| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४१४] ९. जागरजातकवण्णना
[414] 9. Jāgarajātakavaṇṇanā
कोध जागरतं सुत्तोति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो अञ्ञतरं उपासकं आरब्भ कथेसि। सो हि सोतापन्नो अरियसावको सावत्थितो सकटसत्थेन सद्धिं कन्तारमग्गं पटिपज्जि। सत्थवाहो तत्थ एकस्मिं उदकफासुकट्ठाने पञ्च सकटसतानि मोचेत्वा खादनीयभोजनीयं संविदहित्वा वासं उपगच्छि। ते मनुस्सा तत्थ तत्थ निपज्जित्वा सुपिंसु, उपासको पन सत्थवाहस्स सन्तिके एकस्मिं रुक्खमूले चङ्कमं अधिट्ठासि। अथ नं सत्थं विलुम्पितुकामा पञ्चसता चोरा नानावुधानि गहेत्वा सत्थं परिवारेत्वा अट्ठंसु। ते तं उपासकं चङ्कमन्तं दिस्वा ‘‘इमस्स निद्दायनकाले विलुम्पिस्सामा’’ति तत्थ तत्थ अट्ठंसु, सोपि तियामरत्तिं चङ्कमियेव। चोरा पच्चूससमये गहितगहिता पासाणमुग्गरादयो छड्डेत्वा ‘‘भो सत्थवाह, इमं अप्पमादेन जग्गन्तं पुरिसं निस्साय जीवितं लभित्वा तव सन्तकस्स सामिको जातो, एतस्स सक्कारं करेय्यासी’’ति वत्वा पक्कमिंसु। मनुस्सा कालस्सेव वुट्ठाय तेहि छड्डितपासाणमुग्गरादयो दिस्वा ‘‘इमं निस्साय अम्हेहि जीवितं लद्ध’’न्ति उपासकस्स सक्कारं अकंसु। उपासकोपि इच्छितट्ठानं गन्त्वा कतकिच्चो पुन सावत्थिं आगन्त्वा जेतवनं गन्त्वा तथागतं पूजेत्वा वन्दित्वा निसिन्नो ‘‘किं, उपासक, न पञ्ञायसी’’ति वुत्ते तमत्थं आरोचेसि। सत्था ‘‘न खो, उपासक, त्वंयेव अनिद्दायित्वा जग्गन्तो विसेसं लभि, पोराणकपण्डितापि जग्गन्ता विसेसं गुणं लभिंसू’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Kodhajāgarataṃ suttoti idaṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ upāsakaṃ ārabbha kathesi. So hi sotāpanno ariyasāvako sāvatthito sakaṭasatthena saddhiṃ kantāramaggaṃ paṭipajji. Satthavāho tattha ekasmiṃ udakaphāsukaṭṭhāne pañca sakaṭasatāni mocetvā khādanīyabhojanīyaṃ saṃvidahitvā vāsaṃ upagacchi. Te manussā tattha tattha nipajjitvā supiṃsu, upāsako pana satthavāhassa santike ekasmiṃ rukkhamūle caṅkamaṃ adhiṭṭhāsi. Atha naṃ satthaṃ vilumpitukāmā pañcasatā corā nānāvudhāni gahetvā satthaṃ parivāretvā aṭṭhaṃsu. Te taṃ upāsakaṃ caṅkamantaṃ disvā ‘‘imassa niddāyanakāle vilumpissāmā’’ti tattha tattha aṭṭhaṃsu, sopi tiyāmarattiṃ caṅkamiyeva. Corā paccūsasamaye gahitagahitā pāsāṇamuggarādayo chaḍḍetvā ‘‘bho satthavāha, imaṃ appamādena jaggantaṃ purisaṃ nissāya jīvitaṃ labhitvā tava santakassa sāmiko jāto, etassa sakkāraṃ kareyyāsī’’ti vatvā pakkamiṃsu. Manussā kālasseva vuṭṭhāya tehi chaḍḍitapāsāṇamuggarādayo disvā ‘‘imaṃ nissāya amhehi jīvitaṃ laddha’’nti upāsakassa sakkāraṃ akaṃsu. Upāsakopi icchitaṭṭhānaṃ gantvā katakicco puna sāvatthiṃ āgantvā jetavanaṃ gantvā tathāgataṃ pūjetvā vanditvā nisinno ‘‘kiṃ, upāsaka, na paññāyasī’’ti vutte tamatthaṃ ārocesi. Satthā ‘‘na kho, upāsaka, tvaṃyeva aniddāyitvā jagganto visesaṃ labhi, porāṇakapaṇḍitāpi jaggantā visesaṃ guṇaṃ labhiṃsū’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो तक्कसिलायं सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा पच्चागन्त्वा अगारमज्झे वसन्तो अपरभागे निक्खमित्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा न चिरस्सेव झानाभिञ्ञं निब्बत्तेत्वा हिमवन्तपदेसे ठानचङ्कमिरियापथो हुत्वा वसन्तो निद्दं अनुपगन्त्वा सब्बरत्तिं चङ्कमति। अथस्स चङ्कमनकोटियं निब्बत्तरुक्खदेवता तुस्सित्वा रुक्खविटपे ठत्वा पञ्हं पुच्छन्ती पठमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto brāhmaṇakule nibbattitvā vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggaṇhitvā paccāgantvā agāramajjhe vasanto aparabhāge nikkhamitvā isipabbajjaṃ pabbajitvā na cirasseva jhānābhiññaṃ nibbattetvā himavantapadese ṭhānacaṅkamiriyāpatho hutvā vasanto niddaṃ anupagantvā sabbarattiṃ caṅkamati. Athassa caṅkamanakoṭiyaṃ nibbattarukkhadevatā tussitvā rukkhaviṭape ṭhatvā pañhaṃ pucchantī paṭhamaṃ gāthamāha –
१३५.
135.
‘‘कोध जागरतं सुत्तो, कोध सुत्तेसु जागरो।
‘‘Kodha jāgarataṃ sutto, kodha suttesu jāgaro;
को ममेतं विजानाति, को तं पटिभणाति मे’’ति॥
Ko mametaṃ vijānāti, ko taṃ paṭibhaṇāti me’’ti.
तत्थ कोधाति को इध। को ममेतन्ति को मम एतं पञ्हं विजानाति। को तं पटिभणाति मेति एतं मया पुट्ठं पञ्हं मय्हं को पटिभणाति, को ब्याकरितुं सक्खिस्सतीति पुच्छति।
Tattha kodhāti ko idha. Ko mametanti ko mama etaṃ pañhaṃ vijānāti. Ko taṃ paṭibhaṇāti meti etaṃ mayā puṭṭhaṃ pañhaṃ mayhaṃ ko paṭibhaṇāti, ko byākarituṃ sakkhissatīti pucchati.
बोधिसत्तो तस्सा वचनं सुत्वा –
Bodhisatto tassā vacanaṃ sutvā –
१३६.
136.
‘‘अहं जागरतं सुत्तो, अहं सुत्तेसु जागरो।
‘‘Ahaṃ jāgarataṃ sutto, ahaṃ suttesu jāgaro;
अहमेतं विजानामि, अहं पटिभणामि ते’’ति॥ –
Ahametaṃ vijānāmi, ahaṃ paṭibhaṇāmi te’’ti. –
इमं गाथं वत्वा पुन ताय –
Imaṃ gāthaṃ vatvā puna tāya –
१३७.
137.
‘‘कथं जागरतं सुत्तो, कथं सुत्तेसु जागरो।
‘‘Kathaṃ jāgarataṃ sutto, kathaṃ suttesu jāgaro;
कथं एतं विजानासि, कथं पटिभणासि मे’’ति॥ –
Kathaṃ etaṃ vijānāsi, kathaṃ paṭibhaṇāsi me’’ti. –
इमं गाथं पुट्ठो तमत्थं ब्याकरोन्तो –
Imaṃ gāthaṃ puṭṭho tamatthaṃ byākaronto –
१३८.
138.
‘‘ये धम्मं नप्पजानन्ति, संयमोति दमोति च।
‘‘Ye dhammaṃ nappajānanti, saṃyamoti damoti ca;
तेसु सुप्पमानेसु, अहं जग्गामि देवते॥
Tesu suppamānesu, ahaṃ jaggāmi devate.
१३९.
139.
‘‘येसं रागो च दोसो च, अविज्जा च विराजिता।
‘‘Yesaṃ rāgo ca doso ca, avijjā ca virājitā;
तेसु जागरमानेसु, अहं सुत्तोस्मि देवते॥
Tesu jāgaramānesu, ahaṃ suttosmi devate.
१४०.
140.
‘‘एवं जागरतं सुत्तो, एवं सुत्तेसु जागरो।
‘‘Evaṃ jāgarataṃ sutto, evaṃ suttesu jāgaro;
एवमेतं विजानामि, एवं पटिभणामि ते’’ति॥ – इमा गाथा आह।
Evametaṃ vijānāmi, evaṃ paṭibhaṇāmi te’’ti. – imā gāthā āha;
तत्थ कथं जागरतं सुत्तोति कथं त्वं जागरतं सत्तानं अन्तरे सुत्तो नाम होसि। एस नयो सब्बत्थ। ये धम्मन्ति ये सत्ता नवविधं लोकुत्तरधम्मं न पजानन्ति। संयमोति दमोति चाति ‘‘अयं संयमो, अयं दमो’’ति एवञ्च ये मग्गेन आगतं सीलञ्चेव इन्द्रियसंवरञ्च न जानन्ति। इन्द्रियसंवरो हि मनच्छट्ठानं इन्द्रियानं दमनतो ‘‘दमो’’ति वुच्चति। तेसु सुप्पमानेसूति तेसु किलेसनिद्दावसेन सुपन्तेसु सत्तेसु अहं अप्पमादवसेन जग्गामि।
Tattha kathaṃ jāgarataṃ suttoti kathaṃ tvaṃ jāgarataṃ sattānaṃ antare sutto nāma hosi. Esa nayo sabbattha. Ye dhammanti ye sattā navavidhaṃ lokuttaradhammaṃ na pajānanti. Saṃyamoti damoti cāti ‘‘ayaṃ saṃyamo, ayaṃ damo’’ti evañca ye maggena āgataṃ sīlañceva indriyasaṃvarañca na jānanti. Indriyasaṃvaro hi manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ damanato ‘‘damo’’ti vuccati. Tesu suppamānesūti tesu kilesaniddāvasena supantesu sattesu ahaṃ appamādavasena jaggāmi.
‘‘येसं रागो चा’’ति गाथाय येसं महाखीणासवानं पदसतेन निद्दिट्ठदियड्ढसहस्सतण्हालोभसङ्खातो रागो च नवआघातवत्थुसमुट्ठानो दोसो च दुक्खादीसु अट्ठसु वत्थूसु अञ्ञाणभूता अविज्जा चाति इमे किलेसा विराजिता पहीना, तेसु अरियेसु सब्बाकारेन जागरमानेसु ते उपादाय अहं सुत्तो नाम देवतेति अत्थो। एवं जागरतन्ति एवं देवते अहं इमिना कारणेन जागरतं सुत्तो नामाति। एस नयो सब्बपदेसु।
‘‘Yesaṃ rāgo cā’’ti gāthāya yesaṃ mahākhīṇāsavānaṃ padasatena niddiṭṭhadiyaḍḍhasahassataṇhālobhasaṅkhāto rāgo ca navaāghātavatthusamuṭṭhāno doso ca dukkhādīsu aṭṭhasu vatthūsu aññāṇabhūtā avijjā cāti ime kilesā virājitā pahīnā, tesu ariyesu sabbākārena jāgaramānesu te upādāya ahaṃ sutto nāma devateti attho. Evaṃ jāgaratanti evaṃ devate ahaṃ iminā kāraṇena jāgarataṃ sutto nāmāti. Esa nayo sabbapadesu.
एवं महासत्तेन पञ्हे कथिते तुट्ठा देवता तस्स थुतिं करोन्ती ओसानगाथमाह –
Evaṃ mahāsattena pañhe kathite tuṭṭhā devatā tassa thutiṃ karontī osānagāthamāha –
१४१.
141.
‘‘साधु जागरतं सुत्तो, साधु सुत्तेसु जागरो।
‘‘Sādhu jāgarataṃ sutto, sādhu suttesu jāgaro;
साधु मेतं विजानासि, साधु पटिभणासि मे’’ति॥
Sādhu metaṃ vijānāsi, sādhu paṭibhaṇāsi me’’ti.
तत्थ साधूति भद्दकं कत्वा त्वं इमं पञ्हं कथेसि, मयम्पि नं एवमेव कथेमाति। एवं सा बोधिसत्तस्स थुतिं कत्वा अत्तनो विमानमेव पाविसि।
Tattha sādhūti bhaddakaṃ katvā tvaṃ imaṃ pañhaṃ kathesi, mayampi naṃ evameva kathemāti. Evaṃ sā bodhisattassa thutiṃ katvā attano vimānameva pāvisi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा देवधीता उप्पलवण्णा अहोसि, तापसो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā devadhītā uppalavaṇṇā ahosi, tāpaso pana ahameva ahosi’’nti.
जागरजातकवण्णना नवमा।
Jāgarajātakavaṇṇanā navamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४१४. जागरजातकं • 414. Jāgarajātakaṃ
