| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
५. कच्चानगोत्तसुत्तवण्णना
5. Kaccānagottasuttavaṇṇanā
१५. यस्मा इध जानन्तापि ‘‘सम्मादिट्ठी’’ति वदन्ति अजानन्तापि बाहिरकापि सासनिकापि अनुस्सवादिवसेनपि अत्तपच्चक्खेनपि, तस्मा तं बहूनं वचनं उपादाय आमेडितवसेन ‘‘सम्मादिट्ठि सम्मादिट्ठीति, भन्ते, वुच्चती’’ति आह। तथानिद्दिट्ठतादस्सनत्थं हिस्स अयं आमेडितपयोगो। अयञ्हेत्थ अधिप्पायो – ‘‘अपरेहिपि सम्मादिट्ठीति वुच्चति, सा पनायं एवं वुच्चमाना अत्थञ्च लक्खणञ्च उपादाय कित्तावता नु खो, भन्ते, सम्मादिट्ठि होती’’ति। अट्ठकथायं पन ‘‘सम्मादिट्ठी’’ति वचने यस्मा विञ्ञू एव पमाणं, न अविञ्ञू, तस्मा ‘‘यं पण्डिता’’तिआदि वुत्तं। द्वे अवयवा अस्साति द्वयं, दुविधं दिट्ठिगाहवत्थु, द्वयं दिट्ठिगाहवसेन निस्सितो अपस्सितोति द्वयनिस्सितो। तेनाह ‘‘द्वे कोट्ठासे निस्सितो’’ति। याय दिट्ठिया ‘‘सब्बोयं लोको अत्थि विज्जति सब्बकालं उपलब्भती’’ति दिट्ठिगतिको गण्हाति, सा दिट्ठि अत्थिता, सा एव सदा सब्बकालं लोको अत्थीति पवत्तगाहताय सस्सतो, तं सस्सतं। याय दिट्ठिया ‘‘सब्बोयं लोको नत्थि न होति उच्छिज्जती’’ति दिट्ठिगतिको गण्हाति, सा दिट्ठि नत्थिता, सा एव उच्छिज्जतीति उप्पन्नगाहताय उच्छेदो, तं उच्छेदं। लोको नाम सङ्खारलोको तम्हि गहेतब्बतो। सम्मप्पञ्ञायाति अविपरीतपञ्ञाय यथाभूतपञ्ञाय। तेनाह ‘‘सविपस्सना मग्गपञ्ञा’’ति। निब्बत्तेसु धम्मेसूति यथा पच्चयुप्पन्नेसु रूपारूपधम्मेसु। पञ्ञायन्ते स्वेवाति सन्ताननिबन्धनवसेन पञ्ञायमानेसु एव। या नत्थीति या उच्छेददिट्ठि तत्थ तत्थेव सत्तानं उच्छिज्जनतो विनस्सनतो कोचि ठितो नाम सत्तो धम्मो वा नत्थीति सङ्खारलोके उप्पज्जेय्य। ‘‘नत्थि सत्ता ओपपातिका’’ति पवत्तमानापि मिच्छादिट्ठि तथापवत्तसङ्खारारम्मणाव। सा न होतीति कम्माविज्जातण्हादिभेदं पच्चयं पटिच्च सङ्खारलोकस्स समुदयनिब्बत्तिं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो, सा उच्छेददिट्ठि, न होति, नप्पवत्तति अविच्छेदेन सङ्खारानं निब्बत्तिदस्सनतो। लोकनिरोधन्ति सङ्खारलोकस्स खणिकनिरोधं। तेनाह ‘‘सङ्खारानं भङ्ग’’न्ति। या अत्थीति हेतुफलसम्बन्धेन पवत्तमानस्स सन्तानानुपच्छेदस्स एकत्तग्गहणेन सङ्खारलोके या सस्सतदिट्ठि सब्बकालं लोको अत्थीति उप्पज्जेय्य। सा न होतीति उप्पन्नुप्पन्नानं निरोधस्स नवनवानञ्च उप्पादस्स दस्सनतो, सा सस्सतदिट्ठि न होति।
15. Yasmā idha jānantāpi ‘‘sammādiṭṭhī’’ti vadanti ajānantāpi bāhirakāpi sāsanikāpi anussavādivasenapi attapaccakkhenapi, tasmā taṃ bahūnaṃ vacanaṃ upādāya āmeḍitavasena ‘‘sammādiṭṭhi sammādiṭṭhīti, bhante, vuccatī’’ti āha. Tathāniddiṭṭhatādassanatthaṃ hissa ayaṃ āmeḍitapayogo. Ayañhettha adhippāyo – ‘‘aparehipi sammādiṭṭhīti vuccati, sā panāyaṃ evaṃ vuccamānā atthañca lakkhaṇañca upādāya kittāvatā nu kho, bhante, sammādiṭṭhi hotī’’ti. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘sammādiṭṭhī’’ti vacane yasmā viññū eva pamāṇaṃ, na aviññū, tasmā ‘‘yaṃ paṇḍitā’’tiādi vuttaṃ. Dve avayavā assāti dvayaṃ, duvidhaṃ diṭṭhigāhavatthu, dvayaṃ diṭṭhigāhavasena nissito apassitoti dvayanissito. Tenāha ‘‘dve koṭṭhāse nissito’’ti. Yāya diṭṭhiyā ‘‘sabboyaṃ loko atthi vijjati sabbakālaṃ upalabbhatī’’ti diṭṭhigatiko gaṇhāti, sā diṭṭhi atthitā, sā eva sadā sabbakālaṃ loko atthīti pavattagāhatāya sassato, taṃ sassataṃ. Yāya diṭṭhiyā ‘‘sabboyaṃ loko natthi na hoti ucchijjatī’’ti diṭṭhigatiko gaṇhāti, sā diṭṭhi natthitā, sā eva ucchijjatīti uppannagāhatāya ucchedo, taṃ ucchedaṃ. Loko nāma saṅkhāraloko tamhi gahetabbato. Sammappaññāyāti aviparītapaññāya yathābhūtapaññāya. Tenāha ‘‘savipassanā maggapaññā’’ti. Nibbattesu dhammesūti yathā paccayuppannesu rūpārūpadhammesu. Paññāyante svevāti santānanibandhanavasena paññāyamānesu eva. Yā natthīti yā ucchedadiṭṭhi tattha tattheva sattānaṃ ucchijjanato vinassanato koci ṭhito nāma satto dhammo vā natthīti saṅkhāraloke uppajjeyya. ‘‘Natthi sattā opapātikā’’ti pavattamānāpi micchādiṭṭhi tathāpavattasaṅkhārārammaṇāva. Sā na hotīti kammāvijjātaṇhādibhedaṃ paccayaṃ paṭicca saṅkhāralokassa samudayanibbattiṃ sammappaññāya passato, sā ucchedadiṭṭhi, na hoti, nappavattati avicchedena saṅkhārānaṃ nibbattidassanato. Lokanirodhanti saṅkhāralokassa khaṇikanirodhaṃ. Tenāha ‘‘saṅkhārānaṃ bhaṅga’’nti. Yā atthīti hetuphalasambandhena pavattamānassa santānānupacchedassa ekattaggahaṇena saṅkhāraloke yā sassatadiṭṭhi sabbakālaṃ loko atthīti uppajjeyya. Sā na hotīti uppannuppannānaṃ nirodhassa navanavānañca uppādassa dassanato, sā sassatadiṭṭhi na hoti.
लोको समुदेति एतस्माति लोकसमुदयोति आह ‘‘अनुलोमपच्चयाकार’’न्ति। पच्चयधम्मानञ्हि अत्तनो फलस्स पच्चयभावो अनुलोमपच्चयाकारो। पटिलोमं पच्चयाकारन्ति आनेत्वा सम्बन्धो। तंतंहेतुनिरोधतो तंतंफलनिरोधो हि पटिलोमपच्चयाकारो। यो हि अविज्जादीनं पच्चयधम्मानं हेतुआदिपच्चयभावो, सो निप्परियायतो लोकसमुदयो। पच्चयुप्पन्नस्स सङ्खारादिकस्स। अनुच्छेदं पस्सतोति अनुच्छेददस्सनस्स हेतु। अयम्पीति न केवलं खणतो उदयवयनीहरणनयो, अथ खो पच्चयतो उदयवयनीहरणनयोपि।
Loko samudeti etasmāti lokasamudayoti āha ‘‘anulomapaccayākāra’’nti. Paccayadhammānañhi attano phalassa paccayabhāvo anulomapaccayākāro. Paṭilomaṃ paccayākāranti ānetvā sambandho. Taṃtaṃhetunirodhato taṃtaṃphalanirodho hi paṭilomapaccayākāro. Yo hi avijjādīnaṃ paccayadhammānaṃ hetuādipaccayabhāvo, so nippariyāyato lokasamudayo. Paccayuppannassa saṅkhārādikassa. Anucchedaṃ passatoti anucchedadassanassa hetu. Ayampīti na kevalaṃ khaṇato udayavayanīharaṇanayo, atha kho paccayato udayavayanīharaṇanayopi.
उपगमनट्ठेन तण्हाव उपयो। तथा दिट्ठुपयो। एसेव नयोति इमिना उपयेहि उपादानादीनं अनत्थन्तरतं अतिदिसति। तथा च पन तेसु दुविधता उपादीयति। ननु च चत्तारि उपादानानि अञ्ञत्थ वुत्तानीति? सच्चं वुत्तानि, तानि च खो अत्थतो द्वे एवाति इध एवं वुत्तं। कामं ‘‘अहं मम’’न्ति अयथानुक्कमेन वुत्तं, यथानुक्कमंयेव पन अत्थो वेदितब्बो। आदि-सद्देन परोपरस्स सुभं असुभन्तिआदीनञ्च सङ्गहो वेदितब्बो। ते धम्मेति तेभूमकधम्मे। विनिविसन्तीति विरूपं निविसन्ति, अभिनिविसन्तीति अत्थो। ताहीति तण्हादिट्ठीहि। विनिबद्धोति विरूपं विमुच्चितुं वा अप्पदानवसेन नियमेत्वा बद्धो।
Upagamanaṭṭhena taṇhāva upayo. Tathā diṭṭhupayo. Eseva nayoti iminā upayehi upādānādīnaṃ anatthantarataṃ atidisati. Tathā ca pana tesu duvidhatā upādīyati. Nanu ca cattāri upādānāni aññattha vuttānīti? Saccaṃ vuttāni, tāni ca kho atthato dve evāti idha evaṃ vuttaṃ. Kāmaṃ ‘‘ahaṃ mama’’nti ayathānukkamena vuttaṃ, yathānukkamaṃyeva pana attho veditabbo. Ādi-saddena paroparassa subhaṃ asubhantiādīnañca saṅgaho veditabbo. Te dhammeti tebhūmakadhamme. Vinivisantīti virūpaṃ nivisanti, abhinivisantīti attho. Tāhīti taṇhādiṭṭhīhi. Vinibaddhoti virūpaṃ vimuccituṃ vā appadānavasena niyametvā baddho.
‘‘अभिनिवेसो’’ति उपयुपादानानं पवत्तिआकारविसेसो वुत्तोति आह ‘‘तञ्चायन्ति तञ्च उपयुपादान’’न्ति। चित्तस्साति अकुसलचित्तस्स। पतिट्ठानभूतन्ति आधारभूतं। दोसमोहवसेनपि अकुसलचित्तप्पवत्ति तण्हादिट्ठाभिनिवेसूपनिस्सया एवाति तण्हादिट्ठियो अकुसलस्स चित्तस्स अधिट्ठानन्ति वुत्ता। तस्मिन्ति अकुसलचित्ते। अभिनिविसन्तीति ‘‘एतं मम, एसो मे अत्ता’’तिआदिना अभिनिवेसनं पवत्तेन्ति। अनुसेन्तीति थामगता हुत्वा अप्पहानभावेन अनुसेन्ति। तदुभयन्ति तण्हादिट्ठिद्वयं। न उपगच्छतीति ‘‘एतं ममा’’तिआदिना तण्हादिट्ठिगतिया न उपसङ्कमति न अल्लीयति। न उपादियतीति न दळ्हग्गाहं गण्हाति। न अधिट्ठातीति न तण्हादिट्ठिगाहेन अधिट्ठाय पवत्तति। अत्तनियगाहो नाम सति अत्तगाहे होतीति वुत्तं ‘‘अत्ता मे’’ति। इदं दुक्खग्गहणं उपादानक्खन्धापस्सयं तब्बिनिमुत्तस्स दुक्खस्स अभावाति वुत्तं ‘‘दुक्खमेवाति पञ्चुपादानक्खन्धमत्तमेवा’’ति। ‘‘संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा दुक्खा’’ति (दी॰ नि॰ २.३८७; म॰ नि॰ १.१२०; ३.३७३; विभ॰ १९०) हि वुत्तं। कङ्खं न करोतीति संसयं न उप्पादेति सब्बसो विचिकिच्छाय समुच्छिन्दनतो।
‘‘Abhiniveso’’ti upayupādānānaṃ pavattiākāraviseso vuttoti āha ‘‘tañcāyanti tañca upayupādāna’’nti. Cittassāti akusalacittassa. Patiṭṭhānabhūtanti ādhārabhūtaṃ. Dosamohavasenapi akusalacittappavatti taṇhādiṭṭhābhinivesūpanissayā evāti taṇhādiṭṭhiyo akusalassa cittassa adhiṭṭhānanti vuttā. Tasminti akusalacitte. Abhinivisantīti ‘‘etaṃ mama, eso me attā’’tiādinā abhinivesanaṃ pavattenti. Anusentīti thāmagatā hutvā appahānabhāvena anusenti. Tadubhayanti taṇhādiṭṭhidvayaṃ. Na upagacchatīti ‘‘etaṃ mamā’’tiādinā taṇhādiṭṭhigatiyā na upasaṅkamati na allīyati. Na upādiyatīti na daḷhaggāhaṃ gaṇhāti. Na adhiṭṭhātīti na taṇhādiṭṭhigāhena adhiṭṭhāya pavattati. Attaniyagāho nāma sati attagāhe hotīti vuttaṃ ‘‘attā me’’ti. Idaṃ dukkhaggahaṇaṃ upādānakkhandhāpassayaṃ tabbinimuttassa dukkhassa abhāvāti vuttaṃ ‘‘dukkhamevāti pañcupādānakkhandhamattamevā’’ti. ‘‘Saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti (dī. ni. 2.387; ma. ni. 1.120; 3.373; vibha. 190) hi vuttaṃ. Kaṅkhaṃ na karotīti saṃsayaṃ na uppādeti sabbaso vicikicchāya samucchindanato.
न परप्पच्चयेनाति परस्स असद्दहनेन। मिस्सकसम्मादिट्ठिं आहाति नामरूपपरिच्छेदतो पट्ठाय सम्मादिट्ठिया वुत्तत्ता लोकियलोकुत्तरमिस्सकं सम्मादिट्ठिं अवोच। निकूटन्तोति निहीनन्तो। निहीनपरियायो हि अयं निकूट-सद्दो। तेनाह ‘‘लामकन्तो’’ति। पठमकन्ति च गरहायं क-सद्दो। सब्बं नत्थीति यथासङ्खतं भङ्गुप्पत्तिया नत्थि एव, सब्बं नत्थि उच्छिज्जति विनस्सतीति अधिप्पायो। सब्बमत्थीति च यथा असङ्खतं अत्थि विज्जति, सब्बकालं उपलब्भतीति अधिप्पायो। सब्बन्ति चेत्थ सक्कायसब्बं वेदितब्बं ‘‘सब्बधम्ममूलपरियाय’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.१) विय। तञ्हि परिञ्ञाञाणानं पच्चयभूतं। इति-सद्दो निदस्सने। किं निदस्सेति? अत्थि-सद्देन वुत्तं। ‘‘अत्थित’’न्ति निच्चतं। सस्सतग्गाहो हि इध पठमो अन्तोति अधिप्पेतो। उच्छेदग्गाहो दुतियोति तदुभयविनिमुत्ता च इदप्पच्चयता। एत्थ च उप्पन्ननिरोधकथनतो सस्सततं, निरुज्झन्तानं असति निब्बानप्पत्तियं यथापच्चयं पुनूपगमनकथनतो उच्छेदतञ्च अनुपगम्म मज्झिमेन भगवा धम्मं देसेति इदप्पच्चयतानयेन। तेन वुत्तं ‘‘एते…पे॰… अन्ते’’तिआदि।
Na parappaccayenāti parassa asaddahanena. Missakasammādiṭṭhiṃ āhāti nāmarūpaparicchedato paṭṭhāya sammādiṭṭhiyā vuttattā lokiyalokuttaramissakaṃ sammādiṭṭhiṃ avoca. Nikūṭantoti nihīnanto. Nihīnapariyāyo hi ayaṃ nikūṭa-saddo. Tenāha ‘‘lāmakanto’’ti. Paṭhamakanti ca garahāyaṃ ka-saddo. Sabbaṃ natthīti yathāsaṅkhataṃ bhaṅguppattiyā natthi eva, sabbaṃ natthi ucchijjati vinassatīti adhippāyo. Sabbamatthīti ca yathā asaṅkhataṃ atthi vijjati, sabbakālaṃ upalabbhatīti adhippāyo. Sabbanti cettha sakkāyasabbaṃ veditabbaṃ ‘‘sabbadhammamūlapariyāya’’ntiādīsu (ma. ni. 1.1) viya. Tañhi pariññāñāṇānaṃ paccayabhūtaṃ. Iti-saddo nidassane. Kiṃ nidasseti? Atthi-saddena vuttaṃ. ‘‘Atthita’’nti niccataṃ. Sassataggāho hi idha paṭhamo antoti adhippeto. Ucchedaggāho dutiyoti tadubhayavinimuttā ca idappaccayatā. Ettha ca uppannanirodhakathanato sassatataṃ, nirujjhantānaṃ asati nibbānappattiyaṃ yathāpaccayaṃ punūpagamanakathanato ucchedatañca anupagamma majjhimena bhagavā dhammaṃ deseti idappaccayatānayena. Tena vuttaṃ ‘‘ete…pe… ante’’tiādi.
कच्चानगोत्तसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Kaccānagottasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ५. कच्चानगोत्तसुत्तं • 5. Kaccānagottasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / ५. कच्चानगोत्तसुत्तवण्णना • 5. Kaccānagottasuttavaṇṇanā
