| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
५. जम्बुकत्थेरगाथावण्णना
5. Jambukattheragāthāvaṇṇanā
पञ्चपञ्ञासातिआदिका आयस्मतो जम्बुकत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि उपचिनन्तो तिस्सस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो सत्थु सम्मासम्बोधिं सद्दहन्तो बोधिरुक्खं वन्दित्वा बीजनेन पूजेसि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो कस्सपस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो सासने पब्बजित्वा अञ्ञतरेन उपासकेन कारिते आरामे आवासिको हुत्वा विहरति तेन उपट्ठीयमानो। अथेकदिवसं एको खीणासवत्थेरो लूखचीवरधरो केसोहरणत्थं अरञ्ञतो गामाभिमुखो आगच्छति, तं दिस्वा सो उपासको इरियापथे पसीदित्वा कप्पकेन केसमस्सूनि ओहारापेत्वा पणीतभोजनं भोजेत्वा सुन्दरानि चीवरानि दत्वा ‘‘इधेव, भन्ते, वसथा’’ति वसापेति। तं दिस्वा आवासिको इस्सामच्छेरपकतो खीणासवत्थेरं आह – ‘‘वरं ते, भिक्खु, इमिना पापुपासकेन उपट्ठीयमानस्स एवं इध वसनतो अङ्गुलीहि केसे लुञ्चित्वा अचेलस्स सतो गूथमुत्ताहारजीवन’’न्ति। एवञ्च पन वत्वा तावदेव वच्चकुटिं पविसित्वा पायासं वड्ढेन्तो विय हत्थेन गूथं वड्ढेत्वा वड्ढेत्वा यावदत्थं खादि, मुत्तञ्च पिवि। इमिना नियामेन यावतायुकं ठत्वा कालङ्कत्वा निरये पच्चित्वा पुन गूथमुत्ताहारो वसित्वा तस्सेव कम्मस्स विपाकावसेसेन मनुस्सेसु उप्पन्नोपि पञ्च जातिसतानि निगण्ठो हुत्वा गूथभक्खो अहोसि।
Pañcapaññāsātiādikā āyasmato jambukattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto tissassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto satthu sammāsambodhiṃ saddahanto bodhirukkhaṃ vanditvā bījanena pūjesi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto kassapassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto sāsane pabbajitvā aññatarena upāsakena kārite ārāme āvāsiko hutvā viharati tena upaṭṭhīyamāno. Athekadivasaṃ eko khīṇāsavatthero lūkhacīvaradharo kesoharaṇatthaṃ araññato gāmābhimukho āgacchati, taṃ disvā so upāsako iriyāpathe pasīditvā kappakena kesamassūni ohārāpetvā paṇītabhojanaṃ bhojetvā sundarāni cīvarāni datvā ‘‘idheva, bhante, vasathā’’ti vasāpeti. Taṃ disvā āvāsiko issāmaccherapakato khīṇāsavattheraṃ āha – ‘‘varaṃ te, bhikkhu, iminā pāpupāsakena upaṭṭhīyamānassa evaṃ idha vasanato aṅgulīhi kese luñcitvā acelassa sato gūthamuttāhārajīvana’’nti. Evañca pana vatvā tāvadeva vaccakuṭiṃ pavisitvā pāyāsaṃ vaḍḍhento viya hatthena gūthaṃ vaḍḍhetvā vaḍḍhetvā yāvadatthaṃ khādi, muttañca pivi. Iminā niyāmena yāvatāyukaṃ ṭhatvā kālaṅkatvā niraye paccitvā puna gūthamuttāhāro vasitvā tasseva kammassa vipākāvasesena manussesu uppannopi pañca jātisatāni nigaṇṭho hutvā gūthabhakkho ahosi.
पुन इमस्मिं बुद्धुप्पादे मनुस्सयोनियं निब्बत्तमानोपि अरियूपवादबलेन दुग्गतकूले निब्बत्तित्वा थञ्ञं वा खीरं वा सप्पिं वा पायमानो, तं छड्डेत्वा मुत्तमेव पिवति, ओदनं भोजियमानो, तं छड्डेत्वा गूथमेव खादति, एवं गूथमुत्तपरिभोगेन वड्ढन्तो वयप्पत्तोपि तदेव परिभुञ्जति। मनुस्सा ततो वारेतुं असक्कोन्ता परिच्चजिंसु। सो ञातकेहि परिच्चत्तो नग्गपब्बज्जं पब्बजित्वा न न्हायति, रजोजल्लधरो केसमस्सूनि लुञ्चित्वा अञ्ञे इरियापथे पटिक्खिपित्वा एकपादेन तिट्ठति, निमन्तनं न सादियति, मासोपवासं अधिट्ठाय पुञ्ञत्थिकेहि दिन्नं भोजनं मासे मासे एकवारं कुसग्गेन गहेत्वा दिवा जिव्हग्गेन लेहति, रत्तियं पन ‘‘अल्लगूथं सप्पाणक’’न्ति अखादित्वा सुक्खगूथमेव खादति, एवं करोन्तस्स पञ्चपञ्ञासवस्सानि वीतिवत्तानि महाजनो ‘‘महातपो परमप्पिच्छो’’ति मञ्ञमानो तन्निन्नो तप्पोणो अहोसि।
Puna imasmiṃ buddhuppāde manussayoniyaṃ nibbattamānopi ariyūpavādabalena duggatakūle nibbattitvā thaññaṃ vā khīraṃ vā sappiṃ vā pāyamāno, taṃ chaḍḍetvā muttameva pivati, odanaṃ bhojiyamāno, taṃ chaḍḍetvā gūthameva khādati, evaṃ gūthamuttaparibhogena vaḍḍhanto vayappattopi tadeva paribhuñjati. Manussā tato vāretuṃ asakkontā pariccajiṃsu. So ñātakehi pariccatto naggapabbajjaṃ pabbajitvā na nhāyati, rajojalladharo kesamassūni luñcitvā aññe iriyāpathe paṭikkhipitvā ekapādena tiṭṭhati, nimantanaṃ na sādiyati, māsopavāsaṃ adhiṭṭhāya puññatthikehi dinnaṃ bhojanaṃ māse māse ekavāraṃ kusaggena gahetvā divā jivhaggena lehati, rattiyaṃ pana ‘‘allagūthaṃ sappāṇaka’’nti akhāditvā sukkhagūthameva khādati, evaṃ karontassa pañcapaññāsavassāni vītivattāni mahājano ‘‘mahātapo paramappiccho’’ti maññamāno tanninno tappoṇo ahosi.
अथ भगवा तस्स हदयब्भन्तरे घटे पदीपं विय अरहत्तूपनिस्सयं पज्जलन्तं दिस्वा सयमेव तत्थ गन्त्वा धम्मं देसेत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठापेत्वा, एहिभिक्खूपसम्पदाय लद्धूपसम्पदं विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा अरहत्ते पतिट्ठापेसि। अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारो पन धम्मपदे ‘‘मासे मासे कुसग्गेना’’ति गाथावण्णनाय (ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.जम्बुकत्थेरवत्थु) वुत्तनयेन वेदितब्बो। अरहत्ते पन पतिट्ठितो परिनिब्बानकाले ‘‘आदितो मिच्छा पटिपज्जित्वापि सम्मासम्बुद्धं निस्साय सावकेन अधिगन्तब्बं मया अधिगत’’न्ति दस्सेन्तो –
Atha bhagavā tassa hadayabbhantare ghaṭe padīpaṃ viya arahattūpanissayaṃ pajjalantaṃ disvā sayameva tattha gantvā dhammaṃ desetvā sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā, ehibhikkhūpasampadāya laddhūpasampadaṃ vipassanaṃ ussukkāpetvā arahatte patiṭṭhāpesi. Ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana dhammapade ‘‘māse māse kusaggenā’’ti gāthāvaṇṇanāya (dha. pa. aṭṭha. 1.jambukattheravatthu) vuttanayena veditabbo. Arahatte pana patiṭṭhito parinibbānakāle ‘‘ādito micchā paṭipajjitvāpi sammāsambuddhaṃ nissāya sāvakena adhigantabbaṃ mayā adhigata’’nti dassento –
२८३.
283.
‘‘पञ्चपञ्ञासवस्सानि, रजोजल्लमधारयिं।
‘‘Pañcapaññāsavassāni, rajojallamadhārayiṃ;
भुञ्जन्तो मासिकं भत्तं, केसमस्सुं अलोचयिं॥
Bhuñjanto māsikaṃ bhattaṃ, kesamassuṃ alocayiṃ.
२८४.
284.
‘‘एकपादेन अट्ठासिं, आसनं परिवज्जयिं।
‘‘Ekapādena aṭṭhāsiṃ, āsanaṃ parivajjayiṃ;
सुक्खगूथानि च खादिं, उद्देसञ्च न सादियिं॥
Sukkhagūthāni ca khādiṃ, uddesañca na sādiyiṃ.
२८५.
285.
‘‘एतादिसं करित्वान, बहुं दुग्गतिगामिनं।
‘‘Etādisaṃ karitvāna, bahuṃ duggatigāminaṃ;
वुय्हमानो महोघेन, बुद्धं सरणमागमं॥
Vuyhamāno mahoghena, buddhaṃ saraṇamāgamaṃ.
२८६.
286.
‘‘सरणगमनं पस्स, पस्स धम्मसुधम्मतं।
‘‘Saraṇagamanaṃ passa, passa dhammasudhammataṃ;
तिस्सो विज्जा अनुप्पत्ता, कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥ –
Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti. –
इमा चतस्सो गाथा अभासि।
Imā catasso gāthā abhāsi.
तत्थ पञ्चपञ्ञासवस्सानि, रजोजल्लमधारयिन्ति नग्गपब्बज्जूपगमनेन न्हानपटिक्खेपतो पञ्चाधिकानि पञ्ञासवस्सानि सरीरे लग्गं आगन्तुकरेणुसङ्खातं रजो, सरीरमलसङ्खातं जल्लञ्च कायेन धारेसिं। भुञ्जन्तो मासिकं भत्तन्ति रत्तियं गूथं खादन्तो लोकवञ्चनत्थं मासोपवासिको नाम हुत्वा पुञ्ञत्थिकेहि दिन्नं भोजनं मासे मासे एकवारं जिव्हग्गे पठनवसेन भुञ्जन्तो अलोचयिन्ति तादिसच्छारिकापक्खेपेन सिथिलमूलं केसमस्सुं अङ्गुलीहि लुञ्चापेसिं।
Tattha pañcapaññāsavassāni, rajojallamadhārayinti naggapabbajjūpagamanena nhānapaṭikkhepato pañcādhikāni paññāsavassāni sarīre laggaṃ āgantukareṇusaṅkhātaṃ rajo, sarīramalasaṅkhātaṃ jallañca kāyena dhāresiṃ. Bhuñjanto māsikaṃ bhattanti rattiyaṃ gūthaṃ khādanto lokavañcanatthaṃ māsopavāsiko nāma hutvā puññatthikehi dinnaṃ bhojanaṃ māse māse ekavāraṃ jivhagge paṭhanavasena bhuñjanto alocayinti tādisacchārikāpakkhepena sithilamūlaṃ kesamassuṃ aṅgulīhi luñcāpesiṃ.
एकपादेन अट्ठासिं, आसनं परिवज्जयिन्ति सब्बेन सब्बं आसनं निसज्जं परिवज्जेसिं, तिट्ठन्तो च उभो हत्थे उक्खिपित्वा एकेनेव पादेन अट्ठासिं। उद्देसन्ति निमन्तनं। उदिस्सकतन्ति केचि। न सादियिन्ति न सम्पटिच्छिं पटिक्खिपिन्ति अत्थो।
Ekapādenaaṭṭhāsiṃ, āsanaṃ parivajjayinti sabbena sabbaṃ āsanaṃ nisajjaṃ parivajjesiṃ, tiṭṭhanto ca ubho hatthe ukkhipitvā ekeneva pādena aṭṭhāsiṃ. Uddesanti nimantanaṃ. Udissakatanti keci. Na sādiyinti na sampaṭicchiṃ paṭikkhipinti attho.
एतादिसं करित्वान, बहुं दुग्गतिगामिनन्ति एतादिसं एवरूपं विपाकनिब्बत्तनकं दुग्गतिगामिनं बहुं पापकम्मं पुरिमजातीसु इध च कत्वा उप्पादेत्वा। वुय्हमानो महोघेनाति कामोघादिना महता ओघेन विसेसतो दिट्ठोघेन अपायसमुद्दं पतिआकड्ढियमानो, बुद्धं सरणमागमन्ति तादिसेन पुञ्ञकम्मच्छिद्देन किच्छेन मनुस्सत्तभावं लभित्वा इदानि पुञ्ञबलेन बुद्धं ‘‘सरण’’न्ति आगमासिं, ‘‘सम्मासम्बुद्धो भगवा’’ति अवेच्चपसादेन सत्थरि पसीदिं। सरणगमनं पस्स, पस्स धम्मसुधम्मतन्ति आयतनगतं मम सरणगमनं पस्स, पस्स सासनधम्मस्स च सुधम्मतं योहं तथामिच्छापटिपन्नोपि एकोवादेनेव सत्थारा एदिसं सम्पत्तिं सम्पापितो। ‘‘तिस्सो विज्जा’’तिआदिना तं सम्पत्तिं दस्सेति तेनाह (अप॰ थेर २.४६.१७-२१) –
Etādisaṃ karitvāna, bahuṃ duggatigāminanti etādisaṃ evarūpaṃ vipākanibbattanakaṃ duggatigāminaṃ bahuṃ pāpakammaṃ purimajātīsu idha ca katvā uppādetvā. Vuyhamānomahoghenāti kāmoghādinā mahatā oghena visesato diṭṭhoghena apāyasamuddaṃ patiākaḍḍhiyamāno, buddhaṃ saraṇamāgamanti tādisena puññakammacchiddena kicchena manussattabhāvaṃ labhitvā idāni puññabalena buddhaṃ ‘‘saraṇa’’nti āgamāsiṃ, ‘‘sammāsambuddho bhagavā’’ti aveccapasādena satthari pasīdiṃ. Saraṇagamanaṃ passa, passa dhammasudhammatanti āyatanagataṃ mama saraṇagamanaṃ passa, passa sāsanadhammassa ca sudhammataṃ yohaṃ tathāmicchāpaṭipannopi ekovādeneva satthārā edisaṃ sampattiṃ sampāpito. ‘‘Tisso vijjā’’tiādinā taṃ sampattiṃ dasseti tenāha (apa. thera 2.46.17-21) –
‘‘तिस्सस्साहं भगवतो, बोधिरुक्खमवन्दियं।
‘‘Tissassāhaṃ bhagavato, bodhirukkhamavandiyaṃ;
पग्गय्ह बीजनिं तत्थ, सीहासनमबीजहं॥
Paggayha bījaniṃ tattha, sīhāsanamabījahaṃ.
‘‘द्वेनवुते इतो कप्पे, सीहासनमबीजहं।
‘‘Dvenavute ito kappe, sīhāsanamabījahaṃ;
दुग्गतिं नाभिजानामि, बीजनाय इदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, bījanāya idaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
जम्बुकत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Jambukattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ५. जम्बुकत्थेरगाथा • 5. Jambukattheragāthā
