| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-अभिनव-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
८. जातरूपसिक्खापदवण्णना
8. Jātarūpasikkhāpadavaṇṇanā
रजतन्ति न केवलं रूपियमेव इधाधिप्पेतं, अथ खो यं किञ्चि वोहारगमनीयं कहापणादि च एतं अधिप्पेतन्ति आह ‘‘अपिचा’’तिआदि। तत्थ कहापणोति (पारा॰ अट्ठ॰ २.५८३-५८४) सुवण्णमयो वा रूपियमयो वा पाकतिको वा। लोहमासको नाम तम्बलोहादीहि कतमासको। दारुमासको नाम सारदारुना वा वेळुपेसिकाय वा अन्तमसो तालपण्णेनपि रूपं छिन्दित्वा कतमासको। जतुमासको नाम लाखाय वा निय्यासेन वा रूपं समुट्ठापेत्वा कतमासको। ‘‘ये वोहारं गच्छन्ती’’ति इमिना पन पदेन यो यो यत्थ यत्थ जनपदे यदा यदा वोहारं गच्छति, अन्तमसो अट्ठिमयोपि चम्ममयोपि रुक्खफलबीजमयोपि समुट्ठापितरूपोपि असमुट्ठापितरूपोपि सब्बो सङ्गहितो। तदेवाति जातरूपरजतमेव। हिरञ्ञं नाम कहापणो।
Rajatanti na kevalaṃ rūpiyameva idhādhippetaṃ, atha kho yaṃ kiñci vohāragamanīyaṃ kahāpaṇādi ca etaṃ adhippetanti āha ‘‘apicā’’tiādi. Tattha kahāpaṇoti (pārā. aṭṭha. 2.583-584) suvaṇṇamayo vā rūpiyamayo vā pākatiko vā. Lohamāsako nāma tambalohādīhi katamāsako. Dārumāsako nāma sāradārunā vā veḷupesikāya vā antamaso tālapaṇṇenapi rūpaṃ chinditvā katamāsako. Jatumāsako nāma lākhāya vā niyyāsena vā rūpaṃ samuṭṭhāpetvā katamāsako. ‘‘Ye vohāraṃ gacchantī’’ti iminā pana padena yo yo yattha yattha janapade yadā yadā vohāraṃ gacchati, antamaso aṭṭhimayopi cammamayopi rukkhaphalabījamayopi samuṭṭhāpitarūpopi asamuṭṭhāpitarūpopi sabbo saṅgahito. Tadevāti jātarūparajatameva. Hiraññaṃ nāma kahāpaṇo.
‘‘सादियती’’ति वुत्तमेवत्थं विभावेति ‘‘गण्हितुकामो होती’’ति। न केवलं कायवाचाहि पटिक्खित्तमेव पटिक्खित्तं होति, अथ खो मनसापि पटिक्खित्तं पटिक्खित्तमेव होतीति आह ‘‘कायवाचाही’’तिआदि। सचे पन कायवाचाहि अप्पटिक्खिपित्वा चित्तेन अधिवासेति, कायवाचाहि कत्तब्बस्स पटिक्खेपस्स अकरणतो अकिरियसमुट्ठानं कायवचीद्वारे आपत्तिं आपज्जति। मनोद्वारे पन आपत्ति नाम नत्थि।
‘‘Sādiyatī’’ti vuttamevatthaṃ vibhāveti ‘‘gaṇhitukāmo hotī’’ti. Na kevalaṃ kāyavācāhi paṭikkhittameva paṭikkhittaṃ hoti, atha kho manasāpi paṭikkhittaṃ paṭikkhittameva hotīti āha ‘‘kāyavācāhī’’tiādi. Sace pana kāyavācāhi appaṭikkhipitvā cittena adhivāseti, kāyavācāhi kattabbassa paṭikkhepassa akaraṇato akiriyasamuṭṭhānaṃ kāyavacīdvāre āpattiṃ āpajjati. Manodvāre pana āpatti nāma natthi.
एको सतं (पारा॰ अट्ठ॰ २.५८३-५८४) वा सहस्सं वा पादमूले ठपेति ‘‘तुय्हिदं होतू’’ति, भिक्खु ‘‘नयिदं कप्पती’’ति पटिक्खिपति। उपासको ‘‘परिच्चत्तं मया तुम्हाक’’न्ति गतो, अञ्ञो तत्थ आगन्त्वा पुच्छति ‘‘किं, भन्ते, इद’’न्ति। यं तेन च अत्तना च वुत्तं, तं आचिक्खितब्बं। सो चे वदति ‘‘गोपेस्सामि, भन्ते, गुत्तट्ठानं दस्सेथा’’ति, सत्तभूमिकम्पि पासादं अभिरुहित्वा ‘‘इदं गुत्तट्ठान’’न्ति आचिक्खितब्बं, ‘‘इध निक्खिपाही’’ति न वत्तब्बं। एत्तावता कप्पियञ्च अकप्पियञ्च निस्साय ठितं होति, द्वारं पिदहित्वा रक्खन्तेन वसितब्बं। सचे किञ्चि विक्कायिकभण्डं पत्तं वा चीवरं वा आगच्छति, ‘‘इदं गहेस्सथ, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘उपासक, अत्थि अम्हाकं इमिना अत्थो, वत्थु च एवरूपं नाम संविज्जति, कप्पियकारको नत्थी’’ति वत्तब्बं। सचे सो वदति ‘‘अहं कप्पियकारको भविस्सामि, द्वारं विवरित्वा देथा’’ति, द्वारं विवरित्वा ‘‘इमस्मिं ओकासे ठपित’’न्ति वत्तब्बं, ‘‘इमं गण्हा’’ति न वत्तब्बं। एवञ्च कप्पियञ्च अकप्पियञ्च निस्साय ठितमेव होति। सो चेतं गहेत्वा तस्स कप्पियभण्डं देति, वट्टति। सचे अधिकं गण्हाति, ‘‘न मयं तव भण्डं गण्हाम, निक्खमाही’’ति वत्तब्बो।
Eko sataṃ (pārā. aṭṭha. 2.583-584) vā sahassaṃ vā pādamūle ṭhapeti ‘‘tuyhidaṃ hotū’’ti, bhikkhu ‘‘nayidaṃ kappatī’’ti paṭikkhipati. Upāsako ‘‘pariccattaṃ mayā tumhāka’’nti gato, añño tattha āgantvā pucchati ‘‘kiṃ, bhante, ida’’nti. Yaṃ tena ca attanā ca vuttaṃ, taṃ ācikkhitabbaṃ. So ce vadati ‘‘gopessāmi, bhante, guttaṭṭhānaṃ dassethā’’ti, sattabhūmikampi pāsādaṃ abhiruhitvā ‘‘idaṃ guttaṭṭhāna’’nti ācikkhitabbaṃ, ‘‘idha nikkhipāhī’’ti na vattabbaṃ. Ettāvatā kappiyañca akappiyañca nissāya ṭhitaṃ hoti, dvāraṃ pidahitvā rakkhantena vasitabbaṃ. Sace kiñci vikkāyikabhaṇḍaṃ pattaṃ vā cīvaraṃ vā āgacchati, ‘‘idaṃ gahessatha, bhante’’ti vutte ‘‘upāsaka, atthi amhākaṃ iminā attho, vatthu ca evarūpaṃ nāma saṃvijjati, kappiyakārako natthī’’ti vattabbaṃ. Sace so vadati ‘‘ahaṃ kappiyakārako bhavissāmi, dvāraṃ vivaritvā dethā’’ti, dvāraṃ vivaritvā ‘‘imasmiṃ okāse ṭhapita’’nti vattabbaṃ, ‘‘imaṃ gaṇhā’’ti na vattabbaṃ. Evañca kappiyañca akappiyañca nissāya ṭhitameva hoti. So cetaṃ gahetvā tassa kappiyabhaṇḍaṃ deti, vaṭṭati. Sace adhikaṃ gaṇhāti, ‘‘na mayaṃ tava bhaṇḍaṃ gaṇhāma, nikkhamāhī’’ti vattabbo.
सङ्घमज्झेयेव निस्सज्जितब्बन्ति एत्थ यस्मा रूपियं नाम अकप्पियं, तस्मा ‘‘निस्सज्जितब्बं सङ्घस्स वा गणस्स वा पुग्गलस्स वा’’ति न वुत्तं। यस्मा पन तं पटिग्गहितमत्तमेव, न तेन किञ्चि कप्पियभण्डं चेतापितं, तस्मा उपायेन परिभोगदस्सनत्थं ‘‘सङ्घमज्झेयेव निस्सज्जितब्ब’’न्ति वुत्तं। आदि-सद्देन तेलादीनं गहणं। सोति यो गहट्ठो ‘‘सप्पि वा तेलं वा वट्टति उपासका’’तिआदिना नयेन वुत्तो, सो। अञ्ञेन लभित्वाति भिक्खुना वा आरामिकेन वा अत्तनो वस्सग्गेन लभित्वा। ततो निब्बत्तरुक्खच्छायापीति निस्सग्गियवत्थुना आहटबीजतो निब्बत्तरुक्खपरिच्छेदेन ठितच्छायापि, परिच्छेदातिक्कन्ता पन आगन्तुकत्ता वट्टति। नो चे छड्डेतीति अथ नेव गहेत्वा गच्छति, न छड्डेति, ‘‘किं मय्हं इमिना ब्यापारेना’’ति येनकामं पक्कमति। पञ्चङ्गसमन्नागतो ‘‘यो न छन्दागतिं गच्छेय्य, न दोसागतिं गच्छेय्य, न मोहागतिं गच्छेय्य, न भयागतिं गच्छेय्य, छड्डिताछड्डितञ्च जानेय्या’’ति (पारा॰ ५८४) एवं वुत्तपञ्चङ्गेहि समन्नागतो। सम्मन्नितब्बोति ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इत्थन्नामं भिक्खुं रूपियछड्डकं सम्मन्नेय्या’’तिआदिना पदभाजने वुत्ताय ञत्तिदुतियकम्मवाचाय सम्मन्नितब्बो।
Saṅghamajjheyevanissajjitabbanti ettha yasmā rūpiyaṃ nāma akappiyaṃ, tasmā ‘‘nissajjitabbaṃ saṅghassa vā gaṇassa vā puggalassa vā’’ti na vuttaṃ. Yasmā pana taṃ paṭiggahitamattameva, na tena kiñci kappiyabhaṇḍaṃ cetāpitaṃ, tasmā upāyena paribhogadassanatthaṃ ‘‘saṅghamajjheyeva nissajjitabba’’nti vuttaṃ. Ādi-saddena telādīnaṃ gahaṇaṃ. Soti yo gahaṭṭho ‘‘sappi vā telaṃ vā vaṭṭati upāsakā’’tiādinā nayena vutto, so. Aññena labhitvāti bhikkhunā vā ārāmikena vā attano vassaggena labhitvā. Tato nibbattarukkhacchāyāpīti nissaggiyavatthunā āhaṭabījato nibbattarukkhaparicchedena ṭhitacchāyāpi, paricchedātikkantā pana āgantukattā vaṭṭati. No ce chaḍḍetīti atha neva gahetvā gacchati, na chaḍḍeti, ‘‘kiṃ mayhaṃ iminā byāpārenā’’ti yenakāmaṃ pakkamati. Pañcaṅgasamannāgato ‘‘yo na chandāgatiṃ gaccheyya, na dosāgatiṃ gaccheyya, na mohāgatiṃ gaccheyya, na bhayāgatiṃ gaccheyya, chaḍḍitāchaḍḍitañca jāneyyā’’ti (pārā. 584) evaṃ vuttapañcaṅgehi samannāgato. Sammannitabboti ‘‘suṇātu me, bhante, saṅgho, yadi saṅghassa pattakallaṃ, saṅgho itthannāmaṃ bhikkhuṃ rūpiyachaḍḍakaṃ sammanneyyā’’tiādinā padabhājane vuttāya ñattidutiyakammavācāya sammannitabbo.
अनिमित्तं कत्वा गूथं विय छड्डेतब्बन्ति पतितट्ठानं सल्लक्खणवसेन निमित्तं अकत्वा गूथं विय छड्डेतब्बं, अक्खीनि निमीलेत्वाव नदिया वा पपाते वा वनगहने वा गूथं विय अनपेक्खेन पतितोकासं असमन्नाहरन्तेन पातेतब्बन्ति वुत्तं होति। तेनाह ‘‘गूथं विय छड्डेतब्ब’’न्ति। तिकपाचित्तियन्ति रूपियसञ्ञिवेमतिकअरूपियसञ्ञीनं वसेन तीणि पाचित्तियानि। अरूपिये रूपियसञ्ञिनोति खरपत्तादीसु सुवण्णादिसञ्ञिनो। रतनसिक्खापदनयेनाति ‘‘अज्झारामे वा अज्झावसथे वा’’ति (पाचि॰ ५०५) एत्थ वुत्तविधिना।
Animittaṃ katvā gūthaṃ viya chaḍḍetabbanti patitaṭṭhānaṃ sallakkhaṇavasena nimittaṃ akatvā gūthaṃ viya chaḍḍetabbaṃ, akkhīni nimīletvāva nadiyā vā papāte vā vanagahane vā gūthaṃ viya anapekkhena patitokāsaṃ asamannāharantena pātetabbanti vuttaṃ hoti. Tenāha ‘‘gūthaṃ viya chaḍḍetabba’’nti. Tikapācittiyanti rūpiyasaññivematikaarūpiyasaññīnaṃ vasena tīṇi pācittiyāni. Arūpiye rūpiyasaññinoti kharapattādīsu suvaṇṇādisaññino. Ratanasikkhāpadanayenāti ‘‘ajjhārāme vā ajjhāvasathe vā’’ti (pāci. 505) ettha vuttavidhinā.
जातरूपसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Jātarūpasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
