| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
१०. जागरियसुत्तवण्णना
10. Jāgariyasuttavaṇṇanā
४७. दसमे जागरोति जागरको विगतनिद्दो जागरियं अनुयुत्तो, रत्तिन्दिवं कम्मट्ठानमनसिकारे युत्तप्पयुत्तोति अत्थो। वुत्तञ्हेतं –
47. Dasame jāgaroti jāgarako vigataniddo jāgariyaṃ anuyutto, rattindivaṃ kammaṭṭhānamanasikāre yuttappayuttoti attho. Vuttañhetaṃ –
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु पुब्बरत्तापररत्तं जागरियानुयोगमनुयुत्तो होति? इध भिक्खु दिवसं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति, रत्तिया पठमं यामं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति, रत्तिया मज्झिमं यामं दक्खिणेन पस्सेन सीहसेय्यं कप्पेति पादे पादं अच्चाधाय सतो सम्पजानो उट्ठानसञ्ञं मनसि करित्वा, रत्तिया पच्छिमं यामं पच्चुट्ठाय चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति। एवं भिक्खु पुब्बरत्तापररत्तं जागरियानुयोगमनुयुत्तो होती’’ति (विभ॰ ५१९)।
‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu pubbarattāpararattaṃ jāgariyānuyogamanuyutto hoti? Idha bhikkhu divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodheti, rattiyā paṭhamaṃ yāmaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodheti, rattiyā majjhimaṃ yāmaṃ dakkhiṇena passena sīhaseyyaṃ kappeti pāde pādaṃ accādhāya sato sampajāno uṭṭhānasaññaṃ manasi karitvā, rattiyā pacchimaṃ yāmaṃ paccuṭṭhāya caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodheti. Evaṃ bhikkhu pubbarattāpararattaṃ jāgariyānuyogamanuyutto hotī’’ti (vibha. 519).
चसद्दो सम्पिण्डनत्थो, तेन वक्खमाने सतादिभावे सम्पिण्डेति। अस्साति सिया, भवेय्याति अत्थो। ‘‘जागरो च भिक्खु विहरेय्या’’ति च पठन्ति। सब्बत्थ सब्बदा च कम्मट्ठानाविजहनवसेन सतिअविप्पवासेन सतो सम्पजानोति सत्तट्ठानियस्स चतुब्बिधस्सपि सम्पजञ्ञस्स वसेन सम्पजानो। समाहितोति उपचारसमाधिना अप्पनासमाधिना च समाहितो एकग्गचित्तो। पमुदितोति पटिपत्तिया आनिसंसदस्सनेन उत्तरुत्तरि विसेसाधिगमेन वीरियारम्भस्स च अमोघभावदस्सनेन पमुदितो पामोज्जबहुलो। विप्पसन्नोति ततो एव पटिपत्तिभूतासु तीसु सिक्खासु पटिपत्तिदेसके च सत्थरि सद्धाबहुलताय सुट्ठु पसन्नो। सब्बत्थ अस्साति सम्बन्धो विहरेय्याति वा।
Casaddo sampiṇḍanattho, tena vakkhamāne satādibhāve sampiṇḍeti. Assāti siyā, bhaveyyāti attho. ‘‘Jāgaro ca bhikkhu vihareyyā’’ti ca paṭhanti. Sabbattha sabbadā ca kammaṭṭhānāvijahanavasena satiavippavāsena sato sampajānoti sattaṭṭhāniyassa catubbidhassapi sampajaññassa vasena sampajāno. Samāhitoti upacārasamādhinā appanāsamādhinā ca samāhito ekaggacitto. Pamuditoti paṭipattiyā ānisaṃsadassanena uttaruttari visesādhigamena vīriyārambhassa ca amoghabhāvadassanena pamudito pāmojjabahulo. Vippasannoti tato eva paṭipattibhūtāsu tīsu sikkhāsu paṭipattidesake ca satthari saddhābahulatāya suṭṭhu pasanno. Sabbattha assāti sambandho vihareyyāti vā.
तत्थ कालविपस्सी च कुसलेसु धम्मेसूति तस्मिं काले विपस्सको, तत्थ वा कम्मट्ठानानुयोगे कालविपस्सी कालानुरूपं विपस्सको। किं वुत्तं होति? विपस्सनं पट्ठपेत्वा कलापसम्मसनादिवसेन सम्मसन्तो आवासादिके सत्त असप्पाये वज्जेत्वा सप्पाये सेवन्तो अन्तरा वोसानं अनापज्जित्वा पहितत्तो चित्तस्स समाहिताकारं सल्लक्खेन्तो सक्कच्चं निरन्तरं अनिच्चानुपस्सनादिं पवत्तेन्तो यस्मिं काले विपस्सनाचित्तं लीनं होति, तस्मिं धम्मविचयवीरियपीतिसङ्खातेसु, यस्मिं पन काले चित्तं उद्धतं होति, तस्मिं पस्सद्धिसमाधिउपेक्खासङ्खातेसु कुसलेसु अनवज्जेसु बोज्झङ्गधम्मेसूति एवं तत्थ तस्मिं तस्मिं काले, तस्मिं वा कम्मट्ठानानुयोगे कालानुरूपं विपस्सको अस्साति। सतिसम्बोज्झङ्गो पन सब्बत्थेव इच्छितब्बो । वुत्तञ्हेतं ‘‘सतिञ्च ख्वाहं, भिक्खवे, सब्बत्थिकं वदामी’’ति (सं॰ नि॰ ५.२३४; मि॰ प॰ २.१.१३)। एत्तावता पुग्गलाधिट्ठानाय देसनाय जागरियं दस्सेत्वा येहि धम्मेहि जागरियानुयोगो सम्पज्जति, ते पकासेति।
Tattha kālavipassī ca kusalesu dhammesūti tasmiṃ kāle vipassako, tattha vā kammaṭṭhānānuyoge kālavipassī kālānurūpaṃ vipassako. Kiṃ vuttaṃ hoti? Vipassanaṃ paṭṭhapetvā kalāpasammasanādivasena sammasanto āvāsādike satta asappāye vajjetvā sappāye sevanto antarā vosānaṃ anāpajjitvā pahitatto cittassa samāhitākāraṃ sallakkhento sakkaccaṃ nirantaraṃ aniccānupassanādiṃ pavattento yasmiṃ kāle vipassanācittaṃ līnaṃ hoti, tasmiṃ dhammavicayavīriyapītisaṅkhātesu, yasmiṃ pana kāle cittaṃ uddhataṃ hoti, tasmiṃ passaddhisamādhiupekkhāsaṅkhātesu kusalesu anavajjesu bojjhaṅgadhammesūti evaṃ tattha tasmiṃ tasmiṃ kāle, tasmiṃ vā kammaṭṭhānānuyoge kālānurūpaṃ vipassako assāti. Satisambojjhaṅgo pana sabbattheva icchitabbo . Vuttañhetaṃ ‘‘satiñca khvāhaṃ, bhikkhave, sabbatthikaṃ vadāmī’’ti (saṃ. ni. 5.234; mi. pa. 2.1.13). Ettāvatā puggalādhiṭṭhānāya desanāya jāgariyaṃ dassetvā yehi dhammehi jāgariyānuyogo sampajjati, te pakāseti.
एवं भगवा आरद्धविपस्सकस्स भिक्खुनो सङ्खेपेनेव सद्धिं उपकारकधम्मेहि सम्मसनचारं दस्सेत्वा इदानि तथा पटिपज्जन्तस्स पटिपत्तिया अवञ्झभावं दस्सेन्तो ‘‘जागरस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो’’तिआदिमाह। तत्थ जागरियानुयोगे सतिसम्पजञ्ञसमादानानि सब्बत्थकानि सम्मोदपसादावहानि, तत्थ कालविपस्सना नाम विपस्सनाय गब्भग्गहणं परिपाकगतं। उपक्किलेसविमुत्ते हि वीथिपटिपन्ने विपस्सनाञाणे तिक्खे सूरे वहन्ते योगिनो उळारं पामोज्जं पसादो च होति, तेहि च विसेसाधिगमस्स सन्तिकेयेव। वुत्तञ्हेतं –
Evaṃ bhagavā āraddhavipassakassa bhikkhuno saṅkhepeneva saddhiṃ upakārakadhammehi sammasanacāraṃ dassetvā idāni tathā paṭipajjantassa paṭipattiyā avañjhabhāvaṃ dassento ‘‘jāgarassa, bhikkhave, bhikkhuno’’tiādimāha. Tattha jāgariyānuyoge satisampajaññasamādānāni sabbatthakāni sammodapasādāvahāni, tattha kālavipassanā nāma vipassanāya gabbhaggahaṇaṃ paripākagataṃ. Upakkilesavimutte hi vīthipaṭipanne vipassanāñāṇe tikkhe sūre vahante yogino uḷāraṃ pāmojjaṃ pasādo ca hoti, tehi ca visesādhigamassa santikeyeva. Vuttañhetaṃ –
‘‘यतो यतो सम्मसति, खन्धानं उदयब्बयं।
‘‘Yato yato sammasati, khandhānaṃ udayabbayaṃ;
लभती पीतिपामोज्जं, अमतं तं विजानतं॥
Labhatī pītipāmojjaṃ, amataṃ taṃ vijānataṃ.
‘‘पामोज्जबहुलो भिक्खु, पसन्नो बुद्धसासने।
‘‘Pāmojjabahulo bhikkhu, pasanno buddhasāsane;
अधिगच्छे पदं सन्तं, सङ्खारूपसमं सुख’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ३७४, ३८१)।
Adhigacche padaṃ santaṃ, saṅkhārūpasamaṃ sukha’’nti. (dha. pa. 374, 381);
गाथासु जागरन्ता सुणाथेतन्ति एतं मम वचनं एकन्तेनेव पमादनिद्दाय अविज्जानिद्दाय पबोधनत्थं जागरन्ता सतिसम्पजञ्ञादिधम्मसमायोगेन जागरियं अनुयुत्ता सुणाथ। ये सुत्ता ते पबुज्झथाति ये यथावुत्तनिद्दाय सुत्ता सुपनं उपगता, ते तुम्हे जागरियानुयोगवसेन इन्द्रियबलबोज्झङ्गे सङ्कड्ढित्वा विपस्सनं उस्सुक्कापेन्ता अप्पमादपटिपत्तिया ततो पबुज्झथ अथ वा जागरन्ताति जागरनिमित्ता। ‘‘सुणाथेत’’न्ति एत्थ ‘‘एत’’न्ति वुत्तं, किं तं वचनन्ति आह ‘‘ये सुत्ता ते पबुज्झथा’’तिआदि। तत्थ ये सुत्ताति ये किलेसनिद्दाय सुत्ता, ते तुम्हे अरियमग्गपटिबोधेन पबुज्झथ। सुत्ता जागरितं सेय्योति इदं पबोधस्स कारणवचनं। यस्मा यथावुत्तसुपतो वुत्तप्पकारं जागरितं जागरणं अत्थकामस्स कुलपुत्तस्स सेय्यो पासंसतरो हितसुखावहो, तस्मा पबुज्झथ। नत्थि जागरतो भयन्ति इदं तत्थ आनिसंसदस्सनं। यो हि सद्धादीहि जागरणधम्मेहि समन्नागमेन जागरो जग्गति, पमादनिद्दं न उपगच्छति, तस्स अत्तानुवादभयं परानुवादभयं दण्डभयं दुग्गतिभयं जातिआदिनिमित्तं सब्बम्पि वट्टभयं नत्थि।
Gāthāsu jāgarantā suṇāthetanti etaṃ mama vacanaṃ ekanteneva pamādaniddāya avijjāniddāya pabodhanatthaṃ jāgarantā satisampajaññādidhammasamāyogena jāgariyaṃ anuyuttā suṇātha. Ye suttā te pabujjhathāti ye yathāvuttaniddāya suttā supanaṃ upagatā, te tumhe jāgariyānuyogavasena indriyabalabojjhaṅge saṅkaḍḍhitvā vipassanaṃ ussukkāpentā appamādapaṭipattiyā tato pabujjhatha atha vā jāgarantāti jāgaranimittā. ‘‘Suṇātheta’’nti ettha ‘‘eta’’nti vuttaṃ, kiṃ taṃ vacananti āha ‘‘ye suttā te pabujjhathā’’tiādi. Tattha ye suttāti ye kilesaniddāya suttā, te tumhe ariyamaggapaṭibodhena pabujjhatha. Suttā jāgaritaṃ seyyoti idaṃ pabodhassa kāraṇavacanaṃ. Yasmā yathāvuttasupato vuttappakāraṃ jāgaritaṃ jāgaraṇaṃ atthakāmassa kulaputtassa seyyo pāsaṃsataro hitasukhāvaho, tasmā pabujjhatha. Natthi jāgarato bhayanti idaṃ tattha ānisaṃsadassanaṃ. Yo hi saddhādīhi jāgaraṇadhammehi samannāgamena jāgaro jaggati, pamādaniddaṃ na upagacchati, tassa attānuvādabhayaṃ parānuvādabhayaṃ daṇḍabhayaṃ duggatibhayaṃ jātiādinimittaṃ sabbampi vaṭṭabhayaṃ natthi.
कालेनाति आवाससप्पायादीनं लद्धकालेन। सोति निपातमत्तं। सम्मा धम्मं परिवीमंसमानोति विपस्सनाय आरम्मणभूतं तेभूमकधम्मं सम्मा ञायेन यथा निब्बिन्दनविरज्जनादयो सम्भवन्ति, एवं परितो वीमंसन्तो, सब्बाकारेन विपस्सन्तोति अत्थो। एकोदिभूतोति एको सेट्ठो हुत्वा उदेतीति एकोदि, समाधि। सो एकोदि भूतो जातो उप्पन्नो एतस्साति एकोदिभूतो। अग्गिआहितादिसद्दानं विय एत्थ भूतसद्दस्स परवचनं दट्ठब्बं। एकोदिं वा भूतो पत्तोति एकोदिभूतो। एत्थ च एकोदीति मग्गसमाधि अधिप्पेतो, ‘‘समाहितो’’ति एत्थ पन पादकज्झानसमाधिना सद्धिं विपस्सनासमाधि। अथ वा कालेनाति मग्गपटिवेधकालेन। सम्मा धम्मं परिवीमंसमानोति सम्मदेव चतुसच्चधम्मं परिञ्ञाभिसमयादिवसेन वीमंसन्तो, एकाभिसमयेन अभिसमेन्तो। एकोदिभूतोति एको सेट्ठो असहायो वा हुत्वा उदेतीति एकोदि, चतुकिच्चसाधको सम्मप्पधानो। सो एकोदि भूतो जातोति सब्बं पुरिमसदिसमेव। विहने तमं सोति सो एवंभूतो अरियसावको अरहत्तमग्गेन अविज्जातमं अनवसेसतो विहनेय्य समुच्छिन्देय्य।
Kālenāti āvāsasappāyādīnaṃ laddhakālena. Soti nipātamattaṃ. Sammādhammaṃ parivīmaṃsamānoti vipassanāya ārammaṇabhūtaṃ tebhūmakadhammaṃ sammā ñāyena yathā nibbindanavirajjanādayo sambhavanti, evaṃ parito vīmaṃsanto, sabbākārena vipassantoti attho. Ekodibhūtoti eko seṭṭho hutvā udetīti ekodi, samādhi. So ekodi bhūto jāto uppanno etassāti ekodibhūto. Aggiāhitādisaddānaṃ viya ettha bhūtasaddassa paravacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Ekodiṃ vā bhūto pattoti ekodibhūto. Ettha ca ekodīti maggasamādhi adhippeto, ‘‘samāhito’’ti ettha pana pādakajjhānasamādhinā saddhiṃ vipassanāsamādhi. Atha vā kālenāti maggapaṭivedhakālena. Sammā dhammaṃ parivīmaṃsamānoti sammadeva catusaccadhammaṃ pariññābhisamayādivasena vīmaṃsanto, ekābhisamayena abhisamento. Ekodibhūtoti eko seṭṭho asahāyo vā hutvā udetīti ekodi, catukiccasādhako sammappadhāno. So ekodi bhūto jātoti sabbaṃ purimasadisameva. Vihane tamaṃ soti so evaṃbhūto ariyasāvako arahattamaggena avijjātamaṃ anavasesato vihaneyya samucchindeyya.
इति भगवा पटिपत्तिया अमोघभावं दस्सेत्वा इदानि तत्थ दळ्हं नियोजेन्तो ‘‘तस्मा हवे’’ति ओसानगाथमाह। तत्थ तस्माति यस्मा जागरतो सतिअविप्पवासादिना समथविपस्सनाभावना पारिपूरिं गच्छति, अनुक्कमेन अरियमग्गो पातुभवति, ततो चस्स सब्बं वट्टभयं नत्थि, तस्मा। हवेति एकंसेन दळ्हं वा। भजेथाति भजेय्य। एवं जागरियं भजन्तो च आतापिभावादिगुणयुत्तो भिक्खु संयोजनानि भिन्दित्वा अग्गफलञाणसङ्खातं अनुत्तरं उत्तररहितं सम्बोधिं फुसे पापुणेय्य। सेसं वुत्तनयमेव।
Iti bhagavā paṭipattiyā amoghabhāvaṃ dassetvā idāni tattha daḷhaṃ niyojento ‘‘tasmā have’’ti osānagāthamāha. Tattha tasmāti yasmā jāgarato satiavippavāsādinā samathavipassanābhāvanā pāripūriṃ gacchati, anukkamena ariyamaggo pātubhavati, tato cassa sabbaṃ vaṭṭabhayaṃ natthi, tasmā. Haveti ekaṃsena daḷhaṃ vā. Bhajethāti bhajeyya. Evaṃ jāgariyaṃ bhajanto ca ātāpibhāvādiguṇayutto bhikkhu saṃyojanāni bhinditvā aggaphalañāṇasaṅkhātaṃ anuttaraṃ uttararahitaṃ sambodhiṃ phuse pāpuṇeyya. Sesaṃ vuttanayameva.
दसमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Dasamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / १०. जागरियसुत्तं • 10. Jāgariyasuttaṃ
