| Upanishads |
Jabala Upanishad
Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)
जाबालोपनिषत्
jābālopaniṣat
जाबालोपनिषत्ख्यातं संन्यासज्ञानगोचरम् ।
वस्तुतस्त्रैपदं ब्रह्म स्वमात्रमवशिष्यते ॥
jābālopaniṣatkhyātaṃ saṃnyāsajñānagocaram ।
vastutastraipadaṃ brahma svamātramavaśiṣyate ॥
ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते ।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥
oṃ pūrṇamadaḥ pūrṇamidaṃ pūrṇāt pūrṇamudacyate ।
pūrṇasya pūrṇamādāya pūrṇamevāvaśiṣyate ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
ॐ बृहस्पतिरुवाच याज्ञवल्क्यं यदनु कुरुक्षेत्रं
देवानां देवयजनं सर्वेषां भूतानां ब्रह्मसदनम् ।
अविमुक्तं वै कुरुक्षेत्रं देवानां देवयजनं सर्वेषां
भूतानां ब्रह्मसदनम् ।
तस्माद्यत्र क्वचन गच्छति तदेव मन्येत तदविमुक्तमेव ।
इदं वै कुरुक्षेत्रं देवानां देवयजनं सर्वेषां
भूतानां ब्रह्मसदनम् ॥
oṃ bṛhaspatiruvāca yājñavalkyaṃ yadanu kurukṣetraṃ
devānāṃ devayajanaṃ sarveṣāṃ bhūtānāṃ brahmasadanam ।
avimuktaṃ vai kurukṣetraṃ devānāṃ devayajanaṃ sarveṣāṃ
bhūtānāṃ brahmasadanam ।
tasmādyatra kvacana gacchati tadeva manyeta tadavimuktameva ।
idaṃ vai kurukṣetraṃ devānāṃ devayajanaṃ sarveṣāṃ
bhūtānāṃ brahmasadanam ॥
अत्र हि जन्तोः प्राणेषूत्क्रममाणेषु रुद्रस्तारकं ब्रह्म
व्याचष्टे येनासावमृती भूत्वा मोक्षी भवति
तस्मादविमुक्तमेव निषेवेत अविमुक्तं न
विमुञ्चेदेवमेवैतद्याज्ञवल्क्यः ॥ १॥
atra hi jantoḥ prāṇeṣūtkramamāṇeṣu rudrastārakaṃ brahma
vyācaṣṭe yenāsāvamṛtī bhūtvā mokṣī bhavati
tasmādavimuktameva niṣeveta avimuktaṃ na
vimuñcedevamevaitadyājñavalkyaḥ ॥ 1॥
अथ हैनमत्रिः पप्रच्छ याज्ञवल्क्यं य एषोऽनन्तोऽव्यक्त
आत्मा तं कथमहं विजानीयामिति ॥
atha hainamatriḥ papraccha yājñavalkyaṃ ya eṣo'nanto'vyakta
ātmā taṃ kathamahaṃ vijānīyāmiti ॥
स होवाच याज्ञवल्क्यः सोऽविमुक्त उपास्यो य
एषोऽनन्तोऽव्यक्त आत्मा सोऽविमुक्ते प्रतिष्ठित इति ॥
sa hovāca yājñavalkyaḥ so'vimukta upāsyo ya
eṣo'nanto'vyakta ātmā so'vimukte pratiṣṭhita iti ॥
सोऽविमुक्तः कस्मिन्प्रतिष्ठित इति । वरणायां नाश्यां च
मध्ये प्रतिष्ठित इति ॥
so'vimuktaḥ kasminpratiṣṭhita iti । varaṇāyāṃ nāśyāṃ ca
madhye pratiṣṭhita iti ॥
का वै वरणा का च नाशीति ।
सर्वानिन्द्रियकृतान्दोषान्वारयतीति तेन वरणा भवति ॥
kā vai varaṇā kā ca nāśīti ।
sarvānindriyakṛtāndoṣānvārayatīti tena varaṇā bhavati ॥
सर्वानिन्द्रियकृतान्पापान्नाशयतीति तेन नाशी भवतीति ॥
sarvānindriyakṛtānpāpānnāśayatīti tena nāśī bhavatīti ॥
कतमं चास्य स्थानं भवतीति । भ्रुवोर्घ्राणस्य च यः
सन्धिः स एष द्यौर्लोकस्य परस्य च सन्धिर्भवतीति । एतद्वै
सन्धिं सन्ध्यां ब्रह्मविद उपासत इति । सोऽविमुक्त उपास्य इति
। सोऽविमुक्तं ज्ञानमाचष्टे । यो वैतदेवं वेदेति ॥ २॥
katamaṃ cāsya sthānaṃ bhavatīti । bhruvorghrāṇasya ca yaḥ
sandhiḥ sa eṣa dyaurlokasya parasya ca sandhirbhavatīti । etadvai
sandhiṃ sandhyāṃ brahmavida upāsata iti । so'vimukta upāsya iti
। so'vimuktaṃ jñānamācaṣṭe । yo vaitadevaṃ vedeti ॥ 2॥
अथ हैनं ब्रह्मचारिण ऊचुः किं जप्येनामृतत्वं ब्रूहीति ॥
atha hainaṃ brahmacāriṇa ūcuḥ kiṃ japyenāmṛtatvaṃ brūhīti ॥
स होवाच याज्ञवल्क्यः । शतरुद्रियेणेत्येतान्येव ह वा
अमृतस्य नामानि ॥
sa hovāca yājñavalkyaḥ । śatarudriyeṇetyetānyeva ha vā
amṛtasya nāmāni ॥
एतैर्ह वा अमृतो भवतीति एवमेवैतद्याज्ञवल्क्यः ॥ ३॥
etairha vā amṛto bhavatīti evamevaitadyājñavalkyaḥ ॥ 3॥
अथ हैनं जनको वैदेहो याज्ञवल्क्यमुपसमेत्योवाच
भगवन्संन्यासं ब्रूहीति । स होवाच याज्ञवल्क्यः ।
ब्रह्मचर्यं परिसमाप्य गृही भवेत् । गृही भूत्वा वनी
भवेत् । वनी भूत्वा प्रव्रजेत् । यदि वेतरथा
ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजेद्गृहाद्वा वनाद्वा ॥
atha hainaṃ janako vaideho yājñavalkyamupasametyovāca
bhagavansaṃnyāsaṃ brūhīti । sa hovāca yājñavalkyaḥ ।
brahmacaryaṃ parisamāpya gṛhī bhavet । gṛhī bhūtvā vanī
bhavet । vanī bhūtvā pravrajet । yadi vetarathā
brahmacaryādeva pravrajedgṛhādvā vanādvā ॥
अथ पुनरव्रती वा व्रती वा स्नातको वाऽस्नातको
वोत्सन्नग्निको वा यदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रव्रजेत् ।
तद्धैके प्राजापत्यामेवेष्टि,न् कुर्वन्ति । तदु तथा न
कुर्यादाग्नेयीमेव कुर्यात् ॥
atha punaravratī vā vratī vā snātako vā'snātako
votsannagniko vā yadahareva virajettadahareva pravrajet ।
taddhaike prājāpatyāmeveṣṭi,n kurvanti । tadu tathā na
kuryādāgneyīmeva kuryāt ॥
अग्निर्ह वै प्राणः प्राणमेव तथा करोति ॥
agnirha vai prāṇaḥ prāṇameva tathā karoti ॥
त्रैधातवीयामेव कुर्यात् । एतयैव त्रयो धातवो यदुत
सत्त्वं रजस्तम इति ॥
traidhātavīyāmeva kuryāt । etayaiva trayo dhātavo yaduta
sattvaṃ rajastama iti ॥
अयं ते योनिरृत्विजो यतो जातः प्राणादरोचथाः । तं
प्राणं जानन्नग्न आरोहाथा नो वर्धय रयिम् । इत्यनेन
मन्त्रेणाग्निमाजिघ्रेत् ॥
ayaṃ te yonirṛtvijo yato jātaḥ prāṇādarocathāḥ । taṃ
prāṇaṃ jānannagna ārohāthā no vardhaya rayim । ityanena
mantreṇāgnimājighret ॥
एष ह वा अग्नेर्योनिर्यः प्राणः प्राणं गच्छ
स्वाहेत्येवमेवैतदाह ॥
eṣa ha vā agneryoniryaḥ prāṇaḥ prāṇaṃ gaccha
svāhetyevamevaitadāha ॥
ग्रामादग्निमाहृत्य पूर्वदग्निमाघ्रापयेत् ॥
grāmādagnimāhṛtya pūrvadagnimāghrāpayet ॥
यद्यग्निं न विन्देदप्सु जुहुयात् । आपो वै सर्वा देवताः
सर्वाभ्यो देवताभ्यो जुहोमि स्वाहेति हुत्वोधृत्य
प्राश्नीयात्साज्यं हविरनामयं मोक्षमन्त्रः त्रय्यैवं
वदेत् । एतद्ब्रह्मैतदुपासितव्यम् । एवमेवैतद्भगवन्निति वै
याज्ञवल्क्यः ॥ ४॥
yadyagniṃ na vindedapsu juhuyāt । āpo vai sarvā devatāḥ
sarvābhyo devatābhyo juhomi svāheti hutvodhṛtya
prāśnīyātsājyaṃ haviranāmayaṃ mokṣamantraḥ trayyaivaṃ
vadet । etadbrahmaitadupāsitavyam । evamevaitadbhagavanniti vai
yājñavalkyaḥ ॥ 4॥
अथ हैनमत्रिः पप्रच्छ याज्ञवल्क्यं पृच्छामि त्वा
याज्ञवल्क्य अयज्ञोपवीति कथं ब्राह्मण इति । स होवाच
याज्ञवल्क्यः । इदमेवास्य तद्यज्ञोपवीतं य आत्मापः
प्राश्याचम्यायं विधिः परिव्राजकानाम् । वीराध्वाने वा
अनाशके वा अपां प्रवेशे वा अग्निप्रवेशे वा महाप्रस्थाने वा
। अथ परिव्राड्विवर्णवासा मुण्डोऽपरिग्रहः शुचिरद्रोही
भैक्षणो ब्रह्मभूयाय भवतीति । यद्यातुरः स्यान्मनसा
वाचा संन्यसेत् । एष पन्था ब्रह्मणा हानुवित्तस्तेनैति
संन्यासी ब्रह्मविदित्येवमेवैष भगवन्याज्ञवल्क्य ॥ ५॥
atha hainamatriḥ papraccha yājñavalkyaṃ pṛcchāmi tvā
yājñavalkya ayajñopavīti kathaṃ brāhmaṇa iti । sa hovāca
yājñavalkyaḥ । idamevāsya tadyajñopavītaṃ ya ātmāpaḥ
prāśyācamyāyaṃ vidhiḥ parivrājakānām । vīrādhvāne vā
anāśake vā apāṃ praveśe vā agnipraveśe vā mahāprasthāne vā
। atha parivrāḍvivarṇavāsā muṇḍo'parigrahaḥ śuciradrohī
bhaikṣaṇo brahmabhūyāya bhavatīti । yadyāturaḥ syānmanasā
vācā saṃnyaset । eṣa panthā brahmaṇā hānuvittastenaiti
saṃnyāsī brahmavidityevamevaiṣa bhagavanyājñavalkya ॥ 5॥
तत्र
परमहंसानामसंवर्तकारुणिश्वेतकेतुदुर्वासऋभुनिदाघजड
भरतदत्तात्रेयरैवतक-
प्रभृतयोऽव्यक्तलिङ्गा अव्यक्ताचारा अनुन्मत्ता
उन्मत्तवदाचरन्तस्त्रिदण्डं कमण्डलुं शिक्यं पात्रं
जलपवित्रं शिखां यज्ञोपवीतं च इत्येतत्सर्वं
भूःस्वाहेत्यप्सु परित्यज्यात्मानमन्विच्छेत् ॥
tatra
paramahaṃsānāmasaṃvartakāruṇiśvetaketudurvāsaṛbhunidāghajaḍa
bharatadattātreyaraivataka-
prabhṛtayo'vyaktaliṅgā avyaktācārā anunmattā
unmattavadācarantastridaṇḍaṃ kamaṇḍaluṃ śikyaṃ pātraṃ
jalapavitraṃ śikhāṃ yajñopavītaṃ ca ityetatsarvaṃ
bhūḥsvāhetyapsu parityajyātmānamanvicchet ॥
यथा जातरूपधरो निर्ग्रन्थो निष्परिग्रहस्तत्तद्ब्रह्ममार्गे
सम्यक्सम्पन्नः शुद्धमानसः प्राणसन्धारणार्थं
यथोक्तकाले विमुक्तो भैक्षमाचरन्नुदरपात्रेण
लाभालाभयोः समो भूत्वा
शून्यागारदेवगृहतृणकूटवल्मीकवृक्षमूलकुलालशालाग्
निहोत्रगृहनदीपुलिनगिरिकुहरकन्दरकोटरनिर्झरस्थण्डिलेषु
तेष्वनिकेतवास्य प्रयत्नो निर्ममः
शुक्लध्यानपरायणोऽध्यात्मनिष्ठोऽशुभकर्म-
निर्मूलनपरः संन्यासेन देहत्यागं करोति स परमहंसो
नाम परमहंसो नामेति ॥ ६॥
yathā jātarūpadharo nirgrantho niṣparigrahastattadbrahmamārge
samyaksampannaḥ śuddhamānasaḥ prāṇasandhāraṇārthaṃ
yathoktakāle vimukto bhaikṣamācarannudarapātreṇa
lābhālābhayoḥ samo bhūtvā
śūnyāgāradevagṛhatṛṇakūṭavalmīkavṛkṣamūlakulālaśālāg
nihotragṛhanadīpulinagirikuharakandarakoṭaranirjharasthaṇḍileṣu
teṣvaniketavāsya prayatno nirmamaḥ
śukladhyānaparāyaṇo'dhyātmaniṣṭho'śubhakarma-
nirmūlanaparaḥ saṃnyāsena dehatyāgaṃ karoti sa paramahaṃso
nāma paramahaṃso nāmeti ॥ 6॥
ॐ पूर्णमद इति शातिः ॥
oṃ pūrṇamada iti śātiḥ ॥
इत्यथर्ववेदीया जाबालोपनिषत्समाप्ता ॥
ityatharvavedīyā jābālopaniṣatsamāptā ॥
YOU MAY ALSO LIKE
