| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२१५] ५. कच्छपजातकवण्णना
[215] 5. Kacchapajātakavaṇṇanā
अवधी वत अत्तानन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो कोकालिकं आरब्भ कथेसि। वत्थु महातक्कारिजातके (जा॰ १.१३.१०४ आदयो) आवि-भविस्सति। तदा पन सत्था ‘‘न, भिक्खवे, कोकालिको इदानेव वाचाय हतो, पुब्बेपि वाचाय हतोयेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Avadhī vata attānanti idaṃ satthā jetavane viharanto kokālikaṃ ārabbha kathesi. Vatthu mahātakkārijātake (jā. 1.13.104 ādayo) āvi-bhavissati. Tadā pana satthā ‘‘na, bhikkhave, kokāliko idāneva vācāya hato, pubbepi vācāya hatoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो अमच्चकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो तस्स अत्थधम्मानुसासको अहोसि। सो पन राजा बहुभाणी अहोसि, तस्मिं कथेन्ते अञ्ञेसं वचनस्स ओकासो नाम नत्थि। बोधिसत्तो तस्स तं बहुभाणितं वारेतुकामो एकं उपायं उपधारेन्तो विचरति। तस्मिञ्च काले हिमवन्तपदेसे एकस्मिं सरे कच्छपो वसति, द्वे हंसपोतका गोचराय चरन्ता तेन सद्धिं विस्सासं अकंसु। ते दळ्हविस्सासिका हुत्वा एकदिवसं कच्छपं आहंसु – ‘‘सम्म कच्छप, अम्हाकं हिमवन्ते चित्तकूटपब्बततले कञ्चनगुहायं वसनट्ठानं रमणीयो पदेसो, गच्छसि अम्हाकं सद्धि’’न्ति। ‘‘अहं किन्ति कत्वा गमिस्सामी’’ति? ‘‘मयं तं गहेत्वा गमिस्साम, सचे त्वं मुखं रक्खितुं सक्खिस्ससि, कस्सचि किञ्चि न कथेस्ससी’’ति। ‘‘रक्खिस्सामि, सामि, गहेत्वा मं गच्छथा’’ति। ते ‘‘साधू’’ति वत्वा एकं दण्डकं कच्छपेन डंसापेत्वा सयं तस्स उभो कोटियो डंसित्वा आकासं पक्खन्दिंसु। तं तथा हंसेहि नीयमानं गामदारका दिस्वा ‘‘द्वे हंसा कच्छपं दण्डकेन हरन्ती’’ति आहंसु।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto amaccakule nibbattitvā vayappatto tassa atthadhammānusāsako ahosi. So pana rājā bahubhāṇī ahosi, tasmiṃ kathente aññesaṃ vacanassa okāso nāma natthi. Bodhisatto tassa taṃ bahubhāṇitaṃ vāretukāmo ekaṃ upāyaṃ upadhārento vicarati. Tasmiñca kāle himavantapadese ekasmiṃ sare kacchapo vasati, dve haṃsapotakā gocarāya carantā tena saddhiṃ vissāsaṃ akaṃsu. Te daḷhavissāsikā hutvā ekadivasaṃ kacchapaṃ āhaṃsu – ‘‘samma kacchapa, amhākaṃ himavante cittakūṭapabbatatale kañcanaguhāyaṃ vasanaṭṭhānaṃ ramaṇīyo padeso, gacchasi amhākaṃ saddhi’’nti. ‘‘Ahaṃ kinti katvā gamissāmī’’ti? ‘‘Mayaṃ taṃ gahetvā gamissāma, sace tvaṃ mukhaṃ rakkhituṃ sakkhissasi, kassaci kiñci na kathessasī’’ti. ‘‘Rakkhissāmi, sāmi, gahetvā maṃ gacchathā’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti vatvā ekaṃ daṇḍakaṃ kacchapena ḍaṃsāpetvā sayaṃ tassa ubho koṭiyo ḍaṃsitvā ākāsaṃ pakkhandiṃsu. Taṃ tathā haṃsehi nīyamānaṃ gāmadārakā disvā ‘‘dve haṃsā kacchapaṃ daṇḍakena harantī’’ti āhaṃsu.
कच्छपो ‘‘यदि मं सहायका नेन्ति, तुम्हाकं एत्थ किं दुट्ठचेटका’’ति वत्तुकामो हंसानं सीघवेगताय बाराणसिनगरे राजनिवेसनस्स उपरिभागं सम्पत्तकाले दट्ठट्ठानतो दण्डकं विस्सज्जेत्वा आकासङ्गणे पतित्वा द्वेभागो अहोसि, ‘‘कच्छपो आकासतो पतित्वा द्वेधा भिन्नो’’ति एककोलाहलं अहोसि। राजा बोधिसत्तं आदाय अमच्चगणपरिवुतो तं ठानं गन्त्वा कच्छपं दिस्वा बोधिसत्तं पुच्छि – ‘‘पण्डित, किन्ति कत्वा एस पतितो’’ति? बोधिसत्तो ‘‘चिरपटिकङ्खोहं राजानं ओवदितुकामो उपायं उपधारेन्तो चरामि, इमिना कच्छपेन हंसेहि सद्धिं विस्सासो कतो भविस्सति, तेहि इमं ‘हिमवन्तं नेस्स्सामा’ति दण्डकं डंसापेत्वा आकासं पक्खन्तेहि भवितब्बं, अथ इमिना कस्सचि वचनं सुत्वा अरक्खितमुखताय किञ्चि वत्तुकामेन दण्डका विस्सट्ठो भविस्सति, एवं आकासतो पतित्वा जीवितक्खयं पत्तेनेव भवितब्ब’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘आम महाराज, अतिमुखरा नाम अपरियन्तवचना एवरूपं दुक्खं पापुणन्तियेवा’’ति वत्वा इमा गाथा अवोच –
Kacchapo ‘‘yadi maṃ sahāyakā nenti, tumhākaṃ ettha kiṃ duṭṭhaceṭakā’’ti vattukāmo haṃsānaṃ sīghavegatāya bārāṇasinagare rājanivesanassa uparibhāgaṃ sampattakāle daṭṭhaṭṭhānato daṇḍakaṃ vissajjetvā ākāsaṅgaṇe patitvā dvebhāgo ahosi, ‘‘kacchapo ākāsato patitvā dvedhā bhinno’’ti ekakolāhalaṃ ahosi. Rājā bodhisattaṃ ādāya amaccagaṇaparivuto taṃ ṭhānaṃ gantvā kacchapaṃ disvā bodhisattaṃ pucchi – ‘‘paṇḍita, kinti katvā esa patito’’ti? Bodhisatto ‘‘cirapaṭikaṅkhohaṃ rājānaṃ ovaditukāmo upāyaṃ upadhārento carāmi, iminā kacchapena haṃsehi saddhiṃ vissāso kato bhavissati, tehi imaṃ ‘himavantaṃ nesssāmā’ti daṇḍakaṃ ḍaṃsāpetvā ākāsaṃ pakkhantehi bhavitabbaṃ, atha iminā kassaci vacanaṃ sutvā arakkhitamukhatāya kiñci vattukāmena daṇḍakā vissaṭṭho bhavissati, evaṃ ākāsato patitvā jīvitakkhayaṃ patteneva bhavitabba’’nti cintetvā ‘‘āma mahārāja, atimukharā nāma apariyantavacanā evarūpaṃ dukkhaṃ pāpuṇantiyevā’’ti vatvā imā gāthā avoca –
१२९.
129.
‘‘अवधी वत अत्तानं, कच्छपो ब्याहरं गिरं।
‘‘Avadhī vata attānaṃ, kacchapo byāharaṃ giraṃ;
सुग्गहीतस्मिं कट्ठस्मिं, वाचाय सकियावधि॥
Suggahītasmiṃ kaṭṭhasmiṃ, vācāya sakiyāvadhi.
१३०.
130.
‘‘एतम्पि दिस्वा नरवीरियसेट्ठ, वाचं पमुञ्चे कुसलं नातिवेलं।
‘‘Etampi disvā naravīriyaseṭṭha, vācaṃ pamuñce kusalaṃ nātivelaṃ;
पस्ससि बहुभाणेन, कच्छपं ब्यसनं गत’’न्ति॥
Passasi bahubhāṇena, kacchapaṃ byasanaṃ gata’’nti.
तत्थ अवधी वताति घातेसि वत। ब्याहरन्ति ब्याहरन्तो। सुग्गहीतस्मिं कट्ठस्मिन्ति मुखेन सुट्ठु डंसित्वा गहिते दण्डके। वाचाय सकियावधीति अतिमुखरताय अकाले वाचं निच्छारेन्तो दट्ठट्ठानं विस्सज्जेत्वा ताय सकाय वाचाय अत्तानं अवधि घातेसि। एवमेस जीवितक्खयं पत्तो, न अञ्ञथाति। एतम्पि दिस्वाति एतम्पि कारणं दिस्वा। नरवीरियसेट्ठाति नरेसु वीरियेन सेट्ठ उत्तमवीरिय राजवर। वाचं पमुञ्चे कुसलं नातिवेलन्ति सच्चादिपटिसंयुत्तं कुसलमेव पण्डितो पुरिसो मुञ्चेय्य निच्छारेय्य, तम्पि हितं कालयुत्तं, न अतिवेलं, अतिक्कन्तकालं अपरियन्तवाचं न भासेय्य। पस्ससीति ननु पच्चक्खतो पस्ससि। बहुभाणेनाति बहुभणनेन। कच्छपं ब्यसनं गतन्ति एतं कच्छपं जीवितक्खयं पत्तन्ति।
Tattha avadhī vatāti ghātesi vata. Byāharanti byāharanto. Suggahītasmiṃ kaṭṭhasminti mukhena suṭṭhu ḍaṃsitvā gahite daṇḍake. Vācāya sakiyāvadhīti atimukharatāya akāle vācaṃ nicchārento daṭṭhaṭṭhānaṃ vissajjetvā tāya sakāya vācāya attānaṃ avadhi ghātesi. Evamesa jīvitakkhayaṃ patto, na aññathāti. Etampi disvāti etampi kāraṇaṃ disvā. Naravīriyaseṭṭhāti naresu vīriyena seṭṭha uttamavīriya rājavara. Vācaṃ pamuñce kusalaṃ nātivelanti saccādipaṭisaṃyuttaṃ kusalameva paṇḍito puriso muñceyya nicchāreyya, tampi hitaṃ kālayuttaṃ, na ativelaṃ, atikkantakālaṃ apariyantavācaṃ na bhāseyya. Passasīti nanu paccakkhato passasi. Bahubhāṇenāti bahubhaṇanena. Kacchapaṃ byasanaṃ gatanti etaṃ kacchapaṃ jīvitakkhayaṃ pattanti.
राजा ‘‘मं सन्धाय भासती’’ति ञत्वा ‘‘अम्हे सन्धाय कथेसि, पण्डिता’’ति आह। बोधिसत्तो ‘‘महाराज, त्वं वा होहि अञ्ञो वा, यो कोचि पमाणातिक्कन्तं भासन्तो एवरूपं ब्यसनं पापुणाती’’ति पाकटं कत्वा कथेसि। राजा ततो पट्ठाय विरमित्वा मन्दभाणी अहोसि।
Rājā ‘‘maṃ sandhāya bhāsatī’’ti ñatvā ‘‘amhe sandhāya kathesi, paṇḍitā’’ti āha. Bodhisatto ‘‘mahārāja, tvaṃ vā hohi añño vā, yo koci pamāṇātikkantaṃ bhāsanto evarūpaṃ byasanaṃ pāpuṇātī’’ti pākaṭaṃ katvā kathesi. Rājā tato paṭṭhāya viramitvā mandabhāṇī ahosi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा कच्छपो कोकालिको अहोसि, द्वे हंसपोतका द्वे महाथेरा, राजा आनन्दो, अमच्चपण्डितो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā kacchapo kokāliko ahosi, dve haṃsapotakā dve mahātherā, rājā ānando, amaccapaṇḍito pana ahameva ahosi’’nti.
कच्छपजातकवण्णना पञ्चमा।
Kacchapajātakavaṇṇanā pañcamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २१५. कच्छपजातकं • 215. Kacchapajātakaṃ
