| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
४. जाणुस्सोणिब्राह्मणसुत्तवण्णना
4. Jāṇussoṇibrāhmaṇasuttavaṇṇanā
४. चतुत्थे सब्बसेतेन वळवाभिरथेनाति सकलसेतेन चतूहि वळवाहि युत्तरथेन। सो किर सब्बो सचक्कपञ्जरकुब्बरो रजतपरिक्खित्तो होति। रथो च नामेस दुविधो होति – योधरथो, अलङ्काररथोति। तत्थ योधरथो चतुरस्ससण्ठानो होति नातिमहा द्विन्नं तिण्णं वा जनानं गहणसमत्थो। अलङ्काररथो महा होति दीघतो दीघो पुथुलतो पुथुलो च, तत्थ छत्तग्गाहको वालबीजनिग्गाहको तालवण्टग्गाहकोति एवं अट्ठ वा दस वा सुखेनेव ठातुं वा निसीदितुं वा निपज्जितुं वा सक्कोन्ति। अयम्पि अलङ्काररथोयेव।
4. Catutthe sabbasetena vaḷavābhirathenāti sakalasetena catūhi vaḷavāhi yuttarathena. So kira sabbo sacakkapañjarakubbaro rajataparikkhitto hoti. Ratho ca nāmesa duvidho hoti – yodharatho, alaṅkārarathoti. Tattha yodharatho caturassasaṇṭhāno hoti nātimahā dvinnaṃ tiṇṇaṃ vā janānaṃ gahaṇasamattho. Alaṅkāraratho mahā hoti dīghato dīgho puthulato puthulo ca, tattha chattaggāhako vālabījaniggāhako tālavaṇṭaggāhakoti evaṃ aṭṭha vā dasa vā sukheneva ṭhātuṃ vā nisīdituṃ vā nipajjituṃ vā sakkonti. Ayampi alaṅkārarathoyeva.
सेता सुदं अस्साति ता वळवा पकतिया सेतवण्णाव। सेतालङ्काराति पसाधनं तासं रजतमयं अहोसि। सेतो रथोति रथोपि वुत्तनयेनेव रजतपरिक्खित्तत्ता तत्थ तत्थ दन्तकम्मखचितत्ता च सेतोव। सेतपरिवारोति यथा अञ्ञे रथा सीहचम्मपरिवारापि होन्ति, ब्यग्घचम्मपरिवारापि पण्डुकम्बलपरिवारापि होन्ति, न एवं एस। एस पन घनदुकूलेन परिवारितो अहोसि। सेता रस्मियोति रस्मियोपि रजतपनाळिसुपरिक्खित्ता। सेता पतोदलट्ठीति पतोदलट्ठिपि रजतपरिक्खित्ता।
Setā sudaṃ assāti tā vaḷavā pakatiyā setavaṇṇāva. Setālaṅkārāti pasādhanaṃ tāsaṃ rajatamayaṃ ahosi. Seto rathoti rathopi vuttanayeneva rajataparikkhittattā tattha tattha dantakammakhacitattā ca setova. Setaparivāroti yathā aññe rathā sīhacammaparivārāpi honti, byagghacammaparivārāpi paṇḍukambalaparivārāpi honti, na evaṃ esa. Esa pana ghanadukūlena parivārito ahosi. Setā rasmiyoti rasmiyopi rajatapanāḷisuparikkhittā. Setā patodalaṭṭhīti patodalaṭṭhipi rajataparikkhittā.
सेतं छत्तन्ति रथमज्झे उस्सापितछत्तम्पि सेतमेव अहोसि। सेतं उण्हीसन्ति अट्ठङ्गुलवित्थारो रजतमयो उण्हीसपट्टो सेतो। सेतानि वत्थानीति वत्थानिपि सेतानि फेणपुञ्जवण्णानि। तेसु निवासनं पञ्चसतग्घनकं, उत्तरासङ्गो सहस्सग्घनको। सेता उपाहनाति उपाहना नाम मग्गारुळ्हस्स वा होन्ति अटविं वा पविसन्तस्स। अयं पन रथं अभिरुळ्हो, तेनस्स तदनुच्छविको रजतपटिसेवितो पादालङ्कारो नाम एस एवं वुत्तोति वेदितब्बो। सेताय सुदं वालबीजनियाति फलिकमयदण्डाय सेतचमरवालबीजनिया। न केवलञ्च एत्तकमेवस्स सेतं अहोसि, सो पन ब्राह्मणो सेतविलेपनं विलिम्पि, सेतमालं पिळन्धि, दससु अङ्गुलीसु अङ्गुलिमुद्दिका कण्णेसु कुण्डलानीति एवमादि अलङ्कारोपिस्स रजतमयोव अहोसि । परिवारब्राह्मणापिस्स दससहस्समत्ता तथेव सेतवत्थविलेपनमालालङ्कारा अहेसुं।
Setaṃ chattanti rathamajjhe ussāpitachattampi setameva ahosi. Setaṃ uṇhīsanti aṭṭhaṅgulavitthāro rajatamayo uṇhīsapaṭṭo seto. Setāni vatthānīti vatthānipi setāni pheṇapuñjavaṇṇāni. Tesu nivāsanaṃ pañcasatagghanakaṃ, uttarāsaṅgo sahassagghanako. Setā upāhanāti upāhanā nāma maggāruḷhassa vā honti aṭaviṃ vā pavisantassa. Ayaṃ pana rathaṃ abhiruḷho, tenassa tadanucchaviko rajatapaṭisevito pādālaṅkāro nāma esa evaṃ vuttoti veditabbo. Setāya sudaṃ vālabījaniyāti phalikamayadaṇḍāya setacamaravālabījaniyā. Na kevalañca ettakamevassa setaṃ ahosi, so pana brāhmaṇo setavilepanaṃ vilimpi, setamālaṃ piḷandhi, dasasu aṅgulīsu aṅgulimuddikā kaṇṇesu kuṇḍalānīti evamādi alaṅkāropissa rajatamayova ahosi . Parivārabrāhmaṇāpissa dasasahassamattā tatheva setavatthavilepanamālālaṅkārā ahesuṃ.
यं पनेतं सावत्थिया निय्यायन्तन्ति वुत्तं, तत्रायं निय्यायनविभावना – सो किर छन्नं छन्नं मासानं एकवारं नगरं पदक्खिणं करोति – ‘‘इतो एत्तकेहि दिवसेहि नगरं पदक्खिणं करिस्सती’’ति पुरेतरमेव घोसना कयिरति। तं सुत्वा ये नगरतो न पक्कन्ता, ते न पक्कमन्ति। येपि पक्कन्ता, तेपि ‘‘पुञ्ञवतो सिरिसम्पत्तिं पस्सिस्सामा’’ति आगच्छन्ति। यं दिवसं ब्राह्मणो नगरं अनुविचरति, तदा पातोव नगरवीथियो सम्मज्जित्वा वालिकं ओकिरित्वा लाजपञ्चमेहि पुप्फेहि विप्पकिरित्वा पुण्णघटे ठपेत्वा कदलियो च धजे च उस्सापेत्वा सकलनगरं धूपितवासितं करोन्ति।
Yaṃ panetaṃ sāvatthiyā niyyāyantanti vuttaṃ, tatrāyaṃ niyyāyanavibhāvanā – so kira channaṃ channaṃ māsānaṃ ekavāraṃ nagaraṃ padakkhiṇaṃ karoti – ‘‘ito ettakehi divasehi nagaraṃ padakkhiṇaṃ karissatī’’ti puretarameva ghosanā kayirati. Taṃ sutvā ye nagarato na pakkantā, te na pakkamanti. Yepi pakkantā, tepi ‘‘puññavato sirisampattiṃ passissāmā’’ti āgacchanti. Yaṃ divasaṃ brāhmaṇo nagaraṃ anuvicarati, tadā pātova nagaravīthiyo sammajjitvā vālikaṃ okiritvā lājapañcamehi pupphehi vippakiritvā puṇṇaghaṭe ṭhapetvā kadaliyo ca dhaje ca ussāpetvā sakalanagaraṃ dhūpitavāsitaṃ karonti.
ब्राह्मणो पातोव सीसं न्हायित्वा पुरेभत्तं भुञ्जित्वा वुत्तनयेनेव सेतवत्थादीहि अत्तानं अलङ्करित्वा पासादा ओरुय्ह रथं अभिरुहति। अथ नं ते ब्राह्मणा सब्बसेतवत्थविलेपनमालालङ्कारा सेतच्छत्तानि गहेत्वा परिवारेन्ति। ततो महाजनस्स सन्निपातत्थं पठमंयेव तरुणदारकानं फलाफलानि विकिरन्ति, तदनन्तरं मासकरूपादीनि, तदनन्तरं कहापणे विकिरन्ति। महाजनो सन्निपतति, उक्कुट्ठियो चेव चेलुक्खेपा च वत्तन्ति। अथ ब्राह्मणो मङ्गलिकसोवत्थिकादीसु मङ्गलानि चेव सुवत्थियो च करोन्तेसु महासम्पत्तिया नगरं अनुविचरति। पुञ्ञवन्ता मनुस्सा एकभूमिकादिपासादे आरुय्ह सुकपत्तसदिसानि वातपानकवाटानि विवरित्वा ओलोकेन्ति। ब्राह्मणोपि अत्तनो यससिरिसम्पत्तिया नगरं अज्झोत्थरन्तो विय दक्खिणद्वाराभिमुखो होति। तं सन्धायेतं वुत्तं।
Brāhmaṇo pātova sīsaṃ nhāyitvā purebhattaṃ bhuñjitvā vuttanayeneva setavatthādīhi attānaṃ alaṅkaritvā pāsādā oruyha rathaṃ abhiruhati. Atha naṃ te brāhmaṇā sabbasetavatthavilepanamālālaṅkārā setacchattāni gahetvā parivārenti. Tato mahājanassa sannipātatthaṃ paṭhamaṃyeva taruṇadārakānaṃ phalāphalāni vikiranti, tadanantaraṃ māsakarūpādīni, tadanantaraṃ kahāpaṇe vikiranti. Mahājano sannipatati, ukkuṭṭhiyo ceva celukkhepā ca vattanti. Atha brāhmaṇo maṅgalikasovatthikādīsu maṅgalāni ceva suvatthiyo ca karontesu mahāsampattiyā nagaraṃ anuvicarati. Puññavantā manussā ekabhūmikādipāsāde āruyha sukapattasadisāni vātapānakavāṭāni vivaritvā olokenti. Brāhmaṇopi attano yasasirisampattiyā nagaraṃ ajjhottharanto viya dakkhiṇadvārābhimukho hoti. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ.
तमेनं जनो दिस्वाति महाजनो तं रथं दिस्वा। ब्रह्मन्ति सेट्ठाधिवचनमेतं। ब्रह्मं वत भो यानन्ति सेट्ठयानसदिसं वत भो यानन्ति अयमेत्थ अत्थो। इमस्सेव खो एतन्ति, आनन्द, मनुस्सा नाम वण्णभाणकानं धनं दत्वा अत्तनो दारिकानं वण्णगीतं गायापेन्ति ‘‘अभिरूपो होति दस्सनीयो महद्धनो महाभोगो’’ति, न च तेन वण्णभणनमत्तेन अभिरूपा वा होन्ति महद्धना वा, एवमेव महाजनो ब्राह्मणस्स रथं दिस्वा – ‘‘ब्रह्मं वत भो यान’’न्ति किञ्चापि एवं वण्णं भणति, न पनेतं यानं वण्णभणनमत्तेनेव ब्रह्मयानं नाम होति। लामकञ्हि एतं छवं। परमत्थेन पन इमस्सेव खो एतं, आनन्द, अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स अधिवचनं। अयञ्हि सब्बदोसविगमेन सेट्ठो, इमिना च अरिया निब्बानं यन्तीति ब्रह्मयानं इतिपि, धम्मभूतत्ता यानत्ता च धम्मयानं इतिपि, अनुत्तरत्ता किलेससङ्गामस्स च विजितत्ता अनुत्तरो सङ्गामविजयो इतिपि वत्तुं वट्टति।
Tamenaṃ jano disvāti mahājano taṃ rathaṃ disvā. Brahmanti seṭṭhādhivacanametaṃ. Brahmaṃ vata bho yānanti seṭṭhayānasadisaṃ vata bho yānanti ayamettha attho. Imasseva kho etanti, ānanda, manussā nāma vaṇṇabhāṇakānaṃ dhanaṃ datvā attano dārikānaṃ vaṇṇagītaṃ gāyāpenti ‘‘abhirūpo hoti dassanīyo mahaddhano mahābhogo’’ti, na ca tena vaṇṇabhaṇanamattena abhirūpā vā honti mahaddhanā vā, evameva mahājano brāhmaṇassa rathaṃ disvā – ‘‘brahmaṃ vata bho yāna’’nti kiñcāpi evaṃ vaṇṇaṃ bhaṇati, na panetaṃ yānaṃ vaṇṇabhaṇanamatteneva brahmayānaṃ nāma hoti. Lāmakañhi etaṃ chavaṃ. Paramatthena pana imasseva kho etaṃ, ānanda, ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa adhivacanaṃ. Ayañhi sabbadosavigamena seṭṭho, iminā ca ariyā nibbānaṃ yantīti brahmayānaṃ itipi, dhammabhūtattā yānattā ca dhammayānaṃ itipi, anuttarattā kilesasaṅgāmassa ca vijitattā anuttaro saṅgāmavijayo itipi vattuṃ vaṭṭati.
इदानिस्स निद्दोसभावञ्चेव सङ्गामविजयभावञ्च दस्सेन्तो रागविनयपरियोसानातिआदिमाह। तत्थ रागं विनयमाना परियोसापेति परियोसानं गच्छति निप्फज्जतीति रागविनयपरियोसाना। एस नयो सब्बत्थ।
Idānissa niddosabhāvañceva saṅgāmavijayabhāvañca dassento rāgavinayapariyosānātiādimāha. Tattha rāgaṃ vinayamānā pariyosāpeti pariyosānaṃ gacchati nipphajjatīti rāgavinayapariyosānā. Esa nayo sabbattha.
यस्स सद्धा च पञ्ञा चाति यस्स अरियमग्गयानस्स सद्धानुसारिवसेन सद्धा, धम्मानुसारिवसेन पञ्ञाति इमे द्वे धम्मा सदा धुरं युत्ता, तत्रमज्झत्ततायुगे युत्ताति अत्थो। हिरी ईसाति अत्तना सद्धिं अधिविट्ठेन बहिद्धासमुट्ठानेन ओत्तप्पेन सद्धिं अज्झत्तसमुट्ठाना हिरी यस्स मग्गरथस्स ईसा। मनो योत्तन्ति विपस्सनाचित्तञ्च मग्गचित्तञ्च योत्तं। यथा हि रथस्स वाकादिमयं योत्तं गोणे एकाबद्धे करोति एकसङ्गहिते, एवं मग्गरथस्स लोकियविपस्सनाचित्तं अतिरेकपञ्ञास, लोकुत्तरविपस्सनाचित्तं अतिरेकसट्ठि कुसलधम्मे एकाबद्धे एकसङ्गहे करोति। तेन वुत्तं ‘‘मनो योत्त’’न्ति। सति आरक्खसारथीति मग्गसम्पयुत्ता सति आरक्खसारथि। यथा हि रथस्स आरक्खो सारथि नाम योग्गियो। धुरं वाहेति योजेति अक्खं अब्भञ्जति रथं पेसेति रथयुत्तके निब्बिसेवने करोति, एवं मग्गरथस्स सति। अयञ्हि आरक्खपच्चुपट्ठाना चेव कुसलाकुसलानञ्च धम्मानं गतियो समन्वेसतीति वुत्ता।
Yassa saddhā ca paññā cāti yassa ariyamaggayānassa saddhānusārivasena saddhā, dhammānusārivasena paññāti ime dve dhammā sadā dhuraṃ yuttā, tatramajjhattatāyuge yuttāti attho. Hirī īsāti attanā saddhiṃ adhiviṭṭhena bahiddhāsamuṭṭhānena ottappena saddhiṃ ajjhattasamuṭṭhānā hirī yassa maggarathassa īsā. Mano yottanti vipassanācittañca maggacittañca yottaṃ. Yathā hi rathassa vākādimayaṃ yottaṃ goṇe ekābaddhe karoti ekasaṅgahite, evaṃ maggarathassa lokiyavipassanācittaṃ atirekapaññāsa, lokuttaravipassanācittaṃ atirekasaṭṭhi kusaladhamme ekābaddhe ekasaṅgahe karoti. Tena vuttaṃ ‘‘mano yotta’’nti. Sati ārakkhasārathīti maggasampayuttā sati ārakkhasārathi. Yathā hi rathassa ārakkho sārathi nāma yoggiyo. Dhuraṃ vāheti yojeti akkhaṃ abbhañjati rathaṃ peseti rathayuttake nibbisevane karoti, evaṃ maggarathassa sati. Ayañhi ārakkhapaccupaṭṭhānā ceva kusalākusalānañca dhammānaṃ gatiyo samanvesatīti vuttā.
रथोति अरियअट्ठङ्गिकमग्गरथो। सीलपरिक्खारोति चतुपारिसुद्धिसीलालङ्कारो। झानक्खोति विपस्सनासम्पयुत्तानं पञ्चन्नं झानङ्गानं वसेन झानमयअक्खो। चक्कवीरियोति वीरियचक्को, कायिकचेतसिकसङ्खातानि द्वे वीरियानि अस्स चक्कानीति अत्थो। उपेक्खा धुरसमाधीति धुरस्स समाधि, उन्नतोनताकारस्स अभावेन द्विन्नम्पि युगपदेसानं समताति अत्थो। अयञ्हि तत्रमज्झत्तुपेक्खा चित्तुप्पादस्स लीनुद्धच्चभावं हरित्वा पयोगमज्झत्ते चित्तं ठपेति, तस्मा इमस्स मग्गरथस्स ‘‘धुरसमाधी’’ति वुत्ता। अनिच्छा परिवारणन्ति बाहिरकरथस्स सीहचम्मादीनि विय इमस्सापि अरियमग्गरथस्स अलोभसङ्खाता अनिच्छा परिवारणं नाम।
Rathoti ariyaaṭṭhaṅgikamaggaratho. Sīlaparikkhāroti catupārisuddhisīlālaṅkāro. Jhānakkhoti vipassanāsampayuttānaṃ pañcannaṃ jhānaṅgānaṃ vasena jhānamayaakkho. Cakkavīriyoti vīriyacakko, kāyikacetasikasaṅkhātāni dve vīriyāni assa cakkānīti attho. Upekkhā dhurasamādhīti dhurassa samādhi, unnatonatākārassa abhāvena dvinnampi yugapadesānaṃ samatāti attho. Ayañhi tatramajjhattupekkhā cittuppādassa līnuddhaccabhāvaṃ haritvā payogamajjhatte cittaṃ ṭhapeti, tasmā imassa maggarathassa ‘‘dhurasamādhī’’ti vuttā. Anicchā parivāraṇanti bāhirakarathassa sīhacammādīni viya imassāpi ariyamaggarathassa alobhasaṅkhātā anicchā parivāraṇaṃ nāma.
अब्यापादोति मेत्ता च मेत्तापुब्बभागो च। अविहिंसाति करुणा च करुणापुब्बभागो च। विवेकोति कायविवेकादि तिविधविवेको। यस्स आवुधन्ति यस्स अरियमग्गरथे ठितस्स कुलपुत्तस्स एतं पञ्चविधं आवुधं। यथा हि रथे ठितो पञ्चहि आवुधेहि सपत्ते विज्झति, एवं योगावचरोपि इमस्मिं लोकियलोकुत्तरमग्गरथे ठितो मेत्ताय दोसं विज्झति, करुणाय विहिंसं , कायविवेकेन गणसङ्गणिकं, चित्तविवेकेन किलेससङ्गणिकं, उपधिविवेकेन सब्बाकुसलं विज्झति। तेनस्सेतं पञ्चविधं ‘‘आवुध’’न्ति वुत्तं। तितिक्खाति दुरुत्तानं दुरागतानं वचनपथानं अधिवासनक्खन्ति। चम्मसन्नाहोति सन्नद्धचम्मो। यथा हि रथे ठितो रथिको पटिमुक्कचम्मो आगतागते सरे खमति, न नं ते विज्झन्ति, एवं अधिवासनक्खन्तिसमन्नागतो भिक्खु आगतागते वचनपथे खमति, न नं ते विज्झन्ति। तस्मा ‘‘तितिक्खा चम्मसन्नाहो’’ति वुत्तो। योगक्खेमाय वत्ततीति चतूहि योगेहि खेमाय निब्बानाय वत्तति, निब्बानाभिमुखो गच्छतियेव, न तिट्ठति न भिज्जतीति अत्थो।
Abyāpādoti mettā ca mettāpubbabhāgo ca. Avihiṃsāti karuṇā ca karuṇāpubbabhāgo ca. Vivekoti kāyavivekādi tividhaviveko. Yassa āvudhanti yassa ariyamaggarathe ṭhitassa kulaputtassa etaṃ pañcavidhaṃ āvudhaṃ. Yathā hi rathe ṭhito pañcahi āvudhehi sapatte vijjhati, evaṃ yogāvacaropi imasmiṃ lokiyalokuttaramaggarathe ṭhito mettāya dosaṃ vijjhati, karuṇāya vihiṃsaṃ , kāyavivekena gaṇasaṅgaṇikaṃ, cittavivekena kilesasaṅgaṇikaṃ, upadhivivekena sabbākusalaṃ vijjhati. Tenassetaṃ pañcavidhaṃ ‘‘āvudha’’nti vuttaṃ. Titikkhāti duruttānaṃ durāgatānaṃ vacanapathānaṃ adhivāsanakkhanti. Cammasannāhoti sannaddhacammo. Yathā hi rathe ṭhito rathiko paṭimukkacammo āgatāgate sare khamati, na naṃ te vijjhanti, evaṃ adhivāsanakkhantisamannāgato bhikkhu āgatāgate vacanapathe khamati, na naṃ te vijjhanti. Tasmā ‘‘titikkhā cammasannāho’’ti vutto. Yogakkhemāya vattatīti catūhi yogehi khemāya nibbānāya vattati, nibbānābhimukho gacchatiyeva, na tiṭṭhati na bhijjatīti attho.
एतदत्तनि सम्भूतन्ति एतं मग्गयानं अत्तनो पुरिसकारं निस्साय लद्धत्ता अत्तनि सम्भूतं नाम होति। ब्रह्मयानं अनुत्तरन्ति असदिसं सेट्ठयानं। निय्यन्ति धीरा लोकम्हाति येसं एतं यानं अत्थि, ते धीरा पण्डितपुरिसा लोकम्हा निय्यन्ति गच्छन्ति। अञ्ञदत्थूति एकंसेन। जयं जयन्ति रागादयो सपत्ते जिनन्ता जिनन्ता।
Etadattani sambhūtanti etaṃ maggayānaṃ attano purisakāraṃ nissāya laddhattā attani sambhūtaṃ nāma hoti. Brahmayānaṃ anuttaranti asadisaṃ seṭṭhayānaṃ. Niyyanti dhīrā lokamhāti yesaṃ etaṃ yānaṃ atthi, te dhīrā paṇḍitapurisā lokamhā niyyanti gacchanti. Aññadatthūti ekaṃsena. Jayaṃ jayanti rāgādayo sapatte jinantā jinantā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ४. जाणुस्सोणिब्राह्मणसुत्तं • 4. Jāṇussoṇibrāhmaṇasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / ४. जाणुस्सोणिब्राह्मणसुत्तवण्णना • 4. Jāṇussoṇibrāhmaṇasuttavaṇṇanā
