| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
३. जटासुत्तवण्णना
3. Jaṭāsuttavaṇṇanā
२३. येन अत्थेन तण्हा ‘‘जटा’’ति वुत्ता, तमेवत्थं दस्सेतुं ‘‘जालिनिया’’ति वुत्तं। सा हि अट्ठसततण्हाविचरितपभेदा अत्तनो अवयवभूता एव जाला एतिस्सा अत्थीति जालिनीति वुच्चति। इदानिस्सा जटाकारेन पवत्तिं दस्सेतुं ‘‘सा ही’’तिआदि वुत्तं। तत्थ रूपादीसु आरम्मणेसूति तस्सा पवत्तिट्ठानमाह रूपादिछळारम्मणविनिमुत्तस्स तण्हाविसयस्स अभावतो। हेट्ठुपरियवसेनाति कदाचि रूपारम्मणे कदाचि याव धम्मारम्मणा, कदाचि धम्मारम्मणे कदाचि याव रूपारम्मणाति एवं हेट्ठा च उपरि च पवत्तिवसेन। देसनाक्कमेन चेत्थ हेट्ठुपरियता वेदितब्बा, कामरागादिवसेनपि अयमत्थो वेदितब्बो। सङ्खारानं खणिकभावतो अपरापरुप्पत्ति एत्थ संसिब्बनन्ति आह ‘‘पुनप्पुनं उप्पज्जनतो संसिब्बनट्ठेना’’ति। इदं येन सम्बन्धेन जटा वियाति जटाति जटातण्हानं उपमूपमेय्यता, तंदस्सनं। अयञ्हेत्थ अत्थो – यथा जालिनी वेळुगुम्बस्स साखा, तासं सञ्चयादयो च अत्तनो अवयवेहि संसिब्बिता विनद्धा ‘‘जटा’’ति वुच्चन्ति, एवं तण्हापि संसिब्बनसभावेनाति।
23. Yena atthena taṇhā ‘‘jaṭā’’ti vuttā, tamevatthaṃ dassetuṃ ‘‘jāliniyā’’ti vuttaṃ. Sā hi aṭṭhasatataṇhāvicaritapabhedā attano avayavabhūtā eva jālā etissā atthīti jālinīti vuccati. Idānissā jaṭākārena pavattiṃ dassetuṃ ‘‘sā hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha rūpādīsu ārammaṇesūti tassā pavattiṭṭhānamāha rūpādichaḷārammaṇavinimuttassa taṇhāvisayassa abhāvato. Heṭṭhupariyavasenāti kadāci rūpārammaṇe kadāci yāva dhammārammaṇā, kadāci dhammārammaṇe kadāci yāva rūpārammaṇāti evaṃ heṭṭhā ca upari ca pavattivasena. Desanākkamena cettha heṭṭhupariyatā veditabbā, kāmarāgādivasenapi ayamattho veditabbo. Saṅkhārānaṃ khaṇikabhāvato aparāparuppatti ettha saṃsibbananti āha ‘‘punappunaṃ uppajjanato saṃsibbanaṭṭhenā’’ti. Idaṃ yena sambandhena jaṭā viyāti jaṭāti jaṭātaṇhānaṃ upamūpameyyatā, taṃdassanaṃ. Ayañhettha attho – yathā jālinī veḷugumbassa sākhā, tāsaṃ sañcayādayo ca attano avayavehi saṃsibbitā vinaddhā ‘‘jaṭā’’ti vuccanti, evaṃ taṇhāpi saṃsibbanasabhāvenāti.
इमे सत्ता ‘‘मम इद’’न्ति परिग्गहितं अत्तनिब्बिसेसं मञ्ञमाना अब्भन्तरिमं करोन्ति। अब्भन्तरट्ठो च अन्तो-सद्दोति सकपरिक्खारेसु उप्पज्जनमानापि तण्हा ‘‘अन्तोजटा’’ति वुत्ता। पब्बजितस्स पत्तादि, गहट्ठस्स हत्थिआदि सकपरिक्खारो। अत्ताति भवति एत्थ अभिमानोति अत्तभावो, उपादानक्खन्धपञ्चकं। सरीरन्ति केचि। ‘‘मम अत्तभावो सुन्दरो, असुकस्स विय मम अत्तभावो भवेय्या’’तिआदिना सकअत्तभावादीसु तण्हाय उप्पज्जनाकारो वेदितब्बो। अत्तनो चक्खादीनि अज्झत्तिकायतनानि, अत्तनो च परेसञ्च रूपादीनि बाहिरायतनानि, परेसं सब्बानि वा। सपरसन्ततिपरियापन्नानि वा चक्खादीनि अज्झत्तिकायतनानि, तथा रूपादीनि बाहिरायतनानि। परित्तमहग्गतभवेसु पवत्तियापि तण्हाय अन्तोजटाबहिजटाभावो वेदितब्बो। कामभवो हि कस्सचिपि किलेसस्स अविक्खम्भितत्ता कत्थचिपि अविमुत्तो अज्झत्तग्गहणस्स विसेसपच्चयोति ‘‘अज्झत्तं अन्तो’’ति च वुच्चति, तब्बिपरियायतो रूपारूपभवो ‘‘बहिद्धा बही’’ति च। तेनाह भगवा – ‘‘अज्झत्तसंयोजनो पुग्गलो, बहिद्धासंयोजनो पुग्गलो’’ति (अ॰ नि॰ २.३७)।
Ime sattā ‘‘mama ida’’nti pariggahitaṃ attanibbisesaṃ maññamānā abbhantarimaṃ karonti. Abbhantaraṭṭho ca anto-saddoti sakaparikkhāresu uppajjanamānāpi taṇhā ‘‘antojaṭā’’ti vuttā. Pabbajitassa pattādi, gahaṭṭhassa hatthiādi sakaparikkhāro. Attāti bhavati ettha abhimānoti attabhāvo, upādānakkhandhapañcakaṃ. Sarīranti keci. ‘‘Mama attabhāvo sundaro, asukassa viya mama attabhāvo bhaveyyā’’tiādinā sakaattabhāvādīsu taṇhāya uppajjanākāro veditabbo. Attano cakkhādīni ajjhattikāyatanāni, attano ca paresañca rūpādīni bāhirāyatanāni, paresaṃ sabbāni vā. Saparasantatipariyāpannāni vā cakkhādīni ajjhattikāyatanāni, tathā rūpādīni bāhirāyatanāni. Parittamahaggatabhavesu pavattiyāpi taṇhāya antojaṭābahijaṭābhāvo veditabbo. Kāmabhavo hi kassacipi kilesassa avikkhambhitattā katthacipi avimutto ajjhattaggahaṇassa visesapaccayoti ‘‘ajjhattaṃ anto’’ti ca vuccati, tabbipariyāyato rūpārūpabhavo ‘‘bahiddhā bahī’’ti ca. Tenāha bhagavā – ‘‘ajjhattasaṃyojano puggalo, bahiddhāsaṃyojano puggalo’’ti (a. ni. 2.37).
विसयभेदेन पवत्तिआकारभेदेन अनेकभेदभिन्नम्पि तण्हं जटाभावसामञ्ञेन एकन्ति गहेत्वा ‘‘ताय एवं उप्पज्जमानाय जटाया’’ति वुत्तं। सा पन पजाति वुत्तसत्तसन्तानपरियापन्ना एव हुत्वा पुनप्पुनं तं जटेन्ती विनन्धन्ती पवत्ततीति आह ‘‘जटाय जटिता पजा’’ति। तथा हि परमत्थतो यदिपि अवयवब्यतिरेकेन समुदायो नत्थि, एकदेसो पन समुदायो नाम न होतीति अवयवतो समुदायं भिन्नं कत्वा उपमूपमेय्यं दस्सेन्तो ‘‘यथा नाम वेळुजटादीहि…पे॰… संसिब्बिता’’ति आह। इमं जटन्ति सम्बन्धो। तीसु धातूसु एकम्पि असेसेत्वा संसिब्बनेन तेधातुकं जटेत्वा ठितं। तेनस्सा महाविसयतं विजटनस्स च सुदुक्करभावमाह। विजटेतुं को समत्थोति इमिना ‘‘विजटये’’ति पदं सत्तिअत्थं, न विधिअत्थन्ति दस्सेति।
Visayabhedena pavattiākārabhedena anekabhedabhinnampi taṇhaṃ jaṭābhāvasāmaññena ekanti gahetvā ‘‘tāya evaṃ uppajjamānāya jaṭāyā’’ti vuttaṃ. Sā pana pajāti vuttasattasantānapariyāpannā eva hutvā punappunaṃ taṃ jaṭentī vinandhantī pavattatīti āha ‘‘jaṭāya jaṭitā pajā’’ti. Tathā hi paramatthato yadipi avayavabyatirekena samudāyo natthi, ekadeso pana samudāyo nāma na hotīti avayavato samudāyaṃ bhinnaṃ katvā upamūpameyyaṃ dassento ‘‘yathā nāma veḷujaṭādīhi…pe… saṃsibbitā’’ti āha. Imaṃ jaṭanti sambandho. Tīsu dhātūsu ekampi asesetvā saṃsibbanena tedhātukaṃ jaṭetvā ṭhitaṃ. Tenassā mahāvisayataṃ vijaṭanassa ca sudukkarabhāvamāha. Vijaṭetuṃ ko samatthoti iminā ‘‘vijaṭaye’’ti padaṃ sattiatthaṃ, na vidhiatthanti dasseti.
एवं ‘‘अन्तोजटा’’तिआदिना पुट्ठो अथस्स भगवा तमत्थं विस्सज्जेन्तो ‘‘सीले पतिट्ठाया’’तिआदिमाह। एत्थ सीलेति कुसलसीले। तं पन पातिमोक्खसंवरादिभेदेसु परिसुद्धमेव इच्छितब्बन्ति आह ‘‘चतुपारिसुद्धिसीले’’ति।
Evaṃ ‘‘antojaṭā’’tiādinā puṭṭho athassa bhagavā tamatthaṃ vissajjento ‘‘sīle patiṭṭhāyā’’tiādimāha. Ettha sīleti kusalasīle. Taṃ pana pātimokkhasaṃvarādibhedesu parisuddhameva icchitabbanti āha ‘‘catupārisuddhisīle’’ti.
नरति नेतीति नरो, पुरिसो। कामं इत्थीपि तण्हाजटाविजटने समत्था अत्थि, पधानमेव पन सत्तं दस्सेन्तो ‘‘नरो’’ति आह यथा ‘‘सत्था देवमनुस्सान’’न्ति, अट्ठकथायं पन अविभागेन पुग्गलपरियायो अयन्ति दस्सेतुं ‘‘नरोति सत्तो’’ति वुत्तं। विपाकभूताय सह पञ्ञाय भवतीति सपञ्ञो। ताय हि आदितो पट्ठाय सन्तानवसेन बहुलं पवत्तमानाय अयं सत्तो सविसेसं सपञ्ञोति वत्तब्बतं अरहति। विपाकपञ्ञापि हि सन्तानविसेसेन भावनापञ्ञुप्पत्तिया उपनिस्सयपच्चयो होति अहेतुकद्विहेतुकानं तदभावतो। कम्मजतिहेतुकपटिसन्धिपञ्ञायाति कम्मजाय तिहेतुकपटिसन्धियं पञ्ञायाति एवं तिहेतुकसद्दो पटिसन्धिसद्देन सम्बन्धितब्बो, न पञ्ञासद्देन। न हि पञ्ञा तिहेतुका अत्थि। पटिसन्धितो पभुति पवत्तमाना पञ्ञा ‘‘पटिसन्धियं पञ्ञा’’ति वुत्ता तंमूलकत्ता, न पटिसन्धिक्खणे पवत्ता एव।
Narati netīti naro, puriso. Kāmaṃ itthīpi taṇhājaṭāvijaṭane samatthā atthi, padhānameva pana sattaṃ dassento ‘‘naro’’ti āha yathā ‘‘satthā devamanussāna’’nti, aṭṭhakathāyaṃ pana avibhāgena puggalapariyāyo ayanti dassetuṃ ‘‘naroti satto’’ti vuttaṃ. Vipākabhūtāya saha paññāya bhavatīti sapañño. Tāya hi ādito paṭṭhāya santānavasena bahulaṃ pavattamānāya ayaṃ satto savisesaṃ sapaññoti vattabbataṃ arahati. Vipākapaññāpi hi santānavisesena bhāvanāpaññuppattiyā upanissayapaccayo hoti ahetukadvihetukānaṃ tadabhāvato. Kammajatihetukapaṭisandhipaññāyāti kammajāya tihetukapaṭisandhiyaṃ paññāyāti evaṃ tihetukasaddo paṭisandhisaddena sambandhitabbo, na paññāsaddena. Na hi paññā tihetukā atthi. Paṭisandhito pabhuti pavattamānā paññā ‘‘paṭisandhiyaṃ paññā’’ti vuttā taṃmūlakattā, na paṭisandhikkhaṇe pavattā eva.
चिन्तेति आरम्मणं उपनिज्झायतीति चित्तं, समाधि। सो हि सातिसयं उपनिज्झानकिच्चो। न हि वितक्कादयो विना समाधिना तमत्थं साधेन्ति, समाधि पन तेहि विनापि साधेतीति। पगुणबलवभावापादनेन पच्चयेहि चित्तं, अत्तसन्तानं चिनोतीतिपि चित्तं, समाधि। पठमज्झानादिवसेन चित्तविचित्तताय इद्धिविधादिचित्तकरणेन च समाधि चित्तन्ति विनापि परोपदेसेनस्स चित्तपरियायो लब्भतेव। अट्ठकथायं पन चित्त-सद्दो विञ्ञाणे निरुळ्होति कत्वा वुत्तं ‘‘चित्तसीसेन हेत्थ अट्ठ समापत्तियो कथिता’’ति। यथासभावं पकारेहि जानातीति पञ्ञा। सा यदिपि कुसलादिभेदतो बहुविधा, ‘‘भावय’’न्ति पन वचनतो भावेतब्बा इधाधिप्पेताति तं दस्सेन्तो ‘‘पञ्ञानामेन विपस्सना कथिता’’ति। यदिपि किलेसानं पहानं आतापनं, तं सम्मादिट्ठिआदीनम्पि अत्थेव, आतप्पसद्दो विय पन आताप-सद्दो वीरिये एव निरुळ्होति आह ‘‘आतापीति वीरियवा’’ति। यथा कम्मट्ठानं ताय पञ्ञाय परितो हरीयति पवत्तीयति, एवं सापि तदत्थं योगिनाति आह ‘‘पारिहारियपञ्ञा’’ति। अभिक्कमादीनि सब्बकिच्चानि सात्थकसम्पजञ्ञादिवसेन परिच्छिज्ज नेतीति सब्बकिच्चपरिणायिका।
Cinteti ārammaṇaṃ upanijjhāyatīti cittaṃ, samādhi. So hi sātisayaṃ upanijjhānakicco. Na hi vitakkādayo vinā samādhinā tamatthaṃ sādhenti, samādhi pana tehi vināpi sādhetīti. Paguṇabalavabhāvāpādanena paccayehi cittaṃ, attasantānaṃ cinotītipi cittaṃ, samādhi. Paṭhamajjhānādivasena cittavicittatāya iddhividhādicittakaraṇena ca samādhi cittanti vināpi paropadesenassa cittapariyāyo labbhateva. Aṭṭhakathāyaṃ pana citta-saddo viññāṇe niruḷhoti katvā vuttaṃ ‘‘cittasīsena hettha aṭṭha samāpattiyo kathitā’’ti. Yathāsabhāvaṃ pakārehi jānātīti paññā. Sā yadipi kusalādibhedato bahuvidhā, ‘‘bhāvaya’’nti pana vacanato bhāvetabbā idhādhippetāti taṃ dassento ‘‘paññānāmena vipassanā kathitā’’ti. Yadipi kilesānaṃ pahānaṃ ātāpanaṃ, taṃ sammādiṭṭhiādīnampi attheva, ātappasaddo viya pana ātāpa-saddo vīriye eva niruḷhoti āha ‘‘ātāpīti vīriyavā’’ti. Yathā kammaṭṭhānaṃ tāya paññāya parito harīyati pavattīyati, evaṃ sāpi tadatthaṃ yogināti āha ‘‘pārihāriyapaññā’’ti. Abhikkamādīni sabbakiccāni sātthakasampajaññādivasena paricchijja netīti sabbakiccapariṇāyikā.
यस्मा पुग्गलाधिट्ठानेन गाथा भासिता, तस्मा पुग्गलाधिट्ठानमेव उपमं दस्सेन्तो ‘‘यथा नाम पुरिसो’’तिआदिमाह। तत्थ सुनिसितन्ति सुट्ठु निसितं, अतिविय तिखिणन्ति अत्थो। सत्थस्स निसिततरभावकरणं निसानसिलायं, बाहुबलेन चस्स उक्खिपनन्ति उभयम्पेतं अत्थापन्नं कत्वा उपमा वुत्ताति तदुभयं उपमेय्यं दस्सेन्तो ‘‘समाधिसिलायं सुनिसितं…पे॰… पञ्ञाहत्थेन उक्खिपित्वा’’ति आह। समाधिगुणेन हि पञ्ञाय तिक्खभावो। यथाह ‘‘समाहितो यथाभूतं पजानाती’’ति (सं॰ नि॰ ३.५; ४.९९; ५.१०७१)। वीरियञ्चस्सा उपत्थम्भकं पग्गण्हनतो। विजटेय्याति विजटेतुं सक्कुणेय्य। वुट्ठानगामिनिविपस्सनाय हि वत्तमानाय योगावचरो तण्हाजटं विजटेतुं समत्थो नाम। विजटनञ्चेत्थ समुच्छेदवसेन पहानन्ति आह – ‘‘सञ्छिन्देय्य सम्पदालेय्या’’ति।
Yasmā puggalādhiṭṭhānena gāthā bhāsitā, tasmā puggalādhiṭṭhānameva upamaṃ dassento ‘‘yathā nāma puriso’’tiādimāha. Tattha sunisitanti suṭṭhu nisitaṃ, ativiya tikhiṇanti attho. Satthassa nisitatarabhāvakaraṇaṃ nisānasilāyaṃ, bāhubalena cassa ukkhipananti ubhayampetaṃ atthāpannaṃ katvā upamā vuttāti tadubhayaṃ upameyyaṃ dassento ‘‘samādhisilāyaṃ sunisitaṃ…pe… paññāhatthena ukkhipitvā’’ti āha. Samādhiguṇena hi paññāya tikkhabhāvo. Yathāha ‘‘samāhito yathābhūtaṃ pajānātī’’ti (saṃ. ni. 3.5; 4.99; 5.1071). Vīriyañcassā upatthambhakaṃ paggaṇhanato. Vijaṭeyyāti vijaṭetuṃ sakkuṇeyya. Vuṭṭhānagāminivipassanāya hi vattamānāya yogāvacaro taṇhājaṭaṃ vijaṭetuṃ samattho nāma. Vijaṭanañcettha samucchedavasena pahānanti āha – ‘‘sañchindeyya sampadāleyyā’’ti.
मग्गक्खणे पनेस विजटेति नाम, अग्गफलक्खणे सब्बसो विजटितजटो नाम। तेनाह ‘‘इदानी’’तिआदि। यस्मा जटाय विजटनं अरियमग्गेन, तञ्च खो निब्बानं आगम्म, तस्मा तं सन्धायाह ‘‘जटाय विजटनोकास’’न्ति। यत्थ पन सा विजटीयति, तं दस्सेतुं ‘‘यत्थ नामञ्चा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘पटिघं रूपसञ्ञा चा’’ति गाथासुखत्थं सानुनासिकं कत्वा निद्देसो, ‘‘पटिघरूपसञ्ञा’’ति वुत्तं होति। पटिघसञ्ञावसेन कामभवो गहितो कामभवपरियापन्नत्ता ताय। पथवीकसिणादिरूपे सञ्ञा रूपसञ्ञा। उभयत्थापि सञ्ञासीसेन चित्तुप्पादस्सेव गहणं। भवसङ्खेपेनाति भवभावेन सङ्खिपितब्बताय, भवलक्खणेन एकलक्खणत्ताति अत्थो। रूपे वा विरज्जनवसेन च वत्तुं सक्कुणेय्या इध रूपसञ्ञाति वुत्ता , एवम्पेत्थ अरूपभवस्स च गहितता वेदितब्बा। ‘‘नामञ्च रूपञ्चा’’ति अनवसेसतो नामरूपं गहितन्ति अरूपभव-असञ्ञभवानम्पेत्थ गहणं सिद्धन्ति अपरे। परियादियनट्ठानेति परियादियनकारणे सब्बसो खेपननिमित्ते निब्बाने। तेनाह ‘‘निब्बानं…पे॰… दस्सितो होती’’ति।
Maggakkhaṇe panesa vijaṭeti nāma, aggaphalakkhaṇe sabbaso vijaṭitajaṭo nāma. Tenāha ‘‘idānī’’tiādi. Yasmā jaṭāya vijaṭanaṃ ariyamaggena, tañca kho nibbānaṃ āgamma, tasmā taṃ sandhāyāha ‘‘jaṭāya vijaṭanokāsa’’nti. Yattha pana sā vijaṭīyati, taṃ dassetuṃ ‘‘yattha nāmañcā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Paṭighaṃ rūpasaññā cā’’ti gāthāsukhatthaṃ sānunāsikaṃ katvā niddeso, ‘‘paṭigharūpasaññā’’ti vuttaṃ hoti. Paṭighasaññāvasena kāmabhavo gahito kāmabhavapariyāpannattā tāya. Pathavīkasiṇādirūpe saññā rūpasaññā. Ubhayatthāpi saññāsīsena cittuppādasseva gahaṇaṃ. Bhavasaṅkhepenāti bhavabhāvena saṅkhipitabbatāya, bhavalakkhaṇena ekalakkhaṇattāti attho. Rūpe vā virajjanavasena ca vattuṃ sakkuṇeyyā idha rūpasaññāti vuttā , evampettha arūpabhavassa ca gahitatā veditabbā. ‘‘Nāmañca rūpañcā’’ti anavasesato nāmarūpaṃ gahitanti arūpabhava-asaññabhavānampettha gahaṇaṃ siddhanti apare. Pariyādiyanaṭṭhāneti pariyādiyanakāraṇe sabbaso khepananimitte nibbāne. Tenāha ‘‘nibbānaṃ…pe… dassito hotī’’ti.
जटासुत्तवण्णना निट्ठिता।
Jaṭāsuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ३. जटासुत्तं • 3. Jaṭāsuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / ३. जटासुत्तवण्णना • 3. Jaṭāsuttavaṇṇanā
