| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[१७६] ६. कळायमुट्ठिजातकवण्णना
[176] 6. Kaḷāyamuṭṭhijātakavaṇṇanā
बालो वतायं दुमसाखगोचरोति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो कोसलराजानं आरब्भ कथेसि। एकस्मिञ्हि समये वस्सकाले कोसलरञ्ञो पच्चन्तो कुपि। तत्थ ठिता योधा द्वे तीणि युद्धानि कत्वा पच्चत्थिके अभिभवितुं असक्कोन्ता रञ्ञो सासनं पेसेसुं। राजा अकाले वस्सानेयेव निक्खमित्वा जेतवनसमीपे खन्धावारं बन्धित्वा चिन्तेसि – ‘‘अहं अकाले निक्खन्तो, कन्दरपदरादयो उदकपूरा, दुग्गमो मग्गो, सत्थारं उपसङ्कमिस्सामि, सो मं ‘कहं गच्छसि, महाराजा’ति पुच्छिस्सति, अथाहं एतमत्थं आरोचेस्सामि, न खो पन मं सत्था सम्परायिकेनेवत्थेन अनुग्गण्हाति, दिट्ठधम्मिकेनापि अनुग्गण्हातियेव, तस्मिं सचे मे गमनेन अवुड्ढि भविस्सति, ‘अकालो, महाराजा’ति वक्खति। सचे पन वुड्डि भविस्सति, तुण्ही भविस्सती’’ति। सो जेतवनं पविसित्वा सत्थारं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। सत्था ‘‘हन्द कुतो नु त्वं, महाराज, आगच्छसि दिवा दिवस्सा’’ति पुच्छि। ‘‘भन्ते, अहं पच्चन्तं वूपसमेतुं निक्खन्तो ‘तुम्हे वन्दित्वा गमिस्सामी’ति आगतोम्ही’’ति । सत्था ‘‘पुब्बेपि, महाराज, राजानो सेनाय अब्भुग्गच्छमानाय पण्डितानं कथं सुत्वा अकाले अब्भुग्गमनं नाम न गमिंसू’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Bālovatāyaṃ dumasākhagocaroti idaṃ satthā jetavane viharanto kosalarājānaṃ ārabbha kathesi. Ekasmiñhi samaye vassakāle kosalarañño paccanto kupi. Tattha ṭhitā yodhā dve tīṇi yuddhāni katvā paccatthike abhibhavituṃ asakkontā rañño sāsanaṃ pesesuṃ. Rājā akāle vassāneyeva nikkhamitvā jetavanasamīpe khandhāvāraṃ bandhitvā cintesi – ‘‘ahaṃ akāle nikkhanto, kandarapadarādayo udakapūrā, duggamo maggo, satthāraṃ upasaṅkamissāmi, so maṃ ‘kahaṃ gacchasi, mahārājā’ti pucchissati, athāhaṃ etamatthaṃ ārocessāmi, na kho pana maṃ satthā samparāyikenevatthena anuggaṇhāti, diṭṭhadhammikenāpi anuggaṇhātiyeva, tasmiṃ sace me gamanena avuḍḍhi bhavissati, ‘akālo, mahārājā’ti vakkhati. Sace pana vuḍḍi bhavissati, tuṇhī bhavissatī’’ti. So jetavanaṃ pavisitvā satthāraṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Satthā ‘‘handa kuto nu tvaṃ, mahārāja, āgacchasi divā divassā’’ti pucchi. ‘‘Bhante, ahaṃ paccantaṃ vūpasametuṃ nikkhanto ‘tumhe vanditvā gamissāmī’ti āgatomhī’’ti . Satthā ‘‘pubbepi, mahārāja, rājāno senāya abbhuggacchamānāya paṇḍitānaṃ kathaṃ sutvā akāle abbhuggamanaṃ nāma na gamiṃsū’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तस्स अत्थधम्मानुसासको सब्बत्थकअमच्चो अहोसि। अथ रञ्ञो पच्चन्ते कुपिते पच्चन्तयोधा पण्णं पेसेसुं। राजा वस्सकाले निक्खमित्वा उय्याने खन्धावारं बन्धि, बोधिसत्तो रञ्ञो सन्तिके अट्ठासि। तस्मिं खणे अस्सानं कळाये सेदेत्वा आहरित्वा दोणियं पक्खिपिंसु। उय्याने मक्कटेसु एको मक्कटो रुक्खा ओतरित्वा ततो कळाये गहेत्वा मुखं पूरेत्वा हत्थेहिपि गहेत्वा उप्पतित्वा रुक्खे निसीदित्वा खादितुं आरभि, अथस्स खादमानस्स हत्थको एको कळायो भूमियं पति। सो मुखेन च हत्थेहि च गहिते सब्बे कळाये छड्डेत्वा रुक्खा ओरुय्ह तमेव कळायं ओलोकेन्तो तं कळायं अदिस्वाव पुन रुक्खं अभिरुहित्वा अड्डे सहस्सपराजितो विय सोचमानो दुम्मुखो रुक्खसाखायं निसीदि। राजा मक्कटस्स किरियं दिस्वा बोधिसत्तं आमन्तेत्वा ‘‘पस्सथ, किं नामेतं मक्कटेन कत’’न्ति पुच्छि। बोधिसत्तो ‘‘महाराज, बहुं अनवलोकेत्वा अप्पं ओलोकेत्वा दुब्बुद्धिनो बाला एवरूपं करोन्तियेवा’’ति वत्वा पठमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tassa atthadhammānusāsako sabbatthakaamacco ahosi. Atha rañño paccante kupite paccantayodhā paṇṇaṃ pesesuṃ. Rājā vassakāle nikkhamitvā uyyāne khandhāvāraṃ bandhi, bodhisatto rañño santike aṭṭhāsi. Tasmiṃ khaṇe assānaṃ kaḷāye sedetvā āharitvā doṇiyaṃ pakkhipiṃsu. Uyyāne makkaṭesu eko makkaṭo rukkhā otaritvā tato kaḷāye gahetvā mukhaṃ pūretvā hatthehipi gahetvā uppatitvā rukkhe nisīditvā khādituṃ ārabhi, athassa khādamānassa hatthako eko kaḷāyo bhūmiyaṃ pati. So mukhena ca hatthehi ca gahite sabbe kaḷāye chaḍḍetvā rukkhā oruyha tameva kaḷāyaṃ olokento taṃ kaḷāyaṃ adisvāva puna rukkhaṃ abhiruhitvā aḍḍe sahassaparājito viya socamāno dummukho rukkhasākhāyaṃ nisīdi. Rājā makkaṭassa kiriyaṃ disvā bodhisattaṃ āmantetvā ‘‘passatha, kiṃ nāmetaṃ makkaṭena kata’’nti pucchi. Bodhisatto ‘‘mahārāja, bahuṃ anavaloketvā appaṃ oloketvā dubbuddhino bālā evarūpaṃ karontiyevā’’ti vatvā paṭhamaṃ gāthamāha –
५१.
51.
‘‘बालो वतायं दुमसाखगोचरो, पञ्ञा जनिन्द नयिमस्स विज्जति।
‘‘Bālo vatāyaṃ dumasākhagocaro, paññā janinda nayimassa vijjati;
कळायमुट्ठिं अवकिरिय केवलं, एकं कळायं पतितं गवेसती’’ति॥
Kaḷāyamuṭṭhiṃ avakiriya kevalaṃ, ekaṃ kaḷāyaṃ patitaṃ gavesatī’’ti.
तत्थ दुमसाखगोचरोति मक्कटो। सो हि दुमसाखासु गोचरं गण्हाति, साव अस्स गोचरो सञ्चरणभूमिभूता, तस्मा ‘‘दुमसाखगोचरो’’ति वुच्चति। जनिन्दाति राजानं आलपति। राजा हि परमिस्सरभावेन जनस्स इन्दोति जनिन्दो। कळायमुट्ठिन्ति चणकमुट्ठिं। ‘‘काळराजमासमुट्ठि’’न्तिपि वदन्तियेव। अवकिरियाति अवकिरित्वा। केवलन्ति सब्बं। गवेसतीति भूमियं पतितं एकमेव परियेसति।
Tattha dumasākhagocaroti makkaṭo. So hi dumasākhāsu gocaraṃ gaṇhāti, sāva assa gocaro sañcaraṇabhūmibhūtā, tasmā ‘‘dumasākhagocaro’’ti vuccati. Janindāti rājānaṃ ālapati. Rājā hi paramissarabhāvena janassa indoti janindo. Kaḷāyamuṭṭhinti caṇakamuṭṭhiṃ. ‘‘Kāḷarājamāsamuṭṭhi’’ntipi vadantiyeva. Avakiriyāti avakiritvā. Kevalanti sabbaṃ. Gavesatīti bhūmiyaṃ patitaṃ ekameva pariyesati.
एवं वत्वा पुन बोधिसत्तो तं उपसङ्कमित्वा राजानं आमन्तेत्वा दुतियं गाथमाह –
Evaṃ vatvā puna bodhisatto taṃ upasaṅkamitvā rājānaṃ āmantetvā dutiyaṃ gāthamāha –
५२.
52.
‘‘एवमेव मयं राज, ये चञ्ञे अतिलोभिनो।
‘‘Evameva mayaṃ rāja, ye caññe atilobhino;
अप्पेन बहुं जिय्याम, कळायेनेव वानरो’’ति॥
Appena bahuṃ jiyyāma, kaḷāyeneva vānaro’’ti.
तत्रायं सङ्खेपत्थो – महाराज, एवमेव मयञ्च ये चञ्ञे लोभाभिभूता जना सब्बेपि अप्पेन बहुं जिय्याम। मयञ्हि एतरहि अकाले वस्सानसमये मग्गं गच्छन्ता अप्पकस्स अत्थस्स कारणा बहुका अत्था परिहायाम। कळायेनेव वानरोति यथा अयं वानरो एकं कळायं परियेसमानो तेनेकेन कळायेन सब्बकळायेहि परिहीनो, एवं मयम्पि अकालेन कन्दरपदरादीसु पूरेसु गच्छमाना अप्पमत्तकं अत्थं परियेसमाना बहूहि हत्थिवाहनअस्सवाहनादीहि चेव बलकायेन च परिहायिस्साम। तस्मा अकाले गन्तुं न वट्टतीति रञ्ञो ओवादं अदासि।
Tatrāyaṃ saṅkhepattho – mahārāja, evameva mayañca ye caññe lobhābhibhūtā janā sabbepi appena bahuṃ jiyyāma. Mayañhi etarahi akāle vassānasamaye maggaṃ gacchantā appakassa atthassa kāraṇā bahukā atthā parihāyāma. Kaḷāyeneva vānaroti yathā ayaṃ vānaro ekaṃ kaḷāyaṃ pariyesamāno tenekena kaḷāyena sabbakaḷāyehi parihīno, evaṃ mayampi akālena kandarapadarādīsu pūresu gacchamānā appamattakaṃ atthaṃ pariyesamānā bahūhi hatthivāhanaassavāhanādīhi ceva balakāyena ca parihāyissāma. Tasmā akāle gantuṃ na vaṭṭatīti rañño ovādaṃ adāsi.
राजा तस्स कथं सुत्वा ततो निवत्तित्वा बाराणसिमेव पाविसि। चोरापि ‘‘राजा किर चोरमद्दनं करिस्सामीति नगरा निक्खन्तो’’ति सुत्वा पच्चन्ततो पलायिंसु। पच्चुप्पन्नेपि चोरा ‘‘कोसलराजा किर निक्खन्तो’’ति सुत्वा पलायिंसु। राजा सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा उट्ठायासना वन्दित्वा पदक्खिणं कत्वा सावत्थिमेव पाविसि।
Rājā tassa kathaṃ sutvā tato nivattitvā bārāṇasimeva pāvisi. Corāpi ‘‘rājā kira coramaddanaṃ karissāmīti nagarā nikkhanto’’ti sutvā paccantato palāyiṃsu. Paccuppannepi corā ‘‘kosalarājā kira nikkhanto’’ti sutvā palāyiṃsu. Rājā satthu dhammadesanaṃ sutvā uṭṭhāyāsanā vanditvā padakkhiṇaṃ katvā sāvatthimeva pāvisi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा राजा आनन्दो अहोसि, पण्डितामच्चो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā rājā ānando ahosi, paṇḍitāmacco pana ahameva ahosi’’nti.
कळायमुट्ठिजातकवण्णना छट्ठा।
Kaḷāyamuṭṭhijātakavaṇṇanā chaṭṭhā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / १७६. कळायमुट्ठिजातकं • 176. Kaḷāyamuṭṭhijātakaṃ
