| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महानिद्देस-अट्ठकथा • Mahāniddesa-aṭṭhakathā |
६. जरासुत्तनिद्देसवण्णना
6. Jarāsuttaniddesavaṇṇanā
३९. छट्ठे जरासुत्ते अप्पं वत जीवितं इदन्ति इदं वत मनुस्सानं जीवितं अप्पकं परित्तं ठितिपरित्तताय सरसपरित्ततायाति गुहट्ठकसुत्तेपि वुत्तनयमेतं। ओरं वस्ससतापि मिय्यतीति वस्ससता ओरं कललादिकालेपि मिय्यति। अतिच्चाति वस्ससतं अतिक्कमित्वा। जरसापि मिय्यतीति जराय मिय्यति। इतो परं गुहट्ठकसुत्तवण्णनाय वुत्तनयेनेव गहेतब्बं।
39. Chaṭṭhe jarāsutte appaṃ vata jīvitaṃ idanti idaṃ vata manussānaṃ jīvitaṃ appakaṃ parittaṃ ṭhitiparittatāya sarasaparittatāyāti guhaṭṭhakasuttepi vuttanayametaṃ. Oraṃ vassasatāpi miyyatīti vassasatā oraṃ kalalādikālepi miyyati. Aticcāti vassasataṃ atikkamitvā. Jarasāpi miyyatīti jarāya miyyati. Ito paraṃ guhaṭṭhakasuttavaṇṇanāya vuttanayeneva gahetabbaṃ.
अप्पन्ति मन्दं। गमनीयो सम्परायोति परलोको गन्तब्बो। कललकालेपीति एत्थ कललकालं नाम पटिसन्धिक्खणे तीहि जातिउण्णंसूहि कतसुत्तग्गे ठिततेलबिन्दुप्पमाणं अच्छं विप्पसन्नकललं होति। यं सन्धाय वुत्तं –
Appanti mandaṃ. Gamanīyo samparāyoti paraloko gantabbo. Kalalakālepīti ettha kalalakālaṃ nāma paṭisandhikkhaṇe tīhi jātiuṇṇaṃsūhi katasuttagge ṭhitatelabinduppamāṇaṃ acchaṃ vippasannakalalaṃ hoti. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘तिलतेलस्स यथा बिन्दु, सप्पिमण्डो अनाविलो।
‘‘Tilatelassa yathā bindu, sappimaṇḍo anāvilo;
एवं वण्णप्पटिभागं, कललं सम्पवुच्चती’’ति॥ (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२३५; विभ॰ अट्ठ॰ २६ पकिण्णककथा)।
Evaṃ vaṇṇappaṭibhāgaṃ, kalalaṃ sampavuccatī’’ti. (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.235; vibha. aṭṭha. 26 pakiṇṇakakathā);
तस्मिं कललकालेपि। चवतीति जीवितं गळति। मरतीति जीवितवियोगं आपज्जति। अन्तरधायतीति अदस्सनं पापुणाति। विप्पलुज्जतीति छिज्जति। ‘‘अण्डजयोनिया चवति। जलाबुजयोनिया मरति। संसेदजयोनिया अन्तरधायति। ओपपातिकयोनिया विप्पलुज्जती’’ति एवमेके वण्णयन्ति। अब्बुदकालेपीति अब्बुदं नाम कललतो सत्ताहच्चयेन मंसधोवनउदकवण्णं होति, कललन्ति नामं अन्तरधायति। वुत्तम्पि चेतं –
Tasmiṃ kalalakālepi. Cavatīti jīvitaṃ gaḷati. Maratīti jīvitaviyogaṃ āpajjati. Antaradhāyatīti adassanaṃ pāpuṇāti. Vippalujjatīti chijjati. ‘‘Aṇḍajayoniyā cavati. Jalābujayoniyā marati. Saṃsedajayoniyā antaradhāyati. Opapātikayoniyā vippalujjatī’’ti evameke vaṇṇayanti. Abbudakālepīti abbudaṃ nāma kalalato sattāhaccayena maṃsadhovanaudakavaṇṇaṃ hoti, kalalanti nāmaṃ antaradhāyati. Vuttampi cetaṃ –
‘‘सत्ताहं कललं होति, परिपक्कं समूहतं।
‘‘Sattāhaṃ kalalaṃ hoti, paripakkaṃ samūhataṃ;
विवट्टमानं तब्भावं, अब्बुदं नाम जायती’’ति॥ (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२३५)।
Vivaṭṭamānaṃ tabbhāvaṃ, abbudaṃ nāma jāyatī’’ti. (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.235);
तस्मिं अब्बुदकालेपि। पेसिकालेपीति तस्मापि अब्बुदा सत्ताहच्चयेन विलीनतिपुसदिसा पेसि नाम सञ्जायति। सा मरिचफाणितेन दीपेतब्बा। गामदारिका हि सुपक्कानि मरिचानि गहेत्वा साटकन्ते भण्डिकं कत्वा पीळेत्वा मण्डं आदाय कपाले पक्खिपित्वा आतपे ठपेन्ति, तं सुक्खमानं सब्बभागेहि मुच्चति। एवरूपा पेसि होति, अब्बुदन्ति नामं अन्तरधायति। वुत्तम्पि चेतं –
Tasmiṃ abbudakālepi. Pesikālepīti tasmāpi abbudā sattāhaccayena vilīnatipusadisā pesi nāma sañjāyati. Sā maricaphāṇitena dīpetabbā. Gāmadārikā hi supakkāni maricāni gahetvā sāṭakante bhaṇḍikaṃ katvā pīḷetvā maṇḍaṃ ādāya kapāle pakkhipitvā ātape ṭhapenti, taṃ sukkhamānaṃ sabbabhāgehi muccati. Evarūpā pesi hoti, abbudanti nāmaṃ antaradhāyati. Vuttampi cetaṃ –
‘‘सत्ताहं अब्बुदं होति, परिपक्कं समूहतं।
‘‘Sattāhaṃ abbudaṃ hoti, paripakkaṃ samūhataṃ;
विवट्टमानं तब्भावं, पेसि नाम पजायती’’ति॥ (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२३५)।
Vivaṭṭamānaṃ tabbhāvaṃ, pesi nāma pajāyatī’’ti. (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.235);
तस्मिं पेसिकालेपि। घनकालेपीति ततोपि पेसितो सत्ताहच्चयेन कुक्कुटण्डसण्ठानो घनो नाम मंसपिण्डो निब्बत्तति, पेसीति नामं अन्तरधायति। वुत्तम्पि चेतं –
Tasmiṃ pesikālepi. Ghanakālepīti tatopi pesito sattāhaccayena kukkuṭaṇḍasaṇṭhāno ghano nāma maṃsapiṇḍo nibbattati, pesīti nāmaṃ antaradhāyati. Vuttampi cetaṃ –
‘‘सत्ताहं पेसि भवति, परिपक्कं समूहतं।
‘‘Sattāhaṃ pesi bhavati, paripakkaṃ samūhataṃ;
विवट्टमानं तब्भावं, घनोति नाम जायति॥
Vivaṭṭamānaṃ tabbhāvaṃ, ghanoti nāma jāyati.
‘‘यथा कुक्कुटिया अण्डं, समन्ता परिमण्डलं।
‘‘Yathā kukkuṭiyā aṇḍaṃ, samantā parimaṇḍalaṃ;
एवं घनस्स सण्ठानं, निब्बत्तं कम्मपच्चया’’ति॥ (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२३५)।
Evaṃ ghanassa saṇṭhānaṃ, nibbattaṃ kammapaccayā’’ti. (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.235);
तस्मिं घनकालेपि। पसाखकालेपीति पञ्चमे सत्ताहे द्विन्नं द्विन्नं हत्थपादानं सीसस्स चत्थाय पञ्च पीळका जायन्ति, यं सन्धाय वुत्तं – ‘‘पञ्चमे, भिक्खवे, सत्ताहे पञ्च पीळका सण्ठहन्ति कम्मतो’’ति। तस्मिं पसाखकालेपि। ततो परं छट्ठसत्तमादीनि सत्ताहानि अतिक्कम्म देसनं सङ्खिपित्वा द्वाचत्तालीससत्ताहे परिणतकाले केसलोमनखादीनं उप्पत्तिकालञ्च। तस्स च नाभितो उट्ठितो नाळो मातु उदरपटलेन एकाबद्धो होति, सो उप्पलदण्डको विय छिद्दो, तेन आहाररसो संसरित्वा आहारसमुट्ठानरूपं समुट्ठापेति। एवं सो दसमासे यापेति, तं सब्बं अवत्वा ‘‘सूतिघरे’’ति आह। यं सन्धाय वुत्तं –
Tasmiṃ ghanakālepi. Pasākhakālepīti pañcame sattāhe dvinnaṃ dvinnaṃ hatthapādānaṃ sīsassa catthāya pañca pīḷakā jāyanti, yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘pañcame, bhikkhave, sattāhe pañca pīḷakā saṇṭhahanti kammato’’ti. Tasmiṃ pasākhakālepi. Tato paraṃ chaṭṭhasattamādīni sattāhāni atikkamma desanaṃ saṅkhipitvā dvācattālīsasattāhe pariṇatakāle kesalomanakhādīnaṃ uppattikālañca. Tassa ca nābhito uṭṭhito nāḷo mātu udarapaṭalena ekābaddho hoti, so uppaladaṇḍako viya chiddo, tena āhāraraso saṃsaritvā āhārasamuṭṭhānarūpaṃ samuṭṭhāpeti. Evaṃ so dasamāse yāpeti, taṃ sabbaṃ avatvā ‘‘sūtighare’’ti āha. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘केसा लोमा नखानि च’’।
‘‘Kesā lomā nakhāni ca’’;
‘‘यञ्चस्स भुञ्जती माता, अन्नं पानञ्च भोजनं।
‘‘Yañcassa bhuñjatī mātā, annaṃ pānañca bhojanaṃ;
तेन सो तत्थ यापेति, मातुकुच्छिगतो नरो’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.२३५; कथा॰ ६९२)।
Tena so tattha yāpeti, mātukucchigato naro’’ti. (saṃ. ni. 1.235; kathā. 692);
तत्थ सूतिघरेति सूतिकघरे, विजायनघरेति अत्थो। ‘‘सूतिकाघरे’’ति वा पाठो, सूतिकायाति पदच्छेदो। अद्धमासिकोपीति जातदिवसतो पट्ठाय अद्धमासो एतस्स अत्थीति अद्धमासिको। द्वेमासिकादीसुपि एसेव नयो। जातदिवसतो पट्ठाय एकं संवच्छरं एतस्स अत्थीति संवच्छरिको। उपरि द्वेवस्सिकादीसुपि एसेव नयो।
Tattha sūtighareti sūtikaghare, vijāyanaghareti attho. ‘‘Sūtikāghare’’ti vā pāṭho, sūtikāyāti padacchedo. Addhamāsikopīti jātadivasato paṭṭhāya addhamāso etassa atthīti addhamāsiko. Dvemāsikādīsupi eseva nayo. Jātadivasato paṭṭhāya ekaṃ saṃvaccharaṃ etassa atthīti saṃvacchariko. Upari dvevassikādīsupi eseva nayo.
यदा जिण्णो होतीति यस्मिं काले जराजिण्णो भवति जज्जरीभूतो। वुद्धोति वयोवुद्धो। महल्लकोति जातिमहल्लको। अद्धगतोति तयो अद्धे अतिक्कन्तो। वयोअनुप्पत्तोति ततियं वयं अनुप्पत्तो। खण्डदन्तोति अन्तरन्तरा पतिता दन्ता फालिता च जरानुभावेन खण्डा दन्ता जाता अस्साति खण्डदन्तो। पलितकेसोति पण्डरकेसो। विलूनन्ति लुञ्चित्वा गहितकेसा विय खल्लाटसीसो । खलितसिरोति महाखल्लाटसीसो। वलिनन्ति सञ्जातवलि। तिलकाहतगत्तोति सेततिलककाळतिलकेहि विकिण्णसरीरो। भोग्गोति भग्गो, इमिनापिस्स वङ्कभावं दीपेति। दण्डपरायणोति दण्डपटिस्सरणो दण्डदुतियो। सो जरायपीति सो पुग्गलो जरायपि अभिभूतो मरति। नत्थि मरणम्हा मोक्खोति मरणतो मुञ्चनुपायो नत्थि नुपलब्भति।
Yadā jiṇṇo hotīti yasmiṃ kāle jarājiṇṇo bhavati jajjarībhūto. Vuddhoti vayovuddho. Mahallakoti jātimahallako. Addhagatoti tayo addhe atikkanto. Vayoanuppattoti tatiyaṃ vayaṃ anuppatto. Khaṇḍadantoti antarantarā patitā dantā phālitā ca jarānubhāvena khaṇḍā dantā jātā assāti khaṇḍadanto. Palitakesoti paṇḍarakeso. Vilūnanti luñcitvā gahitakesā viya khallāṭasīso . Khalitasiroti mahākhallāṭasīso. Valinanti sañjātavali. Tilakāhatagattoti setatilakakāḷatilakehi vikiṇṇasarīro. Bhoggoti bhaggo, imināpissa vaṅkabhāvaṃ dīpeti. Daṇḍaparāyaṇoti daṇḍapaṭissaraṇo daṇḍadutiyo. So jarāyapīti so puggalo jarāyapi abhibhūto marati. Natthi maraṇamhā mokkhoti maraṇato muñcanupāyo natthi nupalabbhati.
फलानमिव पक्कानं, पातो पतनतो भयन्ति परिपाकगतानं सिथिलवण्टानं पनसफलादिपक्कानं पच्चूसकाले अवस्सं पतिस्सन्तीति फलसामिकानं भायमानानं विय। एवं जातान मच्चानं, निच्चं मरणतो भयन्ति एवमेव उप्पन्नानं सत्तानं मच्चुसङ्खातमरणतो सततं कालं भयं।
Phalānamiva pakkānaṃ, pāto patanato bhayanti paripākagatānaṃ sithilavaṇṭānaṃ panasaphalādipakkānaṃ paccūsakāle avassaṃ patissantīti phalasāmikānaṃ bhāyamānānaṃ viya. Evaṃ jātāna maccānaṃ, niccaṃ maraṇato bhayanti evameva uppannānaṃ sattānaṃ maccusaṅkhātamaraṇato satataṃ kālaṃ bhayaṃ.
यथापि कुम्भकारस्साति यथा नाम मत्तिकाभाजनं करोन्तस्स। कतं मत्तिकभाजनन्ति (सु॰ नि॰ ५८२) तेन निट्ठापितभाजनं। सब्बं भेदनपरियन्तन्ति पक्कापक्कं सब्बं भेदनं भिज्जपरियन्तं अवसानं अस्साति भेदनपरियन्तं। एवं मच्चान जीवितन्ति एवमेव सत्तानं आयुसङ्खारं।
Yathāpikumbhakārassāti yathā nāma mattikābhājanaṃ karontassa. Kataṃ mattikabhājananti (su. ni. 582) tena niṭṭhāpitabhājanaṃ. Sabbaṃ bhedanapariyantanti pakkāpakkaṃ sabbaṃ bhedanaṃ bhijjapariyantaṃ avasānaṃ assāti bhedanapariyantaṃ. Evaṃ maccāna jīvitanti evameva sattānaṃ āyusaṅkhāraṃ.
दहरा च महन्ता चाति तरुणा च महल्लका च। ये बाला ये च पण्डिताति ये च अस्सासपस्सासायत्ता जीविता बाला ये च पण्डिच्चेन समन्नागता बुद्धादयो। सब्बे मच्चुवसं यन्तीति एते वुत्तप्पकारा दहरादयो सब्बे मच्चुनो इस्सरियं उपगच्छन्ति।
Daharāca mahantā cāti taruṇā ca mahallakā ca. Ye bālā ye ca paṇḍitāti ye ca assāsapassāsāyattā jīvitā bālā ye ca paṇḍiccena samannāgatā buddhādayo. Sabbe maccuvasaṃ yantīti ete vuttappakārā daharādayo sabbe maccuno issariyaṃ upagacchanti.
तेसं मच्चुपरेतानन्ति एतेसं मच्चुना परिवारितानं। गच्छतं परलोकतोति इतो मनुस्सलोकतो परलोकं गच्छन्तानं। न पिता तायते पुत्तन्ति पिता पुत्तं न रक्खति। ञाती वा पन ञातकेति मातापितिपक्खिका ञाती वा तेयेव ञातके रक्खितुं न सक्कोन्ति।
Tesaṃ maccuparetānanti etesaṃ maccunā parivāritānaṃ. Gacchataṃ paralokatoti ito manussalokato paralokaṃ gacchantānaṃ. Na pitā tāyate puttanti pitā puttaṃ na rakkhati. Ñātī vā pana ñātaketi mātāpitipakkhikā ñātī vā teyeva ñātake rakkhituṃ na sakkonti.
पेक्खतञ्ञेव ञातीनन्ति वुत्तविधानंयेव ञातीनं पेक्खन्तानंयेव ओलोकेन्तानंयेव। पस्स लालप्पतं पुथूति पस्साति आलपनं। लालपन्तानं विलपन्तानं पुथूनं नानप्पकारानं। एकमेकोव मच्चानं, गोवज्झो विय निय्यतीति सत्तानं एकमेको वधाय निय्यमानगोणो विय मरणाय निय्यति पापुणीयति। एवमब्भाहतो लोकोति एवमेव सत्तलोको भुसं आहतो। मच्चुना च जराय चाति मरणेन च जराय च अभिभूतो।
Pekkhataññeva ñātīnanti vuttavidhānaṃyeva ñātīnaṃ pekkhantānaṃyeva olokentānaṃyeva. Passa lālappataṃ puthūti passāti ālapanaṃ. Lālapantānaṃ vilapantānaṃ puthūnaṃ nānappakārānaṃ. Ekamekova maccānaṃ, govajjho viya niyyatīti sattānaṃ ekameko vadhāya niyyamānagoṇo viya maraṇāya niyyati pāpuṇīyati. Evamabbhāhato lokoti evameva sattaloko bhusaṃ āhato. Maccunā ca jarāya cāti maraṇena ca jarāya ca abhibhūto.
४०. ममायितेति ममायितवत्थुकारणा। विनाभावं सन्तमेविदन्ति सन्तं विज्जमानं विनाभावमेव इदं, न सक्का अविनाभावेन भवितुन्ति वुत्तं होति।
40.Mamāyiteti mamāyitavatthukāraṇā. Vinābhāvaṃ santamevidanti santaṃ vijjamānaṃ vinābhāvameva idaṃ, na sakkā avinābhāvena bhavitunti vuttaṃ hoti.
सोचन्तीति चित्तेन सोचनं करोन्ति। किलमन्तीति कायेन किलमथं पापुणन्ति। परिदेवन्तीति नानाविधं वाचाविलापं भणन्ति। उरत्ताळिं कन्दन्तीति उरं ताळेत्वा ताळेत्वा कन्दन्ति। सम्मोहं आपज्जन्तीति सम्मोहभावं पापुणन्ति।
Socantīti cittena socanaṃ karonti. Kilamantīti kāyena kilamathaṃ pāpuṇanti. Paridevantīti nānāvidhaṃ vācāvilāpaṃ bhaṇanti. Urattāḷiṃ kandantīti uraṃ tāḷetvā tāḷetvā kandanti. Sammohaṃ āpajjantīti sammohabhāvaṃ pāpuṇanti.
अनिच्चोति हुत्वा अभावट्ठेन। सङ्खतोति पच्चयेहि सङ्गम्म कतो। पटिच्चसमुप्पन्नोति पच्चयसामग्गिं पटिच्च न पच्चक्खाय सह सम्मा च उप्पन्नो। खयधम्मोति खयं गमनसभावो। वयधम्मोति वयं गमनसभावो, भङ्गवसेन भङ्गगमनसभावोति अत्थो। विरागधम्मोति विरज्जनसभावो। निरोधधम्मोति निरुज्झनसभावो। य्वायं परिग्गहोति यो अयं परिग्गहो। ‘‘याय परिग्गहो’’तिपि पाठो, अयमेव पदच्छेदो। निच्चोति सततकालिको। धुवोति थिरो। सस्सतोति अचवनो। अविपरिणामधम्मोति पकतिअजहनसभावो। सस्सति समं तथेव ठस्सतीति चन्दसूरियसिनेरुमहासमुद्दपथवीपब्बतादयो विय तिट्ठेय्य।
Aniccoti hutvā abhāvaṭṭhena. Saṅkhatoti paccayehi saṅgamma kato. Paṭiccasamuppannoti paccayasāmaggiṃ paṭicca na paccakkhāya saha sammā ca uppanno. Khayadhammoti khayaṃ gamanasabhāvo. Vayadhammoti vayaṃ gamanasabhāvo, bhaṅgavasena bhaṅgagamanasabhāvoti attho. Virāgadhammoti virajjanasabhāvo. Nirodhadhammoti nirujjhanasabhāvo. Yvāyaṃ pariggahoti yo ayaṃ pariggaho. ‘‘Yāya pariggaho’’tipi pāṭho, ayameva padacchedo. Niccoti satatakāliko. Dhuvoti thiro. Sassatoti acavano. Avipariṇāmadhammoti pakatiajahanasabhāvo. Sassati samaṃ tatheva ṭhassatīti candasūriyasinerumahāsamuddapathavīpabbatādayo viya tiṭṭheyya.
नानाभावोति जातिया नानाभावो। विनाभावोति मरणेन वियोगभावो। अञ्ञथाभावोति सब्भावतो अञ्ञथाभावो। पुरिमानं पुरिमानं खन्धानन्ति अनन्तरे पुरे उप्पन्नानं खन्धानं। विपरिणामञ्ञथाभावाति पकतिभावं जहित्वा अञ्ञथाभावेन। पच्छिमा पच्छिमा खन्धादयो पवत्तन्ति उप्पज्जन्तीति सम्बन्धो।
Nānābhāvoti jātiyā nānābhāvo. Vinābhāvoti maraṇena viyogabhāvo. Aññathābhāvoti sabbhāvato aññathābhāvo. Purimānaṃ purimānaṃ khandhānanti anantare pure uppannānaṃ khandhānaṃ. Vipariṇāmaññathābhāvāti pakatibhāvaṃ jahitvā aññathābhāvena. Pacchimā pacchimā khandhādayo pavattanti uppajjantīti sambandho.
सब्बं घरावासपलिबोधन्ति सकलं गिहिभावजटं। ञातिमित्तामच्चपलिबोधन्ति मातापितुपक्खिका ञाती, मित्ता सहाया, अमच्चा भच्चा। सन्निधिपलिबोधन्ति निधानजटं छिन्दित्वा। केसमस्सुं ओहारेत्वाति केसे च मस्सूनि च ओरोपयित्वा। कासायानि वत्थानीति कसायरसपीतानि वत्थानि।
Sabbaṃ gharāvāsapalibodhanti sakalaṃ gihibhāvajaṭaṃ. Ñātimittāmaccapalibodhanti mātāpitupakkhikā ñātī, mittā sahāyā, amaccā bhaccā. Sannidhipalibodhanti nidhānajaṭaṃ chinditvā. Kesamassuṃ ohāretvāti kese ca massūni ca oropayitvā. Kāsāyāni vatthānīti kasāyarasapītāni vatthāni.
४१. मामकोति मम उपासको भिक्खु वाति सङ्खं गतो, बुद्धादीनि वा वत्थूनि ममायमानो।
41.Māmakoti mama upāsako bhikkhu vāti saṅkhaṃ gato, buddhādīni vā vatthūni mamāyamāno.
तेसं तेसं सत्तानन्ति अनेकेसं सत्तानं साधारणनिद्देसो। ‘‘यञ्ञदत्तस्स मरणं, सोमदत्तस्स मरण’’न्ति एवञ्हि दिवसम्पि कथियमाने नेव सत्ता परियादानं गच्छन्ति, न सब्बं अपरत्तदीपनं सिज्झति। इमेहि पन द्वीहि पदेहि न कोचि सत्तो अपरियादिन्नो होति, न किञ्चि अपरत्तादीपनं न सिज्झति। तम्हा तम्हाति अयं गतिवसेन अनेकेसं निकायानं साधारणनिद्देसो। सत्तनिकायाति सत्तानं निकाया, सत्तघटा सत्तसमूहाति अत्थो। चुतीति चवनवसेन वुत्तं। एकचतुपञ्चक्खन्धाय चुतिया सामञ्ञवचनमेतं। चवनताति भाववचनेन लक्खणनिदस्सनं। भेदोति चुतिखन्धानं भङ्गुप्पत्तिपरिदीपनं। अन्तरधानन्ति घटस्स विय भिन्नस्स भिन्नानं खन्धानं येन केनचि परियायेन ठानाभावपरिदीपनं। मच्चुमरणन्ति मच्चुसङ्खातं मरणं, न खणिकमरणं। कालो नाम अन्तको, तस्स किरियाति कालंकिरिया। एत्तावता सम्मुतिमरणं दीपितं। इदानि परमत्थेन दीपेतुं ‘‘खन्धानं भेदो’’तिआदिमाह। परमत्थेन हि खन्धायेव भिज्जन्ति, न सत्तो नाम कोचि मरति। खन्धेसु पन भिज्जमानेसु सत्तो मरति, भिन्नेसु ‘‘मतो’’ति वोहारो होति।
Tesaṃ tesaṃ sattānanti anekesaṃ sattānaṃ sādhāraṇaniddeso. ‘‘Yaññadattassa maraṇaṃ, somadattassa maraṇa’’nti evañhi divasampi kathiyamāne neva sattā pariyādānaṃ gacchanti, na sabbaṃ aparattadīpanaṃ sijjhati. Imehi pana dvīhi padehi na koci satto apariyādinno hoti, na kiñci aparattādīpanaṃ na sijjhati. Tamhā tamhāti ayaṃ gativasena anekesaṃ nikāyānaṃ sādhāraṇaniddeso. Sattanikāyāti sattānaṃ nikāyā, sattaghaṭā sattasamūhāti attho. Cutīti cavanavasena vuttaṃ. Ekacatupañcakkhandhāya cutiyā sāmaññavacanametaṃ. Cavanatāti bhāvavacanena lakkhaṇanidassanaṃ. Bhedoti cutikhandhānaṃ bhaṅguppattiparidīpanaṃ. Antaradhānanti ghaṭassa viya bhinnassa bhinnānaṃ khandhānaṃ yena kenaci pariyāyena ṭhānābhāvaparidīpanaṃ. Maccumaraṇanti maccusaṅkhātaṃ maraṇaṃ, na khaṇikamaraṇaṃ. Kālo nāma antako, tassa kiriyāti kālaṃkiriyā. Ettāvatā sammutimaraṇaṃ dīpitaṃ. Idāni paramatthena dīpetuṃ ‘‘khandhānaṃ bhedo’’tiādimāha. Paramatthena hi khandhāyeva bhijjanti, na satto nāma koci marati. Khandhesu pana bhijjamānesu satto marati, bhinnesu ‘‘mato’’ti vohāro hoti.
एत्थ च चतुवोकारपञ्चवोकारवसेन खन्धानं भेदो, एकवोकारवसेन कळेवरस्स निक्खेपो। चतुवोकारवसेन वा खन्धानं भेदो, सेसद्वयवसेन कळेवरस्स निक्खेपो वेदितब्बो। कस्मा? कामरूपभवद्वयेपि रूपकायसङ्खातस्स कळेवरस्स सब्भावतो। यस्मा वा चातुमहाराजिकादीसु खन्धा भिज्जन्तेव, न किञ्चि निक्खिपन्ति, तस्मा तेसं वसेन खन्धानं भेदो, मनुस्सादीसु कळेवरस्स निक्खेपो। एत्थ च कळेवरस्स निक्खेपकरणतो मरणं ‘‘कळेवरस्स निक्खेपो’’ति वुत्तं। जीवितिन्द्रियस्सुपच्छेदोति इमिना इन्द्रियबद्धस्सेव मरणं नाम होति, अनिन्द्रियबद्धस्स मरणं नाम नत्थीति दस्सेति। ‘‘सस्सं मतं, रुक्खो मतो’’ति इदं पन वोहारमत्तमेव। अत्थतो पन एवरूपानि वचनानि सस्सादीनं खयवयभावमेव दीपेन्ति। रूपगतन्ति रूपमेव रूपगतं। वेदनागतन्तिआदीसुपि एसेव नयो।
Ettha ca catuvokārapañcavokāravasena khandhānaṃ bhedo, ekavokāravasena kaḷevarassa nikkhepo. Catuvokāravasena vā khandhānaṃ bhedo, sesadvayavasena kaḷevarassa nikkhepo veditabbo. Kasmā? Kāmarūpabhavadvayepi rūpakāyasaṅkhātassa kaḷevarassa sabbhāvato. Yasmā vā cātumahārājikādīsu khandhā bhijjanteva, na kiñci nikkhipanti, tasmā tesaṃ vasena khandhānaṃ bhedo, manussādīsu kaḷevarassa nikkhepo. Ettha ca kaḷevarassa nikkhepakaraṇato maraṇaṃ ‘‘kaḷevarassa nikkhepo’’ti vuttaṃ. Jīvitindriyassupacchedoti iminā indriyabaddhasseva maraṇaṃ nāma hoti, anindriyabaddhassa maraṇaṃ nāma natthīti dasseti. ‘‘Sassaṃ mataṃ, rukkho mato’’ti idaṃ pana vohāramattameva. Atthato pana evarūpāni vacanāni sassādīnaṃ khayavayabhāvameva dīpenti. Rūpagatanti rūpameva rūpagataṃ. Vedanāgatantiādīsupi eseva nayo.
तत्थ पुब्बेव मच्चन्ति मच्चं वा भोगा पुब्बेव पठमतरञ्ञेव विजहन्ति। मच्चो वा ते भोगे पुब्बतरं जहति। कामकामीति चोरराजानं आलपति। अम्भो कामे कामयमान कामकामि भोगिनो नाम लोके असस्सता, भोगेसु वा नट्ठेसु जीवमाना च अभोगिनो होन्ति। भोगे वा पहाय सयं नस्सन्ति, तस्मा अहं महाजनस्स सोककालेपि न सोचामीति अत्थो।
Tattha pubbeva maccanti maccaṃ vā bhogā pubbeva paṭhamataraññeva vijahanti. Macco vā te bhoge pubbataraṃ jahati. Kāmakāmīti corarājānaṃ ālapati. Ambho kāme kāmayamāna kāmakāmi bhogino nāma loke asassatā, bhogesu vā naṭṭhesu jīvamānā ca abhogino honti. Bhoge vā pahāya sayaṃ nassanti, tasmā ahaṃ mahājanassa sokakālepi na socāmīti attho.
विदिता मया सत्तुक लोकधम्माति चोरराजानं आलपन्तो आह। अम्भो सत्तुक मया लाभो अलाभो यसो अयसोतिआदयो लोकधम्मा विदिता। यथेव हि चन्दो उदेति च पूरति च पुन च खीयति, यथा च सूरियो अन्धकारं विधमेन्तो महन्तं लोकप्पदेसं तपित्वान पुन सायं अत्थं पलेति अत्थं गच्छति न दिस्सति, एवमेव भोगा उप्पज्जन्ति च विनस्सन्ति च, तत्थ किं सोकेन, तस्मा न सोचामीति अत्थो।
Viditāmayā sattuka lokadhammāti corarājānaṃ ālapanto āha. Ambho sattuka mayā lābho alābho yaso ayasotiādayo lokadhammā viditā. Yatheva hi cando udeti ca pūrati ca puna ca khīyati, yathā ca sūriyo andhakāraṃ vidhamento mahantaṃ lokappadesaṃ tapitvāna puna sāyaṃ atthaṃ paleti atthaṃ gacchati na dissati, evameva bhogā uppajjanti ca vinassanti ca, tattha kiṃ sokena, tasmā na socāmīti attho.
तण्हामञ्ञनाय मञ्ञतीति तण्हाय जनितमानमञ्ञनाय मञ्ञति। मानं करोति दिट्ठिमञ्ञनायाति दिट्ठिं उपनिस्सयं कत्वा उप्पन्नाय मञ्ञनाय। मानमञ्ञनायाति सहजातमानमञ्ञनाय। किलेसमञ्ञनायाति वुत्तप्पकाराय उपतापनट्ठेन किलेसमञ्ञनाय मञ्ञति।
Taṇhāmaññanāya maññatīti taṇhāya janitamānamaññanāya maññati. Mānaṃ karoti diṭṭhimaññanāyāti diṭṭhiṃ upanissayaṃ katvā uppannāya maññanāya. Mānamaññanāyāti sahajātamānamaññanāya. Kilesamaññanāyāti vuttappakārāya upatāpanaṭṭhena kilesamaññanāya maññati.
कुहाति विम्हापका। थद्धाति खाणु विय थद्धा। लपाति पच्चयनिमित्तेन लपनका।
Kuhāti vimhāpakā. Thaddhāti khāṇu viya thaddhā. Lapāti paccayanimittena lapanakā.
४२. सङ्गतन्ति समागतं, दिट्ठं फुट्ठं वा। पियायितन्ति पियकतं।
42.Saṅgatanti samāgataṃ, diṭṭhaṃ phuṭṭhaṃ vā. Piyāyitanti piyakataṃ.
सङ्गतन्ति सम्मुखीभूतं। समागतन्ति समीपं आगतं। समाहितन्ति एकीभूतं। सन्निपतितन्ति पिण्डितं। सुपिनगतोति सुपिनं पविट्ठो। सेनाब्यूहं पस्सतीति सेनासन्निवेसं दक्खति। आरामरामणेय्यकन्ति पुप्फारामादीनं रमणीयभावं। वनरामणेय्यकादीसुपि एसेव नयो। पेतन्ति इतो परलोकं गतं। कालङ्कतन्ति मतं।
Saṅgatanti sammukhībhūtaṃ. Samāgatanti samīpaṃ āgataṃ. Samāhitanti ekībhūtaṃ. Sannipatitanti piṇḍitaṃ. Supinagatoti supinaṃ paviṭṭho. Senābyūhaṃ passatīti senāsannivesaṃ dakkhati. Ārāmarāmaṇeyyakanti pupphārāmādīnaṃ ramaṇīyabhāvaṃ. Vanarāmaṇeyyakādīsupi eseva nayo. Petanti ito paralokaṃ gataṃ. Kālaṅkatanti mataṃ.
४३. नामंयेवावसिस्सति , अक्खेय्यन्ति सब्बं रूपादिधम्मजातं पहीयति, नाममत्तमेव तु अवसिस्सति ‘‘बुद्धरक्खितो धम्मरक्खितो’’ति एवं अक्खातुं कथेतुं।
43.Nāmaṃyevāvasissati, akkheyyanti sabbaṃ rūpādidhammajātaṃ pahīyati, nāmamattameva tu avasissati ‘‘buddharakkhito dhammarakkhito’’ti evaṃ akkhātuṃ kathetuṃ.
ये चक्खुविञ्ञाणाभिसम्भूताति ये सयं चक्खुविञ्ञाणेन अभिसम्भूता रासिकता दिट्ठा चतुसमुट्ठानिका रूपा। सोतविञ्ञाणाभिसम्भूताति परतोघोसेन सोतविञ्ञाणेन रासिकता सुता द्विसमुट्ठानिका सद्दा।
Yecakkhuviññāṇābhisambhūtāti ye sayaṃ cakkhuviññāṇena abhisambhūtā rāsikatā diṭṭhā catusamuṭṭhānikā rūpā. Sotaviññāṇābhisambhūtāti paratoghosena sotaviññāṇena rāsikatā sutā dvisamuṭṭhānikā saddā.
४४. मुनयोति खीणासवमुनयो। खेमदस्सिनोति निब्बानदस्सिनो।
44.Munayoti khīṇāsavamunayo. Khemadassinoti nibbānadassino.
सोकोति सोकनिद्देसे – ब्यसतीति ब्यसनं, हितसुखं खिपति विद्धंसेतीति अत्थो। ञातीनं ब्यसनं ञातिब्यसनं, चोररोगभयादीहि ञातिक्खयो ञातिविनासोति अत्थो। तेन ञातिब्यसनेन। फुट्ठस्साति अज्झोत्थटस्स, अभिभूतस्स समन्नागतस्साति अत्थो। सेसेसुपि एसेव नयो। अयं पन विसेसो – भोगानं ब्यसनं भोगब्यसनं, राजचोरादिवसेन भोगक्खयो भोगविनासोति अत्थो। रोगोयेव ब्यसनं रोगब्यसनं। रोगो हि आरोग्यं ब्यसति विनासेतीति ब्यसनं। सीलस्स ब्यसनं सीलब्यसनं, दुस्सिल्यस्सेतं नामं। सम्मादिट्ठिं विनासयमाना उप्पन्ना दिट्ठियेव ब्यसनं दिट्ठिब्यसनं। एत्थ च पुरिमानि द्वे अनिप्फन्नानि, पच्छिमानि तीणि निप्फन्नानि तिलक्खणब्भाहतानि। पुरिमानि च तीणि नेव कुसलानि नाकुसलानि, सीलदिट्ठिब्यसनद्वयं अकुसलं।
Sokoti sokaniddese – byasatīti byasanaṃ, hitasukhaṃ khipati viddhaṃsetīti attho. Ñātīnaṃ byasanaṃ ñātibyasanaṃ, corarogabhayādīhi ñātikkhayo ñātivināsoti attho. Tena ñātibyasanena. Phuṭṭhassāti ajjhotthaṭassa, abhibhūtassa samannāgatassāti attho. Sesesupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – bhogānaṃ byasanaṃ bhogabyasanaṃ, rājacorādivasena bhogakkhayo bhogavināsoti attho. Rogoyeva byasanaṃ rogabyasanaṃ. Rogo hi ārogyaṃ byasati vināsetīti byasanaṃ. Sīlassa byasanaṃ sīlabyasanaṃ, dussilyassetaṃ nāmaṃ. Sammādiṭṭhiṃ vināsayamānā uppannā diṭṭhiyeva byasanaṃ diṭṭhibyasanaṃ. Ettha ca purimāni dve anipphannāni, pacchimāni tīṇi nipphannāni tilakkhaṇabbhāhatāni. Purimāni ca tīṇi neva kusalāni nākusalāni, sīladiṭṭhibyasanadvayaṃ akusalaṃ.
अञ्ञतरञ्ञतरेनाति गहितेसु वा येन केनचि अग्गहितेसु वा मित्तामच्चब्यसनादीसु येन केनचि। समन्नागतस्साति समनुबन्धस्स अपरिमुच्चमानस्स। अञ्ञतरञ्ञतरेन दुक्खधम्मेनाति येन केनचि सोकदुक्खस्स उप्पत्तिहेतुना। सोकोति सोचनकवसेन सोको। इदं तेहि कारणेहि उप्पज्जनकसोकस्स सभावपच्चत्तं। सोचनाति सोचनाकारो। सोचितत्तन्ति सोचितभावो। अन्तोसोकोति अब्भन्तरसोको। दुतियपदं उपसग्गेन वड्ढितं। सो हि अब्भन्तरं सुक्खापेन्तो विय परिसुक्खापेन्तो विय उप्पज्जतीति ‘‘अन्तोसोको अन्तोपरिसोको’’ति वुच्चति। अन्तोदाहोति अब्भन्तरदाहो। दुतियपदं उपसग्गेन वड्ढितं। चेतसो परिज्झायनाति चित्तस्स झाननाकारो। सोको हि उप्पज्जमानो अग्गि विय चित्तं झापेति दहति, ‘‘चित्तं मे झामं, न मे किञ्चि पटिभाती’’ति वदापेति। दुक्खितो मनो दुम्मनो, तस्स भावो दोमनस्सं। अनुपविट्ठट्ठेन सोकोव सल्लन्ति सोकसल्लं।
Aññataraññatarenāti gahitesu vā yena kenaci aggahitesu vā mittāmaccabyasanādīsu yena kenaci. Samannāgatassāti samanubandhassa aparimuccamānassa. Aññataraññatarena dukkhadhammenāti yena kenaci sokadukkhassa uppattihetunā. Sokoti socanakavasena soko. Idaṃ tehi kāraṇehi uppajjanakasokassa sabhāvapaccattaṃ. Socanāti socanākāro. Socitattanti socitabhāvo. Antosokoti abbhantarasoko. Dutiyapadaṃ upasaggena vaḍḍhitaṃ. So hi abbhantaraṃ sukkhāpento viya parisukkhāpento viya uppajjatīti ‘‘antosoko antoparisoko’’ti vuccati. Antodāhoti abbhantaradāho. Dutiyapadaṃ upasaggena vaḍḍhitaṃ. Cetaso parijjhāyanāti cittassa jhānanākāro. Soko hi uppajjamāno aggi viya cittaṃ jhāpeti dahati, ‘‘cittaṃ me jhāmaṃ, na me kiñci paṭibhātī’’ti vadāpeti. Dukkhito mano dummano, tassa bhāvo domanassaṃ. Anupaviṭṭhaṭṭhena sokova sallanti sokasallaṃ.
परिदेवनिद्देसे – ‘‘मय्हं धीता, मय्हं पुत्तो’’ति एवं आदिस्स आदिस्स देवन्ति रोदन्ति एतेनाति आदेवो। तं तं वण्णं परिकित्तेत्वा परिकित्तेत्वा देवन्ति एतेनाति परिदेवो। ततो परानि द्वे द्वे पदानि पुरिमद्वयस्सेव आकारभावनिद्देसवसेन वुत्तानि। वाचाति वचनं। पलापोति तुच्छं निरत्थकवचनं । उप्पड्ढभणितअञ्ञभणितादिवसेन विरूपो पलापो विप्पलापो। लालप्पोति पुनप्पुनं लपनं। लालप्पनाकारो लालप्पना। लालप्पितस्स भावो लालप्पितत्तं। मच्छरियादीनि वुत्तत्थानेव।
Paridevaniddese – ‘‘mayhaṃ dhītā, mayhaṃ putto’’ti evaṃ ādissa ādissa devanti rodanti etenāti ādevo. Taṃ taṃ vaṇṇaṃ parikittetvā parikittetvā devanti etenāti paridevo. Tato parāni dve dve padāni purimadvayasseva ākārabhāvaniddesavasena vuttāni. Vācāti vacanaṃ. Palāpoti tucchaṃ niratthakavacanaṃ . Uppaḍḍhabhaṇitaaññabhaṇitādivasena virūpo palāpo vippalāpo. Lālappoti punappunaṃ lapanaṃ. Lālappanākāro lālappanā. Lālappitassa bhāvo lālappitattaṃ. Macchariyādīni vuttatthāneva.
४५. सत्तमगाथा एवं मरणब्भाहते लोके अनुरूपपटिपत्तिदस्सनत्थं वुत्ता। तत्थ पतिलीनचरस्साति ततो ततो पतिलीनं चित्तं कत्वा चरन्तस्स। भिक्खुनोति कल्याणपुथुज्जनस्स वा सेक्खस्स वा। सामग्गियमाहु तस्स तं, यो अत्तानं भवने न दस्सयेति तस्सेतं पतिरूपमाहु, यो एवंपटिपन्नो निरयादिभेदे भवने अत्तानं न दस्सये। एवञ्हि सो इमम्हा मरणा मुच्चेय्याति अधिप्पायो।
45. Sattamagāthā evaṃ maraṇabbhāhate loke anurūpapaṭipattidassanatthaṃ vuttā. Tattha patilīnacarassāti tato tato patilīnaṃ cittaṃ katvā carantassa. Bhikkhunoti kalyāṇaputhujjanassa vā sekkhassa vā. Sāmaggiyamāhu tassa taṃ, yo attānaṃ bhavane na dassayeti tassetaṃ patirūpamāhu, yo evaṃpaṭipanno nirayādibhede bhavane attānaṃ na dassaye. Evañhi so imamhā maraṇā mucceyyāti adhippāyo.
पतिलीनचरा वुच्चन्तीति ततो ततो लीनचित्ताचारा कथीयन्ति। सत्त सेक्खाति अधिसीलादीसु तीसु सिक्खासु सिक्खन्तीति सोतापत्तिमग्गट्ठं आदिं कत्वा याव अरहत्तमग्गट्ठा सत्त सेक्खा। अरहाति फलट्ठो। सो निट्ठितचित्तत्ता पतिलीनो। सेक्खानं पतिलीनचरणभावे कारणं दस्सेन्तो ‘‘किं कारणा’’तिआदिमाह। ते ततो ततोति ते सत्त सेक्खा तेहि तेहि आरम्मणेहि चित्तं पतिलीनेन्ताति अत्तनो चित्तं निलीनेन्ता। पतिकुटेन्ताति सङ्कोचेन्ता। पतिवट्टेन्ताति कटसारकं विय आभुजेन्ता। सन्निरुद्धन्ताति सन्निरुज्झन्ता। सन्निगण्हन्ताति निग्गहं कुरुमाना। सन्निवारेन्ताति वारयमाना। रक्खन्ताति रक्खं कुरुमाना। गोपेन्ताति चित्तमञ्जूसाय गोपयमाना।
Patilīnacarā vuccantīti tato tato līnacittācārā kathīyanti. Satta sekkhāti adhisīlādīsu tīsu sikkhāsu sikkhantīti sotāpattimaggaṭṭhaṃ ādiṃ katvā yāva arahattamaggaṭṭhā satta sekkhā. Arahāti phalaṭṭho. So niṭṭhitacittattā patilīno. Sekkhānaṃ patilīnacaraṇabhāve kāraṇaṃ dassento ‘‘kiṃ kāraṇā’’tiādimāha. Te tato tatoti te satta sekkhā tehi tehi ārammaṇehi cittaṃ patilīnentāti attano cittaṃ nilīnentā. Patikuṭentāti saṅkocentā. Pativaṭṭentāti kaṭasārakaṃ viya ābhujentā. Sanniruddhantāti sannirujjhantā. Sannigaṇhantāti niggahaṃ kurumānā. Sannivārentāti vārayamānā. Rakkhantāti rakkhaṃ kurumānā. Gopentāti cittamañjūsāya gopayamānā.
इदानि द्वारवसेन दस्सेन्तो ‘‘चक्खुद्वारे’’तिआदिमाह। तत्थ चक्खुद्वारेति चक्खुविञ्ञाणद्वारे। सोतद्वारादीसुपि एसेव नयो। भिक्खुनोति पुथुज्जनकल्याणकस्स वा भिक्खुनो, सेक्खस्स वा भिक्खुनोति भिक्खुसद्दस्स वचनत्थं अवत्वा इधाधिप्पेतभिक्खुयेव दस्सितो। तत्थ पुथुज्जनो च सो किलेसानं असमुच्छिन्नत्ता, कल्याणो च सीलादिपटिपत्तियुत्तत्ताति पुथुज्जनकल्याणोव पुथुज्जनकल्याणको, तस्स पुथुज्जनकल्याणकस्स। अधिसीलादीनि सिक्खतीति सेक्खो, तस्स सेक्खस्स वा सोतापन्नस्स वा सकदागामिनो वा अनागामिनो वा।
Idāni dvāravasena dassento ‘‘cakkhudvāre’’tiādimāha. Tattha cakkhudvāreti cakkhuviññāṇadvāre. Sotadvārādīsupi eseva nayo. Bhikkhunoti puthujjanakalyāṇakassa vā bhikkhuno, sekkhassa vā bhikkhunoti bhikkhusaddassa vacanatthaṃ avatvā idhādhippetabhikkhuyeva dassito. Tattha puthujjano ca so kilesānaṃ asamucchinnattā, kalyāṇo ca sīlādipaṭipattiyuttattāti puthujjanakalyāṇova puthujjanakalyāṇako, tassa puthujjanakalyāṇakassa. Adhisīlādīni sikkhatīti sekkho, tassa sekkhassa vā sotāpannassa vā sakadāgāmino vā anāgāmino vā.
आसन्ति निसीदन्ति एत्थाति आसनं। यत्थाति येसु मञ्चपीठादीसु। मञ्चोतिआदीनि आसनस्स पभेदवचनानि। मञ्चोपि हि निसज्जायपि ओकासत्ता इध आसनेसु वुत्तो, सो पन मसारकबुन्दिकाबद्धकुळीरपादकआहच्चपादकानं अञ्ञतरो। पीठम्पि तेसं अञ्ञतरमेव। भिसीति उण्णभिसि चोळभिसि वाकभिसि तिणभिसि पण्णभिसीनं अञ्ञतरा। तट्टिकाति तालपण्णादीहि विनित्वा कता। चम्मखण्डोति निसज्जारहो यो कोचि चम्मखण्डो। तिणसन्थारादयो तिणादीनि गुम्बेत्वा कता। असप्पायरूपदस्सनेनाति असप्पायानं इट्ठरूपानं ओलोकनेन। रित्तन्ति अब्भन्तरतो तुच्छं। विवित्तन्ति बहिद्धापवेसनेन सुञ्ञं। पविवित्तन्ति कोचि गहट्ठो तत्थ नत्थीति अतिरेकेन सुञ्ञं। असप्पायसद्दस्सवनेपि एसेव नयो। पञ्चहि कामगुणेहीति इत्थिरूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बेहि पञ्चहि कामकोट्ठासेहि। वुत्तम्पि चेतं –
Āsanti nisīdanti etthāti āsanaṃ. Yatthāti yesu mañcapīṭhādīsu. Mañcotiādīni āsanassa pabhedavacanāni. Mañcopi hi nisajjāyapi okāsattā idha āsanesu vutto, so pana masārakabundikābaddhakuḷīrapādakaāhaccapādakānaṃ aññataro. Pīṭhampi tesaṃ aññatarameva. Bhisīti uṇṇabhisi coḷabhisi vākabhisi tiṇabhisi paṇṇabhisīnaṃ aññatarā. Taṭṭikāti tālapaṇṇādīhi vinitvā katā. Cammakhaṇḍoti nisajjāraho yo koci cammakhaṇḍo. Tiṇasanthārādayo tiṇādīni gumbetvā katā. Asappāyarūpadassanenāti asappāyānaṃ iṭṭharūpānaṃ olokanena. Rittanti abbhantarato tucchaṃ. Vivittanti bahiddhāpavesanena suññaṃ. Pavivittanti koci gahaṭṭho tattha natthīti atirekena suññaṃ. Asappāyasaddassavanepi eseva nayo. Pañcahi kāmaguṇehīti itthirūpasaddagandharasaphoṭṭhabbehi pañcahi kāmakoṭṭhāsehi. Vuttampi cetaṃ –
‘‘रूपा सद्दा रसा गन्धा, फोट्ठब्बा च मनोरमा।
‘‘Rūpā saddā rasā gandhā, phoṭṭhabbā ca manoramā;
पञ्च कामगुणा लोके, इत्थिरूपस्मिं दिस्सरे’’ति॥ (अ॰ नि॰ ५.५५)।
Pañca kāmaguṇā loke, itthirūpasmiṃ dissare’’ti. (a. ni. 5.55);
भजतोति चित्तेन सेवनं करोन्तस्स। सम्भजतोति सम्मा सेवन्तस्स। सेवतोति उपसङ्कमन्तस्स। निसेवतोति निस्सयं कत्वा सेवन्तस्स। संसेवतोति सुट्ठु सेवन्तस्स। पटिसेवतोति पुनप्पुनं उपसङ्कमन्तस्स।
Bhajatoti cittena sevanaṃ karontassa. Sambhajatoti sammā sevantassa. Sevatoti upasaṅkamantassa. Nisevatoti nissayaṃ katvā sevantassa. Saṃsevatoti suṭṭhu sevantassa. Paṭisevatoti punappunaṃ upasaṅkamantassa.
गणसामग्गीति समणानं एकीभावो समग्गभावो। धम्मसामग्गीति सत्ततिंसबोधिपक्खियधम्मानं समूहभावो। अनभिनिब्बत्तिसामग्गीति अनिब्बत्तमानानं अनुप्पज्जमानानं अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बुतानं अरहन्तानं समूहो। समग्गाति कायेन अवियोगा। सम्मोदमानाति चित्तेन सुट्ठु मोदमाना तुस्समाना। अविवदमानाति वाचाय विवादं अकुरुमाना। खीरोदकीभूताति खीरेन संसट्ठउदकसदिसा।
Gaṇasāmaggīti samaṇānaṃ ekībhāvo samaggabhāvo. Dhammasāmaggīti sattatiṃsabodhipakkhiyadhammānaṃ samūhabhāvo. Anabhinibbattisāmaggīti anibbattamānānaṃ anuppajjamānānaṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbutānaṃ arahantānaṃ samūho. Samaggāti kāyena aviyogā. Sammodamānāti cittena suṭṭhu modamānā tussamānā. Avivadamānāti vācāya vivādaṃ akurumānā. Khīrodakībhūtāti khīrena saṃsaṭṭhaudakasadisā.
ते एकतो पक्खन्दन्तीति ते बोधिपक्खियधम्मा एकं आरम्मणं पविसन्ति। पसीदन्तीति तस्मिंयेव आरम्मणे पसादमापज्जन्ति। अनुपादिसेसायाति उपादिविरहिताय।
Te ekato pakkhandantīti te bodhipakkhiyadhammā ekaṃ ārammaṇaṃ pavisanti. Pasīdantīti tasmiṃyeva ārammaṇe pasādamāpajjanti. Anupādisesāyāti upādivirahitāya.
निब्बानधातुयाति अमतमहानिब्बानधातुया। ऊनत्तं वाति एत्थ उनभावो ऊनत्तं, अपरिपुण्णभावोति अत्थो। पुण्णत्तं वाति परिपुण्णभावो पुण्णत्तं, पुण्णभावो वा न पञ्ञायति नत्थीति अत्थो।
Nibbānadhātuyāti amatamahānibbānadhātuyā. Ūnattaṃ vāti ettha unabhāvo ūnattaṃ, aparipuṇṇabhāvoti attho. Puṇṇattaṃ vāti paripuṇṇabhāvo puṇṇattaṃ, puṇṇabhāvo vā na paññāyati natthīti attho.
नेरयिकानन्ति निरये निब्बत्तनककम्मानं अत्थिभावेन। निरयं अरहन्तीति नेरयिका, तेसं नेरयिकानं। निरयो भवनन्ति निरयो एव तेसं वसनट्ठानं घरं। तिरच्छानयोनिकानन्तिआदीसुपि एसेव नयो। तस्सेसा सामग्गीति तस्स खीणासवस्स एसा निब्बानसामग्गी। एतं छन्नन्ति एतं अनुच्छविकं। पतिरूपन्ति सदिसं पटिभागं, असदिसं अप्पटिभागं न होति। अनुच्छविकन्ति एतं समणब्राह्मणानं वा धम्मानं, मग्गफलनिब्बानसासनधम्मानं वा अनुच्छविकं। तेसं छविं छायं सुन्दरभावं अन्वेति अनुगच्छति, अथ खो सन्तिकाव तेहि धम्मेहि अनुच्छविकत्ता एव च अनुलोमं। तेसञ्च अनुलोमेति, अथ खो न विलोमं न पच्चनीकभावे ठितं।
Nerayikānanti niraye nibbattanakakammānaṃ atthibhāvena. Nirayaṃ arahantīti nerayikā, tesaṃ nerayikānaṃ. Nirayo bhavananti nirayo eva tesaṃ vasanaṭṭhānaṃ gharaṃ. Tiracchānayonikānantiādīsupi eseva nayo. Tassesā sāmaggīti tassa khīṇāsavassa esā nibbānasāmaggī. Etaṃ channanti etaṃ anucchavikaṃ. Patirūpanti sadisaṃ paṭibhāgaṃ, asadisaṃ appaṭibhāgaṃ na hoti. Anucchavikanti etaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ vā dhammānaṃ, maggaphalanibbānasāsanadhammānaṃ vā anucchavikaṃ. Tesaṃ chaviṃ chāyaṃ sundarabhāvaṃ anveti anugacchati, atha kho santikāva tehi dhammehi anucchavikattā eva ca anulomaṃ. Tesañca anulometi, atha kho na vilomaṃ na paccanīkabhāve ṭhitaṃ.
४६. इदानि ‘‘यो अत्तानं भवने न दस्सये’’ति एवं खीणासवो विभावितो, तस्स वण्णभणनत्थं इतो परा तिस्सो गाथायो आह। तत्थ पठमगाथाय सब्बत्थाति द्वादससु आयतनेसु। न पियं कुब्बति नोपि अप्पियन्ति निद्देसे पियाति चित्ते पीतिकरा। ते विभागतो दस्सेन्तो ‘‘कतमे सत्ता पिया, इध यस्स ते होन्ती’’ति आह। तत्थ यस्स तेति ये अस्स ते। होन्तीति भवन्ति। अत्थकामाति वड्ढिकामा। हितकामाति सुखकामा। फासुकामाति सुखविहारकामा। योगक्खेमकामाति चतूहि योगेहि खेमं निब्भयं कामा। ममायतीति माता। पियायतीति पिता। भजतीति भाता। भगिनीति एत्थापि एसेव नयो। पुं तायति रक्खतीति पुत्तो। कुलवंसं धारेतीति धीता। मित्ता सहाया। अमच्चा भच्चा। ञाती पितुपक्खिका। सालोहिता मातिपक्खिका। इमे सत्ता पियाति इमे सत्ता पीतिजनका। वुत्तविपरियायेन अप्पिया वेदितब्बा।
46. Idāni ‘‘yo attānaṃ bhavane na dassaye’’ti evaṃ khīṇāsavo vibhāvito, tassa vaṇṇabhaṇanatthaṃ ito parā tisso gāthāyo āha. Tattha paṭhamagāthāya sabbatthāti dvādasasu āyatanesu. Na piyaṃ kubbati nopi appiyanti niddese piyāti citte pītikarā. Te vibhāgato dassento ‘‘katame sattā piyā, idha yassa te hontī’’ti āha. Tattha yassa teti ye assa te. Hontīti bhavanti. Atthakāmāti vaḍḍhikāmā. Hitakāmāti sukhakāmā. Phāsukāmāti sukhavihārakāmā. Yogakkhemakāmāti catūhi yogehi khemaṃ nibbhayaṃ kāmā. Mamāyatīti mātā. Piyāyatīti pitā. Bhajatīti bhātā. Bhaginīti etthāpi eseva nayo. Puṃ tāyati rakkhatīti putto. Kulavaṃsaṃ dhāretīti dhītā. Mittā sahāyā. Amaccā bhaccā. Ñātī pitupakkhikā. Sālohitā mātipakkhikā. Ime sattā piyāti ime sattā pītijanakā. Vuttavipariyāyena appiyā veditabbā.
४७. यदिदं दिट्ठसुतमुतेसु वाति एत्थ पन यदिदं दिट्ठसुतं, एत्थ वा मुतेसु वा धम्मेसु; एवं मुनि न उपलिम्पतीति एवं सम्बन्धो वेदितब्बो।
47.Yadidaṃ diṭṭhasutamutesu vāti ettha pana yadidaṃ diṭṭhasutaṃ, ettha vā mutesu vā dhammesu; evaṃ muni na upalimpatīti evaṃ sambandho veditabbo.
उदकथेवोति उदकस्स थेवो। ‘‘उदकत्थेवको’’तिपि पाठो। पदुमपत्तेति पदुमिनिपत्ते।
Udakathevoti udakassa thevo. ‘‘Udakatthevako’’tipi pāṭho. Padumapatteti paduminipatte.
४८. धोनो न हि तेन मञ्ञति, यदिदं दिट्ठसुतमुतेसु वाति अत्रापि यदिदं दिट्ठसुतं, तेन वत्थुना न मञ्ञति, मुतेसु वा धम्मेसु न मञ्ञतीति एवमेव सम्बन्धो वेदितब्बो। न हि सो रज्जति, नो विरज्जतीति बालपुथुज्जनो विय न रज्जति, कल्याणपुथुज्जनसेक्खा विय न विरज्जति, रागस्स खीणत्ता ‘‘विरत्तो’’त्वेव सङ्खं गच्छति। सेसं पाकटमेवाति।
48.Dhono na hi tena maññati, yadidaṃ diṭṭhasutamutesu vāti atrāpi yadidaṃ diṭṭhasutaṃ, tena vatthunā na maññati, mutesu vā dhammesu na maññatīti evameva sambandho veditabbo. Na hi so rajjati, no virajjatīti bālaputhujjano viya na rajjati, kalyāṇaputhujjanasekkhā viya na virajjati, rāgassa khīṇattā ‘‘viratto’’tveva saṅkhaṃ gacchati. Sesaṃ pākaṭamevāti.
ताय पञ्ञाय कायदुच्चरितन्ति सम्पयुत्ताय पुब्बभागायेव वा पञ्ञाय परिग्गहेतब्बे परिग्गण्हन्तो योगी तिविधं कायदुच्चरितं समुच्छेदवसेन धुनाति। अयञ्च पुग्गलो विपन्नधम्मं देसनाधम्मेसु धुनन्तेसु तंधम्मसमङ्गीपुग्गलोपि धुनाति नाम। ते च धम्मे पञ्ञाय अत्तनो पवत्तिक्खणे धुनितुमारद्धो धुताति वुच्चति, यथा भुञ्जितुमारद्धो भुत्तोति वुच्चति। लक्खणं पनेत्थ सद्दसत्थतो वेदितब्बं। धुतन्ति कत्तुसाधनं। धुतं पठममग्गेन। धोतं दुतियमग्गेन। सन्धोतं ततियमग्गेन। निद्धोतं चतुत्थमग्गेन।
Tāyapaññāya kāyaduccaritanti sampayuttāya pubbabhāgāyeva vā paññāya pariggahetabbe pariggaṇhanto yogī tividhaṃ kāyaduccaritaṃ samucchedavasena dhunāti. Ayañca puggalo vipannadhammaṃ desanādhammesu dhunantesu taṃdhammasamaṅgīpuggalopi dhunāti nāma. Te ca dhamme paññāya attano pavattikkhaṇe dhunitumāraddho dhutāti vuccati, yathā bhuñjitumāraddho bhuttoti vuccati. Lakkhaṇaṃ panettha saddasatthato veditabbaṃ. Dhutanti kattusādhanaṃ. Dhutaṃ paṭhamamaggena. Dhotaṃ dutiyamaggena. Sandhotaṃ tatiyamaggena. Niddhotaṃ catutthamaggena.
धोनो दिट्ठं न मञ्ञतीति अरहा मंसचक्खुना दिट्ठं दिब्बचक्खुना दिट्ठं रूपायतनं न मञ्ञति तीहि मञ्ञनाहि, कथं? रूपायतनं सुभसञ्ञाय सुखसञ्ञाय च पस्सन्तो न तत्थ छन्दरागं जनेति न तं अस्सादेति नाभिनन्दति, एवं दिट्ठं तण्हामञ्ञनाय न मञ्ञति। ‘‘इति मे रूपं सिया अनागतमद्धान’’न्ति वा पनेत्थ नन्दिं न समन्नानेति। रूपसम्पदं वा आकङ्खमानो दानं न देति, सीलं न समादियति, उपोसथकम्मं न करोति। एवम्पि दिट्ठं तण्हामञ्ञनाय न मञ्ञति, अत्तनो पन परस्स च रूपसम्पत्तिविपत्तिं निस्साय मानं न जनेति। ‘‘इमिनाहं सेय्योस्मीति वा, सदिसोस्मीति वा, हीनोस्मीति वा’’ति एवं दिट्ठं मानमञ्ञनाय न मञ्ञति। रूपायतनं पन ‘‘निच्चं धुवं सस्सत’’न्ति न मञ्ञति। अत्तानं ‘‘अत्तनिय’’न्ति न मञ्ञति। मङ्गलं ‘‘अमङ्गल’’न्ति न मञ्ञति। एवं दिट्ठं दिट्ठिमञ्ञनाय न मञ्ञति। दिट्ठस्मिं न मञ्ञतीति रूपस्मिं अत्तानं समनुपस्सननयेन अमञ्ञन्तो दिट्ठस्मिं न मञ्ञति। यथा वा थने थञ्ञं, एवं रूपस्मिं रागादयोति अमञ्ञन्तोपि दिट्ठस्मिं न मञ्ञति। तस्मिंयेव पनस्स दिट्ठिमञ्ञनाय अमञ्ञिते वत्थुस्मिं सिनेहं मानञ्च न उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि नत्थीति वेदितब्बा। एवं दिट्ठस्मिं न मञ्ञति। दिट्ठतो न मञ्ञतीति एत्थ पन दिट्ठतोति निस्सक्कवचनं। तस्मा सउपकारणस्स अत्तनो वा परस्स वा यथावुत्तप्पभेदतो दिट्ठतो उपपत्ति वा निग्गमनं वा दिट्ठतो वा अञ्ञो अत्ताति अमञ्ञमानो दिट्ठतो न मञ्ञतीति वेदितब्बो। अयमस्स न दिट्ठिमञ्ञना। तस्मिंयेव पनस्स दिट्ठिमञ्ञनाय अमञ्ञिते वत्थुस्मिं सिनेहं मानञ्च न उप्पादयतो न तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा।
Dhono diṭṭhaṃ na maññatīti arahā maṃsacakkhunā diṭṭhaṃ dibbacakkhunā diṭṭhaṃ rūpāyatanaṃ na maññati tīhi maññanāhi, kathaṃ? Rūpāyatanaṃ subhasaññāya sukhasaññāya ca passanto na tattha chandarāgaṃ janeti na taṃ assādeti nābhinandati, evaṃ diṭṭhaṃ taṇhāmaññanāya na maññati. ‘‘Iti me rūpaṃ siyā anāgatamaddhāna’’nti vā panettha nandiṃ na samannāneti. Rūpasampadaṃ vā ākaṅkhamāno dānaṃ na deti, sīlaṃ na samādiyati, uposathakammaṃ na karoti. Evampi diṭṭhaṃ taṇhāmaññanāya na maññati, attano pana parassa ca rūpasampattivipattiṃ nissāya mānaṃ na janeti. ‘‘Imināhaṃ seyyosmīti vā, sadisosmīti vā, hīnosmīti vā’’ti evaṃ diṭṭhaṃ mānamaññanāya na maññati. Rūpāyatanaṃ pana ‘‘niccaṃ dhuvaṃ sassata’’nti na maññati. Attānaṃ ‘‘attaniya’’nti na maññati. Maṅgalaṃ ‘‘amaṅgala’’nti na maññati. Evaṃ diṭṭhaṃ diṭṭhimaññanāya na maññati. Diṭṭhasmiṃ na maññatīti rūpasmiṃ attānaṃ samanupassananayena amaññanto diṭṭhasmiṃ na maññati. Yathā vā thane thaññaṃ, evaṃ rūpasmiṃ rāgādayoti amaññantopi diṭṭhasmiṃ na maññati. Tasmiṃyeva panassa diṭṭhimaññanāya amaññite vatthusmiṃ sinehaṃ mānañca na uppādayato taṇhāmānamaññanāpi natthīti veditabbā. Evaṃ diṭṭhasmiṃ na maññati. Diṭṭhato na maññatīti ettha pana diṭṭhatoti nissakkavacanaṃ. Tasmā saupakāraṇassa attano vā parassa vā yathāvuttappabhedato diṭṭhato upapatti vā niggamanaṃ vā diṭṭhato vā añño attāti amaññamāno diṭṭhato na maññatīti veditabbo. Ayamassa na diṭṭhimaññanā. Tasmiṃyeva panassa diṭṭhimaññanāya amaññite vatthusmiṃ sinehaṃ mānañca na uppādayato na taṇhāmānamaññanāpi veditabbā.
दिट्ठा मेति न मञ्ञतीति एत्थ पन ‘‘एतं ममा’’ति तण्हावसेन अममायमानो दिट्ठं तण्हामञ्ञनाय न मञ्ञति। सुतन्ति मंससोतेनपि सुतं, दिब्बसोतेनपि सुतं, सद्दायतनस्सेतं अधिवचनं। मुतन्ति मुत्वा मुनित्वा च गहितं आहच्च उपगन्त्वाति अत्थो। इन्द्रियानं आरम्मणानञ्च अञ्ञमञ्ञं संकिलेसे विञ्ञातन्ति वुत्तं होति। गन्धरसफोट्ठब्बायतनानं एतं अधिवचनं। विञ्ञातन्ति मनसा विञ्ञातं, सेसानं सत्तानं आयतनानमेतं अधिवचनं, धम्मारम्मणस्स वा, इध पन सक्कायपरियापन्नमेव लब्भति। वित्थारो पनेत्थ दिट्ठवारे वुत्तनयेन वेदितब्बो।
Diṭṭhā meti na maññatīti ettha pana ‘‘etaṃ mamā’’ti taṇhāvasena amamāyamāno diṭṭhaṃ taṇhāmaññanāya na maññati. Sutanti maṃsasotenapi sutaṃ, dibbasotenapi sutaṃ, saddāyatanassetaṃ adhivacanaṃ. Mutanti mutvā munitvā ca gahitaṃ āhacca upagantvāti attho. Indriyānaṃ ārammaṇānañca aññamaññaṃ saṃkilese viññātanti vuttaṃ hoti. Gandharasaphoṭṭhabbāyatanānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Viññātanti manasā viññātaṃ, sesānaṃ sattānaṃ āyatanānametaṃ adhivacanaṃ, dhammārammaṇassa vā, idha pana sakkāyapariyāpannameva labbhati. Vitthāro panettha diṭṭhavāre vuttanayena veditabbo.
इदानि भगवता वुत्तसुत्तवसेन दस्सेन्तो ‘‘अस्मीति भिक्खवे’’तिआदिमाह। तत्थ अस्मीति भवामि, निच्चस्सेतं अधिवचनं। मञ्ञितमेतन्ति दिट्ठिकप्पनं एतं। अयमहमस्मीति अयं अहं अस्मि भवामि।
Idāni bhagavatā vuttasuttavasena dassento ‘‘asmīti bhikkhave’’tiādimāha. Tattha asmīti bhavāmi, niccassetaṃ adhivacanaṃ. Maññitametanti diṭṭhikappanaṃ etaṃ. Ayamahamasmīti ayaṃ ahaṃ asmi bhavāmi.
अञ्ञत्र सतिपट्ठानेहीति ठपेत्वा चतुसतिपट्ठाने।
Aññatra satipaṭṭhānehīti ṭhapetvā catusatipaṭṭhāne.
सब्बे बालपुथुज्जना रज्जन्तीति सकला अन्धबाला नानाजना लग्गन्ति। सत्त सेक्खा विरज्जन्तीति सोतापन्नादयो सत्त अरियजना विरागं आपज्जन्ति । अरहा नेव रज्जति नो विरज्जतीति किलेसानं परिनिब्बापितत्ता उभयम्पि न करोति। खया रागस्सातिआदयो तिविधापि निब्बानमेव।
Sabbe bālaputhujjanā rajjantīti sakalā andhabālā nānājanā lagganti. Satta sekkhā virajjantīti sotāpannādayo satta ariyajanā virāgaṃ āpajjanti . Arahā neva rajjati no virajjatīti kilesānaṃ parinibbāpitattā ubhayampi na karoti. Khayā rāgassātiādayo tividhāpi nibbānameva.
सद्धम्मप्पज्जोतिकाय महानिद्देसट्ठकथाय
Saddhammappajjotikāya mahāniddesaṭṭhakathāya
जरासुत्तनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Jarāsuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / महानिद्देसपाळि • Mahāniddesapāḷi / ६. जरासुत्तनिद्देसो • 6. Jarāsuttaniddeso
