvanāpahānābhiniveso hoti, tathā ‘‘vedanākkhandho anicco, dhammāyatanaṃ anicca’’ntiādinā khandhādīsu parijānābhiniveso hoti, tattha vedanākkhandhādayo ‘‘anicca’’ntiādinā parijānitabbā, te ca vedanākkhandhādibhāvaṃ gahetvā parijānitabbā, na abyākatabhāvanti.
කස්‌මා පනෙත්‌ථ දුක්‌ඛසච්‌චභාජනීයෙ ආගතස්‌ස දොමනස්‌සස්‌ස පහාතබ්‌බතාව වුත්‌තා, න පරිඤ්‌ඤෙය්‍යතා, නනු දුක්‌ඛසච්‌චපරියාපන්‌නා වෙදනාක්‌ඛන්‌ධාදයො කුසලාකුසලභාවෙන අග්‌ගහිතා කුසලාකුසලාපි පරිඤ්‌ඤෙය්‍යාති? සච්‌චං, යථා පන වෙදනාක්‌ඛන්‌ධාදිභාවො භාවෙතබ්‌බපහාතබ්‌බභාවෙහි විනාපි හොති, න එවං දොමනස්‌සින්‌ද්‍රියභාවො පහාතබ්‌බභාවෙන විනා හොතීති ඉමං විසෙසං දස්‌සෙතුං දොමනස්‌සින්‌ද්‍රියස්‌ස පහාතබ්‌බතාව ඉධ වුත්‌තා, න පරිඤ්‌ඤෙය්‍යභාවස්‌ස අභාවතොති දට්‌ඨබ්‌බො. අකුසලං එකන්‌තතො පහාතබ්‌බමෙවාති එතෙන පහාතබ්‌බමෙව, න අප්‌පහාතබ්‌බන්‌ති අප්‌පහාතබ්‌බමෙව නිවාරෙති, න පරිඤ්‌ඤෙය්‍යභාවන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. අඤ්‌ඤින්‌ද්‍රියං භාවෙතබ්‌බනිට්‌ඨං, න පන සච්‌ඡිකාතබ්‌බනිට්‌ඨන්‌ති භාවෙතබ්‌බභාවො එව තස්‌ස ගහිතොති. ‘‘ද්‌වෙ පුග්‌ගලා’’තිආදි ‘‘චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියං න පරිජානාතී’’තිආදිකස්‌ස පරතො ලිඛිතබ්‌බං උප්‌පටිපාටියා ලිඛිතන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියමූලකඤ්‌හි අතික්‌කමිත්‌වා දොමනස්‌සින්‌ද්‍රියමූලකෙ ඉදං වුත්‌තං ‘‘ද්‌වෙ පුග්‌ගලා දොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං න පජහන්‌ති නො ච අඤ්‌ඤින්‌ද්‍රියං න භාවෙන්‌තී’’ති (යම. 3.ඉන්‌ද්‍රියයමක.440).
Kasmā panettha dukkhasaccabhājanīye āgatassa domanassassa pahātabbatāva vuttā, na pariññeyyatā, nanu dukkhasaccapariyāpannā vedanākkhandhādayo kusalākusalabhāvena aggahitā kusalākusalāpi pariññeyyāti? Saccaṃ, yathā pana vedanākkhandhādibhāvo bhāvetabbapahātabbabhāvehi vināpi hoti, na evaṃ domanassindriyabhāvo pahātabbabhāvena vinā hotīti imaṃ visesaṃ dassetuṃ domanassindriyassa pahātabbatāva idha vuttā, na pariññeyyabhāvassa abhāvatoti daṭṭhabbo. Akusalaṃ ekantato pahātabbamevāti etena pahātabbameva, na appahātabbanti appahātabbameva nivāreti, na pariññeyyabhāvanti daṭṭhabbaṃ. Aññindriyaṃ bhāvetabbaniṭṭhaṃ, na pana sacchikātabbaniṭṭhanti bhāvetabbabhāvo eva tassa gahitoti. ‘‘Dve puggalā’’tiādi ‘‘cakkhundriyaṃ na parijānātī’’tiādikassa parato likhitabbaṃ uppaṭipāṭiyā likhitanti daṭṭhabbaṃ. Cakkhundriyamūlakañhi atikkamitvā domanassindriyamūlake idaṃ vuttaṃ ‘‘dve puggalā domanassindriyaṃ na pajahanti no ca aññindriyaṃ na bhāventī’’ti (yama. 3.indriyayamaka.440).
එත්‌ථ ච පුථුජ්‌ජනො, අට්‌ඨ ච අරියාති නව පුග්‌ගලා. තෙසු පුථුජ්‌ජනො භබ්‌බාභබ්‌බවසෙන දුවිධො, සො ‘‘පුථුජ්‌ජනො’’ති ආගතට්‌ඨානෙසු ‘‘ඡ පුග්‌ගලා චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියඤ්‌ච න පරිජානිත්‌ථ දොමනස්‌සින්‌ද්‍රියඤ්‌ච න පජහිත්‌ථා’’තිආදීසු ච අභින්‌දිත්‌වා ගහිතො. ‘‘යෙ පුථුජ්‌ජනා මග්‌ගං පටිලභිස්‌සන්‌තී’’ති (යම. 1.සච්‌චයමක.49, 51-52) ආගතට්‌ඨානෙසු ‘‘පඤ්‌ච පුග්‌ගලා චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියඤ්‌ච පරිජානිස්‌සන්‌ති දොමනස්‌සින්‌ද්‍රියඤ්‌ච පජහිස්‌සන්‌තී’’තිආදීසු (යම. 3.ඉන්‌ද්‍රියයමක.451) ච භබ්‌බො එව භින්‌දිත්‌වා ගහිතො. ‘‘යෙ ච පුථුජ්‌ජනා මග්‌ගං න පටිලභිස්‌සන්‌තී’’ති (යම. 1.සච්‌චයමක.51) ආගතට්‌ඨානෙසු ‘‘තයො පුග්‌ගලා දොමනස්‌සින්‌ද්‍රියඤ්‌ච නප්‌පජහිස්‌සන්‌ති චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියඤ්‌ච න පරිජානිස්‌සන්‌තී’’තිආදීසු (යම. 3.ඉන්‌ද්‍රියයමක.455) ච අභබ්‌බො එව. අග්‌ගඵලසමඞ්‌ගී ච පඨමඵලසමඞ්‌ගී අරහා චාති දුවිධො. සොපි ‘‘අරහා’’ති ආගතට්‌ඨානෙසු ‘‘තයො පුග්‌ගලා අනඤ්‌ඤාතඤ්‌ඤස්‌සාමීතින්‌ද්‍රියඤ්‌ච භාවිත්‌ථ දොමනස්‌සින්‌ද්‍රියඤ්‌ච පජහිත්‌ථා’’තිආදීසු (යම. 3.ඉන්‌ද්‍රියයමක.444) ච අභින්‌දිත්‌වා ගහිතො. ‘‘යො අග්‌ගඵලං සච්‌ඡිකරොතී’’ති (යම. 3.ඉන්‌ද්‍රියයමක.446) ආගතට්‌ඨානෙසු ‘‘තයො පුග්‌ගලා දොමනස්‌සින්‌ද්‍රියං පජහිත්‌ථ, නො ච අඤ්‌ඤාතාවින්‌ද්‍රියං සච්‌ඡිකරිත්‌ථා’’තිආදීසු (යම. 3.ඉන්‌ද්‍රියයමක.444) ච පඨමඵලසමඞ්‌ගී ච භින්‌දිත්‌වා ගහිතො. ‘‘යො අග්‌ගඵලං සච්‌ඡාකාසී’’ති (යම. 3.ඉන්‌ද්‍රියයමක.443, 446) ආගතට්‌ඨානෙසු ඉතරොවාති එවං පුග්‌ගලභෙදං ඤත්‌වා තත්‌ථ තත්‌ථ සන්‌නිට්‌ඨානෙන ගහිතපුග්‌ගලෙ නිද්‌ධාරෙත්‌වා විස්‌සජ්‌ජනං යොජෙතබ්‌බන්‌ති.
Ettha ca puthujjano, aṭṭha ca ariyāti nava puggalā. Tesu puthujjano bhabbābhabbavasena duvidho, so ‘‘puthujjano’’ti āgataṭṭhānesu ‘‘cha puggalā cakkhundriyañca na parijānittha domanassindriyañca na pajahitthā’’tiādīsu ca abhinditvā gahito. ‘‘Ye puthujjanā maggaṃ paṭilabhissantī’’ti (yama. 1.saccayamaka.49, 51-52) āgataṭṭhānesu ‘‘pañca puggalā cakkhundriyañca parijānissanti domanassindriyañca pajahissantī’’tiādīsu (yama. 3.indriyayamaka.451) ca bhabbo eva bhinditvā gahito. ‘‘Ye ca puthujjanā maggaṃ na paṭilabhissantī’’ti (yama. 1.saccayamaka.51) āgataṭṭhānesu ‘‘tayo puggalā domanassindriyañca nappajahissanti cakkhundriyañca na parijānissantī’’tiādīsu (yama. 3.indriyayamaka.455) ca abhabbo eva. Aggaphalasamaṅgī ca paṭhamaphalasamaṅgī arahā cāti duvidho. Sopi ‘‘arahā’’ti āgataṭṭhānesu ‘‘tayo puggalā anaññātaññassāmītindriyañca bhāvittha domanassindriyañca pajahitthā’’tiādīsu (yama. 3.indriyayamaka.444) ca abhinditvā gahito. ‘‘Yo aggaphalaṃ sacchikarotī’’ti (yama. 3.indriyayamaka.446) āgataṭṭhānesu ‘‘tayo puggalā domanassindriyaṃ pajahittha, no ca aññātāvindriyaṃ sacchikaritthā’’tiādīsu (yama. 3.indriyayamaka.444) ca paṭhamaphalasamaṅgī ca bhinditvā gahito. ‘‘Yo aggaphalaṃ sacchākāsī’’ti (yama. 3.indriyayamaka.443, 446) āgataṭṭhānesu itarovāti evaṃ puggalabhedaṃ ñatvā tattha tattha sanniṭṭhānena gahitapuggale niddhāretvā vissajjanaṃ yojetabbanti.
පරිඤ්‌ඤාවාරවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Pariññāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ඉන්‌ද්‍රියයමකවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Indriyayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
යමකපකරණ-මූලටීකා සමත්‌තා.
Yamakapakaraṇa-mūlaṭīkā samattā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්‌මපිටක • Abhidhammapiṭaka / යමකපාළි • Yamakapāḷi / 8. චිත්‌තයමකං • 8. Cittayamakaṃ
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / පඤ්‌චපකරණ-අනුටීකා • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / 10. ඉන්‌ද්‍රියයමකං • 10. Indriyayamakaṃ
