| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
ធម្មុទ្ទេសវារោ
Dhammuddesavāro
ឈានង្គរាសិវណ្ណនា
Jhānaṅgarāsivaṇṇanā
វិតក្កេតីតិ វិតក្កោ; វិតក្កនំ វា វិតក្កោ; ឩហនន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ស្វាយំ អារម្មណេ ចិត្តស្ស អភិនិរោបនលក្ខណោ។ សោ ហិ អារម្មណេ ចិត្តំ អារោបេតិ។ យថា ហិ កោចិ រាជវល្លភំ ញាតិំ វា មិត្តំ វា និស្សាយ រាជគេហំ អារោហតិ, ឯវំ វិតក្កំ និស្សាយ ចិត្តំ អារម្មណំ អារោហតិ។ តស្មា សោ អារម្មណេ ចិត្តស្ស អភិនិរោបនលក្ខណោតិ វុត្តោ។ នាគសេនត្ថេរោ បនាហ – អាកោដនលក្ខណោ វិតក្កោ។ ‘‘យថា, មហារាជ, ភេរី អាកោដិតា អថ បច្ឆា អនុរវតិ អនុសទ្ទាយតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យថា អាកោដនា ឯវំ វិតក្កោ ទដ្ឋព្ពោ។ យថា បច្ឆា អនុរវនា អនុសទ្ទាយនា ឯវំ វិចារោ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ (មិ. ប. ២.៣.១៤ ថោកំ វិសទិសំ)។ ស្វាយំ អាហននបរិយាហននរសោ។ តថា ហិ តេន យោគាវចរោ អារម្មណំ វិតក្កាហតំ វិតក្កបរិយាហតំ ករោតីតិ វុច្ចតិ។ អារម្មណេ ចិត្តស្ស អានយនបច្ចុបដ្ឋានោ។
Vitakketīti vitakko; vitakkanaṃ vā vitakko; ūhananti vuttaṃ hoti. Svāyaṃ ārammaṇe cittassa abhiniropanalakkhaṇo. So hi ārammaṇe cittaṃ āropeti. Yathā hi koci rājavallabhaṃ ñātiṃ vā mittaṃ vā nissāya rājagehaṃ ārohati, evaṃ vitakkaṃ nissāya cittaṃ ārammaṇaṃ ārohati. Tasmā so ārammaṇe cittassa abhiniropanalakkhaṇoti vutto. Nāgasenatthero panāha – ākoṭanalakkhaṇo vitakko. ‘‘Yathā, mahārāja, bherī ākoṭitā atha pacchā anuravati anusaddāyati, evameva kho, mahārāja, yathā ākoṭanā evaṃ vitakko daṭṭhabbo. Yathā pacchā anuravanā anusaddāyanā evaṃ vicāro daṭṭhabbo’’ti (mi. pa. 2.3.14 thokaṃ visadisaṃ). Svāyaṃ āhananapariyāhananaraso. Tathā hi tena yogāvacaro ārammaṇaṃ vitakkāhataṃ vitakkapariyāhataṃ karotīti vuccati. Ārammaṇe cittassa ānayanapaccupaṭṭhāno.
អារម្មណេ តេន ចិត្តំ វិចរតីតិ វិចារោ; វិចរណំ វា វិចារោ។ អនុសញ្ចរណន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ស្វាយំ អារម្មណានុមជ្ជនលក្ខណោ។ តត្ថ សហជាតានុយោជនរសោ។ ចិត្តស្ស អនុប្បពន្ធបច្ចុបដ្ឋានោ។ សន្តេបិ ច នេសំ កត្ថចិ អវិយោគេ ឱឡារិកដ្ឋេន បុព្ពង្គមដ្ឋេន ច ឃណ្ដាភិឃាតោ វិយ អភិនិរោបនដ្ឋេន ច ចេតសោ បឋមាភិនិបាតោ វិតក្កោ ។ សុខុមដ្ឋេន អនុមជ្ជនសភាវដ្ឋេន ច ឃណ្ដានុរវោ វិយ អនុប្បពន្ធោ វិចារោ។ វិប្ផារវា ចេត្ថ វិតក្កោ, បឋមុប្បត្តិកាលេ បរិប្ផន្ទភូតោ ចិត្តស្ស។ អាកាសេ ឧប្បតិតុកាមស្ស បក្ខិនោ បក្ខវិក្ខេបោ វិយ។ បទុមាភិមុខបាតោ វិយ ច គន្ធានុពទ្ធចេតសោ ភមរស្ស។ សន្តវុត្តិ វិចារោ នាតិបរិប្ផន្ទនភាវោ ចិត្តស្ស, អាកាសេ ឧប្បតិតស្ស បក្ខិនោ បក្ខប្បសារណំ វិយ, បរិព្ភមនំ វិយ ច បទុមាភិមុខបតិតស្ស ភមរស្ស បទុមស្ស ឧបរិភាគេ។
Ārammaṇe tena cittaṃ vicaratīti vicāro; vicaraṇaṃ vā vicāro. Anusañcaraṇanti vuttaṃ hoti. Svāyaṃ ārammaṇānumajjanalakkhaṇo. Tattha sahajātānuyojanaraso. Cittassa anuppabandhapaccupaṭṭhāno. Santepi ca nesaṃ katthaci aviyoge oḷārikaṭṭhena pubbaṅgamaṭṭhena ca ghaṇṭābhighāto viya abhiniropanaṭṭhena ca cetaso paṭhamābhinipāto vitakko . Sukhumaṭṭhena anumajjanasabhāvaṭṭhena ca ghaṇṭānuravo viya anuppabandho vicāro. Vipphāravā cettha vitakko, paṭhamuppattikāle paripphandabhūto cittassa. Ākāse uppatitukāmassa pakkhino pakkhavikkhepo viya. Padumābhimukhapāto viya ca gandhānubaddhacetaso bhamarassa. Santavutti vicāro nātiparipphandanabhāvo cittassa, ākāse uppatitassa pakkhino pakkhappasāraṇaṃ viya, paribbhamanaṃ viya ca padumābhimukhapatitassa bhamarassa padumassa uparibhāge.
អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អាកាសេ គច្ឆតោ មហាសកុណស្ស ឧភោហិ បក្ខេហិ វាតំ គហេត្វា បក្ខេ សន្និសីទាបេត្វា គមនំ វិយ អារម្មណេ ចេតសោ អភិនិរោបនភាវេន បវត្តោ វិតក្កោ។ សោ ហិ ឯកគ្គោ ហុត្វា អប្បេតិ វាតគ្គហណត្ថំ បក្ខេ ផន្ទាបយមានស្ស គមនំ វិយ។ អនុមជ្ជភាវេន បវត្តោ វិចារោ។ សោ ហិ អារម្មណំ អនុមជ្ជតីតិ វុត្តំ, តំ អនុប្បពន្ធនេន បវត្តិយំ អតិវិយ យុជ្ជតិ។ សោ បន នេសំ វិសេសោ បឋមទុតិយជ្ឈានេសុ បាកដោ ហោតិ។ អបិច មលគ្គហិតំ កំសភាជនំ ឯកេន ហត្ថេន ទឡ្ហំ គហេត្វា ឥតរេន ហត្ថេន ចុណ្ណតេលវាលណ្ឌុបកេន បរិមជ្ជន្តស្ស ទឡ្ហគ្គហណហត្ថោ វិយ វិតក្កោ, បរិមជ្ជនហត្ថោ វិយ វិចារោ។ តថា កុម្ភការស្ស ទណ្ឌប្បហារេន ចក្កំ ភមយិត្វា ភាជនំ ករោន្តស្ស ឧប្បីឡនហត្ថោ វិយ វិតក្កោ, ឥតោ ចិតោ ច សញ្ចរណហត្ថោ វិយ វិចារោ។ តថា មណ្ឌលំ ករោន្តស្ស មជ្ឈេ សន្និរុម្ភិត្វា ឋិតកណ្ដកោ វិយ អភិនិរោបនោ វិតក្កោ, ពហិបរិព្ភមនកណ្ដកោ វិយ អនុមជ្ជមានោ វិចារោ។
Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘ākāse gacchato mahāsakuṇassa ubhohi pakkhehi vātaṃ gahetvā pakkhe sannisīdāpetvā gamanaṃ viya ārammaṇe cetaso abhiniropanabhāvena pavatto vitakko. So hi ekaggo hutvā appeti vātaggahaṇatthaṃ pakkhe phandāpayamānassa gamanaṃ viya. Anumajjabhāvena pavatto vicāro. So hi ārammaṇaṃ anumajjatīti vuttaṃ, taṃ anuppabandhanena pavattiyaṃ ativiya yujjati. So pana nesaṃ viseso paṭhamadutiyajjhānesu pākaṭo hoti. Apica malaggahitaṃ kaṃsabhājanaṃ ekena hatthena daḷhaṃ gahetvā itarena hatthena cuṇṇatelavālaṇḍupakena parimajjantassa daḷhaggahaṇahattho viya vitakko, parimajjanahattho viya vicāro. Tathā kumbhakārassa daṇḍappahārena cakkaṃ bhamayitvā bhājanaṃ karontassa uppīḷanahattho viya vitakko, ito cito ca sañcaraṇahattho viya vicāro. Tathā maṇḍalaṃ karontassa majjhe sannirumbhitvā ṭhitakaṇṭako viya abhiniropano vitakko, bahiparibbhamanakaṇṭako viya anumajjamāno vicāro.
បិណយតីតិ បីតិ។ សា សម្បិយាយនលក្ខណា។ កាយចិត្តបីណនរសា, ផរណរសា វា។ ឱទគ្យបច្ចុបដ្ឋានា។ សា បនេសា ខុទ្ទិកាបីតិ, ខណិកាបីតិ, ឱក្កន្តិកាបីតិ, ឧព្ពេគាបីតិ, ផរណាបីតីតិ បញ្ចវិធា ហោតិ។
Piṇayatīti pīti. Sā sampiyāyanalakkhaṇā. Kāyacittapīṇanarasā, pharaṇarasā vā. Odagyapaccupaṭṭhānā. Sā panesā khuddikāpīti, khaṇikāpīti, okkantikāpīti, ubbegāpīti, pharaṇāpītīti pañcavidhā hoti.
តត្ថ ខុទ្ទិកាបីតិ សរីរេ លោមហំសមត្តមេវ កាតុំ សក្កោតិ។ ខណិកាបីតិ ខណេ ខណេ វិជ្ជុប្បាទសទិសា ហោតិ។ ឱក្កន្តិកាបីតិ , សមុទ្ទតីរំ វីចិ វិយ, កាយំ ឱក្កមិត្វា ឱក្កមិត្វា ភិជ្ជតិ។ ឧព្ពេគាបីតិ ពលវតី ហោតិ, កាយំ ឧទ្ធគ្គំ កត្វា អាកាសេ លង្ឃាបនប្បមាណប្បត្តា។ តថា ហិ បុណ្ណវល្លិកវាសី មហាតិស្សត្ថេរោ បុណ្ណមទិវសេ សាយំ ចេតិយង្គណំ គន្ត្វា ចន្ទាលោកំ ទិស្វា មហាចេតិយាភិមុខោ ហុត្វា ‘ឥមាយ វត វេលាយ ចតស្សោ បរិសា មហាចេតិយំ វន្ទន្តី’តិ បកតិយា ទិដ្ឋារម្មណវសេន ពុទ្ធារម្មណំ ឧព្ពេគំ បីតិំ ឧប្បាទេត្វា សុធាតលេ បហដចិត្រគេណ្ឌុកោ វិយ អាកាសេ ឧប្បតិត្វា មហាចេតិយង្គណេយេវ អដ្ឋាសិ។
Tattha khuddikāpīti sarīre lomahaṃsamattameva kātuṃ sakkoti. Khaṇikāpīti khaṇe khaṇe vijjuppādasadisā hoti. Okkantikāpīti , samuddatīraṃ vīci viya, kāyaṃ okkamitvā okkamitvā bhijjati. Ubbegāpīti balavatī hoti, kāyaṃ uddhaggaṃ katvā ākāse laṅghāpanappamāṇappattā. Tathā hi puṇṇavallikavāsī mahātissatthero puṇṇamadivase sāyaṃ cetiyaṅgaṇaṃ gantvā candālokaṃ disvā mahācetiyābhimukho hutvā ‘imāya vata velāya catasso parisā mahācetiyaṃ vandantī’ti pakatiyā diṭṭhārammaṇavasena buddhārammaṇaṃ ubbegaṃ pītiṃ uppādetvā sudhātale pahaṭacitrageṇḍuko viya ākāse uppatitvā mahācetiyaṅgaṇeyeva aṭṭhāsi.
តថា គិរិកណ្ឌកវិហារស្ស ឧបនិស្សយេ វត្តកាលកគាមេ ឯកា កុលធីតាបិ ពលវពុទ្ធារម្មណាយ ឧព្ពេគាយ បីតិយា អាកាសេ លង្ឃេសិ។ តស្សា កិរ មាតាបិតរោ សាយំ ធម្មសវនត្ថាយ វិហារំ គច្ឆន្តា ‘អម្ម, ត្វំ គរុភារា, អកាលេ វិចរិតុំ ន សក្កោសិ, មយំ តុយ្ហំ បត្តិំ កត្វា ធម្មំ សោស្សាមា’តិ អគមំសុ។ សា គន្តុកាមាបិ តេសំ វចនំ បដិពាហិតុំ អសក្កោន្តី ឃរេ ឱហីយិត្វា ឃរទ្វារេ ឋត្វា ចន្ទាលោកេន គិរិកណ្ឌកេ អាកាសចេតិយង្គណំ ឱលោកេន្តី ចេតិយស្ស ទីបបូជំ អទ្ទស។ ចតស្សោ ច បរិសា មាលាគន្ធាទីហិ ចេតិយបូជំ កត្វា បទក្ខិណំ ករោន្តិយោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច គណសជ្ឈាយសទ្ទំ អស្សោសិ។ អថស្សា ‘ធញ្ញា វតិមេ មនុស្សា យេ វិហារំ គន្ត្វា ឯវរូបេ ចេតិយង្គណេ អនុសញ្ចរិតុំ ឯវរូបញ្ច មធុរំ ធម្មកថំ សោតុំ លភន្តី’តិ មុត្តរាសិសទិសំ ចេតិយំ បស្សន្តិយា ឯវ ឧព្ពេគាបីតិ ឧទបាទិ។ សា អាកាសេ លង្ឃិត្វា មាតាបិតូនំ បុរិមតរំយេវ អាកាសតោ ចេតិយង្គណេ ឱរុយ្ហ ចេតិយំ វន្ទិត្វា ធម្មំ សុណមានា អដ្ឋាសិ។ អថ នំ មាតាបិតរោ អាគន្ត្វា ‘អម្ម, ត្វំ កតរេន មគ្គេន អាគតាសី’តិ បុច្ឆិំសុ។ សា ‘អាកាសេន អាគតាម្ហិ, ន មគ្គេនា’តិ វត្វា ‘អម្ម, អាកាសេន នាម ខីណាសវា សញ្ចរន្តិ, ត្វំ កថំ អាគតា’តិ បុដ្ឋា អាហ – ‘មយ្ហំ ចន្ទាលោកេន ចេតិយំ ឱលោកេន្តិយា ឋិតាយ ពុទ្ធារម្មណា ពលវបីតិ ឧប្បជ្ជតិ, អថាហំ នេវ អត្តនោ ឋិតភាវំ ន និសិន្នភាវំ អញ្ញាសិំ, គហិតនិមិត្តេនេវ បន អាកាសំ លង្ឃិត្វា ចេតិយង្គណេ បតិដ្ឋិតាម្ហី’តិ។ ឯវំ ឧព្ពេគាបីតិ អាកាសេ លង្ឃាបនប្បមាណា ហោតិ។
Tathā girikaṇḍakavihārassa upanissaye vattakālakagāme ekā kuladhītāpi balavabuddhārammaṇāya ubbegāya pītiyā ākāse laṅghesi. Tassā kira mātāpitaro sāyaṃ dhammasavanatthāya vihāraṃ gacchantā ‘amma, tvaṃ garubhārā, akāle vicarituṃ na sakkosi, mayaṃ tuyhaṃ pattiṃ katvā dhammaṃ sossāmā’ti agamaṃsu. Sā gantukāmāpi tesaṃ vacanaṃ paṭibāhituṃ asakkontī ghare ohīyitvā gharadvāre ṭhatvā candālokena girikaṇḍake ākāsacetiyaṅgaṇaṃ olokentī cetiyassa dīpapūjaṃ addasa. Catasso ca parisā mālāgandhādīhi cetiyapūjaṃ katvā padakkhiṇaṃ karontiyo bhikkhusaṅghassa ca gaṇasajjhāyasaddaṃ assosi. Athassā ‘dhaññā vatime manussā ye vihāraṃ gantvā evarūpe cetiyaṅgaṇe anusañcarituṃ evarūpañca madhuraṃ dhammakathaṃ sotuṃ labhantī’ti muttarāsisadisaṃ cetiyaṃ passantiyā eva ubbegāpīti udapādi. Sā ākāse laṅghitvā mātāpitūnaṃ purimataraṃyeva ākāsato cetiyaṅgaṇe oruyha cetiyaṃ vanditvā dhammaṃ suṇamānā aṭṭhāsi. Atha naṃ mātāpitaro āgantvā ‘amma, tvaṃ katarena maggena āgatāsī’ti pucchiṃsu. Sā ‘ākāsena āgatāmhi, na maggenā’ti vatvā ‘amma, ākāsena nāma khīṇāsavā sañcaranti, tvaṃ kathaṃ āgatā’ti puṭṭhā āha – ‘mayhaṃ candālokena cetiyaṃ olokentiyā ṭhitāya buddhārammaṇā balavapīti uppajjati, athāhaṃ neva attano ṭhitabhāvaṃ na nisinnabhāvaṃ aññāsiṃ, gahitanimitteneva pana ākāsaṃ laṅghitvā cetiyaṅgaṇe patiṭṭhitāmhī’ti. Evaṃ ubbegāpīti ākāse laṅghāpanappamāṇā hoti.
ផរណបីតិយា បន ឧប្បន្នាយ សកលសរីរំ ធមិត្វា បូរិតវត្ថិ វិយ, មហតា ឧទកោឃេន បក្ខន្ទបព្ពតកុច្ឆិ វិយ ច អនុបរិប្ផុដំ ហោតិ។ សា បនេសា បញ្ចវិធា បីតិ គព្ភំ គណ្ហន្តី បរិបាកំ គច្ឆន្តី ទុវិធំ បស្សទ្ធិំ បរិបូរេតិ – កាយបស្សទ្ធិញ្ច ចិត្តបស្សទ្ធិញ្ច។ បស្សទ្ធិ គព្ភំ គណ្ហន្តី បរិបាកំ គច្ឆន្តី ទុវិធំ សុខំ បរិបូរេតិ – កាយិកំ ចេតសិកញ្ច។ សុខំ គព្ភំ គណ្ហន្តំ បរិបាកំ គច្ឆន្តំ តិវិធំ សមាធិំ បរិបូរេតិ – ខណិកសមាធិំ ឧបចារសមាធិំ អប្បនាសមាធិន្តិ។ តាសុ ឋបេត្វា អប្បនាសមាធិបូរិកំ ឥតរា ទ្វេបិ ឥធ យុជ្ជន្តិ។
Pharaṇapītiyā pana uppannāya sakalasarīraṃ dhamitvā pūritavatthi viya, mahatā udakoghena pakkhandapabbatakucchi viya ca anuparipphuṭaṃ hoti. Sā panesā pañcavidhā pīti gabbhaṃ gaṇhantī paripākaṃ gacchantī duvidhaṃ passaddhiṃ paripūreti – kāyapassaddhiñca cittapassaddhiñca. Passaddhi gabbhaṃ gaṇhantī paripākaṃ gacchantī duvidhaṃ sukhaṃ paripūreti – kāyikaṃ cetasikañca. Sukhaṃ gabbhaṃ gaṇhantaṃ paripākaṃ gacchantaṃ tividhaṃ samādhiṃ paripūreti – khaṇikasamādhiṃ upacārasamādhiṃ appanāsamādhinti. Tāsu ṭhapetvā appanāsamādhipūrikaṃ itarā dvepi idha yujjanti.
សុខយតីតិ សុខំ; យស្ស ឧប្បជ្ជតិ តំ សុខិតំ ករោតីតិ អត្ថោ។ សុដ្ឋុ វា ខាទតិ, ខនតិ ច កាយចិត្តាពាធន្តិ សុខំ។ សោមនស្សវេទនាយេតំ នាមំ។ តស្ស លក្ខណាទីនិ វេទនាបទេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ។
Sukhayatīti sukhaṃ; yassa uppajjati taṃ sukhitaṃ karotīti attho. Suṭṭhu vā khādati, khanati ca kāyacittābādhanti sukhaṃ. Somanassavedanāyetaṃ nāmaṃ. Tassa lakkhaṇādīni vedanāpade vuttanayeneva veditabbāni.
អបរោ នយោ – សាតលក្ខណំ សុខំ, សម្បយុត្តានំ ឧបព្រូហនរសំ, អនុគ្គហណបច្ចុបដ្ឋានំ។ សតិបិ ច នេសំ បីតិសុខានំ កត្ថចិ អវិប្បយោគេ, ឥដ្ឋារម្មណបដិលាភតុដ្ឋិ បីតិ; បដិលទ្ធរសានុភវនំ សុខំ។ យត្ថ បីតិ តត្ថ សុខំ។ យត្ថ សុខំ តត្ថ ន និយមតោ បីតិ។ សង្ខារក្ខន្ធសង្គហិតា បីតិ, វេទនាក្ខន្ធសង្គហិតំ សុខំ។ កន្តារខិន្នស្ស វនន្តោទកទស្សនសវនេសុ វិយ បីតិ។ វនច្ឆាយាបវេសនឧទកបរិភោគេសុ វិយ សុខំ។
Aparo nayo – sātalakkhaṇaṃ sukhaṃ, sampayuttānaṃ upabrūhanarasaṃ, anuggahaṇapaccupaṭṭhānaṃ. Satipi ca nesaṃ pītisukhānaṃ katthaci avippayoge, iṭṭhārammaṇapaṭilābhatuṭṭhi pīti; paṭiladdharasānubhavanaṃ sukhaṃ. Yattha pīti tattha sukhaṃ. Yattha sukhaṃ tattha na niyamato pīti. Saṅkhārakkhandhasaṅgahitā pīti, vedanākkhandhasaṅgahitaṃ sukhaṃ. Kantārakhinnassa vanantodakadassanasavanesu viya pīti. Vanacchāyāpavesanaudakaparibhogesu viya sukhaṃ.
យថា ហិ បុរិសោ មហាកន្តារមគ្គំ បដិបន្នោ ឃម្មបរេតោ តសិតោ បិបាសិតោ បដិបថេ បុរិសំ ទិស្វា ‘កត្ថ បានីយំ អត្ថី’តិ បុច្ឆេយ្យ។ សោ ‘អដវិំ ឧត្តរិត្វា ជាតស្សរវនសណ្ឌោ អត្ថិ, តត្ថ គន្ត្វា លភិស្សសី’តិ វទេយ្យ។ សោ តស្ស កថំ សុត្វា ហដ្ឋបហដ្ឋោ ភវេយ្យ។ តតោ គច្ឆន្តោ ភូមិយំ បតិតានិ ឧប្បលទលនាលបត្តាទីនិ ទិស្វា សុដ្ឋុតរំ ហដ្ឋបហដ្ឋោ ហុត្វា គច្ឆន្តោ អល្លវត្ថេ អល្លកេសេ បុរិសេ បស្សេយ្យ, វនកុក្កុដមោរាទីនំ សទ្ទំ សុណេយ្យ, ជាតស្សរបរិយន្តេ ជាតំ មណិជាលសទិសំ នីលវនសណ្ឌំ បស្សេយ្យ, សរេ ជាតានិ ឧប្បលបទុមកុមុទាទីនិ បស្សេយ្យ, អច្ឆំ វិប្បសន្នំ ឧទកំ បស្សេយ្យ។ សោ ភិយ្យោ ភិយ្យោ ហដ្ឋបហដ្ឋោ ហុត្វា ជាតស្សរំ ឱតរិត្វា យថារុចិ ន្ហត្វា ច បិវិត្វា ច បដិប្បស្សទ្ធទរថោ ភិសមុឡាលបោក្ខរាទីនិ ខាទិត្វា នីលុប្បលាទីនិ បិឡន្ធិត្វា មន្ទាលកមូលានិ ខន្ធេ ករិត្វា ឧត្តរិត្វា សាដកំ និវាសេត្វា, ឧទកសាដកំ អាតបេ កត្វា, សីតច្ឆាយាយ មន្ទមន្ទេ វាតេ បហរន្តេ និបន្នោ ‘អហោ សុខំ, អហោ សុខ’ន្តិ វទេយ្យ។ ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ។
Yathā hi puriso mahākantāramaggaṃ paṭipanno ghammapareto tasito pipāsito paṭipathe purisaṃ disvā ‘kattha pānīyaṃ atthī’ti puccheyya. So ‘aṭaviṃ uttaritvā jātassaravanasaṇḍo atthi, tattha gantvā labhissasī’ti vadeyya. So tassa kathaṃ sutvā haṭṭhapahaṭṭho bhaveyya. Tato gacchanto bhūmiyaṃ patitāni uppaladalanālapattādīni disvā suṭṭhutaraṃ haṭṭhapahaṭṭho hutvā gacchanto allavatthe allakese purise passeyya, vanakukkuṭamorādīnaṃ saddaṃ suṇeyya, jātassarapariyante jātaṃ maṇijālasadisaṃ nīlavanasaṇḍaṃ passeyya, sare jātāni uppalapadumakumudādīni passeyya, acchaṃ vippasannaṃ udakaṃ passeyya. So bhiyyo bhiyyo haṭṭhapahaṭṭho hutvā jātassaraṃ otaritvā yathāruci nhatvā ca pivitvā ca paṭippassaddhadaratho bhisamuḷālapokkharādīni khāditvā nīluppalādīni piḷandhitvā mandālakamūlāni khandhe karitvā uttaritvā sāṭakaṃ nivāsetvā, udakasāṭakaṃ ātape katvā, sītacchāyāya mandamande vāte paharante nipanno ‘aho sukhaṃ, aho sukha’nti vadeyya. Evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ.
តស្ស ហិ បុរិសស្ស ជាតស្សរវនសណ្ឌសវនតោ បដ្ឋាយ យាវ ឧទកទស្សនា ហដ្ឋបហដ្ឋកាលោ វិយ បុព្ពភាគារម្មណេ ហដ្ឋបហដ្ឋាការា បីតិ។ ន្ហត្វា ច បិវិត្វា ច សីតច្ឆាយាយ មន្ទមន្ទេ វាតេ បហរន្តេ ‘អហោ សុខំ, អហោ សុខ’ន្តិ វទតោ និបន្នកាលោ វិយ ពលវប្បត្តំ អារម្មណរសានុភវនាការសណ្ឋិតំ សុខំ។ តស្មិំ តស្មិំ សមយេ បាកដភាវតោ ចេតំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ យត្ថ បន បីតិ សុខម្បិ តត្ថ អត្ថីតិ វុត្តមេវេតំ។
Tassa hi purisassa jātassaravanasaṇḍasavanato paṭṭhāya yāva udakadassanā haṭṭhapahaṭṭhakālo viya pubbabhāgārammaṇe haṭṭhapahaṭṭhākārā pīti. Nhatvā ca pivitvā ca sītacchāyāya mandamande vāte paharante ‘aho sukhaṃ, aho sukha’nti vadato nipannakālo viya balavappattaṃ ārammaṇarasānubhavanākārasaṇṭhitaṃ sukhaṃ. Tasmiṃ tasmiṃ samaye pākaṭabhāvato cetaṃ vuttanti veditabbaṃ. Yattha pana pīti sukhampi tattha atthīti vuttamevetaṃ.
ចិត្តស្សេកគ្គតាតិ ចិត្តស្ស ឯកគ្គភាវោ; សមាធិស្សេតំ នាមំ។ លក្ខណាទីសុ បនស្ស អដ្ឋកថាយំ តាវ វុត្តំ – ‘‘បាមោក្ខលក្ខណោ ច សមាធិ អវិក្ខេបលក្ខណោ ច’’។ យថា ហិ កូដាគារកណ្ណិកា សេសទព្ពសម្ភារានំ អាពន្ធនតោ បមុខា ហោតិ ឯវមេវ សព្ពកុសលធម្មានំ សមាធិចិត្តេន ឥជ្ឈនតោ សព្ពេសម្បិ តេសំ ធម្មានំ សមាធិ បាមោក្ខោ ហោតិ។ តេន វុត្តំ –
Cittassekaggatāti cittassa ekaggabhāvo; samādhissetaṃ nāmaṃ. Lakkhaṇādīsu panassa aṭṭhakathāyaṃ tāva vuttaṃ – ‘‘pāmokkhalakkhaṇo ca samādhi avikkhepalakkhaṇo ca’’. Yathā hi kūṭāgārakaṇṇikā sesadabbasambhārānaṃ ābandhanato pamukhā hoti evameva sabbakusaladhammānaṃ samādhicittena ijjhanato sabbesampi tesaṃ dhammānaṃ samādhi pāmokkho hoti. Tena vuttaṃ –
‘‘យថា, មហារាជ, កូដាគារស្ស យា កាចិ គោបានសិយោ សព្ពា តា កូដង្គមា ហោន្តិ, កូដនិន្នា កូដសមោសរណា, កូដំ តាសំ អគ្គមក្ខាយតិ, ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យេ កេចិ កុសលា ធម្មា សព្ពេ តេ សមាធិនិន្នា ហោន្តិ, សមាធិបោណា, សមាធិបព្ភារា, សមាធិ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ (មិ. ប. ២.១.១៤)។
‘‘Yathā, mahārāja, kūṭāgārassa yā kāci gopānasiyo sabbā tā kūṭaṅgamā honti, kūṭaninnā kūṭasamosaraṇā, kūṭaṃ tāsaṃ aggamakkhāyati, evameva kho, mahārāja, ye keci kusalā dhammā sabbe te samādhininnā honti, samādhipoṇā, samādhipabbhārā, samādhi tesaṃ aggamakkhāyatī’’ti (mi. pa. 2.1.14).
យថា ច សេនង្គំ បត្វា រាជា នាម យត្ថ យត្ថ សេនា ឱសីទតិ តំ តំ ឋានំ គច្ឆតិ, តស្ស គតគតដ្ឋានេ សេនា បរិបូរតិ, បរសេនា ភិជ្ជិត្វា រាជានមេវ អនុវត្តតិ, ឯវមេវ សហជាតធម្មានំ វិក្ខិបិតុំ វិប្បកិរិតុំ អប្បទានតោ សមាធិ អវិក្ខេបលក្ខណោ នាម ហោតីតិ។
Yathā ca senaṅgaṃ patvā rājā nāma yattha yattha senā osīdati taṃ taṃ ṭhānaṃ gacchati, tassa gatagataṭṭhāne senā paripūrati, parasenā bhijjitvā rājānameva anuvattati, evameva sahajātadhammānaṃ vikkhipituṃ vippakirituṃ appadānato samādhi avikkhepalakkhaṇo nāma hotīti.
អបរោ បន នយោ – អយំ ចិត្តស្សេកគ្គតាសង្ខាតោ សមាធិ នាម អវិសារលក្ខណោ វា អវិក្ខេបលក្ខណោ វា, សហជាតធម្មានំ, សម្បិណ្ឌនរសោ ន្ហានិយចុណ្ណានំ ឧទកំ វិយ, ឧបសមបច្ចុបដ្ឋានោ ញាណបច្ចុបដ្ឋានោ វា។ ‘‘សមាហិតោ យថាភូតំ ជានាតិ បស្សតី’’តិ ហិ វុត្តំ។ វិសេសតោ សុខបទដ្ឋានោ, និវាតេ ទីបច្ចីនំ ឋិតិ វិយ ចេតសោ ឋិតីតិ ទដ្ឋព្ពោ។
Aparo pana nayo – ayaṃ cittassekaggatāsaṅkhāto samādhi nāma avisāralakkhaṇo vā avikkhepalakkhaṇo vā, sahajātadhammānaṃ, sampiṇḍanaraso nhāniyacuṇṇānaṃ udakaṃ viya, upasamapaccupaṭṭhāno ñāṇapaccupaṭṭhāno vā. ‘‘Samāhito yathābhūtaṃ jānāti passatī’’ti hi vuttaṃ. Visesato sukhapadaṭṭhāno, nivāte dīpaccīnaṃ ṭhiti viya cetaso ṭhitīti daṭṭhabbo.
