| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अपदान-अट्ठकथा • Apadāna-aṭṭhakathā |
६. काळुदायित्थेरअपदानवण्णना
6. Kāḷudāyittheraapadānavaṇṇanā
छट्ठापदाने पदुमुत्तरो नाम जिनोतिआदिकं आयस्मतो काळुदायित्थेरस्स अपदानं। अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयानि पुञ्ञानि उपचिनन्तो पदुमुत्तरस्स भगवतो काले हंसवतीनगरे कुलगेहे निब्बत्तो विञ्ञुतं पत्तो सत्थु धम्मदेसनं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं कुलप्पसादकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा तज्जं अभिनीहारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सत्थापि ब्याकासि। सो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो अम्हाकं बोधिसत्तस्स मातुकुच्छियं पटिसन्धिग्गहणदिवसे देवलोकतो चवित्वा कपिलवत्थुस्मिंयेव अमच्चकुले पटिसन्धिं गण्हि। बोधिसत्तेन सह एकदिवसेयेव जातो, तंदिवसंयेव नं दुकूलचुम्बटकेन निपज्जापेत्वा बोधिसत्तस्स उपट्ठानं नयिंसु। बोधिसत्तेन हि सद्धिं बोधिरुक्खो, राहुलमाता, चत्तारो निधी , आरोहनियहत्थी, कण्डको, छन्नो, काळुदायीति इमे सत्त एकदिवसे जातत्ता सहजाता नाम अहेसुं। अथस्स नामग्गहणदिवसे सकलनगरस्स उदग्गचित्तदिवसे जातत्ता उदायीत्वेव नामं करिंसु। थोकं काळधातुकत्ता पन काळुदायीति पञ्ञायित्थ। सो बोधिसत्तेन सद्धिं कुमारकीळं कीळन्तो वुद्धिं अगमासि।
Chaṭṭhāpadāne padumuttaro nāma jinotiādikaṃ āyasmato kāḷudāyittherassa apadānaṃ. Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayāni puññāni upacinanto padumuttarassa bhagavato kāle haṃsavatīnagare kulagehe nibbatto viññutaṃ patto satthu dhammadesanaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ kulappasādakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā tajjaṃ abhinīhārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Satthāpi byākāsi. So yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto amhākaṃ bodhisattassa mātukucchiyaṃ paṭisandhiggahaṇadivase devalokato cavitvā kapilavatthusmiṃyeva amaccakule paṭisandhiṃ gaṇhi. Bodhisattena saha ekadivaseyeva jāto, taṃdivasaṃyeva naṃ dukūlacumbaṭakena nipajjāpetvā bodhisattassa upaṭṭhānaṃ nayiṃsu. Bodhisattena hi saddhiṃ bodhirukkho, rāhulamātā, cattāro nidhī , ārohaniyahatthī, kaṇḍako, channo, kāḷudāyīti ime satta ekadivase jātattā sahajātā nāma ahesuṃ. Athassa nāmaggahaṇadivase sakalanagarassa udaggacittadivase jātattā udāyītveva nāmaṃ kariṃsu. Thokaṃ kāḷadhātukattā pana kāḷudāyīti paññāyittha. So bodhisattena saddhiṃ kumārakīḷaṃ kīḷanto vuddhiṃ agamāsi.
अपरभागे लोकनाथे महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा अनुक्कमेन सब्बञ्ञुतं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्के राजगहं उपनिस्साय वेळुवने विहरन्ते सुद्धोदनमहाराजा तं पवत्तिं सुत्वा पुरिससहस्सपरिवारं एकं अमच्चं ‘‘पुत्तं मे इधानेही’’ति पेसेसि। सो सत्थु धम्मदेसनावेलायं सत्थु सन्तिकं गन्त्वा परिसपरियन्ते ठितो धम्मं सुत्वा सपरिवारो अरहत्तं पापुणि। अथ ने सत्था ‘‘एथ, भिक्खवो’’ति हत्थं पसारेसि। सब्बे तंखणंयेव इद्धिमयपत्तचीवरधरा वस्ससट्ठिकत्थेरा विय अहेसुं। अरहत्तप्पत्ततो पट्ठाय अरिया नाम मज्झत्ताव होन्ति, तस्मा रञ्ञा पेसितसासनं दसबलस्स नारोचेसि। राजा नेव गतो आगच्छति, न सासनं सुय्यतीति अपरम्पि अमच्चं पुरिससहस्सपरिवारं पेसेसि। तस्मिम्पि तथा पटिपन्ने अपरम्पीति एतेन नयेन नवपुरिससहस्सपरिवारे नव अमच्चे पेसेसि। सब्बे गन्त्वा अरहत्तं पत्वा तुण्हीभूता अहेसुं।
Aparabhāge lokanāthe mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā anukkamena sabbaññutaṃ patvā pavattitavaradhammacakke rājagahaṃ upanissāya veḷuvane viharante suddhodanamahārājā taṃ pavattiṃ sutvā purisasahassaparivāraṃ ekaṃ amaccaṃ ‘‘puttaṃ me idhānehī’’ti pesesi. So satthu dhammadesanāvelāyaṃ satthu santikaṃ gantvā parisapariyante ṭhito dhammaṃ sutvā saparivāro arahattaṃ pāpuṇi. Atha ne satthā ‘‘etha, bhikkhavo’’ti hatthaṃ pasāresi. Sabbe taṃkhaṇaṃyeva iddhimayapattacīvaradharā vassasaṭṭhikattherā viya ahesuṃ. Arahattappattato paṭṭhāya ariyā nāma majjhattāva honti, tasmā raññā pesitasāsanaṃ dasabalassa nārocesi. Rājā neva gato āgacchati, na sāsanaṃ suyyatīti aparampi amaccaṃ purisasahassaparivāraṃ pesesi. Tasmimpi tathā paṭipanne aparampīti etena nayena navapurisasahassaparivāre nava amacce pesesi. Sabbe gantvā arahattaṃ patvā tuṇhībhūtā ahesuṃ.
अथ राजा चिन्तेसि – ‘‘एत्तका जना मयि सिनेहाभावेन दसबलस्स इधागमनत्थाय न किञ्चि कथयिंसु, अयं खो पन उदायी दसबलेन समवयो सहपंसुकीळिको, मयि च सिनेहवा, इमं पेसेस्सामी’’ति। अथ तं पक्कोसापेत्वा, ‘‘तात, त्वं पुरिससहस्सपरिवारो गन्त्वा दसबलं इधानेही’’ति वत्वा पेसेसि। सो पन गच्छन्तो ‘‘सचाहं, देव, पब्बजितुं लभिस्सामि, एवाहं भगवन्तं इधानेस्सामी’’ति वत्वा रञ्ञा ‘‘पब्बजितोपि मम पुत्तं दस्सेही’’ति वुत्तो राजगहं गन्त्वा सत्थु धम्मदेसनावेलाय परिसपरियन्ते ठितो धम्मं सुत्वा सपरिवारो अरहत्तं पत्वा एहिभिक्खुभावे पतिट्ठासि। सो अरहत्तं पत्वा – ‘‘न तावायं दसबलस्स कुलनगरं गन्तुं कालो, वस्सन्ते पन उपगते पब्बतेसु वनसण्डेसु हरिततिणसञ्छन्नाय भूमिया गमनकालो भविस्सती’’ति गमनकालं आगमेन्तो वस्सन्ते सम्पत्ते सत्थु कुलनगरं गन्तुं गमनवण्णं संवण्णेसि। वुत्तञ्चेतं थेरगाथाय (थेरगा॰ ५२७-५३०) –
Atha rājā cintesi – ‘‘ettakā janā mayi sinehābhāvena dasabalassa idhāgamanatthāya na kiñci kathayiṃsu, ayaṃ kho pana udāyī dasabalena samavayo sahapaṃsukīḷiko, mayi ca sinehavā, imaṃ pesessāmī’’ti. Atha taṃ pakkosāpetvā, ‘‘tāta, tvaṃ purisasahassaparivāro gantvā dasabalaṃ idhānehī’’ti vatvā pesesi. So pana gacchanto ‘‘sacāhaṃ, deva, pabbajituṃ labhissāmi, evāhaṃ bhagavantaṃ idhānessāmī’’ti vatvā raññā ‘‘pabbajitopi mama puttaṃ dassehī’’ti vutto rājagahaṃ gantvā satthu dhammadesanāvelāya parisapariyante ṭhito dhammaṃ sutvā saparivāro arahattaṃ patvā ehibhikkhubhāve patiṭṭhāsi. So arahattaṃ patvā – ‘‘na tāvāyaṃ dasabalassa kulanagaraṃ gantuṃ kālo, vassante pana upagate pabbatesu vanasaṇḍesu haritatiṇasañchannāya bhūmiyā gamanakālo bhavissatī’’ti gamanakālaṃ āgamento vassante sampatte satthu kulanagaraṃ gantuṃ gamanavaṇṇaṃ saṃvaṇṇesi. Vuttañcetaṃ theragāthāya (theragā. 527-530) –
‘‘अङ्गारिनो दानि दुमा भदन्ते, फलेसिनो छदनं विप्पहाय।
‘‘Aṅgārino dāni dumā bhadante, phalesino chadanaṃ vippahāya;
ते अच्चिमन्तोव पभासयन्ति, समयो महावीर भागी रसानं॥
Te accimantova pabhāsayanti, samayo mahāvīra bhāgī rasānaṃ.
‘‘दुमानि फुल्लानि मनोरमानि, समन्ततो सब्बदिसा पवन्ति।
‘‘Dumāni phullāni manoramāni, samantato sabbadisā pavanti;
पत्तं पहाय फलमाससाना, कालो इतो पक्कमनाय वीर॥
Pattaṃ pahāya phalamāsasānā, kālo ito pakkamanāya vīra.
‘‘नेवातिसीतं न पनातिउण्हं, सुखा उतु अद्धनिया भदन्ते।
‘‘Nevātisītaṃ na panātiuṇhaṃ, sukhā utu addhaniyā bhadante;
पस्सन्तु तं साकिया कोळिया च, पच्छामुखं रोहिनियं तरन्तं॥
Passantu taṃ sākiyā koḷiyā ca, pacchāmukhaṃ rohiniyaṃ tarantaṃ.
‘‘आसाय कसते खेत्तं, बीजं आसाय वप्पति।
‘‘Āsāya kasate khettaṃ, bījaṃ āsāya vappati;
आसाय वाणिजा यन्ति, समुद्दं धनहारका।
Āsāya vāṇijā yanti, samuddaṃ dhanahārakā;
याय आसाय तिट्ठामि, सा मे आसा समिज्झतु॥
Yāya āsāya tiṭṭhāmi, sā me āsā samijjhatu.
‘‘नातिसीतं नातिउण्हं, नातिदुब्भिक्खछातकं।
‘‘Nātisītaṃ nātiuṇhaṃ, nātidubbhikkhachātakaṃ;
सद्दला हरिता भूमि, एस कालो महामुनि॥ (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२२५)।
Saddalā haritā bhūmi, esa kālo mahāmuni. (a. ni. aṭṭha. 1.1.225);
‘‘पुनप्पुनञ्चेव वपन्ति बीजं, पुनप्पुनं वस्सति देवराजा।
‘‘Punappunañceva vapanti bījaṃ, punappunaṃ vassati devarājā;
पुनप्पुनं खेत्तं कसन्ति कस्सका, पुनप्पुनं धञ्ञमुपेति रट्ठं॥
Punappunaṃ khettaṃ kasanti kassakā, punappunaṃ dhaññamupeti raṭṭhaṃ.
‘‘पुनप्पुनं याचनका चरन्ति, पुनप्पुनं दानपती ददन्ति।
‘‘Punappunaṃ yācanakā caranti, punappunaṃ dānapatī dadanti;
पुनप्पुनं दानपती ददित्वा, पुनप्पुनं सग्गमुपेन्ति ठानं॥
Punappunaṃ dānapatī daditvā, punappunaṃ saggamupenti ṭhānaṃ.
‘‘वीरो हवे सत्तयुगं पुनेति। यस्मिं कुले जायति भूरिपञ्ञो।
‘‘Vīro have sattayugaṃ puneti; Yasmiṃ kule jāyati bhūripañño;
मञ्ञामहं सक्कति देवदेवो, तया हि जातो मुनि सच्चनामो॥
Maññāmahaṃ sakkati devadevo, tayā hi jāto muni saccanāmo.
‘‘सुद्धोदनो नाम पिता महेसिनो, बुद्धस्स माता पन मायनामा।
‘‘Suddhodano nāma pitā mahesino, buddhassa mātā pana māyanāmā;
या बोधिसत्तं परिहरिय कुच्छिना, कायस्स भेदा तिदिवम्हि मोदति॥
Yā bodhisattaṃ parihariya kucchinā, kāyassa bhedā tidivamhi modati.
‘‘सा गोतमी कालकता इतो चुता, दिब्बेहि कामेहि समङ्गिभूता।
‘‘Sā gotamī kālakatā ito cutā, dibbehi kāmehi samaṅgibhūtā;
सा मोदति कामगुणेहि पञ्चहि, परिवारिता देवगणेहि तेहि॥
Sā modati kāmaguṇehi pañcahi, parivāritā devagaṇehi tehi.
‘‘बुद्धस्स पुत्तोम्हि असय्हसाहिनो, अङ्गीरसस्सप्पटिमस्स तादिनो।
‘‘Buddhassa puttomhi asayhasāhino, aṅgīrasassappaṭimassa tādino;
पितुपिता मय्हं तुवंसि सक्क, धम्मेन मे गोतम अय्यकोसी’’ति॥ (थेरगा॰ ५३१-५३६)।
Pitupitā mayhaṃ tuvaṃsi sakka, dhammena me gotama ayyakosī’’ti. (theragā. 531-536);
‘‘अम्बा पनसा कपिट्ठा च, पुप्फपल्लवलङ्कता।
‘‘Ambā panasā kapiṭṭhā ca, pupphapallavalaṅkatā;
धुवप्फलानि सवन्ति, खुद्दामधुककूपमा।
Dhuvapphalāni savanti, khuddāmadhukakūpamā;
सेवमानो उभो पस्से, गन्तुकालो महायस्स॥
Sevamāno ubho passe, gantukālo mahāyassa.
‘‘जम्बू सुमधुरा नीपा, मधुगण्डिदिवप्फला।
‘‘Jambū sumadhurā nīpā, madhugaṇḍidivapphalā;
ता उभोसु पज्जोतन्ति, गन्तुकालो महायस॥
Tā ubhosu pajjotanti, gantukālo mahāyasa.
‘‘तिण्डुकानि पियालानि, सोण्णवण्णा मनोरमा।
‘‘Tiṇḍukāni piyālāni, soṇṇavaṇṇā manoramā;
खुद्दकप्पफला निच्चं, गन्तुकालो महायस॥
Khuddakappaphalā niccaṃ, gantukālo mahāyasa.
‘‘कदली पञ्चमोच्चि च, सुपक्कफलभूसिता।
‘‘Kadalī pañcamocci ca, supakkaphalabhūsitā;
उभोपस्सेसु लम्बन्ति, गन्तुकालो महायस॥
Ubhopassesu lambanti, gantukālo mahāyasa.
‘‘मधुप्फलधरा निच्चं, मोररुक्खा मनोरमा।
‘‘Madhupphaladharā niccaṃ, morarukkhā manoramā;
खुद्दकप्पफला निच्चं, गन्तुकालो महायस॥
Khuddakappaphalā niccaṃ, gantukālo mahāyasa.
‘‘हिन्तालतालपन्ती च, रजतक्खन्धोव जोतरे।
‘‘Hintālatālapantī ca, rajatakkhandhova jotare;
सुपक्कफलसञ्छन्ना, खुद्दकप्पा मधुस्सवा।
Supakkaphalasañchannā, khuddakappā madhussavā;
फलानि तानि खादन्ते, गन्तुकालो महायस॥
Phalāni tāni khādante, gantukālo mahāyasa.
‘‘उदुम्बरारुणावण्णा , सदासुमधुरप्फला।
‘‘Udumbarāruṇāvaṇṇā , sadāsumadhurapphalā;
उभोपस्सेसु लम्बन्ति, गन्तुकालो महायस॥
Ubhopassesu lambanti, gantukālo mahāyasa.
‘‘इत्थम्भूता अनेका ते, नानाफलधरा दुमा।
‘‘Itthambhūtā anekā te, nānāphaladharā dumā;
उभोपस्सेसु लम्बन्ति, गन्तुकालो महायस॥
Ubhopassesu lambanti, gantukālo mahāyasa.
‘‘चम्पका सलळा नागा, सुगन्धा मालुतेरिता।
‘‘Campakā salaḷā nāgā, sugandhā māluteritā;
सुपुप्फितग्गा जोतन्ति, सुगन्धेनाभिपूजयुं।
Supupphitaggā jotanti, sugandhenābhipūjayuṃ;
सादरा विनतानेव, गन्तुकालो महायस॥
Sādarā vinatāneva, gantukālo mahāyasa.
‘‘पुन्नागा गिरिपुन्नागा, पुप्फिता धरणीरुहा।
‘‘Punnāgā giripunnāgā, pupphitā dharaṇīruhā;
सुपुप्फितग्गा जोतन्ति, सुगन्धेनाभिपूजयुं।
Supupphitaggā jotanti, sugandhenābhipūjayuṃ;
सादरा विनतुग्गग्गा, गन्तुकालो महायस॥
Sādarā vinatuggaggā, gantukālo mahāyasa.
‘‘असोका कोविळारा च, सोमनस्सकरा वरा।
‘‘Asokā koviḷārā ca, somanassakarā varā;
सुगन्धा कण्णिका बन्धा, रत्तवण्णेहि भूसिता।
Sugandhā kaṇṇikā bandhā, rattavaṇṇehi bhūsitā;
सादरा विनतुग्गग्गा, समयो ते महायस॥
Sādarā vinatuggaggā, samayo te mahāyasa.
‘‘कण्णिकारा फुल्लिता निच्चं, सोवण्णरंसिजोतका।
‘‘Kaṇṇikārā phullitā niccaṃ, sovaṇṇaraṃsijotakā;
दिब्बगन्धा पवायन्ति, दिसा सब्बानि सोभयं।
Dibbagandhā pavāyanti, disā sabbāni sobhayaṃ;
सादरा विनतानेव, समयो ते महायस॥
Sādarā vinatāneva, samayo te mahāyasa.
‘‘सुपत्ता गन्धसम्पन्ना, केतकी धनुकेतकी।
‘‘Supattā gandhasampannā, ketakī dhanuketakī;
सुगन्धा सम्पवायन्ति, दिसा सब्बाभिगन्धिनो।
Sugandhā sampavāyanti, disā sabbābhigandhino;
सादरा पूजयन्ताव, समयो ते महायस॥
Sādarā pūjayantāva, samayo te mahāyasa.
‘‘मल्लिका जातिसुमना, सुगन्धा खुद्दमल्लिका।
‘‘Mallikā jātisumanā, sugandhā khuddamallikā;
दिसा सब्बा पवायन्ति, उभो मग्गे पसोभयं।
Disā sabbā pavāyanti, ubho magge pasobhayaṃ;
सादरा ते पलम्बन्ति, समयो ते महायस॥
Sādarā te palambanti, samayo te mahāyasa.
‘‘सिन्धुवारा सीतगन्धा, सुगन्धा मालुतेरिता।
‘‘Sindhuvārā sītagandhā, sugandhā māluteritā;
दिसा सब्बाभिपूजेन्ता, उभो मग्गे पसोभयं।
Disā sabbābhipūjentā, ubho magge pasobhayaṃ;
सादरा विनतुग्गग्गा, समयो ते महायस॥
Sādarā vinatuggaggā, samayo te mahāyasa.
‘‘सीहा केसरसीहा च, चतुप्पदनिसेविता।
‘‘Sīhā kesarasīhā ca, catuppadanisevitā;
अच्छम्भीता सुरापाने, मिगराजा पतापिनो॥
Acchambhītā surāpāne, migarājā patāpino.
‘‘सीहनादेन पूजेन्ति, सादरा ते मिगाभिभू।
‘‘Sīhanādena pūjenti, sādarā te migābhibhū;
मग्गम्हि उभतो वूळ्हा, समयो ते महायस॥
Maggamhi ubhato vūḷhā, samayo te mahāyasa.
‘‘ब्यग्घा सिन्धवा नकुला, साधुरूपा भयानका।
‘‘Byagghā sindhavā nakulā, sādhurūpā bhayānakā;
आकासे सम्पतन्ताव, निब्भीता येन केनचि।
Ākāse sampatantāva, nibbhītā yena kenaci;
तेहि ते सादरा नता, समयो ते महायस॥
Tehi te sādarā natā, samayo te mahāyasa.
‘‘तिधा पभिन्ना छद्दन्ता, सुरूपा सुस्सरा सुभा।
‘‘Tidhā pabhinnā chaddantā, surūpā sussarā subhā;
सत्तप्पतिट्ठितङ्गा ते, उभो मग्गेसु कूजिनो।
Sattappatiṭṭhitaṅgā te, ubho maggesu kūjino;
सादरा हासमानाव, समयो ते महायस॥
Sādarā hāsamānāva, samayo te mahāyasa.
‘‘मिगा वराहा पसदा, चित्रासावयवा सुभा।
‘‘Migā varāhā pasadā, citrāsāvayavā subhā;
आरोहपरिणाहेन, सुरूपा अङ्गसंयुता।
Ārohapariṇāhena, surūpā aṅgasaṃyutā;
उभो मग्गे गायमानाव, समयो ते महायस॥
Ubho magge gāyamānāva, samayo te mahāyasa.
‘‘गोकण्णा सरभा रुरू, आरोहपरिणाहिनो।
‘‘Gokaṇṇā sarabhā rurū, ārohapariṇāhino;
सुरूपा अङ्गसम्पन्ना, सेवमानाव अच्छरुं।
Surūpā aṅgasampannā, sevamānāva accharuṃ;
सेवमाना तेहि तदा, समयो ते महायस॥
Sevamānā tehi tadā, samayo te mahāyasa.
‘‘दीपी अच्छा तरच्छा च, तुदरा वरुणा सदा।
‘‘Dīpī acchā taracchā ca, tudarā varuṇā sadā;
ते दानि सिक्खिता सब्बे, मेत्ताय तव तादिनो।
Te dāni sikkhitā sabbe, mettāya tava tādino;
ते पच्चसेवका अद्धा, समयो ते महायस॥
Te paccasevakā addhā, samayo te mahāyasa.
‘‘ससा सिङ्गाला नकुला, कलन्दकाळका बहू।
‘‘Sasā siṅgālā nakulā, kalandakāḷakā bahū;
कस्तुरा सूरा गन्धा ते, केवला गायमानाव॥
Kasturā sūrā gandhā te, kevalā gāyamānāva.
समयो ते महायस।
Samayo te mahāyasa;
‘‘मयूरा नीलगीवा ते, सुसिखा सुभपक्खिका।
‘‘Mayūrā nīlagīvā te, susikhā subhapakkhikā;
सुपिञ्छा ते सुनादा च, वेळुरियमणिसन्निभा।
Supiñchā te sunādā ca, veḷuriyamaṇisannibhā;
नादं करोन्ता पूजेन्ति, कालो ते पितुदस्सने॥
Nādaṃ karontā pūjenti, kālo te pitudassane.
‘‘सुवण्णचित्रहंसा च, जवहंसा विहाचरा।
‘‘Suvaṇṇacitrahaṃsā ca, javahaṃsā vihācarā;
ते सब्बे आसया छुद्धा, जिनदस्सनब्यावटा।
Te sabbe āsayā chuddhā, jinadassanabyāvaṭā;
मधुरस्सरेन कूजन्ति, कालो ते पितुदस्सने॥
Madhurassarena kūjanti, kālo te pitudassane.
‘‘हंसा कोञ्चा सुनदा ते, चक्कवाका नदीचरा।
‘‘Haṃsā koñcā sunadā te, cakkavākā nadīcarā;
बका बलाका रुचिरा, जलकाका सरकुक्कुटा।
Bakā balākā rucirā, jalakākā sarakukkuṭā;
सादराभिनादिनो एते, कालो ते पितुदस्सने॥
Sādarābhinādino ete, kālo te pitudassane.
‘‘चित्रा सुरूपा सुस्सरा, साळिका सुवतण्डिका।
‘‘Citrā surūpā sussarā, sāḷikā suvataṇḍikā;
रुक्खग्गा सम्पतन्ता ते, उभो मग्गेसु कूजिनो।
Rukkhaggā sampatantā te, ubho maggesu kūjino;
तेसु तेसु निकूजन्ति, कालो ते पितुदस्सने॥
Tesu tesu nikūjanti, kālo te pitudassane.
‘‘कोकिला सकला चित्रा, सदा मञ्जुस्सरा वरा।
‘‘Kokilā sakalā citrā, sadā mañjussarā varā;
विम्हापिता ते जनतं, सद्धिमित्तादिके सुरा।
Vimhāpitā te janataṃ, saddhimittādike surā;
सरेहि पूजयन्ताव, कालो ते पितुदस्सने॥
Sarehi pūjayantāva, kālo te pitudassane.
‘‘भिङ्का कुररा सारा, पूरिता कानने सदा।
‘‘Bhiṅkā kurarā sārā, pūritā kānane sadā;
निन्नादयन्ता पवनं, अञ्ञमञ्ञसमङ्गिनो।
Ninnādayantā pavanaṃ, aññamaññasamaṅgino;
गायमाना सरेनेव, कालो ते पितुदस्सने॥
Gāyamānā sareneva, kālo te pitudassane.
‘‘तित्तिरा सुसरा सारा, सुसरा वनकुक्कुटा।
‘‘Tittirā susarā sārā, susarā vanakukkuṭā;
मञ्जुस्सरा रामणेय्या, कालो ते पितुदस्सने॥
Mañjussarā rāmaṇeyyā, kālo te pitudassane.
‘‘सेतवालुकसञ्छन्ना, सुपतित्था मनोरमा।
‘‘Setavālukasañchannā, supatitthā manoramā;
मधुरोदकसम्पुण्णा, सरा जोतन्ति ते सदा।
Madhurodakasampuṇṇā, sarā jotanti te sadā;
तत्थ न्हत्वा पिवित्वा च, समयो ते ञातिदस्सने॥
Tattha nhatvā pivitvā ca, samayo te ñātidassane.
‘‘कुम्भीरामकराकिण्णा , वलया मुञ्जरोहिता।
‘‘Kumbhīrāmakarākiṇṇā , valayā muñjarohitā;
मच्छकच्छपब्याविद्धा, सरा सीतोदका सुभा।
Macchakacchapabyāviddhā, sarā sītodakā subhā;
तत्थ न्हत्वा पिवित्वा च, समयो ते ञातिदस्सने॥
Tattha nhatvā pivitvā ca, samayo te ñātidassane.
‘‘नीलुप्पलसमाकिण्णा, तथा रत्तुप्पलेहि च।
‘‘Nīluppalasamākiṇṇā, tathā rattuppalehi ca;
कुमुदुप्पलसंकिण्णा, सरा सोभन्तिनेकधा।
Kumuduppalasaṃkiṇṇā, sarā sobhantinekadhā;
तत्थ सीतलका तोया, समयो ते ञातिदस्सने॥
Tattha sītalakā toyā, samayo te ñātidassane.
‘‘पुण्डरीकेहि सञ्छन्ना, पदुमेहि समोहता।
‘‘Puṇḍarīkehi sañchannā, padumehi samohatā;
उभो मग्गेसु सोभन्ति, पोक्खरञ्ञो तहिं तहिं।
Ubho maggesu sobhanti, pokkharañño tahiṃ tahiṃ;
तत्थोदकानि न्हायन्ति, समयो ते ञातिदस्सने॥
Tatthodakāni nhāyanti, samayo te ñātidassane.
‘‘सेतपुलिनसंकिण्णा, सुपतित्था मनोरमा।
‘‘Setapulinasaṃkiṇṇā, supatitthā manoramā;
सीतोदकमहोघेहि, सम्पुण्णा ता नदी सुभा।
Sītodakamahoghehi, sampuṇṇā tā nadī subhā;
उभो मग्गेहि सन्दन्ति, समयो ते ञातिदस्सने॥
Ubho maggehi sandanti, samayo te ñātidassane.
‘‘मग्गस्स उभतोपस्से, गामनिगमसमाकुला।
‘‘Maggassa ubhatopasse, gāmanigamasamākulā;
सद्धा पसन्ना जनता, रतनत्तयमामका।
Saddhā pasannā janatā, ratanattayamāmakā;
तेसं सम्पुण्णसङ्कप्पो, समयो ते ञातिदस्सने॥
Tesaṃ sampuṇṇasaṅkappo, samayo te ñātidassane.
‘‘तेसु तेसु पदेसेसु, देवा मानुस्सका उभो।
‘‘Tesu tesu padesesu, devā mānussakā ubho;
गन्धमालाभिपूजेन्ति, समयो ते ञातिदस्सने’’ति॥
Gandhamālābhipūjenti, samayo te ñātidassane’’ti.
एवं थेरो सट्ठिमत्ताहि गाथाहि सत्थु गमनवण्णं संवण्णेसि। अथ खो भगवा ‘‘काळुदायी मम गमनं पत्थेति, पूरेस्सामिस्स सङ्कप्प’’न्ति तत्थ गमने बहूनं विसेसाधिगमं दिस्वा वीसतिसहस्सखीणासवपरिवुतो राजगहतो अतुरितचारिकावसेन वुत्तप्पकारफलाफले अनुभवन्तो द्विपदचतुप्पदादिसमूहानं सेवनपूजाय पूजियमानो वुत्तप्पकारसुगन्धपुप्फगन्धेहि गन्धियमानो गामनिगमवासीनं सङ्गहं कुरुमानो कपिलवत्थुगामिमग्गं पटिपज्जि। थेरो इद्धिया कपिलवत्थुं गन्त्वा रञ्ञो पुरतो आकासे ठितो अदिट्ठपुब्बं वेसं दिस्वा, रञ्ञा – ‘‘कोसि त्व’’न्ति पुच्छितो ‘‘सचे अमच्चपुत्तं तया भगवतो सन्तिके पेसितं न जानासि, एवं जानाही’’ति वदन्तो –
Evaṃ thero saṭṭhimattāhi gāthāhi satthu gamanavaṇṇaṃ saṃvaṇṇesi. Atha kho bhagavā ‘‘kāḷudāyī mama gamanaṃ pattheti, pūressāmissa saṅkappa’’nti tattha gamane bahūnaṃ visesādhigamaṃ disvā vīsatisahassakhīṇāsavaparivuto rājagahato aturitacārikāvasena vuttappakāraphalāphale anubhavanto dvipadacatuppadādisamūhānaṃ sevanapūjāya pūjiyamāno vuttappakārasugandhapupphagandhehi gandhiyamāno gāmanigamavāsīnaṃ saṅgahaṃ kurumāno kapilavatthugāmimaggaṃ paṭipajji. Thero iddhiyā kapilavatthuṃ gantvā rañño purato ākāse ṭhito adiṭṭhapubbaṃ vesaṃ disvā, raññā – ‘‘kosi tva’’nti pucchito ‘‘sace amaccaputtaṃ tayā bhagavato santike pesitaṃ na jānāsi, evaṃ jānāhī’’ti vadanto –
‘‘बुद्धस्स पुत्तोम्हि असय्हसाहिनो, अङ्गीरसस्सप्पटिमस्स तादिनो।
‘‘Buddhassa puttomhi asayhasāhino, aṅgīrasassappaṭimassa tādino;
पितुपिता मय्हं तुवंसि सक्क, धम्मेन मे गोतम अय्यकोसी’’ति॥ (थेरगा॰ ५३६) – गाथमाह।
Pitupitā mayhaṃ tuvaṃsi sakka, dhammena me gotama ayyakosī’’ti. (theragā. 536) – gāthamāha;
तत्थ बुद्धस्स पुत्तोम्हीति सब्बञ्ञुबुद्धस्स उरे वायामजनिताहि धम्मदेसनाहि जातताय ओरसपुत्तो अम्हि। असय्हसाहिनोति अभिसम्बोधितो पुब्बे ठपेत्वा महाबोधिसत्तं अञ्ञेहि सहितुं असक्कुणेय्यत्ता असय्हस्स सकलबोधिसम्भारस्स, महाकरुणाकरस्स च सहनतो ततो परम्पि अञ्ञेहि सहितुं अभिभवितुं असक्कुणेय्यत्ता असय्हानं पञ्चन्नं मारानं सहनतो अभिभवनतो आसयानुसयचरिताधिमुत्तिआदिविभागावबोधेन यथारहं वेनेय्यानं दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थेहि अनुसासनीसङ्खातस्स अञ्ञेहि असय्हस्स बुद्धकिच्चस्स सहनतो तत्थ वा साधुकारीभावतो असय्हसाहिनो। अङ्गीरसस्साति अङ्गीकतसीलादिसम्पत्तिकस्स। ‘‘अङ्गमङ्गेहि निच्छरणकओभासस्सा’’ति अपरे। केचि पन ‘‘अङ्गीरसो सिद्धत्थोति इमानि द्वे नामानि पितरायेव गहितानी’’ति वदन्ति। अप्पटिमस्साति अनुपमस्स इट्ठादीसु तादिलखणसम्पत्तिया तादिनो। पितुपिता मय्हं तुवंसीति अरियजातिवसेन मय्हं पितु सम्मासम्बुद्धस्स लोकवोहारवसेन त्वं पिता असि। सक्काति वंसेन राजानं आलपति। धम्मेनाति सभावेन अरियजातिलोकियजातीहि द्विन्नं जातीनं सभावसमोधानेन। गोतमाति गोत्तेन राजानं आलपति। अय्यकोसीति पितामहो अहोसि। एत्थ च ‘‘बुद्धस्स पुत्तोम्ही’’तिआदिं वदन्तो थेरो अञ्ञं ब्याकासि।
Tattha buddhassa puttomhīti sabbaññubuddhassa ure vāyāmajanitāhi dhammadesanāhi jātatāya orasaputto amhi. Asayhasāhinoti abhisambodhito pubbe ṭhapetvā mahābodhisattaṃ aññehi sahituṃ asakkuṇeyyattā asayhassa sakalabodhisambhārassa, mahākaruṇākarassa ca sahanato tato parampi aññehi sahituṃ abhibhavituṃ asakkuṇeyyattā asayhānaṃ pañcannaṃ mārānaṃ sahanato abhibhavanato āsayānusayacaritādhimuttiādivibhāgāvabodhena yathārahaṃ veneyyānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi anusāsanīsaṅkhātassa aññehi asayhassa buddhakiccassa sahanato tattha vā sādhukārībhāvato asayhasāhino. Aṅgīrasassāti aṅgīkatasīlādisampattikassa. ‘‘Aṅgamaṅgehi niccharaṇakaobhāsassā’’ti apare. Keci pana ‘‘aṅgīraso siddhatthoti imāni dve nāmāni pitarāyeva gahitānī’’ti vadanti. Appaṭimassāti anupamassa iṭṭhādīsu tādilakhaṇasampattiyā tādino. Pitupitā mayhaṃ tuvaṃsīti ariyajātivasena mayhaṃ pitu sammāsambuddhassa lokavohāravasena tvaṃ pitā asi. Sakkāti vaṃsena rājānaṃ ālapati. Dhammenāti sabhāvena ariyajātilokiyajātīhi dvinnaṃ jātīnaṃ sabhāvasamodhānena. Gotamāti gottena rājānaṃ ālapati. Ayyakosīti pitāmaho ahosi. Ettha ca ‘‘buddhassa puttomhī’’tiādiṃ vadanto thero aññaṃ byākāsi.
एवं पन अत्तानं जानापेत्वा हट्ठतुट्ठेन रञ्ञा महारहे पल्लङ्के निसीदापेत्वा अत्तनो पटियादितस्स नानग्गरसभोजनस्स पत्तं पूरेत्वा पत्ते दिन्ने गमनाकारं दस्सेसि। ‘‘कस्मा गन्तुकामत्थ, भुञ्जथा’’ति वुत्ते, सत्थु सन्तिकं गन्त्वा भुञ्जिस्सामीति। कहं पन सत्थाति? वीसतिसहस्सभिक्खुपरिवारो तुम्हाकं दस्सनत्थाय मग्गं पटिपन्नोति। तुम्हे इमं पिण्डपातं भुञ्जथ, अञ्ञं भगवतो हरथ। याव च मम पुत्तो इमं नगरं पापुणाति, तावस्स इतोयेव पिण्डपातं हरथाति। थेरो भत्तकिच्चं कत्वा रञ्ञो च परिसाय च धम्मं देसेत्वा सत्थु आगमनतो पुरेतरमेव राजनिवेसनं रतनत्तयगुणेसु अभिप्पसन्नं करोन्तो सब्बेसं पस्सन्तानंयेव सत्थु आहरितब्बभत्तपुण्णं पत्तं आकासे विस्सज्जेत्वा सयम्पि वेहासं अब्भुग्गन्त्वा पिण्डपातं उपनेत्वा सत्थु हत्थे ठपेसि। सत्थापि तं पिण्डपातं परिभुञ्जि। एवं सट्ठियोजनं मग्गं दिवसे दिवसे योजनं गच्छन्तस्स भगवतो राजगेहतो भत्तं आहरित्वा अदासि। भगवा कमेन कपिलवत्थुनगरं पत्वा पुनदिवसे राजवीथियं पिण्डाय चरति। तं सुत्वा सुद्धोदनमहाराजा तत्थ गन्त्वा, ‘‘मा एवं कत्तब्बं मञ्ञि, नयिदं राजवंसप्पवेणी’’ति। ‘‘अयं तुम्हाकं, महाराज, वंसो, ईदिसो अम्हाकं पन बुद्धवंसो’’ति वत्वा –
Evaṃ pana attānaṃ jānāpetvā haṭṭhatuṭṭhena raññā mahārahe pallaṅke nisīdāpetvā attano paṭiyāditassa nānaggarasabhojanassa pattaṃ pūretvā patte dinne gamanākāraṃ dassesi. ‘‘Kasmā gantukāmattha, bhuñjathā’’ti vutte, satthu santikaṃ gantvā bhuñjissāmīti. Kahaṃ pana satthāti? Vīsatisahassabhikkhuparivāro tumhākaṃ dassanatthāya maggaṃ paṭipannoti. Tumhe imaṃ piṇḍapātaṃ bhuñjatha, aññaṃ bhagavato haratha. Yāva ca mama putto imaṃ nagaraṃ pāpuṇāti, tāvassa itoyeva piṇḍapātaṃ harathāti. Thero bhattakiccaṃ katvā rañño ca parisāya ca dhammaṃ desetvā satthu āgamanato puretarameva rājanivesanaṃ ratanattayaguṇesu abhippasannaṃ karonto sabbesaṃ passantānaṃyeva satthu āharitabbabhattapuṇṇaṃ pattaṃ ākāse vissajjetvā sayampi vehāsaṃ abbhuggantvā piṇḍapātaṃ upanetvā satthu hatthe ṭhapesi. Satthāpi taṃ piṇḍapātaṃ paribhuñji. Evaṃ saṭṭhiyojanaṃ maggaṃ divase divase yojanaṃ gacchantassa bhagavato rājagehato bhattaṃ āharitvā adāsi. Bhagavā kamena kapilavatthunagaraṃ patvā punadivase rājavīthiyaṃ piṇḍāya carati. Taṃ sutvā suddhodanamahārājā tattha gantvā, ‘‘mā evaṃ kattabbaṃ maññi, nayidaṃ rājavaṃsappaveṇī’’ti. ‘‘Ayaṃ tumhākaṃ, mahārāja, vaṃso, īdiso amhākaṃ pana buddhavaṃso’’ti vatvā –
‘‘उत्तिट्ठे नप्पमज्जेय्य, धम्मं सुचरितं चरे।
‘‘Uttiṭṭhe nappamajjeyya, dhammaṃ sucaritaṃ care;
धम्मचारी सुखं सेति, अस्मिं लोके परम्हि च॥
Dhammacārī sukhaṃ seti, asmiṃ loke paramhi ca.
‘‘धम्मं चरे सुचरितं, न नं दुच्चरितं चरे।
‘‘Dhammaṃ care sucaritaṃ, na naṃ duccaritaṃ care;
धम्मचारी सुखं सेति, अस्मिं लोके परम्हि चा’’ति॥ (ध॰ प॰ १६८-१६९) –
Dhammacārī sukhaṃ seti, asmiṃ loke paramhi cā’’ti. (dha. pa. 168-169) –
धम्मं देसेसि। राजा सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। ततो राजा बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं निमन्तेत्वा सकमन्दिरे भोजेत्वा सम्पवारेत्वा भोजनावसाने धम्मपालजातकं (जा॰ १.१०.९२ आदयो) सुत्वा सपरिसो अनागामिफले पतिट्ठहि। अपरभागे सेतच्छत्तस्स हेट्ठा निपन्नोव अरहत्तं पत्वा परिनिब्बायि।
Dhammaṃ desesi. Rājā sotāpattiphale patiṭṭhahi. Tato rājā buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ nimantetvā sakamandire bhojetvā sampavāretvā bhojanāvasāne dhammapālajātakaṃ (jā. 1.10.92 ādayo) sutvā sapariso anāgāmiphale patiṭṭhahi. Aparabhāge setacchattassa heṭṭhā nipannova arahattaṃ patvā parinibbāyi.
ततो भगवा राहुलमातुया बिम्बादेविया पासादं गन्त्वा तस्सा धम्मं देसेत्वा सोकं विनोदेत्वा चन्दकिन्नरीजातकदेसनाय (जा॰ १.१४.१८ आदयो) पसादं जनेत्वा निग्रोधारामं अगमासि। अथ बिम्बादेवी पुत्तं राहुलकुमारं आह – ‘‘गच्छ, तव पितु सन्तकं धनं याचाही’’ति। कुमारो ‘‘दायज्जं , मे समण, देही’’ति वत्वा भगवन्तं अनुबन्धित्वा, ‘‘सुखा, ते समण, छाया’’ति वदन्तो गच्छति। तं भगवा निग्रोधारामं नेत्वा ‘‘लोकुतरदायज्जं गण्हाही’’ति वत्वा पब्बाजेसि। अथ भगवा अरियगणमज्झे निसिन्नो ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं कुलप्पसादकानं यदिदं काळुदायी’’ति (अ॰ नि॰ १.२१९, २२५) थेरं एतदग्गे ठपेसि।
Tato bhagavā rāhulamātuyā bimbādeviyā pāsādaṃ gantvā tassā dhammaṃ desetvā sokaṃ vinodetvā candakinnarījātakadesanāya (jā. 1.14.18 ādayo) pasādaṃ janetvā nigrodhārāmaṃ agamāsi. Atha bimbādevī puttaṃ rāhulakumāraṃ āha – ‘‘gaccha, tava pitu santakaṃ dhanaṃ yācāhī’’ti. Kumāro ‘‘dāyajjaṃ , me samaṇa, dehī’’ti vatvā bhagavantaṃ anubandhitvā, ‘‘sukhā, te samaṇa, chāyā’’ti vadanto gacchati. Taṃ bhagavā nigrodhārāmaṃ netvā ‘‘lokutaradāyajjaṃ gaṇhāhī’’ti vatvā pabbājesi. Atha bhagavā ariyagaṇamajjhe nisinno ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ kulappasādakānaṃ yadidaṃ kāḷudāyī’’ti (a. ni. 1.219, 225) theraṃ etadagge ṭhapesi.
१६५. थेरो पत्तएतदग्गट्ठानो अत्तनो पुब्बकम्मं सरित्वा सोमनस्सजातो पुब्बचरितापदानं पकासेन्तो पदुमुत्तरो नाम जिनोतिआदिगाथायो अभासि। तत्थ अनुत्तानपदमेव वण्णयिस्साम।
165. Thero pattaetadaggaṭṭhāno attano pubbakammaṃ saritvā somanassajāto pubbacaritāpadānaṃ pakāsento padumuttaro nāma jinotiādigāthāyo abhāsi. Tattha anuttānapadameva vaṇṇayissāma.
१६६. गुणागुणविदूति गुणञ्च अगुणञ्च गुणागुणं, वण्णावण्णं, कुसलाकुसलं वा तं जानातीति गुणागुणविदू। कतञ्ञूति अञ्ञेहि कतगुणं जानातीति कतञ्ञू, एकदिवसम्पि भत्तदानादिना कतूपकारस्स रज्जम्पि दातुं समत्थत्ता कतञ्ञू। कतवेदीति कतं विन्दति अनुभवति सम्पटिच्छतीति कतवेदी। तित्थे योजेति पाणिनेति सब्बसत्ते निब्बानपवेसनुपाये कुसलपथे मग्गे धम्मदेसनाय योजेति सम्पयोजेति पतिट्ठापेतीति अत्थो। सेसं उत्तानत्थमेव। गमनवण्णनगाथानमत्थो थेरगाथायं वुत्तोयेवाति।
166.Guṇāguṇavidūti guṇañca aguṇañca guṇāguṇaṃ, vaṇṇāvaṇṇaṃ, kusalākusalaṃ vā taṃ jānātīti guṇāguṇavidū. Kataññūti aññehi kataguṇaṃ jānātīti kataññū, ekadivasampi bhattadānādinā katūpakārassa rajjampi dātuṃ samatthattā kataññū. Katavedīti kataṃ vindati anubhavati sampaṭicchatīti katavedī. Titthe yojeti pāṇineti sabbasatte nibbānapavesanupāye kusalapathe magge dhammadesanāya yojeti sampayojeti patiṭṭhāpetīti attho. Sesaṃ uttānatthameva. Gamanavaṇṇanagāthānamattho theragāthāyaṃ vuttoyevāti.
काळुदायित्थेरअपदानवण्णना समत्ता।
Kāḷudāyittheraapadānavaṇṇanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / अपदानपाळि • Apadānapāḷi / ६. काळुदायित्थेरअपदानं • 6. Kāḷudāyittheraapadānaṃ
