Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४६८] ५. जनसन्धजातकवण्णना
[468] 5. Janasandhajātakavaṇṇanā
दस खलूति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो कोसलरञ्ञो ओवादत्थाय कथेसि। एकस्मिञ्हि काले राजा इस्सरियमदमत्तो किलेससुखनिस्सितो विनिच्छयम्पि न पट्ठपेसि, बुद्धुपट्ठानम्पि पमज्जि। सो एकदिवसे दसबलं अनुस्सरित्वा ‘‘सत्थारं वन्दिस्सामी’’ति भुत्तपातरासो रथवरमारुय्ह विहारं गन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा निसीदि। अथ नं सत्था ‘‘किं महाराज चिरं न पञ्ञायसी’’ति वत्वा ‘‘बहुकिच्चताय नो भन्ते बुद्धुपट्ठानस्स ओकासो न जातो’’ति वुत्ते ‘‘महाराज, मादिसे नाम ओवाददायके सब्बञ्ञुबुद्धे धुरविहारे विहरन्ते अयुत्तं तव पमज्जितुं, रञ्ञा नाम राजकिच्चेसु अप्पमत्तेन भवितब्बं, रट्ठवासीनं मातापितुसमेन अगतिगमनं पहाय दस राजधम्मे अकोपेन्तेन रज्जं कारेतुं वट्टति, रञ्ञो हि धम्मिकभावे सति परिसापिस्स धम्मिका होन्ति, अनच्छरियं खो पनेतं, यं मयि अनुसासन्ते त्वं धम्मेन रज्जं कारेय्यासि, पोराणकपण्डिता अनुसासकआचरिये अविज्जमानेपि अत्तनो मतियाव तिविधसुचरितधम्मे पतिट्ठाय महाजनस्स धम्मं देसेत्वा सग्गपथं पूरयमाना अगमंसू’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Dasakhalūti idaṃ satthā jetavane viharanto kosalarañño ovādatthāya kathesi. Ekasmiñhi kāle rājā issariyamadamatto kilesasukhanissito vinicchayampi na paṭṭhapesi, buddhupaṭṭhānampi pamajji. So ekadivase dasabalaṃ anussaritvā ‘‘satthāraṃ vandissāmī’’ti bhuttapātarāso rathavaramāruyha vihāraṃ gantvā satthāraṃ vanditvā nisīdi. Atha naṃ satthā ‘‘kiṃ mahārāja ciraṃ na paññāyasī’’ti vatvā ‘‘bahukiccatāya no bhante buddhupaṭṭhānassa okāso na jāto’’ti vutte ‘‘mahārāja, mādise nāma ovādadāyake sabbaññubuddhe dhuravihāre viharante ayuttaṃ tava pamajjituṃ, raññā nāma rājakiccesu appamattena bhavitabbaṃ, raṭṭhavāsīnaṃ mātāpitusamena agatigamanaṃ pahāya dasa rājadhamme akopentena rajjaṃ kāretuṃ vaṭṭati, rañño hi dhammikabhāve sati parisāpissa dhammikā honti, anacchariyaṃ kho panetaṃ, yaṃ mayi anusāsante tvaṃ dhammena rajjaṃ kāreyyāsi, porāṇakapaṇḍitā anusāsakaācariye avijjamānepi attano matiyāva tividhasucaritadhamme patiṭṭhāya mahājanassa dhammaṃ desetvā saggapathaṃ pūrayamānā agamaṃsū’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तस्स अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्ति, ‘‘जनसन्धकुमारो’’तिस्स नामं करिंसु। अथस्स वयप्पत्तस्स तक्कसिलतो सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा आगतकाले राजा सब्बानि बन्धनागारानि सोधापेत्वा उपरज्जं अदासि। सो अपरभागे पितु अच्चयेन रज्जे पतिट्ठाय चतूसु नगरद्वारेसु नगरमज्झे राजद्वारे चाति छ दानसालायो कारापेत्वा दिवसे दिवसे छ सतसहस्सानि परिच्चजित्वा सकलजम्बुदीपं सङ्खोभेत्वा महादानं पवत्तेन्तो बन्धनागारानि निच्चं विवटानि कारापेत्वा धम्मभण्डिकं सोधापेत्वा चतूहि सङ्गहवत्थूहि लोकं सङ्गण्हन्तो पञ्च सीलानि रक्खन्तो उपोसथवासं वसन्तो धम्मेन रज्जं कारेसि। अन्तरन्तरा च रट्ठवासिनो सन्निपातापेत्वा ‘‘दानं देथ, सीलं समादियथ, भावनं भावेथ, धम्मेन कम्मन्ते च वोहारे च पयोजेथ, दहरकालेयेव सिप्पानि उग्गण्हथ, धनं उप्पादेथ, गामकूटकम्मं वा पिसुणवाचाकम्मं वा मा करित्थ, चण्डा फरुसा मा अहुवत्थ, मातुपट्ठानं पितुपट्ठानं पूरेथ, कुले जेट्ठापचायिनो भवथा’’ति धम्मं देसेत्वा महाजने सुचरितधम्मे पतिट्ठापेसि। सो एकदिवसं पन्नरसीउपोसथे समादिन्नुपोसथो ‘‘महाजनस्स भिय्यो हितसुखत्थाय अप्पमादविहारत्थाय धम्मं देसेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा नगरे भेरिं चरापेत्वा अत्तनो ओरोधे आदिं कत्वा सब्बनगरजनं सन्निपातापेत्वा राजङ्गणे अलङ्करित्वा अलङ्कतरतनमण्डपमज्झे सुपञ्ञत्तवरपल्लङ्के निसीदित्वा ‘‘अम्भो, नगरवासिनो तुम्हाकं तपनीये च अतपनीये च धम्मे देसेस्सामि, अप्पमत्ता हुत्वा ओहितसोता सक्कच्चं सुणाथा’’ति वत्वा धम्मं देसेसि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tassa aggamahesiyā kucchimhi nibbatti, ‘‘janasandhakumāro’’tissa nāmaṃ kariṃsu. Athassa vayappattassa takkasilato sabbasippāni uggaṇhitvā āgatakāle rājā sabbāni bandhanāgārāni sodhāpetvā uparajjaṃ adāsi. So aparabhāge pitu accayena rajje patiṭṭhāya catūsu nagaradvāresu nagaramajjhe rājadvāre cāti cha dānasālāyo kārāpetvā divase divase cha satasahassāni pariccajitvā sakalajambudīpaṃ saṅkhobhetvā mahādānaṃ pavattento bandhanāgārāni niccaṃ vivaṭāni kārāpetvā dhammabhaṇḍikaṃ sodhāpetvā catūhi saṅgahavatthūhi lokaṃ saṅgaṇhanto pañca sīlāni rakkhanto uposathavāsaṃ vasanto dhammena rajjaṃ kāresi. Antarantarā ca raṭṭhavāsino sannipātāpetvā ‘‘dānaṃ detha, sīlaṃ samādiyatha, bhāvanaṃ bhāvetha, dhammena kammante ca vohāre ca payojetha, daharakāleyeva sippāni uggaṇhatha, dhanaṃ uppādetha, gāmakūṭakammaṃ vā pisuṇavācākammaṃ vā mā karittha, caṇḍā pharusā mā ahuvattha, mātupaṭṭhānaṃ pitupaṭṭhānaṃ pūretha, kule jeṭṭhāpacāyino bhavathā’’ti dhammaṃ desetvā mahājane sucaritadhamme patiṭṭhāpesi. So ekadivasaṃ pannarasīuposathe samādinnuposatho ‘‘mahājanassa bhiyyo hitasukhatthāya appamādavihāratthāya dhammaṃ desessāmī’’ti cintetvā nagare bheriṃ carāpetvā attano orodhe ādiṃ katvā sabbanagarajanaṃ sannipātāpetvā rājaṅgaṇe alaṅkaritvā alaṅkataratanamaṇḍapamajjhe supaññattavarapallaṅke nisīditvā ‘‘ambho, nagaravāsino tumhākaṃ tapanīye ca atapanīye ca dhamme desessāmi, appamattā hutvā ohitasotā sakkaccaṃ suṇāthā’’ti vatvā dhammaṃ desesi.
सत्था सच्चपरिभावितं मुखरतनं विवरित्वा तं धम्मदेसनं मधुरेन सरेन कोसलरञ्ञो आवि करोन्तो –
Satthā saccaparibhāvitaṃ mukharatanaṃ vivaritvā taṃ dhammadesanaṃ madhurena sarena kosalarañño āvi karonto –
४९.
49.
‘‘दस खलु इमानि ठानानि, यानि पुब्बे अकरित्वा।
‘‘Dasa khalu imāni ṭhānāni, yāni pubbe akaritvā;
स पच्छा मनुतप्पति, इच्चेवाह जनसन्धो॥
Sa pacchā manutappati, iccevāha janasandho.
५०.
50.
‘‘अलद्धा वित्तं तप्पति, पुब्बे असमुदानितं।
‘‘Aladdhā vittaṃ tappati, pubbe asamudānitaṃ;
न पुब्बे धनमेसिस्सं, इति पच्छानुतप्पति॥
Na pubbe dhanamesissaṃ, iti pacchānutappati.
५१.
51.
‘‘सक्यरूपं पुरे सन्तं, मया सिप्पं न सिक्खितं।
‘‘Sakyarūpaṃ pure santaṃ, mayā sippaṃ na sikkhitaṃ;
किच्छा वुत्ति असिप्पस्स, इति पच्छानुतप्पति॥
Kicchā vutti asippassa, iti pacchānutappati.
५२.
52.
‘‘कूटवेदी पुरे आसिं, पिसुणो पिट्ठिमंसिको।
‘‘Kūṭavedī pure āsiṃ, pisuṇo piṭṭhimaṃsiko;
चण्डो च फरुसो चापि, इति पच्छानुतप्पति॥
Caṇḍo ca pharuso cāpi, iti pacchānutappati.
५३.
53.
‘‘पाणातिपाती पुरे आसिं, लुद्दो चापि अनारियो।
‘‘Pāṇātipātī pure āsiṃ, luddo cāpi anāriyo;
भूतानं नापचायिस्सं, इति पच्छानुतप्पति॥
Bhūtānaṃ nāpacāyissaṃ, iti pacchānutappati.
५४.
54.
‘‘बहूसु वत सन्तीसु, अनापादासु इत्थिसु।
‘‘Bahūsu vata santīsu, anāpādāsu itthisu;
परदारं असेविस्सं, इति पच्छानुतप्पति॥
Paradāraṃ asevissaṃ, iti pacchānutappati.
५५.
55.
‘‘बहुम्हि वत सन्तम्हि, अन्नपाने उपट्ठिते।
‘‘Bahumhi vata santamhi, annapāne upaṭṭhite;
न पुब्बे अददं दानं, इति पच्छानुतप्पति॥
Na pubbe adadaṃ dānaṃ, iti pacchānutappati.
५६.
56.
‘‘मातरं पितरं चापि, जिण्णकं गतयोब्बनं।
‘‘Mātaraṃ pitaraṃ cāpi, jiṇṇakaṃ gatayobbanaṃ;
पहु सन्तो न पोसिस्सं, इति पच्छानुतप्पति॥
Pahu santo na posissaṃ, iti pacchānutappati.
५७.
57.
‘‘आचरियमनुसत्थारं , सब्बकामरसाहरं।
‘‘Ācariyamanusatthāraṃ , sabbakāmarasāharaṃ;
पितरं अतिमञ्ञिस्सं, इति पच्छानुतप्पति॥
Pitaraṃ atimaññissaṃ, iti pacchānutappati.
५८.
58.
‘‘समणे ब्राह्मणे चापि, सीलवन्ते बहुस्सुते।
‘‘Samaṇe brāhmaṇe cāpi, sīlavante bahussute;
न पुब्बे पयिरुपासिस्सं, इति पच्छानुतप्पति॥
Na pubbe payirupāsissaṃ, iti pacchānutappati.
५९.
59.
‘‘साधु होति तपो चिण्णो, सन्तो च पयिरुपासितो।
‘‘Sādhu hoti tapo ciṇṇo, santo ca payirupāsito;
न च पुब्बे तपो चिण्णो, इति पच्छानुतप्पति॥
Na ca pubbe tapo ciṇṇo, iti pacchānutappati.
६०.
60.
‘‘यो च एतानि ठानानि, योनिसो पटिपज्जति।
‘‘Yo ca etāni ṭhānāni, yoniso paṭipajjati;
करं पुरिसकिच्चानि, स पच्छा नानुतप्पती’’ति॥ – इमा गाथा आह।
Karaṃ purisakiccāni, sa pacchā nānutappatī’’ti. – imā gāthā āha;
तत्थ ठानानीति कारणानि। पुब्बेति पठममेव अकरित्वा। स पच्छा मनुतप्पतीति सो पठमं कत्तब्बानं अकारको पुग्गलो पच्छा इधलोकेपि परलोकेपि तप्पति किलमति। ‘‘पच्छा वा अनुतप्पती’’तिपि पाठो। इच्चेवाहाति इति एवं आहाति पदच्छेदो, इति एवं राजा जनसन्धो अवोच। इच्चस्सुहातिपि पाठो। तत्थ अस्सु-कारो निपातमत्तं इति अस्सु आहाति पदच्छेदो। इदानि तानि दस तपनीयकारणानि पकासेतुं बोधिसत्तस्स धम्मकथा होति। तत्थ पुब्बेति पठममेव तरुणकाले परक्कमं कत्वा असमुदानितं असम्भतं धनं महल्लककाले अलभित्वा तप्पति सोचति, परे च सुखिते दिस्वा सयं दुक्खं जीवन्तो ‘‘पुब्बे धनं न परियेसिस्स’’न्ति एवं पच्छा अनुतप्पति, तस्मा महल्लककाले सुखं जीवितुकामा दहरकालेयेव धम्मिकानि कसिकम्मादीनि कत्वा धनं परियेसथाति दस्सेति।
Tattha ṭhānānīti kāraṇāni. Pubbeti paṭhamameva akaritvā. Sa pacchā manutappatīti so paṭhamaṃ kattabbānaṃ akārako puggalo pacchā idhalokepi paralokepi tappati kilamati. ‘‘Pacchā vā anutappatī’’tipi pāṭho. Iccevāhāti iti evaṃ āhāti padacchedo, iti evaṃ rājā janasandho avoca. Iccassuhātipi pāṭho. Tattha assu-kāro nipātamattaṃ iti assu āhāti padacchedo. Idāni tāni dasa tapanīyakāraṇāni pakāsetuṃ bodhisattassa dhammakathā hoti. Tattha pubbeti paṭhamameva taruṇakāle parakkamaṃ katvā asamudānitaṃ asambhataṃ dhanaṃ mahallakakāle alabhitvā tappati socati, pare ca sukhite disvā sayaṃ dukkhaṃ jīvanto ‘‘pubbe dhanaṃ na pariyesissa’’nti evaṃ pacchā anutappati, tasmā mahallakakāle sukhaṃ jīvitukāmā daharakāleyeva dhammikāni kasikammādīni katvā dhanaṃ pariyesathāti dasseti.
पुरे सन्तन्ति पुरे दहरकाले आचरिये पयिरुपासित्वा मया कातुं सक्यरूपं समानं हत्थिसिप्पादिकं किञ्चि सिप्पं न सिक्खितं। किच्छाति महल्लककाले असिप्पस्स दुक्खा जीवितवुत्ति, नेव सक्का तदा सिप्पं सिक्खितुं, तस्मा महल्लककाले सुखं जीवितुकामा तरुणकालेयेव सिप्पं सिक्खथाति दस्सेति। कुटवेदीति कूटजाननको गामकूटको वा लोकस्स अनत्थकारको वा तुलाकूटादिकारको वा कूटट्टकारको वाति अत्थो। आसिन्ति एवरूपो अहं पुब्बे अहोसिं। पिसुणोति पेसुञ्ञकारणो। पिट्ठिमंसिकोति लञ्जं गहेत्वा असामिके सामिके करोन्तो परेसं पिट्ठिमंसखादको। इति पच्छाति एवं मरणमञ्चे निपन्नो अनुतप्पति , तस्मा सचे निरये न वसितुकामात्थ, मा एवरूपं पापकम्मं करित्थाति ओवदति।
Pure santanti pure daharakāle ācariye payirupāsitvā mayā kātuṃ sakyarūpaṃ samānaṃ hatthisippādikaṃ kiñci sippaṃ na sikkhitaṃ. Kicchāti mahallakakāle asippassa dukkhā jīvitavutti, neva sakkā tadā sippaṃ sikkhituṃ, tasmā mahallakakāle sukhaṃ jīvitukāmā taruṇakāleyeva sippaṃ sikkhathāti dasseti. Kuṭavedīti kūṭajānanako gāmakūṭako vā lokassa anatthakārako vā tulākūṭādikārako vā kūṭaṭṭakārako vāti attho. Āsinti evarūpo ahaṃ pubbe ahosiṃ. Pisuṇoti pesuññakāraṇo. Piṭṭhimaṃsikoti lañjaṃ gahetvā asāmike sāmike karonto paresaṃ piṭṭhimaṃsakhādako. Iti pacchāti evaṃ maraṇamañce nipanno anutappati , tasmā sace niraye na vasitukāmāttha, mā evarūpaṃ pāpakammaṃ karitthāti ovadati.
लुद्दोति दारुणो। अनारियोति न अरियो नीचसमाचारो। नापचायिस्सन्ति खन्तिमेत्तानुद्दयवसेन नीचवुत्तिको नाहोसिं। सेसं पुरिमनयेनेव योजेतब्बं। अनापादासूति आपादानं आपादो, परिग्गहोति अत्थो। नत्थि आपादो यासं ता अनापादा, अञ्ञेहि अकतपरिग्गहासूति अत्थो। उपट्ठितेति पच्चुपट्ठिते। न पुब्बेति इतो पुब्बे दानं न अददं। पहु सन्तोति धनबलेनापि कायबलेनापि पोसितुं समत्थो पटिबलो समानो। आचरियन्ति आचारे सिक्खापनतो इध पिता ‘‘आचरियो’’ति अधिप्पेतो। अनुसत्थारन्ति अनुसासकं। सब्बकामरसाहरन्ति सब्बे वत्थुकामरसे आहरित्वा पोसितारं। अतिमञ्ञिस्सन्ति तस्स ओवादं अगण्हन्तो अतिक्कमित्वा मञ्ञिस्सं।
Luddoti dāruṇo. Anāriyoti na ariyo nīcasamācāro. Nāpacāyissanti khantimettānuddayavasena nīcavuttiko nāhosiṃ. Sesaṃ purimanayeneva yojetabbaṃ. Anāpādāsūti āpādānaṃ āpādo, pariggahoti attho. Natthi āpādo yāsaṃ tā anāpādā, aññehi akatapariggahāsūti attho. Upaṭṭhiteti paccupaṭṭhite. Na pubbeti ito pubbe dānaṃ na adadaṃ. Pahu santoti dhanabalenāpi kāyabalenāpi posituṃ samattho paṭibalo samāno. Ācariyanti ācāre sikkhāpanato idha pitā ‘‘ācariyo’’ti adhippeto. Anusatthāranti anusāsakaṃ. Sabbakāmarasāharanti sabbe vatthukāmarase āharitvā positāraṃ. Atimaññissanti tassa ovādaṃ agaṇhanto atikkamitvā maññissaṃ.
न पुब्बेति इतो पुब्बे धम्मिकसमणब्राह्मणेपि गिलानागिलानेपि चीवरादीनि दत्वा अप्पटिजग्गनेन न पयिरुपासिस्सं। तपोति सुचरिततपो। सन्तोति तीहि द्वारेहि उपसन्तो सीलवा। इदं वुत्तं होति – तिविधसुचरितसङ्खातो तपो चिण्णो एवरूपो च उपसन्तो पयिरुपासितो नाम साधु सुन्दरो। न पुब्बेति मया दहरकाले एवरूपो तपो न चिण्णो, इति पच्छा जराजिण्णो मरणभयतज्जितो अनुतप्पति सोचति। सचे तुम्हे एवं न सोचितुकामा, तपोकम्मं करोथाति वदति। यो च एतानीति यो पन एतानि दस कारणानि पठममेव उपायेन पटिपज्जति समादाय वत्तति, पुरिसेहि कत्तब्बानि धम्मिककिच्चानि करोन्तो सो अप्पमादविहारी पुरिसो पच्छा नानुतप्पति, सोमनस्सप्पत्तोव होतीति।
Na pubbeti ito pubbe dhammikasamaṇabrāhmaṇepi gilānāgilānepi cīvarādīni datvā appaṭijagganena na payirupāsissaṃ. Tapoti sucaritatapo. Santoti tīhi dvārehi upasanto sīlavā. Idaṃ vuttaṃ hoti – tividhasucaritasaṅkhāto tapo ciṇṇo evarūpo ca upasanto payirupāsito nāma sādhu sundaro. Na pubbeti mayā daharakāle evarūpo tapo na ciṇṇo, iti pacchā jarājiṇṇo maraṇabhayatajjito anutappati socati. Sace tumhe evaṃ na socitukāmā, tapokammaṃ karothāti vadati. Yo ca etānīti yo pana etāni dasa kāraṇāni paṭhamameva upāyena paṭipajjati samādāya vattati, purisehi kattabbāni dhammikakiccāni karonto so appamādavihārī puriso pacchā nānutappati, somanassappattova hotīti.
इति महासत्तो अन्वद्धमासं इमिना नियामेन महाजनस्स धम्मं देसेसि। महाजनोपिस्स ओवादे ठत्वा तानि दस ठानानि पूरेत्वा सग्गपरायणोव अहोसि।
Iti mahāsatto anvaddhamāsaṃ iminā niyāmena mahājanassa dhammaṃ desesi. Mahājanopissa ovāde ṭhatvā tāni dasa ṭhānāni pūretvā saggaparāyaṇova ahosi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘एवं, महाराज, पोराणकपण्डिता अनाचरियकापि अत्तनो मतियाव धम्मं देसेत्वा महाजनं सग्गपथे पतिट्ठापेसु’’न्ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा परिसा बुद्धपरिसा अहेसुं, जनसन्धराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘evaṃ, mahārāja, porāṇakapaṇḍitā anācariyakāpi attano matiyāva dhammaṃ desetvā mahājanaṃ saggapathe patiṭṭhāpesu’’nti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā parisā buddhaparisā ahesuṃ, janasandharājā pana ahameva ahosi’’nti.
जनसन्धजातकवण्णना पञ्चमा।
Janasandhajātakavaṇṇanā pañcamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४६८. जनसन्धजातकं • 468. Janasandhajātakaṃ