| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चूळनिद्देस-अट्ठकथा • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā |
११. जतुकण्णिमाणवसुत्तनिद्देसवण्णना
11. Jatukaṇṇimāṇavasuttaniddesavaṇṇanā
६५. एकादसमे जतुकण्णिसुत्ते – सुत्वानहं वीर अकामकामिन्ति अहं ‘‘इतिपि सो भगवा’’तिआदिना (पारा॰ १; दी॰ नि॰ १.१५७, २५५, ३०१; अ॰ नि॰ ६.१०; सं॰ नि॰ ५.९९७) नयेन वीर कामानं अकामनतो अकामकामिं बुद्धं सुत्वा। अकाममागमन्ति निक्कामं भगवन्तं पुच्छितुं आगतोम्हि। सहजनेत्ताति सहजातसब्बञ्ञुतञ्ञाणचक्खु । यथातच्छन्ति यथातथं। ब्रूहि मेति पुन याचन्तो भणति। याचन्तो हि सहस्सक्खत्तुम्पि भणेय्य, को पन वादो द्विक्खत्तुं।
65. Ekādasame jatukaṇṇisutte – sutvānahaṃ vīra akāmakāminti ahaṃ ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā (pārā. 1; dī. ni. 1.157, 255, 301; a. ni. 6.10; saṃ. ni. 5.997) nayena vīra kāmānaṃ akāmanato akāmakāmiṃ buddhaṃ sutvā. Akāmamāgamanti nikkāmaṃ bhagavantaṃ pucchituṃ āgatomhi. Sahajanettāti sahajātasabbaññutaññāṇacakkhu . Yathātacchanti yathātathaṃ. Brūhi meti puna yācanto bhaṇati. Yācanto hi sahassakkhattumpi bhaṇeyya, ko pana vādo dvikkhattuṃ.
इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धोति इमेसं पदानं अत्थो हेट्ठा वुत्तोव। विज्जाहि पन चरणेन च सम्पन्नत्ता विज्जाचरणसम्पन्नो। तत्थ विज्जाति तिस्सोपि विज्जा अट्ठपि विज्जा। तिस्सो विज्जा भयभेरवसुत्ते (म॰ नि॰ १.३४ आदयो) वुत्तनयेन वेदितब्बा, अट्ठ अम्बट्ठसुत्ते (दी॰ नि॰ १.२५४ आदयो)। तत्थ हि विपस्सनाञाणेन मनोमयिद्धिया च सह छ अभिञ्ञा परिग्गहेत्वा अट्ठ विज्जा वुत्ता। चरणन्ति सीलसंवरो इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता भोजने मत्तञ्ञुता जागरियानुयोगो सत्त सद्धम्मा चत्तारि रूपावचरज्झानानीति इमे पन्नरस धम्मा वेदितब्बा। इमेयेव हि पन्नरस धम्मा यस्मा एतेहि चरति अरियसावको गच्छति अमतं दिसं, तस्मा ‘‘चरण’’न्ति वुत्ता। यथाह – ‘‘इध, महानाम, अरियसावको सीलवा होती’’ति (म॰ नि॰ २.२४) सब्बं मज्झिमपण्णासके वुत्तनयेन वेदितब्बं। भगवा इमाहि विज्जाहि इमिना च चरणेन समन्नागतो, तेन वुच्चति विज्जाचरणसम्पन्नोति। तत्थ विज्जासम्पदा भगवतो सब्बञ्ञुतं पूरेत्वा ठिता, चरणसम्पदा महाकारुणिकतं। सो सब्बञ्ञुताय सब्बसत्तानं अत्थानत्थं ञत्वा महाकारुणिकताय अनत्थं परिवज्जेत्वा अत्थे नियोजेति, यथा तं विज्जाचरणसम्पन्नो। तेनस्स सावका सुप्पटिपन्ना होन्ति, नो दुप्पटिपन्ना, विज्जाचरणविपन्नानञ्हि सावका अत्तन्तपादयो विय (पारा॰ अट्ठ॰ १.१)।
Itipi so bhagavā arahaṃ sammāsambuddhoti imesaṃ padānaṃ attho heṭṭhā vuttova. Vijjāhi pana caraṇena ca sampannattā vijjācaraṇasampanno. Tattha vijjāti tissopi vijjā aṭṭhapi vijjā. Tisso vijjā bhayabheravasutte (ma. ni. 1.34 ādayo) vuttanayena veditabbā, aṭṭha ambaṭṭhasutte (dī. ni. 1.254 ādayo). Tattha hi vipassanāñāṇena manomayiddhiyā ca saha cha abhiññā pariggahetvā aṭṭha vijjā vuttā. Caraṇanti sīlasaṃvaro indriyesu guttadvāratā bhojane mattaññutā jāgariyānuyogo satta saddhammā cattāri rūpāvacarajjhānānīti ime pannarasa dhammā veditabbā. Imeyeva hi pannarasa dhammā yasmā etehi carati ariyasāvako gacchati amataṃ disaṃ, tasmā ‘‘caraṇa’’nti vuttā. Yathāha – ‘‘idha, mahānāma, ariyasāvako sīlavā hotī’’ti (ma. ni. 2.24) sabbaṃ majjhimapaṇṇāsake vuttanayena veditabbaṃ. Bhagavā imāhi vijjāhi iminā ca caraṇena samannāgato, tena vuccati vijjācaraṇasampannoti. Tattha vijjāsampadā bhagavato sabbaññutaṃ pūretvā ṭhitā, caraṇasampadā mahākāruṇikataṃ. So sabbaññutāya sabbasattānaṃ atthānatthaṃ ñatvā mahākāruṇikatāya anatthaṃ parivajjetvā atthe niyojeti, yathā taṃ vijjācaraṇasampanno. Tenassa sāvakā suppaṭipannā honti, no duppaṭipannā, vijjācaraṇavipannānañhi sāvakā attantapādayo viya (pārā. aṭṭha. 1.1).
सोभनगमनत्ता सुन्दरं ठानं गतत्ता सम्मा गतत्ता सम्मा च गदत्ता सुगतो। गमनम्पि हि गतन्ति वुच्चति। तञ्च भगवतो सोभनं परिसुद्धमनवज्जं। किं पन तन्ति? अरियमग्गो। तेन हेस गमनेन खेमं दिसं असज्जमानो गतोति सोभनगमनत्ता सुगतो। सुन्दरञ्चेस ठानं गतो अमतं निब्बानन्ति सुन्दरं ठानं गतत्तापि सुगतो। सम्मा च गतो तेन तेन मग्गेन पहीने किलेसे पुन अपच्चागच्छन्तो। वुत्तञ्हेतं –
Sobhanagamanattā sundaraṃ ṭhānaṃ gatattā sammā gatattā sammā ca gadattā sugato. Gamanampi hi gatanti vuccati. Tañca bhagavato sobhanaṃ parisuddhamanavajjaṃ. Kiṃ pana tanti? Ariyamaggo. Tena hesa gamanena khemaṃ disaṃ asajjamāno gatoti sobhanagamanattā sugato. Sundarañcesa ṭhānaṃ gato amataṃ nibbānanti sundaraṃ ṭhānaṃ gatattāpi sugato. Sammā ca gato tena tena maggena pahīne kilese puna apaccāgacchanto. Vuttañhetaṃ –
‘‘सोतापत्तिमग्गेन ये किलेसा पहीना, ते किलेसे न पुनेति न पच्चेति न पच्चागच्छतीति सुगतो…पे॰… अरहत्तमग्गेन ये किलेसा पहीना, ते किलेसे न पुनेति न पच्चेति न पच्चागच्छतीति सुगतो’’ति (महानि॰ ३८; चूळनि॰ मेत्तगूमाणवपुच्छानिद्देस २७)।
‘‘Sotāpattimaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato…pe… arahattamaggena ye kilesā pahīnā, te kilese na puneti na pacceti na paccāgacchatīti sugato’’ti (mahāni. 38; cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddesa 27).
सम्मा वा गतो दीपङ्करपादमूलतो पभुति याव बोधिमण्डा ताव समतिंसपारमीपूरिकाय सम्मा पटिपत्तिया सब्बलोकस्स हितसुखमेव करोन्तो सस्सतं उच्छेदं कामसुखं अत्तकिलमथन्ति इमे च अन्ते अनुपगच्छन्तो गतोति सम्मा गतत्तापि सुगतो। सम्मा चेस गदति युत्तट्ठानेसु युत्तमेव वाचं भासतीति सम्मा गदत्तापि सुगतो।
Sammā vā gato dīpaṅkarapādamūlato pabhuti yāva bodhimaṇḍā tāva samatiṃsapāramīpūrikāya sammā paṭipattiyā sabbalokassa hitasukhameva karonto sassataṃ ucchedaṃ kāmasukhaṃ attakilamathanti ime ca ante anupagacchanto gatoti sammā gatattāpi sugato. Sammā cesa gadati yuttaṭṭhānesu yuttameva vācaṃ bhāsatīti sammā gadattāpi sugato.
तत्रिदं साधकसुत्तं –
Tatridaṃ sādhakasuttaṃ –
‘‘यं तथागतो वाचं जानाति अभूतं अतच्छं अनत्थसंहितं, सा च परेसं अप्पिया अमनापा, न तं तथागतो वाचं भासति। यम्पि तथागतो वाचं जानाति भूतं तच्छं अनत्थसंहितं, सा च परेसं अप्पिया अमनापा, तम्पि तथागतो वाचं न भासति। यञ्च खो तथागतो वाचं जानाति भूतं तच्छं अत्थसंहितं, सा च परेसं अप्पिया अमनापा, तत्र कालञ्ञू तथागतो होति तस्सा वाचाय वेय्याकरणाय। यं तथागतो वाचं जानाति अभूतं अतच्छं अनत्थसंहितं। सा च परेसं पिया मनापा, न तं तथागतो वाचं भासति। यम्पि तथागतो वाचं जानाति भूतं तच्छं अनत्थसंहितं, सा च परेसं पिया मनापा, तम्पि तथागतो वाचं न भासति। यञ्च खो तथागतो वाचं जानाति भूतं तच्छं अत्थसंहितं, सा च परेसं पिया मनापा, तत्र कालञ्ञू तथागतो होति तस्सा वाचाय वेय्याकरणाया’’ति (म॰ नि॰ २.८६)।
‘‘Yaṃ tathāgato vācaṃ jānāti abhūtaṃ atacchaṃ anatthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ appiyā amanāpā, na taṃ tathāgato vācaṃ bhāsati. Yampi tathāgato vācaṃ jānāti bhūtaṃ tacchaṃ anatthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ appiyā amanāpā, tampi tathāgato vācaṃ na bhāsati. Yañca kho tathāgato vācaṃ jānāti bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ appiyā amanāpā, tatra kālaññū tathāgato hoti tassā vācāya veyyākaraṇāya. Yaṃ tathāgato vācaṃ jānāti abhūtaṃ atacchaṃ anatthasaṃhitaṃ. Sā ca paresaṃ piyā manāpā, na taṃ tathāgato vācaṃ bhāsati. Yampi tathāgato vācaṃ jānāti bhūtaṃ tacchaṃ anatthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ piyā manāpā, tampi tathāgato vācaṃ na bhāsati. Yañca kho tathāgato vācaṃ jānāti bhūtaṃ tacchaṃ atthasaṃhitaṃ, sā ca paresaṃ piyā manāpā, tatra kālaññū tathāgato hoti tassā vācāya veyyākaraṇāyā’’ti (ma. ni. 2.86).
एवं सम्मा गदत्तापि सुगतोति वेदितब्बो।
Evaṃ sammā gadattāpi sugatoti veditabbo.
सब्बथा विदितलोकत्ता पन लोकविदू। सो हि भगवा सभावतो समुदयतो निरोधतो निरोधूपायतोति सब्बथा लोकं अवेदि अञ्ञासि पटिविज्झि। यथाह –
Sabbathā viditalokattā pana lokavidū. So hi bhagavā sabhāvato samudayato nirodhato nirodhūpāyatoti sabbathā lokaṃ avedi aññāsi paṭivijjhi. Yathāha –
‘‘यत्थ खो, आवुसो, न जायति न जीयति न मीयति न चवति न उपपज्जति, नाहं तं गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं दट्ठेय्यं पत्तेय्यन्ति वदामि। न चाहं, आवुसो, अप्पत्वाव लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामि। अपि चाहं, आवुसो, इमस्मिंयेव ब्याममत्ते कळेवरे ससञ्ञिम्हि समनके लोकञ्च पञ्ञपेमि लोकसमुदयञ्च लोकनिरोधञ्च लोकनिरोधगामिनिञ्च पटिपदं (सं॰ नि॰ १.१०७; अ॰ नि॰ ४.४५)।
‘‘Yattha kho, āvuso, na jāyati na jīyati na mīyati na cavati na upapajjati, nāhaṃ taṃ gamanena lokassa antaṃ ñāteyyaṃ daṭṭheyyaṃ patteyyanti vadāmi. Na cāhaṃ, āvuso, appatvāva lokassa antaṃ dukkhassa antakiriyaṃ vadāmi. Api cāhaṃ, āvuso, imasmiṃyeva byāmamatte kaḷevare sasaññimhi samanake lokañca paññapemi lokasamudayañca lokanirodhañca lokanirodhagāminiñca paṭipadaṃ (saṃ. ni. 1.107; a. ni. 4.45).
‘‘गमनेन न पत्तब्बो, लोकस्सन्तो कुदाचनं।
‘‘Gamanena na pattabbo, lokassanto kudācanaṃ;
न च अप्पत्वा लोकन्तं, दुक्खा अत्थि पमोचनं॥
Na ca appatvā lokantaṃ, dukkhā atthi pamocanaṃ.
‘‘तस्मा हवे लोकविदू सुमेधो, लोकन्तगू वुसितब्रह्मचरियो।
‘‘Tasmā have lokavidū sumedho, lokantagū vusitabrahmacariyo;
लोकस्स अन्तं समितावि ञत्वा, नासीसती लोकमिमं परञ्चा’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.१०७; अ॰ नि॰ ४.४५)।
Lokassa antaṃ samitāvi ñatvā, nāsīsatī lokamimaṃ parañcā’’ti. (saṃ. ni. 1.107; a. ni. 4.45);
अपि च – तयो लोका सङ्खारलोको सत्तलोको ओकासलोकोति। तत्थ ‘‘एको लोको सब्बे सत्ता आहारट्ठितिका’’ति (पटि॰ म॰ १.११२) आगतट्ठाने सङ्खारलोको वेदितब्बो। ‘‘सस्सतो लोकोति वा असस्सतो लोकोति वा’’ति (दी॰ नि॰ १.४२१; म॰ नि॰ १.२६९; सं॰ नि॰ ४.४१६; विभ॰ ९३७) आगतट्ठाने सत्तलोको।
Api ca – tayo lokā saṅkhāraloko sattaloko okāsalokoti. Tattha ‘‘eko loko sabbe sattā āhāraṭṭhitikā’’ti (paṭi. ma. 1.112) āgataṭṭhāne saṅkhāraloko veditabbo. ‘‘Sassato lokoti vā asassato lokoti vā’’ti (dī. ni. 1.421; ma. ni. 1.269; saṃ. ni. 4.416; vibha. 937) āgataṭṭhāne sattaloko.
‘‘यावता चन्दिमसूरिया परिहरन्ति, दिसा भन्ति विरोचमाना।
‘‘Yāvatā candimasūriyā pariharanti, disā bhanti virocamānā;
ताव सहस्सधा लोको, एत्थ ते वत्तती वसो’’ति॥ (म॰ नि॰ १.५०३) –
Tāva sahassadhā loko, ettha te vattatī vaso’’ti. (ma. ni. 1.503) –
आगतट्ठाने ओकासलोको। तम्पि भगवा सब्बथा अवेदि। तथा हिस्स ‘‘एको लोको सब्बे सत्ता आहारट्ठितिका। द्वे लोका नामञ्च रूपञ्च। तयो लोका तिस्सो वेदना। चत्तारो लोका चत्तारो आहारा। पञ्च लोका पञ्चुपादानक्खन्धा। छ लोका छ अज्झत्तिकानि आयतनानि। सत्त लोका सत्त विञ्ञाणट्ठितियो। अट्ठ लोका अट्ठ लोकधम्मा। नव लोका नव सत्तावासा। दस लोका दसायतनानि। द्वादस लोका द्वादसायतनानि। अट्ठारसलोका अट्ठारस धातुयो’’ति (पटि॰ म॰ १.११२) अयं सङ्खारलोकोपि सब्बथा विदितो।
Āgataṭṭhāne okāsaloko. Tampi bhagavā sabbathā avedi. Tathā hissa ‘‘eko loko sabbe sattā āhāraṭṭhitikā. Dve lokā nāmañca rūpañca. Tayo lokā tisso vedanā. Cattāro lokā cattāro āhārā. Pañca lokā pañcupādānakkhandhā. Cha lokā cha ajjhattikāni āyatanāni. Satta lokā satta viññāṇaṭṭhitiyo. Aṭṭha lokā aṭṭha lokadhammā. Nava lokā nava sattāvāsā. Dasa lokā dasāyatanāni. Dvādasa lokā dvādasāyatanāni. Aṭṭhārasalokā aṭṭhārasa dhātuyo’’ti (paṭi. ma. 1.112) ayaṃ saṅkhāralokopi sabbathā vidito.
यस्मा पनेस सब्बेसम्पि सत्तानं आसयं जानाति, अनुसयं जानाति, चरितं जानाति, अधिमुत्तिं जानाति, अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये, स्वाकारे द्वाकारे, सुविञ्ञापये दुविञ्ञापये, भब्बे अभब्बे सत्ते जानाति। तस्मास्स सत्तलोकोपि सब्बथा विदितो। यथा च सत्तलोको, एवं ओकासलोकोपि। तथा हेस एकं चक्कवाळं आयामतो च वित्थारतो च योजनानं द्वादस सतसहस्सानि चतुतिंस सतानि च पञ्ञासञ्च योजनानि। परिक्खेपतो –
Yasmā panesa sabbesampi sattānaṃ āsayaṃ jānāti, anusayaṃ jānāti, caritaṃ jānāti, adhimuttiṃ jānāti, apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye, svākāre dvākāre, suviññāpaye duviññāpaye, bhabbe abhabbe satte jānāti. Tasmāssa sattalokopi sabbathā vidito. Yathā ca sattaloko, evaṃ okāsalokopi. Tathā hesa ekaṃ cakkavāḷaṃ āyāmato ca vitthārato ca yojanānaṃ dvādasa satasahassāni catutiṃsa satāni ca paññāsañca yojanāni. Parikkhepato –
सब्बं सतसहस्सानि, छत्तिंस परिमण्डलं।
Sabbaṃ satasahassāni, chattiṃsa parimaṇḍalaṃ;
दस चेव सहस्सानि, अड्ढुड्ढानि सतानि च॥
Dasa ceva sahassāni, aḍḍhuḍḍhāni satāni ca.
तत्थ –
Tattha –
दुवे सतसहस्सानि, चत्तारि नहुतानि च।
Duve satasahassāni, cattāri nahutāni ca;
एत्तकं बहलत्तेन, सङ्खातायं वसुन्धरा॥
Ettakaṃ bahalattena, saṅkhātāyaṃ vasundharā.
तस्सायेव सन्धारकं –
Tassāyeva sandhārakaṃ –
चत्तारि सतसहस्सानि, अट्ठेव नहुतानि च।
Cattāri satasahassāni, aṭṭheva nahutāni ca;
एत्तकं बहलत्तेन, जलं वाते पतिट्ठितं॥
Ettakaṃ bahalattena, jalaṃ vāte patiṭṭhitaṃ.
तस्सापि सन्धारको –
Tassāpi sandhārako –
नव सतसहस्सानि, मालुतो नभमुग्गतो।
Nava satasahassāni, māluto nabhamuggato;
सट्ठि चेव सहस्सानि, एसा लोकस्स सण्ठिति॥
Saṭṭhi ceva sahassāni, esā lokassa saṇṭhiti.
एवं सण्ठिते चेत्थ योजनानं –
Evaṃ saṇṭhite cettha yojanānaṃ –
चतुरासीति सहस्सानि, अज्झोगाळ्हो महण्णवे।
Caturāsīti sahassāni, ajjhogāḷho mahaṇṇave;
अच्चुग्गतो तावदेव, सिनेरु पब्बतुत्तमो॥
Accuggato tāvadeva, sineru pabbatuttamo.
ततो उपड्ढुपड्ढेन, पमाणेन यथाक्कमं।
Tato upaḍḍhupaḍḍhena, pamāṇena yathākkamaṃ;
अज्झोगाळ्हुग्गता दिब्बा, नानारतनचित्तिता॥
Ajjhogāḷhuggatā dibbā, nānāratanacittitā.
युगन्धरो ईसधरो, करवीको सुदस्सनो।
Yugandharo īsadharo, karavīko sudassano;
नेमिन्धरो विनतको, अस्सकण्णो गिरि ब्रहा॥
Nemindharo vinatako, assakaṇṇo giri brahā.
एते सत्त महासेला, सिनेरुस्स समन्ततो।
Ete satta mahāselā, sinerussa samantato;
महाराजानमावासा, देवयक्खनिसेविता॥
Mahārājānamāvāsā, devayakkhanisevitā.
योजनानं सतानुच्चो, हिमवा पञ्च पब्बतो।
Yojanānaṃ satānucco, himavā pañca pabbato;
योजनानं सहस्सानि, तीणि आयतवित्थतो॥
Yojanānaṃ sahassāni, tīṇi āyatavitthato.
चतुरासीतिसहस्सेहि, कूटेहि पटिमण्डितो।
Caturāsītisahassehi, kūṭehi paṭimaṇḍito;
तिपञ्चयोजनक्खन्ध-परिक्खेपा नगव्हया॥
Tipañcayojanakkhandha-parikkhepā nagavhayā.
पञ्ञासयोजनक्खन्ध-साखायामा समन्ततो।
Paññāsayojanakkhandha-sākhāyāmā samantato;
सतयोजनवित्थिण्णा, तावदेव च उग्गता।
Satayojanavitthiṇṇā, tāvadeva ca uggatā;
जम्बू यस्सानुभावेन, जम्बुदीपो पकासितो॥ (विसुद्धि॰ १.१३७; ध॰ स॰ अट्ठ॰ ५८४)।
Jambū yassānubhāvena, jambudīpo pakāsito. (visuddhi. 1.137; dha. sa. aṭṭha. 584);
यञ्चेतं जम्बुया पमाणं, एतदेव असुरानं चित्तपाटलिया, गरुळानं सिम्बलिरुक्खस्स, अपरगोयाने कदम्बस्स, उत्तरकुरूसु कप्परुक्खस्स, पुब्बविदेहे सिरीसस्स, तावतिंसेसु पारिच्छत्तकस्साति। तेनाहु पोराणा –
Yañcetaṃ jambuyā pamāṇaṃ, etadeva asurānaṃ cittapāṭaliyā, garuḷānaṃ simbalirukkhassa, aparagoyāne kadambassa, uttarakurūsu kapparukkhassa, pubbavidehe sirīsassa, tāvatiṃsesu pāricchattakassāti. Tenāhu porāṇā –
‘‘पाटली सिम्बली जम्बू, देवानं पारिच्छत्तको।
‘‘Pāṭalī simbalī jambū, devānaṃ pāricchattako;
कदम्बो कप्परुक्खो च, सिरीसेन भवति सत्तमं॥
Kadambo kapparukkho ca, sirīsena bhavati sattamaṃ.
‘‘द्वे असीति सहस्सानि, अज्झोगाळ्हो महण्णवे।
‘‘Dve asīti sahassāni, ajjhogāḷho mahaṇṇave;
अच्चुग्गतो तावदेव, चक्कवाळसिलुच्चयो।
Accuggato tāvadeva, cakkavāḷasiluccayo;
परिक्खिपित्वा तं सब्बं, लोकधातुमयं ठितो’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.१३७; ध॰ स॰ अट्ठ॰ ५८४)।
Parikkhipitvā taṃ sabbaṃ, lokadhātumayaṃ ṭhito’’ti. (visuddhi. 1.137; dha. sa. aṭṭha. 584);
तत्थ चन्दमण्डलं एकूनपञ्ञासयोजनं, सूरियमण्डलं पञ्ञासयोजनं, तावतिंसभवनं दससहस्सयोजनं, तथा असुरभवनं अवीचिमहानिरयो जम्बुदीपो च। अपरगोयानं सत्तसहस्सयोजनं। तथा पुब्बविदेहो। उत्तरकुरु अट्ठसहस्सयोजनो। एकमेको चेत्थ महादीपो पञ्चसतपञ्चसतपरित्तदीपपरिवारो। तं सब्बम्पि एकं चक्कवाळं एका लोकधातु। तदन्तरेसु लोकन्तरिकनिरया । एवं अनन्तानि चक्कवाळानि अनन्ता लोकधातुयो भगवा अनन्तेन बुद्धञाणेन अवेदि अञ्ञासि पटिविज्झि। एवमस्स ओकासलोकोपि सब्बथा विदितो। एवम्पि सब्बथा विदितलोकत्ता लोकविदू।
Tattha candamaṇḍalaṃ ekūnapaññāsayojanaṃ, sūriyamaṇḍalaṃ paññāsayojanaṃ, tāvatiṃsabhavanaṃ dasasahassayojanaṃ, tathā asurabhavanaṃ avīcimahānirayo jambudīpo ca. Aparagoyānaṃ sattasahassayojanaṃ. Tathā pubbavideho. Uttarakuru aṭṭhasahassayojano. Ekameko cettha mahādīpo pañcasatapañcasataparittadīpaparivāro. Taṃ sabbampi ekaṃ cakkavāḷaṃ ekā lokadhātu. Tadantaresu lokantarikanirayā . Evaṃ anantāni cakkavāḷāni anantā lokadhātuyo bhagavā anantena buddhañāṇena avedi aññāsi paṭivijjhi. Evamassa okāsalokopi sabbathā vidito. Evampi sabbathā viditalokattā lokavidū.
अत्तनो पन गुणेहि विसिट्ठतरस्स कस्सचि अभावतो नत्थि एतस्स उत्तरोति अनुत्तरो। तथा हेस सीलगुणेनपि सब्बं लोकं अभिभवति समाधि…पे॰… पञ्ञा… विमुत्ति… विमुत्तिञाणदस्सनगुणेनपि। सीलगुणेनपि असमो असमसमो अप्पटिमो अप्पटिभागो अप्पटिपुग्गलो…पे॰… विमुत्तिञाणदस्सनगुणेनपि। यथाह – ‘‘न खो पनाहं पस्सामि सदेवके लोके…पे॰… सदेवमनुस्साय अत्तना सीलसम्पन्नतर’’न्ति (सं॰ नि॰ १.१७३; अ॰ नि॰ ४.२१) वित्थारो।
Attano pana guṇehi visiṭṭhatarassa kassaci abhāvato natthi etassa uttaroti anuttaro. Tathā hesa sīlaguṇenapi sabbaṃ lokaṃ abhibhavati samādhi…pe… paññā… vimutti… vimuttiñāṇadassanaguṇenapi. Sīlaguṇenapi asamo asamasamo appaṭimo appaṭibhāgo appaṭipuggalo…pe… vimuttiñāṇadassanaguṇenapi. Yathāha – ‘‘na kho panāhaṃ passāmi sadevake loke…pe… sadevamanussāya attanā sīlasampannatara’’nti (saṃ. ni. 1.173; a. ni. 4.21) vitthāro.
एवं अग्गपसादसुत्तादीनि (अ॰ नि॰ ४.३४; इतिवु॰ ९०) ‘‘न मे आचरियो अत्थी’’तिआदिका (म॰ नि॰ १.२८५; महाव॰ ११; कथा॰ ४०५; मि॰ प॰ ४.५.११) गाथायो च वित्थारेतब्बा।
Evaṃ aggapasādasuttādīni (a. ni. 4.34; itivu. 90) ‘‘na me ācariyo atthī’’tiādikā (ma. ni. 1.285; mahāva. 11; kathā. 405; mi. pa. 4.5.11) gāthāyo ca vitthāretabbā.
पुरिसदम्मे सारेतीति पुरिसदम्मसारथि, दमेति विनेतीति वुत्तं होति। तत्थ पुरिसदम्माति अदन्ता दमेतुं युत्ता तिरच्छानपुरिसापि मनुस्सपुरिसापि अमनुस्सपुरिसापि । तथा हि भगवता तिरच्छानपुरिसापि अपलालो नागराजा चूळोदरो महोदरो अग्गिसिखो धूमसिखो अरवाळो नागराजा धनपालको हत्थीति एवमादयो दमिता निब्बिसा कता, सरणेसु च सीलेसु च पतिट्ठापिता। मनुस्सपुरिसापि सच्चकनिगण्ठपुत्तअम्बट्ठमाणवपोक्खरसातिसोणदन्तकूटदन्तादयो। अमनुस्सपुरिसापि आळवकसूचिलोमखरलोमयक्खसक्कदेवराजादयो दमिता विनीता विचित्रेहि विनयनूपायेहि। ‘‘अहं खो केसि पुरिसदम्मे सण्हेनपि विनेमि, फरुसेनपि विनेमि, सण्हफरुसेनपि विनेमी’’ति (अ॰ नि॰ ४.१११) इदञ्चेत्थ सुत्तं वित्थारेतब्बं। अपि च भगवा विसुद्धसीलादीनं पठमज्झानादीनि सोतापन्नादीनञ्च उत्तरिमग्गपटिपदं आचिक्खन्तो दन्तेपि दमेतियेव।
Purisadamme sāretīti purisadammasārathi, dameti vinetīti vuttaṃ hoti. Tattha purisadammāti adantā dametuṃ yuttā tiracchānapurisāpi manussapurisāpi amanussapurisāpi . Tathā hi bhagavatā tiracchānapurisāpi apalālo nāgarājā cūḷodaro mahodaro aggisikho dhūmasikho aravāḷo nāgarājā dhanapālako hatthīti evamādayo damitā nibbisā katā, saraṇesu ca sīlesu ca patiṭṭhāpitā. Manussapurisāpi saccakanigaṇṭhaputtaambaṭṭhamāṇavapokkharasātisoṇadantakūṭadantādayo. Amanussapurisāpi āḷavakasūcilomakharalomayakkhasakkadevarājādayo damitā vinītā vicitrehi vinayanūpāyehi. ‘‘Ahaṃ kho kesi purisadamme saṇhenapi vinemi, pharusenapi vinemi, saṇhapharusenapi vinemī’’ti (a. ni. 4.111) idañcettha suttaṃ vitthāretabbaṃ. Api ca bhagavā visuddhasīlādīnaṃ paṭhamajjhānādīni sotāpannādīnañca uttarimaggapaṭipadaṃ ācikkhanto dantepi dametiyeva.
अथ वा अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथीति एकमेविदं अत्थपदं। भगवा हि तथा पुरिसदम्मे सारेति, यथा एकपल्लङ्केनेव निसिन्ना अट्ठ दिसा असज्जमाना धावन्ति। तस्मा ‘‘अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथी’’ति वुच्चति। ‘‘हत्थिदमकेन, भिक्खवे, हत्थि दम्मो सारितो एकंयेव दिसं धावती’’ति इदञ्चेत्थ सुत्तं (म॰ नि॰ ३.३१२) वित्थारेतब्बं।
Atha vā anuttaro purisadammasārathīti ekamevidaṃ atthapadaṃ. Bhagavā hi tathā purisadamme sāreti, yathā ekapallaṅkeneva nisinnā aṭṭha disā asajjamānā dhāvanti. Tasmā ‘‘anuttaro purisadammasārathī’’ti vuccati. ‘‘Hatthidamakena, bhikkhave, hatthi dammo sārito ekaṃyeva disaṃ dhāvatī’’ti idañcettha suttaṃ (ma. ni. 3.312) vitthāretabbaṃ.
वीरियवाति अरियमग्गेन सब्बपापकेहि विरतो। पहूति पभू। विसवीति परसन्ताने वीरियुप्पादको। अलमत्तोति समत्थचित्तो।
Vīriyavāti ariyamaggena sabbapāpakehi virato. Pahūti pabhū. Visavīti parasantāne vīriyuppādako. Alamattoti samatthacitto.
विरतोति अरियमग्गेन विरतत्ता आयतिं अप्पटिसन्धिको। सब्बपापकेहि निरयदुक्खं अतिच्चाति आयतिं अप्पटिसन्धिताय निरयदुक्खं अतिच्च ठितो। वीरियवासोति वीरियनिकेतो। सो वीरियवाति सो खीणासवो ‘‘वीरियवा’’ति वत्तब्बतं अरहति। पधानवा वीरो तादीति इमानि पनस्स थुतिवचनानि। सो हि पधानवा मग्गज्झानपधानेन, वीरो किलेसारिविद्धंसनसमत्थताय, तादि निब्बिकारताय पवुच्चते तथत्ताति तथारूपो ‘‘वीरियवा’’ति पवुच्चति।
Viratoti ariyamaggena viratattā āyatiṃ appaṭisandhiko. Sabbapāpakehi nirayadukkhaṃ aticcāti āyatiṃ appaṭisandhitāya nirayadukkhaṃ aticca ṭhito. Vīriyavāsoti vīriyaniketo. So vīriyavāti so khīṇāsavo ‘‘vīriyavā’’ti vattabbataṃ arahati. Padhānavā vīro tādīti imāni panassa thutivacanāni. So hi padhānavā maggajjhānapadhānena, vīro kilesārividdhaṃsanasamatthatāya, tādi nibbikāratāya pavuccate tathattāti tathārūpo ‘‘vīriyavā’’ti pavuccati.
ते कामकामिनोति एते रूपादिवत्थुकामे इच्छन्ता। रागरागिनोति रागेन रञ्जिता। सञ्ञासञ्ञिनोति रागसञ्ञाय सञ्ञिनो। न कामे कामेतीति रूपादिवत्थुकामे न पत्थेति। अकामोति कामेहि विरहितो। निक्कामोति निक्कन्तकामो।
Te kāmakāminoti ete rūpādivatthukāme icchantā. Rāgarāginoti rāgena rañjitā. Saññāsaññinoti rāgasaññāya saññino. Nakāme kāmetīti rūpādivatthukāme na pattheti. Akāmoti kāmehi virahito. Nikkāmoti nikkantakāmo.
सब्बञ्ञुतञ्ञाणन्ति तियद्धगतं सब्बनेय्यपथं जानातीति सब्बञ्ञू, तस्स भावो सब्बञ्ञुता, सब्बञ्ञुता एव ञाणं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं, सब्बञ्ञुतञ्ञाणसङ्खातं नेत्तञ्च वासनाय सह किलेसे पराजेत्वा जितत्ता जिनभावो च अपुब्बं अचरिमं अपुरे अपच्छा एकस्मिं खणे एकस्मिं काले उप्पन्नो पुब्बन्ततो उद्धं पन्नोति उप्पन्नो।
Sabbaññutaññāṇanti tiyaddhagataṃ sabbaneyyapathaṃ jānātīti sabbaññū, tassa bhāvo sabbaññutā, sabbaññutā eva ñāṇaṃ sabbaññutaññāṇaṃ, sabbaññutaññāṇasaṅkhātaṃ nettañca vāsanāya saha kilese parājetvā jitattā jinabhāvo ca apubbaṃ acarimaṃ apure apacchā ekasmiṃ khaṇe ekasmiṃ kāle uppanno pubbantato uddhaṃ pannoti uppanno.
६६. तेजी तेजसाति तेजेन समन्नागतो तेजसा अभिभुय्य। यमहं विजञ्ञं जातिजराय इध विप्पहानन्ति यं अहं जातिजराय पहानभूतं धम्मं इधेव जानेय्यं।
66.Tejī tejasāti tejena samannāgato tejasā abhibhuyya. Yamahaṃ vijaññaṃ jātijarāya idha vippahānanti yaṃ ahaṃ jātijarāya pahānabhūtaṃ dhammaṃ idheva jāneyyaṃ.
जगतीति पथवी। सब्बं आकासगतन्ति सकलं आकासे पवत्तं पत्थटं। तमगतन्ति तममेव तमगतं अन्धकारं यथा गूथगतं मुत्तगतन्ति। अभिविहच्चाति नासेत्वा। अन्धकारं विधमित्वाति चक्खुविञ्ञाणुप्पत्तिनिवारकं अन्धकारं पलापेत्वा। आलोकं दस्सयित्वाति सूरियालोकं दस्सयित्वा। आकासेति अजटाकासे। अन्तलिक्खेति अन्तरधातुसमत्थतुच्छोकासे। गगनपथेति देवतानं गमनमग्गे गच्छति। सब्बं अभिसङ्खारसमुदयन्ति सकलं कम्मं समुदयं उप्पादं, तण्हन्ति अत्थो। किलेसतमं अविज्जन्धकारं विधमित्वाति किलेसतमसङ्खातं अञ्ञाणं अविज्जन्धकारं नीहरित्वा नासेत्वा। ञाणालोकं पञ्ञालोकं दस्सयित्वा। वत्थुकामे परिजानित्वाति रूपादिवत्थुकामे ञाततीरणपरिञ्ञाय जानित्वा। किलेसकामे पहायाति उपतापनसङ्खाते किलेसकामे पहानपरिञ्ञाय पजहित्वा।
Jagatīti pathavī. Sabbaṃ ākāsagatanti sakalaṃ ākāse pavattaṃ patthaṭaṃ. Tamagatanti tamameva tamagataṃ andhakāraṃ yathā gūthagataṃ muttagatanti. Abhivihaccāti nāsetvā. Andhakāraṃ vidhamitvāti cakkhuviññāṇuppattinivārakaṃ andhakāraṃ palāpetvā. Ālokaṃ dassayitvāti sūriyālokaṃ dassayitvā. Ākāseti ajaṭākāse. Antalikkheti antaradhātusamatthatucchokāse. Gaganapatheti devatānaṃ gamanamagge gacchati. Sabbaṃ abhisaṅkhārasamudayanti sakalaṃ kammaṃ samudayaṃ uppādaṃ, taṇhanti attho. Kilesatamaṃ avijjandhakāraṃ vidhamitvāti kilesatamasaṅkhātaṃ aññāṇaṃ avijjandhakāraṃ nīharitvā nāsetvā. Ñāṇālokaṃ paññālokaṃ dassayitvā. Vatthukāme parijānitvāti rūpādivatthukāme ñātatīraṇapariññāya jānitvā. Kilesakāme pahāyāti upatāpanasaṅkhāte kilesakāme pahānapariññāya pajahitvā.
६७. अथस्स भगवा तं धम्मं आचिक्खन्तो उपरूपरिगाथायो अभासि। तत्थ नेक्खम्मं दट्ठु खेमतोति निब्बानञ्च निब्बानगामिनिञ्च पटिपदं ‘‘खेम’’न्ति दिस्वा। उग्गहितन्ति तण्हावसेन दिट्ठिवसेन गहितं। निरत्तं वाति निरस्सितब्बं वा, मुञ्चितब्बन्ति वुत्तं होति। मा ते विज्जित्थाति मा ते अहोसि। किञ्चनन्ति रागादिकिञ्चनं, तम्पि ते मा विज्जित्थ।
67. Athassa bhagavā taṃ dhammaṃ ācikkhanto uparūparigāthāyo abhāsi. Tattha nekkhammaṃ daṭṭhu khematoti nibbānañca nibbānagāminiñca paṭipadaṃ ‘‘khema’’nti disvā. Uggahitanti taṇhāvasena diṭṭhivasena gahitaṃ. Nirattaṃ vāti nirassitabbaṃ vā, muñcitabbanti vuttaṃ hoti. Mā te vijjitthāti mā te ahosi. Kiñcananti rāgādikiñcanaṃ, tampi te mā vijjittha.
मुञ्चितब्बन्ति मुञ्चित्वा न पुन गहेतब्बं। विजहितब्बन्ति चजितब्बं। विनोदेतब्बन्ति खिपितब्बं। ब्यन्तीकातब्बन्ति विगतन्तं कातब्बं । अनभावं गमेतब्बन्ति अनु अनु अभावं गमेतब्बं।
Muñcitabbanti muñcitvā na puna gahetabbaṃ. Vijahitabbanti cajitabbaṃ. Vinodetabbanti khipitabbaṃ. Byantīkātabbanti vigatantaṃ kātabbaṃ . Anabhāvaṃ gametabbanti anu anu abhāvaṃ gametabbaṃ.
६८-९. पुब्बेति अतीते सङ्खारे आरब्भ उप्पन्नकिलेसा। ब्राह्मणाति भगवा जतुकण्णिं आलपति। सेसं सब्बत्थ पाकटमेव।
68-9.Pubbeti atīte saṅkhāre ārabbha uppannakilesā. Brāhmaṇāti bhagavā jatukaṇṇiṃ ālapati. Sesaṃ sabbattha pākaṭameva.
एवं भगवा इदम्पि सुत्तं अरहत्तनिकूटेनेव देसेसि, देसनापरियोसाने च पुब्बसदिसो एव धम्माभिसमयो अहोसीति।
Evaṃ bhagavā idampi suttaṃ arahattanikūṭeneva desesi, desanāpariyosāne ca pubbasadiso eva dhammābhisamayo ahosīti.
सद्धम्मप्पज्जोतिकाय चूळनिद्देस-अट्ठकथाय
Saddhammappajjotikāya cūḷaniddesa-aṭṭhakathāya
जतुकण्णिमाणवसुत्तनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Jatukaṇṇimāṇavasuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चूळनिद्देसपाळि • Cūḷaniddesapāḷi
११. जतुकण्णिमाणवपुच्छा • 11. Jatukaṇṇimāṇavapucchā
११. जतुकण्णिमाणवपुच्छानिद्देसो • 11. Jatukaṇṇimāṇavapucchāniddeso
