| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / खुद्दसिक्खा-मूलसिक्खा • Khuddasikkhā-mūlasikkhā |
८. कालिकनिद्देसवण्णना
8. Kālikaniddesavaṇṇanā
८४. कालिकाति मज्झन्हिकपच्छिमयामसत्ताहयावजीवप्पवत्तिसङ्खातो कालो एतेसमत्थीति कालिका, सब्बेपि खज्जभोज्जलेय्यपेय्यसङ्खाता अत्था। ते पन गणनपरिच्छेदतो चत्तारो होन्ति। किं ते अप्पटिग्गहितापि सभावेनेव कालिकवोहारं लभन्ति, उदाहु अञ्ञथापीति आह ‘‘पटिग्गहिता’’ति, पटिग्गहितायेव ते यावकालिकादि कालिकवोहारलाभिनो, नो अञ्ञथाति अधिप्पायो। इदानि ते दस्सेति ‘‘यावकालिक’’न्तिआदिना। तत्थ अरुणुग्गमनतो याव ठितमज्झन्हिको, ताव परिभुञ्जितब्बत्ता याव मज्झन्हिकसङ्खातो कालो अस्साति यावकालिकं, पिट्ठखादनीयादिकं वत्थु, ठितमज्झन्हिकतो पट्ठाय तं परिभुञ्जितुं न सक्का, कालपरिच्छेदजाननत्थं कालत्थम्भो वा योजेतब्बो, कालन्तरे वा भत्तकिच्चं कातब्बं। याव रत्तिया पच्छिमसङ्खातो यामो, ताव परिभुञ्जितब्बतो यामो कालो अस्साति यामकालिकं। पटिग्गहेत्वा सत्ताहं निधेतब्बतो सत्ताहो कालो अस्साति सत्ताहकालिकं। ठपेत्वा उदकं अवसेसं सब्बम्पि पटिग्गहितं यावजीवं परिहरित्वा सति पच्चये परिभुञ्जितब्बतो जीवस्स यत्तको परिच्छेदो यावजीवं, तं अस्स अत्थीति यावजीविकं।
84.Kālikāti majjhanhikapacchimayāmasattāhayāvajīvappavattisaṅkhāto kālo etesamatthīti kālikā, sabbepi khajjabhojjaleyyapeyyasaṅkhātā atthā. Te pana gaṇanaparicchedato cattāro honti. Kiṃ te appaṭiggahitāpi sabhāveneva kālikavohāraṃ labhanti, udāhu aññathāpīti āha ‘‘paṭiggahitā’’ti, paṭiggahitāyeva te yāvakālikādi kālikavohāralābhino, no aññathāti adhippāyo. Idāni te dasseti ‘‘yāvakālika’’ntiādinā. Tattha aruṇuggamanato yāva ṭhitamajjhanhiko, tāva paribhuñjitabbattā yāva majjhanhikasaṅkhāto kālo assāti yāvakālikaṃ, piṭṭhakhādanīyādikaṃ vatthu, ṭhitamajjhanhikato paṭṭhāya taṃ paribhuñjituṃ na sakkā, kālaparicchedajānanatthaṃ kālatthambho vā yojetabbo, kālantare vā bhattakiccaṃ kātabbaṃ. Yāva rattiyā pacchimasaṅkhāto yāmo, tāva paribhuñjitabbato yāmo kālo assāti yāmakālikaṃ. Paṭiggahetvā sattāhaṃ nidhetabbato sattāho kālo assāti sattāhakālikaṃ. Ṭhapetvā udakaṃ avasesaṃ sabbampi paṭiggahitaṃ yāvajīvaṃ pariharitvā sati paccaye paribhuñjitabbato jīvassa yattako paricchedo yāvajīvaṃ, taṃ assa atthīti yāvajīvikaṃ.
ननु च अञ्ञत्थ विय ‘‘यावजीविक’’न्ति एत्थ कालसुतिया अभावे कथं ‘‘चत्तारो कालिका’’ति युज्जतीति? युज्जति, सोगतानं खन्धविनिमुत्तस्सेव कालस्साभावतो जीवसङ्खातस्स जीवितिन्द्रियस्स खन्धसङ्गहितत्ता सोपि कालोयेवाति। ननु चेत्थ ‘‘यावकालिक’’न्तिआदिना निद्दिट्ठानेव ‘‘कालिका’’ति वुत्तानि, ‘‘कालिकानी’’ति वत्तब्बं सियाति? नेदमेवं विञ्ञेय्यं, ‘‘कालिक’’न्तिआदीनि वत्थुसम्बन्धेन वुत्तानि, ‘‘कालिका’’ति पन सामञ्ञन्तरवसेन अत्थसद्दसम्बन्धेन वुत्तन्ति नत्थि विरोधोति।
Nanu ca aññattha viya ‘‘yāvajīvika’’nti ettha kālasutiyā abhāve kathaṃ ‘‘cattāro kālikā’’ti yujjatīti? Yujjati, sogatānaṃ khandhavinimuttasseva kālassābhāvato jīvasaṅkhātassa jīvitindriyassa khandhasaṅgahitattā sopi kāloyevāti. Nanu cettha ‘‘yāvakālika’’ntiādinā niddiṭṭhāneva ‘‘kālikā’’ti vuttāni, ‘‘kālikānī’’ti vattabbaṃ siyāti? Nedamevaṃ viññeyyaṃ, ‘‘kālika’’ntiādīni vatthusambandhena vuttāni, ‘‘kālikā’’ti pana sāmaññantaravasena atthasaddasambandhena vuttanti natthi virodhoti.
८५. इदानि तेसु ‘‘पिट्ठ’’न्तिआदिना यावकालिकं दस्सेति। तत्थ पिट्ठं मूलं फलन्ति पिट्ठखादनीयं मूलखादनीयं फलखादनीयञ्च । तत्थ सत्तन्नं ताव धञ्ञानं धञ्ञानुलोमानं अपरण्णानञ्च पिट्ठं पनसलबुजअम्बाटकधोततालपिट्ठादिकञ्चेति तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन ०३ मनुस्सानं खादनीयभोजनीयकिच्चसाधकं पिट्ठं पिट्ठखादनीयं। ‘‘अधोतं तालपिट्ठं खीरवल्लिपिट्ठ’’न्तिआदिना गणियमानानं गणनाय अन्तो नत्थि, खादनीयभोजनीयकिच्चसाधकभावोयेव पनेतेसं लक्खणं, सुबहुं वत्वापि इमस्मिंयेव लक्खणे ठातब्बन्ति न वित्थारयाम। एवं सब्बत्थ। तम्बकतण्डुलेय्यादिमूलं मूलखादनीयं। पनसलबुजनाळिकेरादिफलं फलखादनीयं। खज्जन्ति सक्खलिमोदकादिपुब्बण्णापरण्णमयं खादनीयञ्च। गोरसोति खीरदधितक्कसङ्खातो गुन्नं रसो च। धञ्ञभोजनन्ति सानुलोमानं धञ्ञानं ओदनसत्तुकुम्माससङ्खातभोजनञ्च। टीकायं पन ‘‘सानुलोमानि सत्तधञ्ञानि च पञ्चविधभोजनञ्चा’’ति वुत्तं, तं न युत्तं, धञ्ञानं विसुं गहणे पयोजनाभावा, पयोजनसम्भवे च फलग्गहणेनेव तेसं गहणसम्भवतो।
85. Idāni tesu ‘‘piṭṭha’’ntiādinā yāvakālikaṃ dasseti. Tattha piṭṭhaṃ mūlaṃ phalanti piṭṭhakhādanīyaṃ mūlakhādanīyaṃ phalakhādanīyañca . Tattha sattannaṃ tāva dhaññānaṃ dhaññānulomānaṃ aparaṇṇānañca piṭṭhaṃ panasalabujaambāṭakadhotatālapiṭṭhādikañceti tesu tesu janapadesu pakatiāhāravasena 03 manussānaṃ khādanīyabhojanīyakiccasādhakaṃ piṭṭhaṃ piṭṭhakhādanīyaṃ. ‘‘Adhotaṃ tālapiṭṭhaṃ khīravallipiṭṭha’’ntiādinā gaṇiyamānānaṃ gaṇanāya anto natthi, khādanīyabhojanīyakiccasādhakabhāvoyeva panetesaṃ lakkhaṇaṃ, subahuṃ vatvāpi imasmiṃyeva lakkhaṇe ṭhātabbanti na vitthārayāma. Evaṃ sabbattha. Tambakataṇḍuleyyādimūlaṃ mūlakhādanīyaṃ. Panasalabujanāḷikerādiphalaṃ phalakhādanīyaṃ. Khajjanti sakkhalimodakādipubbaṇṇāparaṇṇamayaṃ khādanīyañca. Gorasoti khīradadhitakkasaṅkhāto gunnaṃ raso ca. Dhaññabhojananti sānulomānaṃ dhaññānaṃ odanasattukummāsasaṅkhātabhojanañca. Ṭīkāyaṃ pana ‘‘sānulomāni sattadhaññāni ca pañcavidhabhojanañcā’’ti vuttaṃ, taṃ na yuttaṃ, dhaññānaṃ visuṃ gahaṇe payojanābhāvā, payojanasambhave ca phalaggahaṇeneva tesaṃ gahaṇasambhavato.
यागुसूपप्पभुतयोति यागु च सूपञ्च, तं पभुति येसं तेति एते यावकालिका होन्तीति सम्बन्धो। एत्थ च पभुति-सद्देन मच्छमंससङ्खातं धञ्ञभोजनतो अवसिट्ठं भोजनञ्च पिट्ठमूलफलखादनीयतो अवसिट्ठं कन्दखादनीयं, मुळालखादनीयादिञ्च सङ्गण्हाति। तेसु दीघो च भिसकन्दादि वट्टो च उप्पलकण्डादि कन्दखादनीयं, पदुममूलादि च तंसदिसं एरकमूलादि च मुळालखादनीयं, तालादीनं कळीरसङ्खाता मत्थका मत्थकखादनीयं, उच्छुक्खन्धादयो नीलुप्पलादीनं दण्डक्खन्धकादि खन्धखादनीयं, तम्बकतण्डुलेय्यादीनं पण्णं पत्तखादनीयं, उच्छुतचोव एको सरसो तचखादनीयं, तम्बकसिग्गुपुप्फादि पुप्फखादनीयं, लबुजट्ठिपनसट्ठिआदिकं अट्ठिखादनीयं।
Yāgusūpappabhutayoti yāgu ca sūpañca, taṃ pabhuti yesaṃ teti ete yāvakālikā hontīti sambandho. Ettha ca pabhuti-saddena macchamaṃsasaṅkhātaṃ dhaññabhojanato avasiṭṭhaṃ bhojanañca piṭṭhamūlaphalakhādanīyato avasiṭṭhaṃ kandakhādanīyaṃ, muḷālakhādanīyādiñca saṅgaṇhāti. Tesu dīgho ca bhisakandādi vaṭṭo ca uppalakaṇḍādi kandakhādanīyaṃ, padumamūlādi ca taṃsadisaṃ erakamūlādi ca muḷālakhādanīyaṃ, tālādīnaṃ kaḷīrasaṅkhātā matthakā matthakakhādanīyaṃ, ucchukkhandhādayo nīluppalādīnaṃ daṇḍakkhandhakādi khandhakhādanīyaṃ, tambakataṇḍuleyyādīnaṃ paṇṇaṃ pattakhādanīyaṃ, ucchutacova eko saraso tacakhādanīyaṃ, tambakasiggupupphādi pupphakhādanīyaṃ, labujaṭṭhipanasaṭṭhiādikaṃ aṭṭhikhādanīyaṃ.
८६. ‘‘मधू’’तिआदिना यामकालिकं दस्सेति। मधु च मुद्दिका च सालूकञ्च चोचञ्च मोचञ्च अम्बञ्च जम्बु चाति द्वन्दो। मुद्दिका फलेपि इत्थियं, फले सेसा नपुंसके, ‘‘जम्बु’’ इति फलवाची नपुंसकसद्दन्तरं, ततो जातं मधुपानादि मधु…पे॰… जम्बुजं, तञ्च फारुसञ्च पानकन्ति योजना। तत्थ मधुजं पानं नाम मुद्दिकानं जातिरसं उदकसम्भिन्नं कत्वा कतपानं। तं अत्तना कतं पुरेभत्तमेव सामिसं निरामिसम्पि वट्टति। अनुपसम्पन्नेहि कतं लभित्वा पन पुरेभत्तं पटिग्गहितं पुरेभत्तं सामिसम्पि वट्टति, पच्छाभत्तं पन निरामिसमेव वट्टति। एस नयो सब्बपानेसु। मुद्दिकजं पानं नाम मुद्दिकानं उदके मद्दित्वा कतपानं। तथा सेसपानानि यथानुरूपं वेदितब्बानि, सालूकं रत्तुप्पलादीनं सालूकं। चोचं अट्ठिककदलिफलं। मोचं अनट्ठिकं। इमानि अट्ठ पानानि सीतानिपि आदिच्चपाकानिपि वट्टन्ति, अग्गिपाकानि पन न वट्टन्ति। तेनाह ‘‘नाग्गिसन्तत्त’’न्ति।
86.‘‘Madhū’’tiādinā yāmakālikaṃ dasseti. Madhu ca muddikā ca sālūkañca cocañca mocañca ambañca jambu cāti dvando. Muddikā phalepi itthiyaṃ, phale sesā napuṃsake, ‘‘jambu’’ iti phalavācī napuṃsakasaddantaraṃ, tato jātaṃ madhupānādi madhu…pe… jambujaṃ, tañca phārusañca pānakanti yojanā. Tattha madhujaṃ pānaṃ nāma muddikānaṃ jātirasaṃ udakasambhinnaṃ katvā katapānaṃ. Taṃ attanā kataṃ purebhattameva sāmisaṃ nirāmisampi vaṭṭati. Anupasampannehi kataṃ labhitvā pana purebhattaṃ paṭiggahitaṃ purebhattaṃ sāmisampi vaṭṭati, pacchābhattaṃ pana nirāmisameva vaṭṭati. Esa nayo sabbapānesu. Muddikajaṃ pānaṃ nāma muddikānaṃ udake madditvā katapānaṃ. Tathā sesapānāni yathānurūpaṃ veditabbāni, sālūkaṃ rattuppalādīnaṃ sālūkaṃ. Cocaṃ aṭṭhikakadaliphalaṃ. Mocaṃ anaṭṭhikaṃ. Imāni aṭṭha pānāni sītānipi ādiccapākānipi vaṭṭanti, aggipākāni pana na vaṭṭanti. Tenāha ‘‘nāggisantatta’’nti.
८७-८. अवसेसानि पन वेत्ततिन्तिणिकमातुलुङ्गकपित्थकरमन्दादिखुद्दकफलपानानि अट्ठपानगतिकानेव। तेनाह ‘‘सानुलोमानि धञ्ञानि, ठपेत्वा फलजो रसो’’ति। एकस्स पन वक्खमानानञ्च ‘‘पुप्फरसो’’तिआदीनं ‘‘सीतोदमद्दितादिच्चपाको वा यामकालिको’’ति इमिना सम्बन्धो वेदितब्बो। तालनाळिकेरपनसलबुजअलाबुकुम्भण्डपुस्सफलतिपुसएळालुकफलानीति नव महाफलानि, सब्बञ्च अपरण्णं सत्तधञ्ञानि अनुलोमेन्तीति सह अनुलोमेहीति सानुलोमानि। सानुलोमधञ्ञानं पन रसो यावकालिको। ‘‘सानुलोमानि धञ्ञानी’’ति फलानि विञ्ञायन्ति। फलसुतिया ‘‘सेसफलजो’’ति वत्तब्बे गम्यमानत्ता न वुत्तं। मधुकपुप्फमञ्ञत्राति मधुकपुप्फं ठपेत्वा। पक्कडाकजन्ति पक्केहि यावकालिकेहि डाकेहि जातं रसं। सीतमुदकं सीतोदं, खीरोदे विय सीतोदे मद्दितोति तप्पुरिसो। आदिच्च-सद्दो आतपे वत्तति उपचारतोति आदिच्चे पाको यस्साति समासो।
87-8. Avasesāni pana vettatintiṇikamātuluṅgakapitthakaramandādikhuddakaphalapānāni aṭṭhapānagatikāneva. Tenāha ‘‘sānulomāni dhaññāni, ṭhapetvā phalajo raso’’ti. Ekassa pana vakkhamānānañca ‘‘puppharaso’’tiādīnaṃ ‘‘sītodamadditādiccapāko vā yāmakāliko’’ti iminā sambandho veditabbo. Tālanāḷikerapanasalabujaalābukumbhaṇḍapussaphalatipusaeḷālukaphalānīti nava mahāphalāni, sabbañca aparaṇṇaṃ sattadhaññāni anulomentīti saha anulomehīti sānulomāni. Sānulomadhaññānaṃ pana raso yāvakāliko. ‘‘Sānulomāni dhaññānī’’ti phalāni viññāyanti. Phalasutiyā ‘‘sesaphalajo’’ti vattabbe gamyamānattā na vuttaṃ. Madhukapupphamaññatrāti madhukapupphaṃ ṭhapetvā. Pakkaḍākajanti pakkehi yāvakālikehi ḍākehi jātaṃ rasaṃ. Sītamudakaṃ sītodaṃ, khīrode viya sītode madditoti tappuriso. Ādicca-saddo ātape vattati upacāratoti ādicce pāko yassāti samāso.
८९. सत्ताहकालिकं दस्सेति ‘‘सप्पी’’तिआदिना। तत्थ सत्ताहकालिकाति यथावुत्तानि सप्पिआदीनि सत्ताहकालिकानि। इदानि सप्पिआदीनि विभजति ‘‘सप्पी’’तिआदिना। तत्थ येसं गोमहिं सादीनं मंसं कप्पति, तेसं सप्पि सप्पि नामाति ‘‘सप्पी’’तिआदिना सप्पिलक्खणमाह। अकप्पियमंससप्पिनोपि कप्पियसम्भवे तत्थ सत्ताहातिक्कमे दुक्कटस्स वक्खमानत्ता निस्सग्गियवत्थुमेव चेत्थ दस्सेतुं ‘‘येसं मंसमवारित’’न्ति वुत्तं। खीरादीसु हि तेसमकप्पियं नाम नत्थि। नवनीतस्स सप्पिसदिसताय नवनीतलक्खणं विसुं न वुत्तं। उपरि सप्पिपिण्डं ठपेत्वा सीतलपायासं देन्ति, यं पायासेन असंसट्ठं, तं सत्ताहकालिकं, मिस्सितं पन आदिच्चपाकं कत्वा परिस्सावितं, तथा खीरं पक्खिपित्वा पक्कतेलम्पि, तेसु नवनीतं नाम नवुद्धटं। तेन कतं पन सप्पि।
89. Sattāhakālikaṃ dasseti ‘‘sappī’’tiādinā. Tattha sattāhakālikāti yathāvuttāni sappiādīni sattāhakālikāni. Idāni sappiādīni vibhajati ‘‘sappī’’tiādinā. Tattha yesaṃ gomahiṃ sādīnaṃ maṃsaṃ kappati, tesaṃ sappi sappi nāmāti ‘‘sappī’’tiādinā sappilakkhaṇamāha. Akappiyamaṃsasappinopi kappiyasambhave tattha sattāhātikkame dukkaṭassa vakkhamānattā nissaggiyavatthumeva cettha dassetuṃ ‘‘yesaṃ maṃsamavārita’’nti vuttaṃ. Khīrādīsu hi tesamakappiyaṃ nāma natthi. Navanītassa sappisadisatāya navanītalakkhaṇaṃ visuṃ na vuttaṃ. Upari sappipiṇḍaṃ ṭhapetvā sītalapāyāsaṃ denti, yaṃ pāyāsena asaṃsaṭṭhaṃ, taṃ sattāhakālikaṃ, missitaṃ pana ādiccapākaṃ katvā parissāvitaṃ, tathā khīraṃ pakkhipitvā pakkatelampi, tesu navanītaṃ nāma navuddhaṭaṃ. Tena kataṃ pana sappi.
९०. तिला च वसा च एरण्डानि च मधुकानि च सासपा चाति द्वन्दो। तेहि सम्भवो यस्साति बाहिरत्थो, तं तेलं नामाति अत्थो। खुद्दा खुद्दमधुमक्खिका च भमरा च खुद्दभमरं, खुद्दजन्तुकत्ता नपुंसकेकवचनं। मधुं करोन्तीति मधुकरियो, ता एव मक्खिका मधुकरिमक्खिका, खुद्दभमरमेव मधुकरिमक्खिकाति कम्मधारयो। ताहि कतं मधु मधु नामाति अत्थो। टीकायं पन विसुं मधुकरी-सद्दं विकप्पेत्वा ‘‘दण्डकेसु मधुकरा मधुकरिमक्खिका नामा’’ति वुत्तं। मधुपटलं वा मधुसित्थकं वा सचे मधुना मक्खितं, मधुगतिकमेव। तुम्बलकानं चीरिकानञ्च निय्याससदिसं मधु पन यावजीविकं। रसो निक्कसटो आदि यस्सा सा रसादि। आदि-सद्देन फाणितादीनं गहणं, सा उच्छुविकति। पक्काति अवत्थुकपक्का वा, फाणितं फाणितं नामाति अत्थो। सीतूदकेन कतमधुकपुप्फफाणितं पन फाणितगतिकमेव। अम्बफाणितादीनि यावकालिकानि। एतानि यथावुत्तानि सप्पिआदीनि पुरेभत्तं सामिसपरिभोगेनापि, पच्छाभत्ततो पट्ठाय पन तानि च पच्छाभत्तं पटिग्गहितानि च सत्ताहं निदहित्वा निरामिसपरिभोगेन परिभुञ्जितब्बानि।
90. Tilā ca vasā ca eraṇḍāni ca madhukāni ca sāsapā cāti dvando. Tehi sambhavo yassāti bāhirattho, taṃ telaṃ nāmāti attho. Khuddā khuddamadhumakkhikā ca bhamarā ca khuddabhamaraṃ, khuddajantukattā napuṃsakekavacanaṃ. Madhuṃ karontīti madhukariyo, tā eva makkhikā madhukarimakkhikā, khuddabhamarameva madhukarimakkhikāti kammadhārayo. Tāhi kataṃ madhu madhu nāmāti attho. Ṭīkāyaṃ pana visuṃ madhukarī-saddaṃ vikappetvā ‘‘daṇḍakesu madhukarā madhukarimakkhikā nāmā’’ti vuttaṃ. Madhupaṭalaṃ vā madhusitthakaṃ vā sace madhunā makkhitaṃ, madhugatikameva. Tumbalakānaṃ cīrikānañca niyyāsasadisaṃ madhu pana yāvajīvikaṃ. Raso nikkasaṭo ādi yassā sā rasādi. Ādi-saddena phāṇitādīnaṃ gahaṇaṃ, sā ucchuvikati. Pakkāti avatthukapakkā vā, phāṇitaṃ phāṇitaṃ nāmāti attho. Sītūdakena katamadhukapupphaphāṇitaṃ pana phāṇitagatikameva. Ambaphāṇitādīni yāvakālikāni. Etāni yathāvuttāni sappiādīni purebhattaṃ sāmisaparibhogenāpi, pacchābhattato paṭṭhāya pana tāni ca pacchābhattaṃ paṭiggahitāni ca sattāhaṃ nidahitvā nirāmisaparibhogena paribhuñjitabbāni.
९१. इदानि ओदिस्स अनुञ्ञातवसाय पाकतो विभागं दस्सेत्वा ततो सप्पिआदीनं दस्सेतुं ‘‘सवत्थू’’तिआदिमाह। तत्थ पुरेभत्तं सामं वा अत्तना एव। वा-सद्देन परेहि वा। अमानुसा मनुस्सवसारहिता। वसा अच्छादीनं अकप्पियानं, सूकरादीनं कप्पियानञ्च सत्तानं वसा। सवत्थुपक्का सत्ताहकालिका होतीति सेसो। सवत्थुपक्काति सवत्थुकं कत्वा पक्का। अयमेत्थ अधिप्पायो – सचे पन वसं पुरेभत्तं पटिग्गहेत्वा पचित्वा तेलं परिस्सावितं सत्ताहानि निरामिसपरिभोगेन परिभुञ्जितब्बं। अथ परेहि कतं पुरेभत्तं पटिग्गहितं, पुरेभत्तं सामिसम्पि वट्टति, पच्छाभत्ततो पट्ठाय निरामिसमेव, नो चे, दुक्कटं होतीति। कारिये कारणोपचारेन पनेत्थ ‘‘वसा’’ति तेलमेव वुत्तं, वसा पन यावकालिकाव।
91. Idāni odissa anuññātavasāya pākato vibhāgaṃ dassetvā tato sappiādīnaṃ dassetuṃ ‘‘savatthū’’tiādimāha. Tattha purebhattaṃ sāmaṃ vā attanā eva. Vā-saddena parehi vā. Amānusā manussavasārahitā. Vasā acchādīnaṃ akappiyānaṃ, sūkarādīnaṃ kappiyānañca sattānaṃ vasā. Savatthupakkā sattāhakālikā hotīti seso. Savatthupakkāti savatthukaṃ katvā pakkā. Ayamettha adhippāyo – sace pana vasaṃ purebhattaṃ paṭiggahetvā pacitvā telaṃ parissāvitaṃ sattāhāni nirāmisaparibhogena paribhuñjitabbaṃ. Atha parehi kataṃ purebhattaṃ paṭiggahitaṃ, purebhattaṃ sāmisampi vaṭṭati, pacchābhattato paṭṭhāya nirāmisameva, no ce, dukkaṭaṃ hotīti. Kāriye kāraṇopacārena panettha ‘‘vasā’’ti telameva vuttaṃ, vasā pana yāvakālikāva.
टीकायं पन वसाय ‘‘सत्ताहकालिके आगतट्ठानं नत्थीति वदन्ती’’ति वत्वा ‘‘तं उपपरिक्खितब्ब’’न्ति वसाय सत्ताहकालिकत्तमासंकियं वुत्तं। किमेत्थ उपपरिक्खितब्बं? भेसज्जं अनुजानता भगवता ‘‘यानि खो पन तानि गिलानानं भिक्खूनं पटिसायनीयानि भेसज्जानि, सेय्यथिदं – सप्पि नवनीतं तेलं मधु फाणितं, तानि पटिग्गहेत्वा सत्ताहपरमं सन्निधिकारकं परिभुञ्जितब्बानी’’ति (पारा॰ ६२२) सप्पिआदीनमेव सत्ताहकालिकत्तं वुत्तं। भेसज्जक्खन्धकेपि ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, तानि पञ्च भेसज्जानि पटिग्गहेत्वा कालेपि विकालेपि परिभुञ्जितु’’न्ति (महाव॰ २६०) तानि पञ्चेव ‘‘भेसज्जानी’’ति वत्वा तेलं नियमतो ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, वसानि भेसज्जानि अच्छवसं मच्छवसं सुसुकावसं सूकरवसं गद्रभवसं काले पटिग्गहितं काले निप्पक्कं काले संसट्ठं तेलपरिभोगेन परिभुञ्जितु’’न्ति (महाव॰ २६२) वुत्तं। भेसज्जसिक्खापदट्ठकथायञ्च (कङ्खा॰ अट्ठ॰ भेसज्जसिक्खापदवण्णना) ‘‘ठपेत्वा मनुस्सवसं अञ्ञं यं किञ्चि वस’’न्तिआदिना वसातेलस्स विधानं दस्सेत्वा ‘‘अञ्ञेसं यावकालिकवत्थूनं वत्थुं पचितुं न वट्टतियेवा’’ति वदता अट्ठकथाचरियेन यावकालिकेसु वसं ठपेत्वा अञ्ञेसं यावकालिकवत्थूनं वत्थुं पचितुं न वट्टतीति अयमेत्थ अत्थो दीपितोति वसा ‘‘यावकालिकायेवा’’ति विञ्ञायतीति को एत्थ सुखुमो नयोति।
Ṭīkāyaṃ pana vasāya ‘‘sattāhakālike āgataṭṭhānaṃ natthīti vadantī’’ti vatvā ‘‘taṃ upaparikkhitabba’’nti vasāya sattāhakālikattamāsaṃkiyaṃ vuttaṃ. Kimettha upaparikkhitabbaṃ? Bhesajjaṃ anujānatā bhagavatā ‘‘yāni kho pana tāni gilānānaṃ bhikkhūnaṃ paṭisāyanīyāni bhesajjāni, seyyathidaṃ – sappi navanītaṃ telaṃ madhu phāṇitaṃ, tāni paṭiggahetvā sattāhaparamaṃ sannidhikārakaṃ paribhuñjitabbānī’’ti (pārā. 622) sappiādīnameva sattāhakālikattaṃ vuttaṃ. Bhesajjakkhandhakepi ‘‘anujānāmi, bhikkhave, tāni pañca bhesajjāni paṭiggahetvā kālepi vikālepi paribhuñjitu’’nti (mahāva. 260) tāni pañceva ‘‘bhesajjānī’’ti vatvā telaṃ niyamato ‘‘anujānāmi, bhikkhave, vasāni bhesajjāni acchavasaṃ macchavasaṃ susukāvasaṃ sūkaravasaṃ gadrabhavasaṃ kāle paṭiggahitaṃ kāle nippakkaṃ kāle saṃsaṭṭhaṃ telaparibhogena paribhuñjitu’’nti (mahāva. 262) vuttaṃ. Bhesajjasikkhāpadaṭṭhakathāyañca (kaṅkhā. aṭṭha. bhesajjasikkhāpadavaṇṇanā) ‘‘ṭhapetvā manussavasaṃ aññaṃ yaṃ kiñci vasa’’ntiādinā vasātelassa vidhānaṃ dassetvā ‘‘aññesaṃ yāvakālikavatthūnaṃ vatthuṃ pacituṃ na vaṭṭatiyevā’’ti vadatā aṭṭhakathācariyena yāvakālikesu vasaṃ ṭhapetvā aññesaṃ yāvakālikavatthūnaṃ vatthuṃ pacituṃ na vaṭṭatīti ayamettha attho dīpitoti vasā ‘‘yāvakālikāyevā’’ti viññāyatīti ko ettha sukhumo nayoti.
अञ्ञेसं वसातेलतो परेसं यावकालिकवत्थूनं येसं तेसं यावकालिकवत्थूनं सप्पिआदीनं वत्थुं यावकालिकसङ्खातं खीरादिकं न पचेति सम्बन्धो। अयमेत्थ अधिप्पायो – यथा सत्ताहपरिभोगत्थाय वसं काले पटिग्गहेत्वा काले पचितुं वट्टति, न एवं सप्पिआदीनं वत्थुभूतं खीरादियावकालिकं, तं पन सत्ताहपरिभोगत्थाय कालेपि न वट्टति। तानि हि यदि तं पटिग्गहेत्वा सयं कतानि, पच्छाभत्ततो पट्ठाय न वट्टन्ति सवत्थुकप्पटिग्गहितत्ता, सामिसं न वट्टन्ति सामंपक्कत्ता, पुरेभत्तम्पि न वट्टन्ति यावकालिकवत्थुतो विवेचितत्ता। परेहि कतानि पन पुरेभत्तं सामिसम्पि वट्टन्ति अत्तना अपक्कत्ता। यावजीविकानि तु सासपमधुकएरण्डअट्ठीनि तेलकरणत्थं पटिग्गहेत्वा तदहेव कतं तेलं सत्ताहकालिकं, दुतियदिवसे कतं छाहं वट्टति, एवं याव सत्तमदिवसे कतं तदहेव वट्टति, उग्गते अरुणे निस्सग्गियं , अट्ठमे दिवसे अनज्झोहरणीयं, उग्गहितेन येन केनचि वत्थुना कतसदिसं होति। तेलत्थाय पटिग्गहितसासपादीनं सत्ताहातिक्कमेन दुक्कटं। निब्बत्तितं सप्पि वा नवनीतं वा कालेपि विकालेपि पटिग्गहेत्वा पचितुं वट्टति। तं पन तदहु पुरेभत्तम्पि सामिसं न वट्टति, संसग्गतो यावकालिकम्पि सामंपक्कं सियाति निरामिसं पन सत्ताहम्पि वट्टति।
Aññesaṃ vasātelato paresaṃ yāvakālikavatthūnaṃ yesaṃ tesaṃ yāvakālikavatthūnaṃ sappiādīnaṃ vatthuṃ yāvakālikasaṅkhātaṃ khīrādikaṃ na paceti sambandho. Ayamettha adhippāyo – yathā sattāhaparibhogatthāya vasaṃ kāle paṭiggahetvā kāle pacituṃ vaṭṭati, na evaṃ sappiādīnaṃ vatthubhūtaṃ khīrādiyāvakālikaṃ, taṃ pana sattāhaparibhogatthāya kālepi na vaṭṭati. Tāni hi yadi taṃ paṭiggahetvā sayaṃ katāni, pacchābhattato paṭṭhāya na vaṭṭanti savatthukappaṭiggahitattā, sāmisaṃ na vaṭṭanti sāmaṃpakkattā, purebhattampi na vaṭṭanti yāvakālikavatthuto vivecitattā. Parehi katāni pana purebhattaṃ sāmisampi vaṭṭanti attanā apakkattā. Yāvajīvikāni tu sāsapamadhukaeraṇḍaaṭṭhīni telakaraṇatthaṃ paṭiggahetvā tadaheva kataṃ telaṃ sattāhakālikaṃ, dutiyadivase kataṃ chāhaṃ vaṭṭati, evaṃ yāva sattamadivase kataṃ tadaheva vaṭṭati, uggate aruṇe nissaggiyaṃ , aṭṭhame divase anajjhoharaṇīyaṃ, uggahitena yena kenaci vatthunā katasadisaṃ hoti. Telatthāya paṭiggahitasāsapādīnaṃ sattāhātikkamena dukkaṭaṃ. Nibbattitaṃ sappi vā navanītaṃ vā kālepi vikālepi paṭiggahetvā pacituṃ vaṭṭati. Taṃ pana tadahu purebhattampi sāmisaṃ na vaṭṭati, saṃsaggato yāvakālikampi sāmaṃpakkaṃ siyāti nirāmisaṃ pana sattāhampi vaṭṭati.
९२. इदानि ‘‘हलिद्दि’’न्तिआदिना यावजीविकं दस्सेति। तत्थ ‘‘हलिद्दि नाम निसा’’तिआदिना वुच्चमानेपि परियायवचने सम्मोहो सियाति न तंवचनेन भुसं सम्मोहयिस्साम, तस्मा तानि उपदेसतोव वेदितब्बानि। तत्थ ‘‘हलिद्दि’’न्ति बिन्दुआगमेन वुत्तं। उपचारेन तु मूलादीनि हलिद्दादिसद्देन वुत्तानि। ता हलिद्दादयो केचि इत्थिलिङ्गायेव। मूलफले वचत्तञ्च…पे॰… भद्दमुत्तञ्च अतिविसाति पदच्छेदो। पञ्चमूल-सद्देन चूळपञ्चमूलमहापञ्चमूलानि गहितानि। आदि-सद्देन वजकलिमूले जरट्ठन्ति एवमादीनं सङ्गहो।
92. Idāni ‘‘haliddi’’ntiādinā yāvajīvikaṃ dasseti. Tattha ‘‘haliddi nāma nisā’’tiādinā vuccamānepi pariyāyavacane sammoho siyāti na taṃvacanena bhusaṃ sammohayissāma, tasmā tāni upadesatova veditabbāni. Tattha ‘‘haliddi’’nti binduāgamena vuttaṃ. Upacārena tu mūlādīni haliddādisaddena vuttāni. Tā haliddādayo keci itthiliṅgāyeva. Mūlaphale vacattañca…pe… bhaddamuttañca ativisāti padacchedo. Pañcamūla-saddena cūḷapañcamūlamahāpañcamūlāni gahitāni. Ādi-saddena vajakalimūle jaraṭṭhanti evamādīnaṃ saṅgaho.
९३-५. गोट्ठफलन्ति मदनफलन्ति वदन्तीति। तीणि फलानि यस्सं सङ्गहितं सा तिफला। एरण्डकादीनन्ति आदि-सद्देन जातिरुक्खादीनं गहणं। सुलसादीनं पण्णन्ति सम्बन्धो। आदि-सद्देन असोकादीनं गहणं। सूपेय्यपण्णन्ति तम्बकतण्डुलेय्यादिसूपयोग्गपण्णं। उच्छुनिय्यासं ठपेत्वा सब्बो निय्यासो च सरसं उच्छुजं तचञ्च ठपेत्वा सब्बो तचो चाति सम्बन्धो। तत्थ हिङ्गुकणिकारनिय्यासादि सब्बो निय्यासो नाम। निरसउच्छुतचादि सब्बो तचो नाम। लोणं सामुद्दादि। लोहं अयतम्बादि। सिला काळसिलादि।
93-5.Goṭṭhaphalanti madanaphalanti vadantīti. Tīṇi phalāni yassaṃ saṅgahitaṃ sā tiphalā. Eraṇḍakādīnanti ādi-saddena jātirukkhādīnaṃ gahaṇaṃ. Sulasādīnaṃ paṇṇanti sambandho. Ādi-saddena asokādīnaṃ gahaṇaṃ. Sūpeyyapaṇṇanti tambakataṇḍuleyyādisūpayoggapaṇṇaṃ. Ucchuniyyāsaṃ ṭhapetvā sabbo niyyāso ca sarasaṃ ucchujaṃ tacañca ṭhapetvā sabbo taco cāti sambandho. Tattha hiṅgukaṇikāraniyyāsādi sabbo niyyāso nāma. Nirasaucchutacādi sabbo taco nāma. Loṇaṃ sāmuddādi. Lohaṃ ayatambādi. Silā kāḷasilādi.
९६. सुद्धसित्थन्ति मधुना अमक्खितं। मधुमक्खितं पन सत्ताहकालिकं। यञ्च किञ्चि सुझापितन्ति दुज्झापितं अकत्वा सुज्झापितं यं किञ्चि च। विकटादिप्पभेदन्ति विकटं गूथमत्तिकामुत्तछारिकासङ्खातं आदि यस्स, सो पभेदो यस्साति बाहिरत्थो, तं। यं किञ्चि चाति सम्बन्धो। एत्थ पन आदि-सद्देन कन्दखादनीये खीरकाकोलादयो, मुळालखादनीये हलिद्दिसिङ्गिवेरमूलादयो, मत्थकखादनीये हलिद्दिसिङ्गिवेरकळीरादयो, खन्धखादनीये उप्पलपण्णदण्डादयो, पुप्फखादनीये चम्पकपुप्फादयो, अट्ठिखादनीये मधुकट्ठिएरण्डसासपादयो, पिट्ठखादनीये अधोततालपिट्ठादयो च सङ्गहिताति दट्ठब्बा।
96.Suddhasitthanti madhunā amakkhitaṃ. Madhumakkhitaṃ pana sattāhakālikaṃ. Yañca kiñci sujhāpitanti dujjhāpitaṃ akatvā sujjhāpitaṃ yaṃ kiñci ca. Vikaṭādippabhedanti vikaṭaṃ gūthamattikāmuttachārikāsaṅkhātaṃ ādi yassa, so pabhedo yassāti bāhirattho, taṃ. Yaṃ kiñci cāti sambandho. Ettha pana ādi-saddena kandakhādanīye khīrakākolādayo, muḷālakhādanīye haliddisiṅgiveramūlādayo, matthakakhādanīye haliddisiṅgiverakaḷīrādayo, khandhakhādanīye uppalapaṇṇadaṇḍādayo, pupphakhādanīye campakapupphādayo, aṭṭhikhādanīye madhukaṭṭhieraṇḍasāsapādayo, piṭṭhakhādanīye adhotatālapiṭṭhādayo ca saṅgahitāti daṭṭhabbā.
९७. इदानि सब्बसो यावजीविकं दस्सेतुं असक्कुणेय्यत्ता वुत्तानि च अवुत्तानि च एकतो सम्पिण्डेत्वा तत्थ लक्खणं ठपेन्तो ‘‘मूल’’न्तिआदिमाह। तत्थ ‘‘सारो’’ति वत्तब्बे ‘‘सार’’न्ति लिङ्गविपल्लासेनाह। ‘‘सारो बले थिरंसे चा’’ति हि निघण्डु। आहारट्ठन्ति आहारेन जातो अत्थो पयोजनं आहारत्थो, सोव आहारट्ठो, तं आहारकिच्चन्ति वुत्तं होति।
97. Idāni sabbaso yāvajīvikaṃ dassetuṃ asakkuṇeyyattā vuttāni ca avuttāni ca ekato sampiṇḍetvā tattha lakkhaṇaṃ ṭhapento ‘‘mūla’’ntiādimāha. Tattha ‘‘sāro’’ti vattabbe ‘‘sāra’’nti liṅgavipallāsenāha. ‘‘Sāro bale thiraṃse cā’’ti hi nighaṇḍu. Āhāraṭṭhanti āhārena jāto attho payojanaṃ āhārattho, sova āhāraṭṭho, taṃ āhārakiccanti vuttaṃ hoti.
९८. इदानि चतूसु कप्पियाकप्पियादिविभागं दस्सेति ‘‘सब्बा’’तिआदिना। तत्थ सब्बे कालिका, तेसं सम्भोगो अनुभवोति समासो। कालेति पुब्बण्हकाले। सब्बस्साति गिलानागिलानस्स। सति पच्चयेति तीसु यामकालिकं पिपासादिकारणे सति, सत्ताहकालिकं यावजीविकञ्च गेलञ्ञकारणे सतीति अत्थो, कालतो विगतो विकालो, तस्मिं, यामकालिकं विकाले आहारत्थाय अज्झोहरणे, सत्ताहकालिकं पन यावजीविकञ्च तदत्थाय पटिग्गहणमत्तेपि दुक्कटं।
98. Idāni catūsu kappiyākappiyādivibhāgaṃ dasseti ‘‘sabbā’’tiādinā. Tattha sabbe kālikā, tesaṃ sambhogo anubhavoti samāso. Kāleti pubbaṇhakāle. Sabbassāti gilānāgilānassa. Sati paccayeti tīsu yāmakālikaṃ pipāsādikāraṇe sati, sattāhakālikaṃ yāvajīvikañca gelaññakāraṇe satīti attho, kālato vigato vikālo, tasmiṃ, yāmakālikaṃ vikāle āhāratthāya ajjhoharaṇe, sattāhakālikaṃ pana yāvajīvikañca tadatthāya paṭiggahaṇamattepi dukkaṭaṃ.
९९. उभोति यावकालिकं यामकालिकञ्च। तत्थ यावकालिकं अत्तनो कालातिक्कन्तं विकालभोजनभिक्खापदेन पाचित्तियं जनयति, यामकालिकं यामातिक्कन्तं सन्निधिसिक्खापदेन। एते उभोपि अन्तोवुत्थञ्च सन्निधिञ्च जनयन्तीति सम्बन्धो। ‘‘अन्तोवुत्थं सन्निधि’’न्ति भावप्पधानोयं निद्देसो, अन्तोवुत्थत्तं सन्निधित्तञ्चाति अत्थो।
99.Ubhoti yāvakālikaṃ yāmakālikañca. Tattha yāvakālikaṃ attano kālātikkantaṃ vikālabhojanabhikkhāpadena pācittiyaṃ janayati, yāmakālikaṃ yāmātikkantaṃ sannidhisikkhāpadena. Ete ubhopi antovutthañca sannidhiñca janayantīti sambandho. ‘‘Antovutthaṃ sannidhi’’nti bhāvappadhānoyaṃ niddeso, antovutthattaṃ sannidhittañcāti attho.
१००. अतिनामितेति अतिक्कामिते। पाचित्तीति सत्ताहातिक्कन्तं भेसज्जसिक्खापदेन निस्सग्गियपाचित्तियापत्ति च होतीति अत्थो। सचे द्विन्नं सन्तकं एकेन पटिग्गहितं अविभत्तं होति, सत्ताहातिक्कमे द्विन्नम्पि अनापत्ति, परिभुञ्जितुं पन न वट्टति। पाळिनारुळ्हेति पाळियं अनारुळ्हे सप्पिआदिम्हि सत्त अहानि अतिनामितेति सम्बन्धो। सप्पीति मनुस्सादीनं सप्पि। आदि-सद्देन तेसंयेव नवनीतं, नाळिकेरादितेलं, सीतोदकेन कतं मधुकपुप्फफाणितञ्च सङ्गहितं।
100.Atināmiteti atikkāmite. Pācittīti sattāhātikkantaṃ bhesajjasikkhāpadena nissaggiyapācittiyāpatti ca hotīti attho. Sace dvinnaṃ santakaṃ ekena paṭiggahitaṃ avibhattaṃ hoti, sattāhātikkame dvinnampi anāpatti, paribhuñjituṃ pana na vaṭṭati. Pāḷināruḷheti pāḷiyaṃ anāruḷhe sappiādimhi satta ahāni atināmiteti sambandho. Sappīti manussādīnaṃ sappi. Ādi-saddena tesaṃyeva navanītaṃ, nāḷikerāditelaṃ, sītodakena kataṃ madhukapupphaphāṇitañca saṅgahitaṃ.
१०१. निस्सट्ठलद्धन्ति निस्सट्ठं विनयकम्मवसेन निस्सज्जितञ्च तं लद्धञ्च पुन तथेवाति निस्सट्ठलद्धं। तं गहेत्वाति सेसो। निस्सज्जनविधानं पन वक्खमाननयेन वेदितब्बं। ‘‘नङ्ग’’न्तिआदि उपलक्खणमत्तं। तेन मक्खितानि कासावादीनि च पन अपरिभोगानियेव । अञ्ञस्स पन कायिकपरिभोगो वट्टति। विकप्पेन्तस्स सत्ताहे सामणेरस्साति एत्थ टीकायं ‘‘इदं सप्पिं तुय्हं विकप्पेमी’’तिआदिना तेसं तेसं नामं गहेत्वा सम्मुखापरम्मुखाविकप्पनवसेन अत्थं दस्सेत्वा तं साधयन्तेहि अविकप्पिते विकप्पितसञ्ञी निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्ति आपत्तिवारे पाळि आहटा। ‘‘सचे उपसम्पन्नस्स विकप्पेति, अत्तनो एव सन्तकं होति, पटिग्गहणम्पि न विजहती’’ति दोसं वत्वा अनुपसम्पन्नस्स विकप्पने अत्तसन्तकत्ताभावो, पटिग्गहणविजहनञ्च पयोजनं वुत्तं। तत्थ वदाम – आपत्तिवारे ‘‘अविकप्पिते’’तिआदिपाळियेव नत्थि, ‘‘अनधिट्ठिते अधिट्ठितसञ्ञी निस्सग्गियं पाचित्तियं, अविस्सज्जिते विस्सज्जितसञ्ञी निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्तिआदिना (पारा॰ ६२४) पाळिया आगतत्ता तदनुरूपमेव अनापत्तिवारे ‘‘अधिट्ठेति, विस्सज्जेती’’तिआदिनाव पाळि आगता। यदि भवेय्य, वण्णनीयट्ठानताय अट्ठकथाय भवितब्बं, न चेत्थ अट्ठकथायं विज्जति। अनुपसम्पन्नस्स विकप्पने च कथं पटिग्गहणं विजहति सिक्खापच्चक्खानादीसु छसु पटिग्गहणविजहनकारणेसु विकप्पनस्स अनन्तोगधत्ता, तस्मा नायमेत्थ अत्थोति।
101.Nissaṭṭhaladdhanti nissaṭṭhaṃ vinayakammavasena nissajjitañca taṃ laddhañca puna tathevāti nissaṭṭhaladdhaṃ. Taṃ gahetvāti seso. Nissajjanavidhānaṃ pana vakkhamānanayena veditabbaṃ. ‘‘Naṅga’’ntiādi upalakkhaṇamattaṃ. Tena makkhitāni kāsāvādīni ca pana aparibhogāniyeva . Aññassa pana kāyikaparibhogo vaṭṭati. Vikappentassa sattāhe sāmaṇerassāti ettha ṭīkāyaṃ ‘‘idaṃ sappiṃ tuyhaṃ vikappemī’’tiādinā tesaṃ tesaṃ nāmaṃ gahetvā sammukhāparammukhāvikappanavasena atthaṃ dassetvā taṃ sādhayantehi avikappite vikappitasaññī nissaggiyaṃ pācittiya’’nti āpattivāre pāḷi āhaṭā. ‘‘Sace upasampannassa vikappeti, attano eva santakaṃ hoti, paṭiggahaṇampi na vijahatī’’ti dosaṃ vatvā anupasampannassa vikappane attasantakattābhāvo, paṭiggahaṇavijahanañca payojanaṃ vuttaṃ. Tattha vadāma – āpattivāre ‘‘avikappite’’tiādipāḷiyeva natthi, ‘‘anadhiṭṭhite adhiṭṭhitasaññī nissaggiyaṃ pācittiyaṃ, avissajjite vissajjitasaññī nissaggiyaṃ pācittiya’’ntiādinā (pārā. 624) pāḷiyā āgatattā tadanurūpameva anāpattivāre ‘‘adhiṭṭheti, vissajjetī’’tiādināva pāḷi āgatā. Yadi bhaveyya, vaṇṇanīyaṭṭhānatāya aṭṭhakathāya bhavitabbaṃ, na cettha aṭṭhakathāyaṃ vijjati. Anupasampannassa vikappane ca kathaṃ paṭiggahaṇaṃ vijahati sikkhāpaccakkhānādīsu chasu paṭiggahaṇavijahanakāraṇesu vikappanassa anantogadhattā, tasmā nāyamettha atthoti.
मयमेत्थ एवमत्थं भणाम – विकप्पेन्तस्साति एत्थ विकप्पनं संविदहनं ‘‘चित्तसङ्कप्पो’’तिआदीसु विय, उभयत्थ पन उपसग्गेहि नानत्तमत्तं, तस्मा अन्तोसत्ताहे सामणेरस्स यस्स कस्सचि विकप्पेन्तस्स संविदहन्तस्स परिच्चागसञ्ञं परिच्चागचेतनं परिच्चागाधिप्पायं उप्पादेन्तस्स अनापत्तीति अत्थो। इदञ्च महासुमत्थेरवादमोलुब्भ वुत्तं। वुत्तञ्हि ‘‘तेन चित्तेना’’तिआदीसु पाळिवचनेसु अधिप्पायं दस्सेन्तेन, ‘‘इदं कस्मा वुत्तं। एवञ्हि अन्तोसत्ताहे दत्वा पच्छा पटिलभित्वा परिभुञ्जन्तस्स अनापत्तिदस्सनत्थ’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.६२५)। महापदुमत्थेरो पनाह ‘‘सत्ताहातिक्कन्तस्स पन परिभोगे अनापत्तिदस्सनत्थमिदं वुत्त’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.६२५)। अयमेव वादो तेसु सुन्दरतरो। सत्ताहे मक्खनादिं अधिट्ठतो च अञ्ञस्स ददतोपि च अनापत्तीति सम्बन्धो। आदि-सद्देन अब्भञ्जनादिं सङ्गण्हाति। अयमेत्थाधिप्पायो – सप्पिआदिं अब्भञ्जनादिं मधुं अरुमक्खनं, फाणितं घरधूपनं अधिट्ठतो अनापत्तीति। अञ्ञस्साति उपसम्पन्नस्स वा अनुपसम्पन्नस्स वा।
Mayamettha evamatthaṃ bhaṇāma – vikappentassāti ettha vikappanaṃ saṃvidahanaṃ ‘‘cittasaṅkappo’’tiādīsu viya, ubhayattha pana upasaggehi nānattamattaṃ, tasmā antosattāhe sāmaṇerassa yassa kassaci vikappentassa saṃvidahantassa pariccāgasaññaṃ pariccāgacetanaṃ pariccāgādhippāyaṃ uppādentassa anāpattīti attho. Idañca mahāsumattheravādamolubbha vuttaṃ. Vuttañhi ‘‘tena cittenā’’tiādīsu pāḷivacanesu adhippāyaṃ dassentena, ‘‘idaṃ kasmā vuttaṃ. Evañhi antosattāhe datvā pacchā paṭilabhitvā paribhuñjantassa anāpattidassanattha’’nti (pārā. aṭṭha. 2.625). Mahāpadumatthero panāha ‘‘sattāhātikkantassa pana paribhoge anāpattidassanatthamidaṃ vutta’’nti (pārā. aṭṭha. 2.625). Ayameva vādo tesu sundarataro. Sattāhe makkhanādiṃ adhiṭṭhato ca aññassa dadatopi ca anāpattīti sambandho. Ādi-saddena abbhañjanādiṃ saṅgaṇhāti. Ayametthādhippāyo – sappiādiṃ abbhañjanādiṃ madhuṃ arumakkhanaṃ, phāṇitaṃ gharadhūpanaṃ adhiṭṭhato anāpattīti. Aññassāti upasampannassa vā anupasampannassa vā.
१०२. यावकालिकआदीनि अत्तना सह संसट्ठानि सब्भावं गाहापयन्तीति सम्बन्धो। सब्भावन्ति सस्स अत्तनो भावो द्वित्ते सब्भावो, तं। तस्माति यस्मा एवं, तस्मा। एवमुदीरितन्ति एवं ‘‘विकप्पेन्तस्स सत्ताहे’’तिआदिना वुत्तं। अयमेत्थ अधिप्पायो – यस्मा अत्तना संसट्ठानि अत्तनो भावं गाहापयन्ति यावकालिकादीनि, तस्मा सत्ताहातिक्कामितानि सत्ताहकालिकानि पाचित्तियजनकानि संसट्ठानि अत्तसंसट्ठानिपि पाचित्तियजनकानि करोन्तीति अविकप्पनादिम्हि सति ब्यतिरेकतो पाचित्तियापत्तिपरिदीपकं ‘‘विकप्पेन्तस्सा’’तिआदिकं वाक्यत्तयं वुत्तन्ति। टीकायं पन ‘‘इदानि वक्खमानं सन्धाय एवन्ति वुत्त’’न्ति वुत्तं। तं वक्खमानस्स अतीतउदीरितत्तायोगतो कथं युज्जतीति। एवमुदीरितन्ति वा पाळियं अट्ठकथायञ्च एवमेव वुत्तन्ति अत्थो। एव-सद्दो अवधारणे।
102. Yāvakālikaādīni attanā saha saṃsaṭṭhāni sabbhāvaṃ gāhāpayantīti sambandho. Sabbhāvanti sassa attano bhāvo dvitte sabbhāvo, taṃ. Tasmāti yasmā evaṃ, tasmā. Evamudīritanti evaṃ ‘‘vikappentassa sattāhe’’tiādinā vuttaṃ. Ayamettha adhippāyo – yasmā attanā saṃsaṭṭhāni attano bhāvaṃ gāhāpayanti yāvakālikādīni, tasmā sattāhātikkāmitāni sattāhakālikāni pācittiyajanakāni saṃsaṭṭhāni attasaṃsaṭṭhānipi pācittiyajanakāni karontīti avikappanādimhi sati byatirekato pācittiyāpattiparidīpakaṃ ‘‘vikappentassā’’tiādikaṃ vākyattayaṃ vuttanti. Ṭīkāyaṃ pana ‘‘idāni vakkhamānaṃ sandhāya evanti vutta’’nti vuttaṃ. Taṃ vakkhamānassa atītaudīritattāyogato kathaṃ yujjatīti. Evamudīritanti vā pāḷiyaṃ aṭṭhakathāyañca evameva vuttanti attho. Eva-saddo avadhāraṇe.
१०३-५. इदानि अत्तसंसट्ठानं यावकालिकादीनं सब्भावगाहापनं सरूपतो दस्सेतुं ‘‘पुरे’’तिआदिमाह। तत्थ सत्ताहन्ति सत्त अहानि यस्स तं सत्ताहं, सत्ताहकालिकं। च-सद्दो अट्ठानप्पयुत्तो, सो सत्ताहञ्च यावजीविकञ्चाति योजेतब्बो। सेसकालिकसम्मिस्सन्ति सेसेहि तदहु पटिग्गहितेहि कालिकेहि यावकालिकयामकालिकसङ्खातेहि सम्मिस्सं। पाचित्तीति सन्निधिसिक्खापदेन पाचित्ति। तदहु पटिग्गहितन्ति तस्मिंयेव दिने पुरेभत्तं पटिग्गहितं। तदहेवाति तस्मिंयेव दिने पुरेभत्तमेव। सेसन्ति सत्ताहकालिकं यावजीविकञ्च। एवन्ति यामे एव परिभुञ्जयेति विजानीयन्ति सम्बन्धो। इतरन्ति सत्ताहकालिकतो अञ्ञं यावजीविकं।
103-5. Idāni attasaṃsaṭṭhānaṃ yāvakālikādīnaṃ sabbhāvagāhāpanaṃ sarūpato dassetuṃ ‘‘pure’’tiādimāha. Tattha sattāhanti satta ahāni yassa taṃ sattāhaṃ, sattāhakālikaṃ. Ca-saddo aṭṭhānappayutto, so sattāhañca yāvajīvikañcāti yojetabbo. Sesakālikasammissanti sesehi tadahu paṭiggahitehi kālikehi yāvakālikayāmakālikasaṅkhātehi sammissaṃ. Pācittīti sannidhisikkhāpadena pācitti. Tadahu paṭiggahitanti tasmiṃyeva dine purebhattaṃ paṭiggahitaṃ. Tadahevāti tasmiṃyeva dine purebhattameva. Sesanti sattāhakālikaṃ yāvajīvikañca. Evanti yāme eva paribhuñjayeti vijānīyanti sambandho. Itaranti sattāhakālikato aññaṃ yāvajīvikaṃ.
कालिकनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Kālikaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
