| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५१३] ३. जयद्दिसजातकवण्णना
[513] 3. Jayaddisajātakavaṇṇanā
चिरस्सं वत मेति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं मातुपोसकभिक्खुं आरब्भ कथेसि। पच्चुप्पन्नवत्थु सामजातकसदिसं (जा॰ २.२२.२९६ आदयो)। तदा पन सत्था ‘‘पोराणकपण्डिता कञ्चनमालं सेतच्छत्तं पहाय मातापितरो पोसेसु’’न्ति वत्वा अतीतं आहरि।
Cirassaṃvata meti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ mātuposakabhikkhuṃ ārabbha kathesi. Paccuppannavatthu sāmajātakasadisaṃ (jā. 2.22.296 ādayo). Tadā pana satthā ‘‘porāṇakapaṇḍitā kañcanamālaṃ setacchattaṃ pahāya mātāpitaro posesu’’nti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते कपिलरट्ठे उत्तरपञ्चालनगरे पञ्चालो नाम राजा अहोसि। तस्स अग्गमहेसी गब्भं पटिलभित्वा पुत्तं विजायि। तस्सा पुरिमभवे एका सपत्तिका कुज्झित्वा ‘‘तुय्हं जातं जातं पजं खादितुं समत्था भविस्सामी’’ति पत्थनं ठपेत्वा यक्खिनी अहोसि। सा तदा ओकासं लभित्वा तस्सा पस्सन्तियाव तं अल्लमंसपेसिवण्णं कुमारकं गहेत्वा मुरुमुरायन्ती खादित्वा पक्कामि। दुतियवारेपि तथेव अकासि। ततियवारे पन तस्सा पसूतिघरं पविट्ठकाले गेहं परिवारेत्वा गाळ्हं आरक्खं अकंसु। विजातदिवसे यक्खिनी आगन्त्वा पुन दारकं अग्गहेसि। देवी ‘‘यक्खिनी’’ति महासद्दमकासि। आवुधहत्था पुरिसा आगन्त्वा देविया दिन्नसञ्ञाय यक्खिनिं अनुबन्धिंसु। सा खादितुं ओकासं अलभन्ती ततो पलायित्वा उदकनिद्धमनं पाविसि। दारको मातुसञ्ञाय तस्सा थनं मुखेन गण्हि। सा पुत्तसिनेहं उप्पादेत्वा ततो पलायित्वा सुसानं गन्त्वा दारकं पासाणलेणे ठपेत्वा पटिजग्गि। अथस्स अनुक्कमेन वड्ढमानस्स मनुस्समंसं आहरित्वा अदासि। उभोपि मनुस्समंसं खादित्वा तत्थ वसिंसु। दारको अत्तनो मनुस्सभावं न जानाति ‘‘यक्खिनिपुत्तोस्मी’’ति सञ्ञाय। सो अत्तभावं जहित्वा अन्तरधायितुं न सक्कोति। अथस्स सा अन्तरधानत्थाय एकं मूलं अदासि। सो मूलानुभावेन अन्तरधायित्वा मनुस्समंसं खादन्तो विचरति। यक्खिनी वेस्सवणस्स महाराजस्स वेय्यावच्चत्थाय गता तत्थेव कालमकासि। देवीपि चतुत्थवारे अञ्ञं पुत्तं विजायि। सो यक्खिनिया मुत्तत्ता अरोगो अहोसि। पच्चामित्तं यक्खिनिं जिनित्वा जातत्ता ‘‘जयद्दिसकुमारो’’तिस्स नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो सब्बसिप्पेसु निप्फत्तिं पत्वा छत्तं उस्सापेत्वा रज्जमनुसासि।
Atīte kapilaraṭṭhe uttarapañcālanagare pañcālo nāma rājā ahosi. Tassa aggamahesī gabbhaṃ paṭilabhitvā puttaṃ vijāyi. Tassā purimabhave ekā sapattikā kujjhitvā ‘‘tuyhaṃ jātaṃ jātaṃ pajaṃ khādituṃ samatthā bhavissāmī’’ti patthanaṃ ṭhapetvā yakkhinī ahosi. Sā tadā okāsaṃ labhitvā tassā passantiyāva taṃ allamaṃsapesivaṇṇaṃ kumārakaṃ gahetvā murumurāyantī khāditvā pakkāmi. Dutiyavārepi tatheva akāsi. Tatiyavāre pana tassā pasūtigharaṃ paviṭṭhakāle gehaṃ parivāretvā gāḷhaṃ ārakkhaṃ akaṃsu. Vijātadivase yakkhinī āgantvā puna dārakaṃ aggahesi. Devī ‘‘yakkhinī’’ti mahāsaddamakāsi. Āvudhahatthā purisā āgantvā deviyā dinnasaññāya yakkhiniṃ anubandhiṃsu. Sā khādituṃ okāsaṃ alabhantī tato palāyitvā udakaniddhamanaṃ pāvisi. Dārako mātusaññāya tassā thanaṃ mukhena gaṇhi. Sā puttasinehaṃ uppādetvā tato palāyitvā susānaṃ gantvā dārakaṃ pāsāṇaleṇe ṭhapetvā paṭijaggi. Athassa anukkamena vaḍḍhamānassa manussamaṃsaṃ āharitvā adāsi. Ubhopi manussamaṃsaṃ khāditvā tattha vasiṃsu. Dārako attano manussabhāvaṃ na jānāti ‘‘yakkhiniputtosmī’’ti saññāya. So attabhāvaṃ jahitvā antaradhāyituṃ na sakkoti. Athassa sā antaradhānatthāya ekaṃ mūlaṃ adāsi. So mūlānubhāvena antaradhāyitvā manussamaṃsaṃ khādanto vicarati. Yakkhinī vessavaṇassa mahārājassa veyyāvaccatthāya gatā tattheva kālamakāsi. Devīpi catutthavāre aññaṃ puttaṃ vijāyi. So yakkhiniyā muttattā arogo ahosi. Paccāmittaṃ yakkhiniṃ jinitvā jātattā ‘‘jayaddisakumāro’’tissa nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto sabbasippesu nipphattiṃ patvā chattaṃ ussāpetvā rajjamanusāsi.
तदा बोधिसत्तो तस्स अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्ति, ‘‘अलीनसत्तुकुमारो’’तिस्स नामं करिंसु। सो वयप्पत्तो उग्गहितसब्बसिप्पो उपराजा अहोसि। सोपि यक्खिनिपुत्तो अपरभागे पमादेन तं मूलं नासेत्वा अन्तरधायितुं असक्कोन्तो दिस्समानरूपोव सुसाने मनुस्समंसं खादि। मनुस्सा तं दिस्वा भीता आगन्त्वा रञ्ञो उपक्कोसिंसु ‘‘देव एको यक्खो दिस्समानरूपो सुसाने मनुस्समंसं खादति, सो अनुक्कमेन नगरं पविसित्वा मनुस्से मारेत्वा खादिस्सति, तं गाहापेतुं वट्टती’’ति। राजा ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा ‘‘गण्हथ न’’न्ति आणापेसि। बलकायो गन्त्वा सुसानं परिवारेत्वा अट्ठासि। यक्खिनिपुत्तो नग्गो उब्बिग्गरूपो मरणभयभीतो विरवन्तो मनुस्सानं अन्तरं पक्खन्दि। मनुस्सा ‘‘यक्खो’’ति मरणभयभीता द्विधा भिज्जिंसु। सोपि ततो पलायित्वा अरञ्ञं पाविसि, न पुन मनुस्सपथं आगच्छि। सो एकं महावत्तनिअटविं निस्साय मग्गपटिपन्नेसु मनुस्सेसु एकेकं गहेत्वा अरञ्ञं पविसित्वा मारेत्वा खादन्तो एकस्मिं निग्रोधमूले वासं कप्पेसि।
Tadā bodhisatto tassa aggamahesiyā kucchimhi nibbatti, ‘‘alīnasattukumāro’’tissa nāmaṃ kariṃsu. So vayappatto uggahitasabbasippo uparājā ahosi. Sopi yakkhiniputto aparabhāge pamādena taṃ mūlaṃ nāsetvā antaradhāyituṃ asakkonto dissamānarūpova susāne manussamaṃsaṃ khādi. Manussā taṃ disvā bhītā āgantvā rañño upakkosiṃsu ‘‘deva eko yakkho dissamānarūpo susāne manussamaṃsaṃ khādati, so anukkamena nagaraṃ pavisitvā manusse māretvā khādissati, taṃ gāhāpetuṃ vaṭṭatī’’ti. Rājā ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā ‘‘gaṇhatha na’’nti āṇāpesi. Balakāyo gantvā susānaṃ parivāretvā aṭṭhāsi. Yakkhiniputto naggo ubbiggarūpo maraṇabhayabhīto viravanto manussānaṃ antaraṃ pakkhandi. Manussā ‘‘yakkho’’ti maraṇabhayabhītā dvidhā bhijjiṃsu. Sopi tato palāyitvā araññaṃ pāvisi, na puna manussapathaṃ āgacchi. So ekaṃ mahāvattaniaṭaviṃ nissāya maggapaṭipannesu manussesu ekekaṃ gahetvā araññaṃ pavisitvā māretvā khādanto ekasmiṃ nigrodhamūle vāsaṃ kappesi.
अथेको सत्थवाहब्राह्मणो अटविपालानं सहस्सं दत्वा पञ्चहि सकटसतेहि तं मग्गं पटिपज्जि। मनुस्सयक्खो विरवन्तो पक्खन्दि, भीता मनुस्सा उरेन निपज्जिंसु। सो ब्राह्मणं गहेत्वा पलायन्तो खाणुना पादे विद्धो अटविपालेसु अनुबन्धन्तेसु ब्राह्मणं छड्डेत्वा अत्तनो वसनट्ठानरुक्खमूले निपज्जि। तस्स तत्थ निपन्नस्स सत्तमे दिवसे जयद्दिसराजा मिगवधं आणापेत्वा नगरा निक्खमि। तं नगरा निक्खन्तमत्तमेव तक्कसिलवासी नन्दो नाम मातुपोसकब्राह्मणो चतस्सो सतारहगाथायो आदाय आगन्त्वा राजानं अद्दस। राजा ‘‘निवत्तित्वा सुणिस्सामी’’ति तस्स निवासगेहं दापेत्वा मिगवं गन्त्वा ‘‘यस्स पस्सेन मिगो पलायति, तस्सेव गीवा’’ति आह। अथेको पसदमिगो उट्ठहित्वा रञ्ञो अभिमुखो गन्त्वा पलायि। अमच्चा परिहासं करिंसु। राजा खग्गं गहेत्वा तं अनुबन्धित्वा तियोजनमत्थके पत्वा खग्गेन पहरित्वा द्वे खण्डानि करित्वा काजेनादाय आगच्छन्तो मनुस्सयक्खस्स निपन्नट्ठानं पत्वा दब्बतिणेसु निसीदित्वा थोकं विस्समित्वा गन्तुं आरभि। अथ नं सो उट्ठाय ‘‘तिट्ठ कुहिं गच्छसि, भक्खोसि मे’’ति हत्थे गहेत्वा पठमं गाथमाह –
Atheko satthavāhabrāhmaṇo aṭavipālānaṃ sahassaṃ datvā pañcahi sakaṭasatehi taṃ maggaṃ paṭipajji. Manussayakkho viravanto pakkhandi, bhītā manussā urena nipajjiṃsu. So brāhmaṇaṃ gahetvā palāyanto khāṇunā pāde viddho aṭavipālesu anubandhantesu brāhmaṇaṃ chaḍḍetvā attano vasanaṭṭhānarukkhamūle nipajji. Tassa tattha nipannassa sattame divase jayaddisarājā migavadhaṃ āṇāpetvā nagarā nikkhami. Taṃ nagarā nikkhantamattameva takkasilavāsī nando nāma mātuposakabrāhmaṇo catasso satārahagāthāyo ādāya āgantvā rājānaṃ addasa. Rājā ‘‘nivattitvā suṇissāmī’’ti tassa nivāsagehaṃ dāpetvā migavaṃ gantvā ‘‘yassa passena migo palāyati, tasseva gīvā’’ti āha. Atheko pasadamigo uṭṭhahitvā rañño abhimukho gantvā palāyi. Amaccā parihāsaṃ kariṃsu. Rājā khaggaṃ gahetvā taṃ anubandhitvā tiyojanamatthake patvā khaggena paharitvā dve khaṇḍāni karitvā kājenādāya āgacchanto manussayakkhassa nipannaṭṭhānaṃ patvā dabbatiṇesu nisīditvā thokaṃ vissamitvā gantuṃ ārabhi. Atha naṃ so uṭṭhāya ‘‘tiṭṭha kuhiṃ gacchasi, bhakkhosi me’’ti hatthe gahetvā paṭhamaṃ gāthamāha –
६४.
64.
‘‘चिरस्सं वत मे उदपादि अज्ज, भक्खो महा सत्तमिभत्तकाले।
‘‘Cirassaṃ vata me udapādi ajja, bhakkho mahā sattamibhattakāle;
कुतोसि कोवासि तदिङ्घ ब्रूहि, आचिक्ख जातिं विदितो यथासी’’ति॥
Kutosi kovāsi tadiṅgha brūhi, ācikkha jātiṃ vidito yathāsī’’ti.
तत्थ भक्खो महाति महाभक्खो। सत्तमिभत्तकालेति पाटिपदतो पट्ठाय निराहारस्स सत्तमियं भत्तकाले। कुतोसीति कुतो आगतोसीति।
Tattha bhakkho mahāti mahābhakkho. Sattamibhattakāleti pāṭipadato paṭṭhāya nirāhārassa sattamiyaṃ bhattakāle. Kutosīti kuto āgatosīti.
राजा यक्खं दिस्वा भीतो ऊरुत्थम्भं पत्वा पलायितुं नासक्खि, सतिं पन पच्चुपट्ठापेत्वा दुतियं गाथमाह –
Rājā yakkhaṃ disvā bhīto ūrutthambhaṃ patvā palāyituṃ nāsakkhi, satiṃ pana paccupaṭṭhāpetvā dutiyaṃ gāthamāha –
६५.
65.
‘‘पञ्चालराजा मिगवं पविट्ठो, जयद्दिसो नाम यदिस्सुतो ते।
‘‘Pañcālarājā migavaṃ paviṭṭho, jayaddiso nāma yadissuto te;
चरामि कच्छानि वनानि चाहं, पसदं इमं खाद ममज्ज मुञ्चा’’ति॥
Carāmi kacchāni vanāni cāhaṃ, pasadaṃ imaṃ khāda mamajja muñcā’’ti.
तत्थ मिगवं पविट्ठोति मिगवधाय रट्ठा निक्खन्तो। कच्छानीति पब्बतपस्सानि। पसदन्ति पसदमिगं।
Tattha migavaṃ paviṭṭhoti migavadhāya raṭṭhā nikkhanto. Kacchānīti pabbatapassāni. Pasadanti pasadamigaṃ.
तं सुत्वा यक्खो ततियं गाथमाह –
Taṃ sutvā yakkho tatiyaṃ gāthamāha –
६६.
66.
‘‘सेनेव त्वं पणसि सस्समानो, ममेस भक्खो पसदो यं वदेसि।
‘‘Seneva tvaṃ paṇasi sassamāno, mamesa bhakkho pasado yaṃ vadesi;
तं खादियान पसदं जिघञ्ञं, खादिस्सं पच्छा न विलापकालो’’ति॥
Taṃ khādiyāna pasadaṃ jighaññaṃ, khādissaṃ pacchā na vilāpakālo’’ti.
तत्थ सेनेवाति मम सन्तकेनेव। पणसीति वोहरसि अत्तानं विक्किणासि। सस्समानोति विहिंसयमानो। तं खादियानाति तं पठमं खादित्वा। जिघञ्ञन्ति घसितुकामो। खादिस्सन्ति एतं पच्छा खादिस्सामि। न विलापकालोति मा विलपि। नायं विलापकालोति वदति।
Tattha senevāti mama santakeneva. Paṇasīti voharasi attānaṃ vikkiṇāsi. Sassamānoti vihiṃsayamāno. Taṃ khādiyānāti taṃ paṭhamaṃ khāditvā. Jighaññanti ghasitukāmo. Khādissanti etaṃ pacchā khādissāmi. Na vilāpakāloti mā vilapi. Nāyaṃ vilāpakāloti vadati.
तं सुत्वा राजा नन्दब्राह्मणं सरित्वा चतुत्थं गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā nandabrāhmaṇaṃ saritvā catutthaṃ gāthamāha –
६७.
67.
‘‘न चत्थि मोक्खो मम निक्कयेन, गन्त्वान पच्छागमनाय पण्हे।
‘‘Na catthi mokkho mama nikkayena, gantvāna pacchāgamanāya paṇhe;
तं सङ्गरं ब्राह्मणस्सप्पदाय, सच्चानुरक्खी पुनरावजिस्स’’न्ति॥
Taṃ saṅgaraṃ brāhmaṇassappadāya, saccānurakkhī punarāvajissa’’nti.
तत्थ न चत्थीति न चे मय्हं निक्कयेन विमोक्खो अत्थि। गन्त्वानाति एवं सन्ते अज्ज इमं मिगमंसं खादित्वा मम नगरं गन्त्वा। पण्हेति पगेयेव, स्वेव पातरासकाले पच्चागमनत्थाय पटिञ्ञं गण्हाहीति अधिप्पायो। तं सङ्गरन्ति मया ‘‘धनं ते दस्सामी’’ति ब्राह्मणस्स सङ्गरो कतो, तं तस्स दत्वा इमं मया वुत्तं सच्चं अनुरक्खन्तो अहं पुन आगमिस्सामीति अत्थो।
Tattha na catthīti na ce mayhaṃ nikkayena vimokkho atthi. Gantvānāti evaṃ sante ajja imaṃ migamaṃsaṃ khāditvā mama nagaraṃ gantvā. Paṇheti pageyeva, sveva pātarāsakāle paccāgamanatthāya paṭiññaṃ gaṇhāhīti adhippāyo. Taṃ saṅgaranti mayā ‘‘dhanaṃ te dassāmī’’ti brāhmaṇassa saṅgaro kato, taṃ tassa datvā imaṃ mayā vuttaṃ saccaṃ anurakkhanto ahaṃ puna āgamissāmīti attho.
तं सुत्वा यक्खो पञ्चमं गाथमाह –
Taṃ sutvā yakkho pañcamaṃ gāthamāha –
६८.
68.
‘‘किं कम्मजातं अनुतप्पते त्वं, पत्तं समीपं मरणस्स राज।
‘‘Kiṃ kammajātaṃ anutappate tvaṃ, pattaṃ samīpaṃ maraṇassa rāja;
आचिक्ख मे तं अपि सक्कुणेमु, अनुजानितुं आगमनाय पण्हे’’ति॥
Ācikkha me taṃ api sakkuṇemu, anujānituṃ āgamanāya paṇhe’’ti.
तत्थ कम्ममेव कम्मजातं। अनुतप्पतेति तं अनुतप्पति। पत्तन्ति उपगतं। अपि सक्कुणेमूति अपि नाम तं तव सोककारणं सुत्वा पातोव आगमनाय तं अनुजानितुं सक्कुणेय्यामाति अत्थो।
Tattha kammameva kammajātaṃ. Anutappateti taṃ anutappati. Pattanti upagataṃ. Api sakkuṇemūti api nāma taṃ tava sokakāraṇaṃ sutvā pātova āgamanāya taṃ anujānituṃ sakkuṇeyyāmāti attho.
राजा तं कारणं कथेन्तो छट्ठं गाथमाह –
Rājā taṃ kāraṇaṃ kathento chaṭṭhaṃ gāthamāha –
६९.
69.
‘‘कता मया ब्राह्मणस्स धनासा, तं सङ्गरं पटिमुक्कं न मुत्तं।
‘‘Katā mayā brāhmaṇassa dhanāsā, taṃ saṅgaraṃ paṭimukkaṃ na muttaṃ;
तं सङ्गरं ब्राह्मणस्सप्पदाय, सच्चानुरक्खी पुनरावजिस्स’’न्ति॥
Taṃ saṅgaraṃ brāhmaṇassappadāya, saccānurakkhī punarāvajissa’’nti.
तत्थ पटिमुक्कं न मुत्तन्ति चतस्सो सतारहा गाथा सुत्वा ‘‘धनं ते दस्सामी’’ति पटिञ्ञाय मया अत्तनि पटिमुञ्चित्वा ठपितं, न पन तं मुत्तं धनस्स अदिन्नत्ता।
Tattha paṭimukkaṃ na muttanti catasso satārahā gāthā sutvā ‘‘dhanaṃ te dassāmī’’ti paṭiññāya mayā attani paṭimuñcitvā ṭhapitaṃ, na pana taṃ muttaṃ dhanassa adinnattā.
तं सुत्वा यक्खो सत्तमं गाथमाह –
Taṃ sutvā yakkho sattamaṃ gāthamāha –
७०.
70.
‘‘या ते कता ब्राह्मणस्स धनासा, तं सङ्गरं पटिमुक्कं न मुत्तं।
‘‘Yā te katā brāhmaṇassa dhanāsā, taṃ saṅgaraṃ paṭimukkaṃ na muttaṃ;
तं सङ्गरं ब्राह्मणस्सप्पदाय, सच्चानुरक्खी पुनरावजस्सू’’ति॥
Taṃ saṅgaraṃ brāhmaṇassappadāya, saccānurakkhī punarāvajassū’’ti.
तत्थ पुनरावजस्सूति पुन आगच्छस्सु।
Tattha punarāvajassūti puna āgacchassu.
एवञ्च पन वत्वा राजानं विस्सज्जेसि। सो तेन विस्सट्ठो ‘‘त्वं मा चिन्तयि, अहं पातोव आगमिस्सामी’’ति वत्वा मग्गनिमित्तानि सल्लक्खेन्तो अत्तनो बलकायं उपगन्त्वा बलकायपरिवुतो नगरं पविसित्वा नन्दब्राह्मणं पक्कोसापेत्वा महारहे आसने निसीदापेत्वा ता गाथा सुत्वा चत्तारि सहस्सानि दत्वा यानं आरोपेत्वा ‘‘इमं तक्कसिलमेव नेथा’’ति मनुस्से दत्वा ब्राह्मणं उय्योजेत्वा दुतियदिवसे पटिगन्तुकामो हुत्वा पुत्तं आमन्तेत्वा अनुसासि। तमत्थं दीपेन्तो सत्था द्वे गाथा अभासि –
Evañca pana vatvā rājānaṃ vissajjesi. So tena vissaṭṭho ‘‘tvaṃ mā cintayi, ahaṃ pātova āgamissāmī’’ti vatvā magganimittāni sallakkhento attano balakāyaṃ upagantvā balakāyaparivuto nagaraṃ pavisitvā nandabrāhmaṇaṃ pakkosāpetvā mahārahe āsane nisīdāpetvā tā gāthā sutvā cattāri sahassāni datvā yānaṃ āropetvā ‘‘imaṃ takkasilameva nethā’’ti manusse datvā brāhmaṇaṃ uyyojetvā dutiyadivase paṭigantukāmo hutvā puttaṃ āmantetvā anusāsi. Tamatthaṃ dīpento satthā dve gāthā abhāsi –
७१.
71.
‘‘मुत्तोच सो पोरिसादस्स हत्था, गन्त्वा सकं मन्दिरं कामकामी।
‘‘Muttoca so porisādassa hatthā, gantvā sakaṃ mandiraṃ kāmakāmī;
तं सङ्गरं ब्राह्मणस्सप्पदाय, आमन्तयी पुत्तमलीनसत्तुं॥
Taṃ saṅgaraṃ brāhmaṇassappadāya, āmantayī puttamalīnasattuṃ.
७२.
72.
‘‘अज्जेव रज्जं अभिसिञ्चयस्सु, धम्मं चर सेसु परेसु चापि।
‘‘Ajjeva rajjaṃ abhisiñcayassu, dhammaṃ cara sesu paresu cāpi;
अधम्मकारो च ते माहु रट्ठे, गच्छामहं पोरिसादस्स ञत्ते’’ति॥
Adhammakāro ca te māhu raṭṭhe, gacchāmahaṃ porisādassa ñatte’’ti.
तत्थ अलीनसत्तुन्ति एवंनामकं कुमारं। पाळियं पन ‘‘अरिनसत्तु’’न्ति लिखितं। अज्जेव रज्जन्ति पुत्त रज्जं ते दम्मि, त्वं अज्जेव मुद्धनि अभिसेकं अभिसिञ्चयस्सु। ञत्तेति अभ्यासे, सन्तिकेति अत्थो।
Tattha alīnasattunti evaṃnāmakaṃ kumāraṃ. Pāḷiyaṃ pana ‘‘arinasattu’’nti likhitaṃ. Ajjeva rajjanti putta rajjaṃ te dammi, tvaṃ ajjeva muddhani abhisekaṃ abhisiñcayassu. Ñatteti abhyāse, santiketi attho.
तं सुत्वा कुमारो दसमं गाथमाह –
Taṃ sutvā kumāro dasamaṃ gāthamāha –
७३.
73.
‘‘किं कम्म क्रुब्बं तव देव पाव, नाराधयी तं तदिच्छामि सोतुं।
‘‘Kiṃ kamma krubbaṃ tava deva pāva, nārādhayī taṃ tadicchāmi sotuṃ;
यमज्ज रज्जम्हि उदस्सये तुवं, रज्जम्पि निच्छेय्यं, तया विनाह’’न्ति॥
Yamajja rajjamhi udassaye tuvaṃ, rajjampi niccheyyaṃ, tayā vināha’’nti.
तत्थ क्रुब्बन्ति करोन्तो। यमज्जाति येन अनाराधकम्मेन अज्ज मं रज्जम्हि त्वं उदस्सये उस्सापेसि पतिट्ठापेसि, तं मे आचिक्ख, अहञ्हि तया विना रज्जम्पि न इच्छामीति अत्थो।
Tattha krubbanti karonto. Yamajjāti yena anārādhakammena ajja maṃ rajjamhi tvaṃ udassaye ussāpesi patiṭṭhāpesi, taṃ me ācikkha, ahañhi tayā vinā rajjampi na icchāmīti attho.
तं सुत्वा राजा अनन्तरं गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā anantaraṃ gāthamāha –
७४.
74.
‘‘न कम्मुना वा वचसाव तात, अपराधितोहं तुवियं सरामि।
‘‘Na kammunā vā vacasāva tāta, aparādhitohaṃ tuviyaṃ sarāmi;
सन्धिञ्च कत्वा पुरिसादकेन, सच्चानुरक्खी पुनाहं गमिस्स’’न्ति॥
Sandhiñca katvā purisādakena, saccānurakkhī punāhaṃ gamissa’’nti.
तत्थ अपराधितोति अपराधं इतो। तुवियन्ति तव सन्तकं। इदं वुत्तं होति – तात, अहं इतो तव कम्मतो वा तव वचनतो वा किञ्चि मम अप्पियं अपराधं न सरामीति। सन्धिञ्च कत्वाति मं पन मिगवं गतं एको यक्खो ‘‘खादिस्सामी’’ति गण्हि। अथाहं ब्राह्मणस्स धम्मकथं सुत्वा तस्स सक्कारं कत्वा ‘‘स्वे तव पातरासकाले आगमिस्सामी’’ति तेन पुरिसादकेन सन्धिं सच्चं कत्वा आगतो, तस्मा तं सच्चं अनुरक्खन्तो पुन तत्थ गमिस्सामि, त्वं रज्जं कारेहीति वदति।
Tattha aparādhitoti aparādhaṃ ito. Tuviyanti tava santakaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – tāta, ahaṃ ito tava kammato vā tava vacanato vā kiñci mama appiyaṃ aparādhaṃ na sarāmīti. Sandhiñca katvāti maṃ pana migavaṃ gataṃ eko yakkho ‘‘khādissāmī’’ti gaṇhi. Athāhaṃ brāhmaṇassa dhammakathaṃ sutvā tassa sakkāraṃ katvā ‘‘sve tava pātarāsakāle āgamissāmī’’ti tena purisādakena sandhiṃ saccaṃ katvā āgato, tasmā taṃ saccaṃ anurakkhanto puna tattha gamissāmi, tvaṃ rajjaṃ kārehīti vadati.
तं सुत्वा कुमारो गाथमाह –
Taṃ sutvā kumāro gāthamāha –
७५.
75.
‘‘अहं गमिस्सामि इधेव होहि, नत्थि ततो जीवतो विप्पमोक्खो।
‘‘Ahaṃ gamissāmi idheva hohi, natthi tato jīvato vippamokkho;
सचे तुवं गच्छसियेव राज, अहम्पि गच्छामि उभो न होमा’’ति॥
Sace tuvaṃ gacchasiyeva rāja, ahampi gacchāmi ubho na homā’’ti.
तत्थ इधेवाति त्वं इधेव होति। ततोति तस्स सन्तिका जीवन्तस्स मोक्खो नाम नत्थि। उभोति एवं सन्ते उभोपि न भविस्साम।
Tattha idhevāti tvaṃ idheva hoti. Tatoti tassa santikā jīvantassa mokkho nāma natthi. Ubhoti evaṃ sante ubhopi na bhavissāma.
तं सुत्वा राजा गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā gāthamāha –
७६.
76.
‘‘अद्धा हि तात सतानेस धम्मो, मरणा च मे दुक्खतरं तदस्स।
‘‘Addhā hi tāta satānesa dhammo, maraṇā ca me dukkhataraṃ tadassa;
कम्मासपादो तं यदा पचित्वा, पसय्ह खादे भिदा रुक्खसूले’’ति॥
Kammāsapādo taṃ yadā pacitvā, pasayha khāde bhidā rukkhasūle’’ti.
तस्सत्थो – अद्धा एकंसेन एस, तात, सतानं पण्डितानं धम्मो सभावो, युत्तं त्वं वदसि, अपि च खो पन मय्हं मरणतोपेतं दुक्खतरं अस्स, यदा तं सो कम्मासपादो। भिदा रुक्खसूलेति तिखिणरुक्खसूले भित्वा पचित्वा पसय्ह बलक्कारेन खादेय्याति।
Tassattho – addhā ekaṃsena esa, tāta, satānaṃ paṇḍitānaṃ dhammo sabhāvo, yuttaṃ tvaṃ vadasi, api ca kho pana mayhaṃ maraṇatopetaṃ dukkhataraṃ assa, yadā taṃ so kammāsapādo. Bhidā rukkhasūleti tikhiṇarukkhasūle bhitvā pacitvā pasayha balakkārena khādeyyāti.
तं सुत्वा कुमारो गाथमाह –
Taṃ sutvā kumāro gāthamāha –
७७.
77.
‘‘पाणेन ते पाणमहं निमिस्सं, मा त्वं अगा पोरिसादस्स ञत्ते।
‘‘Pāṇena te pāṇamahaṃ nimissaṃ, mā tvaṃ agā porisādassa ñatte;
एवञ्च ते पाणमहं निमिस्सं, तस्मा मतं जीवितस्स वण्णेमी’’ति॥
Evañca te pāṇamahaṃ nimissaṃ, tasmā mataṃ jīvitassa vaṇṇemī’’ti.
तत्थ निमिस्सन्ति अहं इधेव तव पाणेन मम पाणं परिवत्तेस्सं। तस्माति यस्मा एतं पाणं तव पाणेनाहं निमिस्सं, तस्मा तव जीवितस्सत्थाय मम मरणं वण्णेमि मरणमेव वरेमि, इच्छामीति अत्थो।
Tattha nimissanti ahaṃ idheva tava pāṇena mama pāṇaṃ parivattessaṃ. Tasmāti yasmā etaṃ pāṇaṃ tava pāṇenāhaṃ nimissaṃ, tasmā tava jīvitassatthāya mama maraṇaṃ vaṇṇemi maraṇameva varemi, icchāmīti attho.
तं सुत्वा राजा पुत्तस्स बलं जानन्तो ‘‘साधु तात, गच्छाही’’ति सम्पटिच्छि। सो मातापितरो वन्दित्वा नगरम्हा निक्खमि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था उपड्ढगाथमाह –
Taṃ sutvā rājā puttassa balaṃ jānanto ‘‘sādhu tāta, gacchāhī’’ti sampaṭicchi. So mātāpitaro vanditvā nagaramhā nikkhami. Tamatthaṃ pakāsento satthā upaḍḍhagāthamāha –
७८.
78.
‘‘ततो हवे धितिमा राजपुत्तो, वन्दित्वा मातु च पितु च पादे’’ति॥
‘‘Tato have dhitimā rājaputto, vanditvā mātu ca pitu ca pāde’’ti.
तत्थ पादेति पादे वन्दित्वा निक्खन्तोति अत्थो।
Tattha pādeti pāde vanditvā nikkhantoti attho;
अथस्स मातापितरोपि भगिनीपि भरियापि अमच्चपरिजनेहि सद्धिंयेव निक्खमिंसु। सो नगरा निक्खमित्वा पितरं मग्गं पुच्छित्वा सुट्ठु ववत्थपेत्वा मातापितरो वन्दित्वा सेसानं ओवादं दत्वा अच्छम्भितो केसरसीहो विय मग्गं आरुय्ह यक्खावासं पायासि। तं गच्छन्तं दिस्वा माता सकभावेन सण्ठातुं असक्कोन्ती पथवियं पति। पिता बाहा पग्गय्ह महन्तेन सद्देन कन्दि। तम्पि अत्थं पकासेन्तो सत्था –
Athassa mātāpitaropi bhaginīpi bhariyāpi amaccaparijanehi saddhiṃyeva nikkhamiṃsu. So nagarā nikkhamitvā pitaraṃ maggaṃ pucchitvā suṭṭhu vavatthapetvā mātāpitaro vanditvā sesānaṃ ovādaṃ datvā acchambhito kesarasīho viya maggaṃ āruyha yakkhāvāsaṃ pāyāsi. Taṃ gacchantaṃ disvā mātā sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkontī pathaviyaṃ pati. Pitā bāhā paggayha mahantena saddena kandi. Tampi atthaṃ pakāsento satthā –
‘‘दुखिनिस्स माता निपता पथब्या, पितास्स पग्गय्ह भुजानि कन्दती’’ति॥ –
‘‘Dukhinissa mātā nipatā pathabyā, pitāssa paggayha bhujāni kandatī’’ti. –
उपड्ढगाथं वत्वा तस्स पितरा पयुत्तं आसीसवादं अभिवादनवादं मातरा भगिनीभरियाहि च कतं सच्चकिरियं पकासेन्तो अपरापि चतस्सो गाथा अभासि –
Upaḍḍhagāthaṃ vatvā tassa pitarā payuttaṃ āsīsavādaṃ abhivādanavādaṃ mātarā bhaginībhariyāhi ca kataṃ saccakiriyaṃ pakāsento aparāpi catasso gāthā abhāsi –
७९.
79.
‘‘तं गच्छन्तं ताव पिता विदित्वा, परम्मुखो वन्दति पञ्जलीको।
‘‘Taṃ gacchantaṃ tāva pitā viditvā, parammukho vandati pañjalīko;
सोमो च राजा वरुणो च राजा, पजापती चन्दिमा सूरियो च।
Somo ca rājā varuṇo ca rājā, pajāpatī candimā sūriyo ca;
एतेहि गुत्तो पुरिसादकम्हा, अनुञ्ञातो सोत्थि पच्चेहि तात॥
Etehi gutto purisādakamhā, anuññāto sotthi paccehi tāta.
८०.
80.
‘‘यं दण्डकिरञ्ञो गतस्स माता, रामस्सकासि सोत्थानं सुगुत्ता।
‘‘Yaṃ daṇḍakirañño gatassa mātā, rāmassakāsi sotthānaṃ suguttā;
तं ते अहं सोत्थानं करोमि, एतेन सच्चेन सरन्तु देवा।
Taṃ te ahaṃ sotthānaṃ karomi, etena saccena sarantu devā;
अनुञ्ञातो सोत्थि पच्चेहि पुत्त॥
Anuññāto sotthi paccehi putta.
८१.
81.
‘‘आवी रहो वापि मनोपदोसं, नाहं सरे जातु मलीनसत्ते।
‘‘Āvī raho vāpi manopadosaṃ, nāhaṃ sare jātu malīnasatte;
एतेन सच्चेन सरन्तु देवा, अनुञ्ञातो सोत्थि पच्चेहि भातिक॥
Etena saccena sarantu devā, anuññāto sotthi paccehi bhātika.
८२.
82.
‘‘यस्मा च मे अनधिमनोसि सामि, न चापि मे मनसा अप्पियोसि।
‘‘Yasmā ca me anadhimanosi sāmi, na cāpi me manasā appiyosi;
एतेन सच्चेन सरन्तु देवा, अनुञ्ञातो सोत्थि पच्चेहि सामी’’ति॥
Etena saccena sarantu devā, anuññāto sotthi paccehi sāmī’’ti.
तत्थ परम्मुखोति अयं मे पुत्तो परम्मुखो मातापितरो वन्दित्वा गच्छति, इति एतं परम्मुखं गच्छन्तं दिस्वा विदित्वा। पञ्जलीकोति तस्मिं काले सिरसि अञ्जलिं ठपेत्वा वन्दति देवता नमस्सति। पुरिसादकम्हाति पुरिसादस्स सन्तिका तेन अनुञ्ञातो सोत्थिना पच्चेहि।
Tattha parammukhoti ayaṃ me putto parammukho mātāpitaro vanditvā gacchati, iti etaṃ parammukhaṃ gacchantaṃ disvā viditvā. Pañjalīkoti tasmiṃ kāle sirasi añjaliṃ ṭhapetvā vandati devatā namassati. Purisādakamhāti purisādassa santikā tena anuññāto sotthinā paccehi.
रामस्सकासीति रामस्स अकासि। एको किर बाराणसिवासी रामो नाम मातुपोसको मातापितरो पटिजग्गन्तो वोहारत्थाय गतो दण्डकिरञ्ञो विजिते कुम्भवतीनगरं गन्त्वा नवविधेन वस्सेन सकलरट्ठे विनासियमाने मातापितूनं गुणं सरि। अथ नं मातुपट्ठानकम्मस्स फलेन देवता सोत्थिना आनयित्वा मातु अदंसु। तं कारणं सुतवसेनाहरित्वा एवमाह। सोत्थानन्ति सोत्थिभावं। तं पन किञ्चापि देवता करिंसु, मातुपट्ठानं निस्साय निब्बत्तत्ता पन माता अकासीति वुत्तं। तं ते अहन्ति अहम्पि ते तमेव सोत्थानं करोमि, मं निस्साय तथेव तव सोत्थिभावो होतूति अत्थो। अथ वा करोमीति इच्छामि। एतेन सच्चेनाति सचे देवताहि तस्स सोत्थिना आनीतभावो सच्चो, एतेन सच्चेन ममपि पुत्तं सरन्तु देवा , रामं विय तम्पि आहरित्वा मम दस्सन्तूति अत्थो। अनुञ्ञातोति पोरिसादेन ‘‘गच्छा’’ति अनुञ्ञातो देवतानं आनुभावेन सोत्थि पटिआगच्छ पुत्ताति वदति।
Rāmassakāsīti rāmassa akāsi. Eko kira bārāṇasivāsī rāmo nāma mātuposako mātāpitaro paṭijagganto vohāratthāya gato daṇḍakirañño vijite kumbhavatīnagaraṃ gantvā navavidhena vassena sakalaraṭṭhe vināsiyamāne mātāpitūnaṃ guṇaṃ sari. Atha naṃ mātupaṭṭhānakammassa phalena devatā sotthinā ānayitvā mātu adaṃsu. Taṃ kāraṇaṃ sutavasenāharitvā evamāha. Sotthānanti sotthibhāvaṃ. Taṃ pana kiñcāpi devatā kariṃsu, mātupaṭṭhānaṃ nissāya nibbattattā pana mātā akāsīti vuttaṃ. Taṃ te ahanti ahampi te tameva sotthānaṃ karomi, maṃ nissāya tatheva tava sotthibhāvo hotūti attho. Atha vā karomīti icchāmi. Etena saccenāti sace devatāhi tassa sotthinā ānītabhāvo sacco, etena saccena mamapi puttaṃ sarantu devā , rāmaṃ viya tampi āharitvā mama dassantūti attho. Anuññātoti porisādena ‘‘gacchā’’ti anuññāto devatānaṃ ānubhāvena sotthi paṭiāgaccha puttāti vadati.
जातु मलीनसत्तेति जातु एकंसेन अलीनसत्ते मम भातिके अहं सम्मुखा वा परम्मुखा वा मनोपदोसं न सरामि, न मया तम्हि मनोपदोसो कतपुब्बोति एवमस्स कनिट्ठा सच्चमकासि। यस्मा च मे अनधिमनोसि , सामीति मम, सामि अलीनसत्तु यस्मा त्वं अनधिमनोसि, मं अभिभवित्वा अतिक्कमित्वा अञ्ञं मनेन न पत्थेसि। न चापि मे मनसा अप्पियोसीति मय्हम्पि च मनसा त्वं अप्पियो न होसि, अञ्ञमञ्ञं पियसंवासाव मयन्ति एवमस्स अग्गमहेसी सच्चमकासि।
Jātu malīnasatteti jātu ekaṃsena alīnasatte mama bhātike ahaṃ sammukhā vā parammukhā vā manopadosaṃ na sarāmi, na mayā tamhi manopadoso katapubboti evamassa kaniṭṭhā saccamakāsi. Yasmā ca me anadhimanosi, sāmīti mama, sāmi alīnasattu yasmā tvaṃ anadhimanosi, maṃ abhibhavitvā atikkamitvā aññaṃ manena na patthesi. Na cāpi me manasā appiyosīti mayhampi ca manasā tvaṃ appiyo na hosi, aññamaññaṃ piyasaṃvāsāva mayanti evamassa aggamahesī saccamakāsi.
कुमारोपि पितरा अक्खातनयेन रक्खावासमग्गं पटिपज्जि। यक्खोपि ‘‘खत्तिया नाम बहुमाया होन्ति, को जानाति, किं भविस्सती’’ति रुक्खं अभिरुहित्वा रञ्ञो आगमनं ओलोकेन्तो निसीदि। सो कुमारं आगच्छन्तं दिस्वा ‘‘पितरं निवत्तेत्वा पुत्तो आगतो भविस्सति, नत्थि मे भय’’न्ति ओतरित्वा तस्स पिट्ठिं दस्सेन्तो निसीदि। सो आगन्त्वा तस्स पुरतो अट्ठासि। अथ यक्खो गाथमाह –
Kumāropi pitarā akkhātanayena rakkhāvāsamaggaṃ paṭipajji. Yakkhopi ‘‘khattiyā nāma bahumāyā honti, ko jānāti, kiṃ bhavissatī’’ti rukkhaṃ abhiruhitvā rañño āgamanaṃ olokento nisīdi. So kumāraṃ āgacchantaṃ disvā ‘‘pitaraṃ nivattetvā putto āgato bhavissati, natthi me bhaya’’nti otaritvā tassa piṭṭhiṃ dassento nisīdi. So āgantvā tassa purato aṭṭhāsi. Atha yakkho gāthamāha –
८३.
83.
‘‘ब्रहा उजू चारुमुखो कुतोसि, न मं पजानासि वने वसन्तं।
‘‘Brahā ujū cārumukho kutosi, na maṃ pajānāsi vane vasantaṃ;
लुद्दं मं ञत्वा ‘पुरिसादको’सि, को सोत्थिमाजानमिधावजेय्या’’ति॥
Luddaṃ maṃ ñatvā ‘purisādako’si, ko sotthimājānamidhāvajeyyā’’ti.
तत्थ को सोत्थिमाजानमिधावजेय्याति कुमार को नाम पुरिसो अत्तनो सोत्थिभावं जानन्तो इच्छन्तो इधागच्छेय्य, त्वं अजानन्तो आगतो मञ्ञेति।
Tattha ko sotthimājānamidhāvajeyyāti kumāra ko nāma puriso attano sotthibhāvaṃ jānanto icchanto idhāgaccheyya, tvaṃ ajānanto āgato maññeti.
तं सुत्वा कुमारो गाथमाह –
Taṃ sutvā kumāro gāthamāha –
८४.
84.
‘‘जानामि लुद्द पुरिसादको त्वं, न तं न जानामि वने वसन्तं।
‘‘Jānāmi ludda purisādako tvaṃ, na taṃ na jānāmi vane vasantaṃ;
अहञ्च पुत्तोस्मि जयद्दिसस्स, ममज्ज खाद पितुनो पमोक्खा’’ति॥
Ahañca puttosmi jayaddisassa, mamajja khāda pituno pamokkhā’’ti.
तत्थ पमोक्खाति पमोक्खहेतु अहं पितु जीवितं दत्वा इधागतो, तस्मा तं मुञ्च, मं खादाहीति अत्थो।
Tattha pamokkhāti pamokkhahetu ahaṃ pitu jīvitaṃ datvā idhāgato, tasmā taṃ muñca, maṃ khādāhīti attho.
ततो यक्खो गाथमाह –
Tato yakkho gāthamāha –
८५.
85.
‘‘जानामि पुत्तोति जयद्दिसस्स, तथा हि वो मुखवण्णो उभिन्नं।
‘‘Jānāmi puttoti jayaddisassa, tathā hi vo mukhavaṇṇo ubhinnaṃ;
सुदुक्करञ्ञेव कतं तवेदं, यो मत्तुमिच्छे पितुनो पमोक्खा’’ति॥
Sudukkaraññeva kataṃ tavedaṃ, yo mattumicche pituno pamokkhā’’ti.
तत्थ तथा हि वोति तादिसो वो तुम्हाकं। उभिन्नम्पि सदिसोव मुखवण्णो होतीति अत्थो। कतं तवेदन्ति इदं तव कम्मं सुदुक्करं।
Tattha tathā hi voti tādiso vo tumhākaṃ. Ubhinnampi sadisova mukhavaṇṇo hotīti attho. Kataṃ tavedanti idaṃ tava kammaṃ sudukkaraṃ.
ततो कुमारो गाथमाह –
Tato kumāro gāthamāha –
८६.
86.
‘‘न दुक्करं किञ्चि महेत्थ मञ्ञे, यो मत्तुमिच्छे पितुनो पमोक्खा।
‘‘Na dukkaraṃ kiñci mahettha maññe, yo mattumicche pituno pamokkhā;
मातु च हेतु परलोक गन्त्वा, सुखेन सग्गेन च सम्पयुत्तो’’ति॥
Mātu ca hetu paraloka gantvā, sukhena saggena ca sampayutto’’ti.
तत्थ किञ्चि महेत्थ मञ्ञेति किञ्चि अहं एत्थ न मञ्ञामि। इदं वुत्तं होति – यक्ख यो पुग्गलो पितु वा पमोक्खत्थाय मातु वा हेतु परलोकं गन्त्वा सुखेन सग्गे निब्बत्तनकसुखेन सम्पयुत्तो भवितुं मत्तुमिच्छे मरितुं इच्छति, तस्मा अहं एत्थ मातापितूनं अत्थाय जीवितपरिच्चागे किञ्चि दुक्करं न मञ्ञामीति।
Tattha kiñci mahettha maññeti kiñci ahaṃ ettha na maññāmi. Idaṃ vuttaṃ hoti – yakkha yo puggalo pitu vā pamokkhatthāya mātu vā hetu paralokaṃ gantvā sukhena sagge nibbattanakasukhena sampayutto bhavituṃ mattumicche marituṃ icchati, tasmā ahaṃ ettha mātāpitūnaṃ atthāya jīvitapariccāge kiñci dukkaraṃ na maññāmīti.
तं सुत्वा यक्खो ‘‘कुमार, मरणस्स अभयानकसत्तो नाम नत्थि, त्वं कस्मा न भायसी’’ति पुच्छि। सो तस्स कथेन्तो द्वे गाथा अभासि –
Taṃ sutvā yakkho ‘‘kumāra, maraṇassa abhayānakasatto nāma natthi, tvaṃ kasmā na bhāyasī’’ti pucchi. So tassa kathento dve gāthā abhāsi –
८७.
87.
‘‘अहञ्च खो अत्तनो पापकिरियं, आवी रहो वापि सरे न जातु।
‘‘Ahañca kho attano pāpakiriyaṃ, āvī raho vāpi sare na jātu;
सङ्खातजातीमरणोहमस्मि, यथेव मे इध तथा परत्थ॥
Saṅkhātajātīmaraṇohamasmi, yatheva me idha tathā parattha.
८८.
88.
‘‘खादज्ज मं दानि महानुभाव, करस्सु किच्चानि इमं सरीरं।
‘‘Khādajja maṃ dāni mahānubhāva, karassu kiccāni imaṃ sarīraṃ;
रुक्खस्स वा ते पपतामि अग्गा, छादयमानो मय्हं त्वमदेसि मंस’’न्ति॥
Rukkhassa vā te papatāmi aggā, chādayamāno mayhaṃ tvamadesi maṃsa’’nti.
तत्थ सरे न जातूति एकंसेनेव न सरामि। सङ्खातजातीमरणोहमस्मीति अहं ञाणेन सुपरिच्छिन्नजातिमरणो, जातसत्तो अमरणधम्मो नाम नत्थीति जानामि। यथेव मे इधाति यथेव मम इध , तथा परलोके, यथा च परलोके, तथा इधापि मरणतो मुत्ति नाम नत्थीति इदम्पि मम ञाणेन सुपरिच्छिन्नं। करस्सु किच्चानीति इमिना सरीरेन कत्तब्बकिच्चानि कर, इमं ते मया निस्सट्ठं सरीरं। छादयमानो मय्हं त्वमदेसि मंसन्ति मयि रुक्खग्गा पतित्वा मते मम सरीरतो त्वं छादयमानो रोचयमानो यं यं इच्छसि, तं तं मंसं अदेसि, खादेय्यासीति अत्थो।
Tattha sare na jātūti ekaṃseneva na sarāmi. Saṅkhātajātīmaraṇohamasmīti ahaṃ ñāṇena suparicchinnajātimaraṇo, jātasatto amaraṇadhammo nāma natthīti jānāmi. Yatheva me idhāti yatheva mama idha , tathā paraloke, yathā ca paraloke, tathā idhāpi maraṇato mutti nāma natthīti idampi mama ñāṇena suparicchinnaṃ. Karassu kiccānīti iminā sarīrena kattabbakiccāni kara, imaṃ te mayā nissaṭṭhaṃ sarīraṃ. Chādayamāno mayhaṃ tvamadesi maṃsanti mayi rukkhaggā patitvā mate mama sarīrato tvaṃ chādayamāno rocayamāno yaṃ yaṃ icchasi, taṃ taṃ maṃsaṃ adesi, khādeyyāsīti attho.
यक्खो तस्स वचनं सुत्वा भीतो हुत्वा ‘‘न सक्का इमस्स मंसं खादितुं, उपायेन नं पलापेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा इमं गाथमाह –
Yakkho tassa vacanaṃ sutvā bhīto hutvā ‘‘na sakkā imassa maṃsaṃ khādituṃ, upāyena naṃ palāpessāmī’’ti cintetvā imaṃ gāthamāha –
८९.
89.
‘‘इदञ्च ते रुच्चति राजपुत्त, चजेसि पाणं पितुनो पमोक्खा।
‘‘Idañca te ruccati rājaputta, cajesi pāṇaṃ pituno pamokkhā;
तस्मा हि सो त्वं तरमानरूपो, सम्भञ्ज कट्ठानि जलेहि अग्गि’’न्ति॥
Tasmā hi so tvaṃ taramānarūpo, sambhañja kaṭṭhāni jalehi aggi’’nti.
तत्थ जलेहीति अरञ्ञं पविसित्वा सारदारूनि आहरित्वा अग्गिं जालेत्वा निद्धूमे अङ्गारे कर, तत्थ ते मंसं पचित्वा खादिस्सामीति दीपेति।
Tattha jalehīti araññaṃ pavisitvā sāradārūni āharitvā aggiṃ jāletvā niddhūme aṅgāre kara, tattha te maṃsaṃ pacitvā khādissāmīti dīpeti.
सो तथा कत्वा तस्स सन्तिकं अगमासि। तं कारणं पकासेन्तो सत्था इतरं गाथमाह –
So tathā katvā tassa santikaṃ agamāsi. Taṃ kāraṇaṃ pakāsento satthā itaraṃ gāthamāha –
९०.
90.
‘‘ततो हवे धितिमा राजपुत्तो, दारुं समाहरित्वा महन्तमग्गिं।
‘‘Tato have dhitimā rājaputto, dāruṃ samāharitvā mahantamaggiṃ;
सन्तीपयित्वा पटिवेदयित्थ, आदीपितो दानि महायमग्गी’’ति॥
Santīpayitvā paṭivedayittha, ādīpito dāni mahāyamaggī’’ti.
यक्खो अग्गिं कत्वा आगतं कुमारं ओलोकेत्वा ‘‘अयं पुरिससीहो, मरणापिस्स भयं नत्थि, मया एत्तकं कालं एवं निब्भयो नाम न दिट्ठपुब्बो’’ति लोमहंसजातो कुमारं पुनप्पुनं ओलोकेन्तो निसीदि। कुमारो तस्स किरियं दिस्वा गाथमाह –
Yakkho aggiṃ katvā āgataṃ kumāraṃ oloketvā ‘‘ayaṃ purisasīho, maraṇāpissa bhayaṃ natthi, mayā ettakaṃ kālaṃ evaṃ nibbhayo nāma na diṭṭhapubbo’’ti lomahaṃsajāto kumāraṃ punappunaṃ olokento nisīdi. Kumāro tassa kiriyaṃ disvā gāthamāha –
९१.
91.
‘‘खादज्ज मं दानि पसय्हकारि, किं मं मुहुं पेक्खसि हट्ठलोमो।
‘‘Khādajja maṃ dāni pasayhakāri, kiṃ maṃ muhuṃ pekkhasi haṭṭhalomo;
तथा तथा तुय्हमहं करोमि, यथा यथा मं छादयमानो अदेसी’’ति॥
Tathā tathā tuyhamahaṃ karomi, yathā yathā maṃ chādayamāno adesī’’ti.
तत्थ मुहुन्ति पुनप्पुनं। तथा तथा तुय्हमहन्ति अहं तुय्हं तथा तथा वचनं करोमि, इदानि किं करिस्सामि, यथा यथा मं छादयमानो रोचयमानो अदेसि खादिस्ससि, तस्मा खादज्ज मन्ति।
Tattha muhunti punappunaṃ. Tathā tathā tuyhamahanti ahaṃ tuyhaṃ tathā tathā vacanaṃ karomi, idāni kiṃ karissāmi, yathā yathā maṃ chādayamāno rocayamāno adesi khādissasi, tasmā khādajja manti.
अथस्स वचनं सुत्वा यक्खो गाथमाह –
Athassa vacanaṃ sutvā yakkho gāthamāha –
९२.
92.
‘‘को तादिसं अरहति खादिताये, धम्मे ठितं सच्चवादिं वदञ्ञुं।
‘‘Ko tādisaṃ arahati khāditāye, dhamme ṭhitaṃ saccavādiṃ vadaññuṃ;
मुद्धापि तस्स विफलेय्य सत्तधा, यो तादिसं सच्चवादिं अदेय्या’’ति॥
Muddhāpi tassa viphaleyya sattadhā, yo tādisaṃ saccavādiṃ adeyyā’’ti.
तं सुत्वा कुमारो ‘‘सचे मं न खादितुकामोसि, अथ कस्मा दारूनि भञ्जापेत्वा अग्गिं कारेसी’’ति वत्वा ‘‘पलायिस्सति नु खो, नोति तव परिग्गण्हनत्थाया’’ति वुत्ते ‘‘त्वं इदानि मं कथं परिग्गण्हिस्ससि, योहं तिरच्छानयोनियं निब्बत्तो सक्कस्स देवरञ्ञो अत्तानं परिग्गण्हितुं नादासि’’न्ति वत्वा आह –
Taṃ sutvā kumāro ‘‘sace maṃ na khāditukāmosi, atha kasmā dārūni bhañjāpetvā aggiṃ kāresī’’ti vatvā ‘‘palāyissati nu kho, noti tava pariggaṇhanatthāyā’’ti vutte ‘‘tvaṃ idāni maṃ kathaṃ pariggaṇhissasi, yohaṃ tiracchānayoniyaṃ nibbatto sakkassa devarañño attānaṃ pariggaṇhituṃ nādāsi’’nti vatvā āha –
९३.
93.
‘‘इदञ्हि सो ब्राह्मणं मञ्ञमानो, ससो अवासेसि सके सरीरे।
‘‘Idañhi so brāhmaṇaṃ maññamāno, saso avāsesi sake sarīre;
तेनेव सो चन्दिमा देवपुत्तो, ससत्थुतो कामदुहज्ज यक्खा’’ति॥
Teneva so candimā devaputto, sasatthuto kāmaduhajja yakkhā’’ti.
तस्सत्थो – इदञ्हि सो ससपण्डितो ‘‘ब्राह्मणो एसो’’ति ब्राह्मणं मञ्ञमानो ‘‘अज्ज इमं सरीरं खादित्वा इधेव वसा’’ति एवं सके सरीरे अत्तनो सरीरं दातुं अवासेसि, वसापेसीति अत्थो। सरीरञ्चस्स भक्खत्थाय अदासि। सक्को पब्बतरसं पीळेत्वा आदाय चन्दमण्डले ससलक्खणं अकासि। ततो पट्ठाय तेनेव ससलक्खणेन सो चन्दिमा देवपुत्तो ‘‘ससी ससी’’ति एवं ससत्थुतो लोकस्स कामदुहो पेमवड्ढनो अज्ज यक्ख विरोचति। कप्पट्ठियञ्हेतं पाटिहारियन्ति।
Tassattho – idañhi so sasapaṇḍito ‘‘brāhmaṇo eso’’ti brāhmaṇaṃ maññamāno ‘‘ajja imaṃ sarīraṃ khāditvā idheva vasā’’ti evaṃ sake sarīre attano sarīraṃ dātuṃ avāsesi, vasāpesīti attho. Sarīrañcassa bhakkhatthāya adāsi. Sakko pabbatarasaṃ pīḷetvā ādāya candamaṇḍale sasalakkhaṇaṃ akāsi. Tato paṭṭhāya teneva sasalakkhaṇena so candimā devaputto ‘‘sasī sasī’’ti evaṃ sasatthuto lokassa kāmaduho pemavaḍḍhano ajja yakkha virocati. Kappaṭṭhiyañhetaṃ pāṭihāriyanti.
तं सुत्वा यक्खो कुमारं विस्सज्जेन्तो गाथमाह –
Taṃ sutvā yakkho kumāraṃ vissajjento gāthamāha –
९४.
94.
‘‘चन्दो यथा राहुमुखा पमुत्तो, विरोचते पन्नरसेव भाणुमा।
‘‘Cando yathā rāhumukhā pamutto, virocate pannaraseva bhāṇumā;
एवं तुवं पोरिसादा पमुत्तो, विरोच कप्पिले महानुभाव।
Evaṃ tuvaṃ porisādā pamutto, viroca kappile mahānubhāva;
आमोदयं पितरं मातरञ्च, सब्बो च ते नन्दतु ञातिपक्खो’’ति॥
Āmodayaṃ pitaraṃ mātarañca, sabbo ca te nandatu ñātipakkho’’ti.
तत्थ भाणुमाति सूरियो। इदं वुत्तं होति – यथा पन्नरसे राहुमुखा मुत्तो चन्दो वा भाणुमा वा विरोचति, एवं त्वम्पि मम सन्तिका मुत्तो कपिलरट्ठे विरोच महानुभावाति। नन्दतूति तुस्सतु।
Tattha bhāṇumāti sūriyo. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā pannarase rāhumukhā mutto cando vā bhāṇumā vā virocati, evaṃ tvampi mama santikā mutto kapilaraṭṭhe viroca mahānubhāvāti. Nandatūti tussatu.
गच्छ महावीराति महासत्तं उय्योजेसि। सोपि तं निब्बिसेवनं कत्वा पञ्च सीलानि दत्वा ‘‘यक्खो नु खो एस, नो’’ति परिग्गण्हन्तो ‘‘यक्खानं अक्खीनि रत्तानि होन्ति अनिम्मिसानि च, छाया न पञ्ञायति, अच्छम्भिता होन्ति। नायं यक्खो, मनुस्सो एसो। मय्हं पितु किर तयो भातरो यक्खिनिया गहिता। तेसु एताय द्वे खादिता भविस्सन्ति, एको पुत्तसिनेहेन पटिजग्गितो भविस्सति, इमिना तेन भवितब्बं, इमं नेत्वा मय्हं पितु आचिक्खित्वा रज्जे पतिट्ठापेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘एहि अम्भो, न त्वं यक्खो, पितु मे जेट्ठभातिकोसि, एहि मया सद्धिं गन्त्वा कुलसन्तके रज्जे छत्तं उस्सापेही’’ति वत्वा इतरेन ‘‘नाहं मनुस्सो’’ति वुत्ते ‘‘न त्वं मय्हं सद्दहसि, अत्थि पन सो, यस्स सद्दहसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘अत्थि असुकट्ठाने दिब्बचक्खुकतापसो’’ति वुत्ते तं आदाय तत्थ अगमासि। तापसो ते दिस्वाव ‘‘किं करोन्ता पितापुत्ता अरञ्ञे चरथा’’ति वत्वा तेसं ञातिभावं कथेसि । पोरिसादो तस्स सद्दहित्वा ‘‘तात, त्वं गच्छ, अहं एकस्मिञ्ञेव अत्तभावे द्विधा जातो, न मे रज्जेनत्थो, पब्बजिस्सामह’’न्ति तापसस्स सन्तिके इसिपब्बज्जं पब्बजि। अथ नं कुमारो वन्दित्वा नगरं अगमासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था –
Gaccha mahāvīrāti mahāsattaṃ uyyojesi. Sopi taṃ nibbisevanaṃ katvā pañca sīlāni datvā ‘‘yakkho nu kho esa, no’’ti pariggaṇhanto ‘‘yakkhānaṃ akkhīni rattāni honti animmisāni ca, chāyā na paññāyati, acchambhitā honti. Nāyaṃ yakkho, manusso eso. Mayhaṃ pitu kira tayo bhātaro yakkhiniyā gahitā. Tesu etāya dve khāditā bhavissanti, eko puttasinehena paṭijaggito bhavissati, iminā tena bhavitabbaṃ, imaṃ netvā mayhaṃ pitu ācikkhitvā rajje patiṭṭhāpessāmī’’ti cintetvā ‘‘ehi ambho, na tvaṃ yakkho, pitu me jeṭṭhabhātikosi, ehi mayā saddhiṃ gantvā kulasantake rajje chattaṃ ussāpehī’’ti vatvā itarena ‘‘nāhaṃ manusso’’ti vutte ‘‘na tvaṃ mayhaṃ saddahasi, atthi pana so, yassa saddahasī’’ti pucchitvā ‘‘atthi asukaṭṭhāne dibbacakkhukatāpaso’’ti vutte taṃ ādāya tattha agamāsi. Tāpaso te disvāva ‘‘kiṃ karontā pitāputtā araññe carathā’’ti vatvā tesaṃ ñātibhāvaṃ kathesi . Porisādo tassa saddahitvā ‘‘tāta, tvaṃ gaccha, ahaṃ ekasmiññeva attabhāve dvidhā jāto, na me rajjenattho, pabbajissāmaha’’nti tāpasassa santike isipabbajjaṃ pabbaji. Atha naṃ kumāro vanditvā nagaraṃ agamāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā –
९५.
95.
‘‘ततो हवे धितिमा राजपुत्तो, कतञ्जली परियाय पोरिसादं।
‘‘Tato have dhitimā rājaputto, katañjalī pariyāya porisādaṃ;
अनुञ्ञातो सोत्थि सुखी अरोगो, पच्चागमा कपिलमलीनसत्ता’’ति॥ –
Anuññāto sotthi sukhī arogo, paccāgamā kapilamalīnasattā’’ti. –
गाथं वत्वा तस्स नगरं गतस्स नेगमादीहि कतकिरियं दस्सेन्तो ओसानगाथमाह –
Gāthaṃ vatvā tassa nagaraṃ gatassa negamādīhi katakiriyaṃ dassento osānagāthamāha –
९६.
96.
‘‘तं नेगमा जानपदा च सब्बे, हत्थारोहा रथिका पत्तिका च।
‘‘Taṃ negamā jānapadā ca sabbe, hatthārohā rathikā pattikā ca;
नमस्समाना पञ्जलिका उपागमुं, नमत्थु ते दुक्करकारकोसी’’ति॥
Namassamānā pañjalikā upāgamuṃ, namatthu te dukkarakārakosī’’ti.
राजा ‘‘कुमारो किर आगतो’’ति सुत्वा पच्चुग्गमनं अकासि। कुमारो महाजनपरिवारो गन्त्वा राजानं वन्दि। अथ नं सो पुच्छि – ‘‘तात, कथं तादिसा पोरिसादा मुत्तोसी’’ति। ‘‘तात, नायं यक्खो, तुम्हाकं जेट्ठभातिको, एस मय्हं पेत्तेय्यो’’ति सब्बं पवत्तिं आरोचेत्वा ‘‘तुम्हेहि मम पेत्तेय्यं दट्ठुं वट्टती’’ति आह। राजा तङ्खणञ्ञेव भेरिं चरापेत्वा महन्तेन परिवारेन तापसानं सन्तिकं अगमासि। महातापसो तस्स यक्खिनिया आनेत्वा अखादित्वा पोसितकारणञ्च यक्खाभावकारणञ्च तेसं ञातिभावञ्च सब्बं वित्थारतो कथेसि। राजा ‘‘एहि, भातिक, रज्जं कारेही’’ति आह। ‘‘अलं महाराजा’’ति। ‘‘तेन हि एथ उय्याने वसिस्सथ, अहं वो चतूहि पच्चयेहि उपट्ठहिस्सामी’’ति? ‘‘न आगच्छामि महाराजा’’ति। राजा तेसं अस्समपदतो अविदूरे एकं पब्बतन्तरं बन्धित्वा महन्तं तळाकं कारेत्वा केदारे सम्पादेत्वा महड्ढकुलसहस्सं आनेत्वा महागामं निवासेत्वा तापसानं भिक्खाचारं पट्ठपेसि। सो गामो चूळकम्मासदम्मनिगमो नाम जातो। सुतसोममहासत्तेन पोरिसादस्स दमितपदेसो पन महाकम्मासदम्मनिगमोति वेदितब्बो।
Rājā ‘‘kumāro kira āgato’’ti sutvā paccuggamanaṃ akāsi. Kumāro mahājanaparivāro gantvā rājānaṃ vandi. Atha naṃ so pucchi – ‘‘tāta, kathaṃ tādisā porisādā muttosī’’ti. ‘‘Tāta, nāyaṃ yakkho, tumhākaṃ jeṭṭhabhātiko, esa mayhaṃ petteyyo’’ti sabbaṃ pavattiṃ ārocetvā ‘‘tumhehi mama petteyyaṃ daṭṭhuṃ vaṭṭatī’’ti āha. Rājā taṅkhaṇaññeva bheriṃ carāpetvā mahantena parivārena tāpasānaṃ santikaṃ agamāsi. Mahātāpaso tassa yakkhiniyā ānetvā akhāditvā positakāraṇañca yakkhābhāvakāraṇañca tesaṃ ñātibhāvañca sabbaṃ vitthārato kathesi. Rājā ‘‘ehi, bhātika, rajjaṃ kārehī’’ti āha. ‘‘Alaṃ mahārājā’’ti. ‘‘Tena hi etha uyyāne vasissatha, ahaṃ vo catūhi paccayehi upaṭṭhahissāmī’’ti? ‘‘Na āgacchāmi mahārājā’’ti. Rājā tesaṃ assamapadato avidūre ekaṃ pabbatantaraṃ bandhitvā mahantaṃ taḷākaṃ kāretvā kedāre sampādetvā mahaḍḍhakulasahassaṃ ānetvā mahāgāmaṃ nivāsetvā tāpasānaṃ bhikkhācāraṃ paṭṭhapesi. So gāmo cūḷakammāsadammanigamo nāma jāto. Sutasomamahāsattena porisādassa damitapadeso pana mahākammāsadammanigamoti veditabbo.
सत्था इदं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने मातुपोसकत्थेरो सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। तदा मातापितरो महाराजकुलानि अहेसुं, तापसो सारिपुत्तो, पोरिसादो अङ्गुलिमालो, कनिट्ठा उप्पलवण्णा, अग्गमहेसी राहुलमाता, अलीनसत्तुकुमारो पन अहमेव अहोसिन्ति।
Satthā idaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne mātuposakatthero sotāpattiphale patiṭṭhahi. Tadā mātāpitaro mahārājakulāni ahesuṃ, tāpaso sāriputto, porisādo aṅgulimālo, kaniṭṭhā uppalavaṇṇā, aggamahesī rāhulamātā, alīnasattukumāro pana ahameva ahosinti.
जयद्दिसजातकवण्णना ततिया।
Jayaddisajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५१३. जयद्दिसजातकं • 513. Jayaddisajātakaṃ
