| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
१०. दसकनिपातो
10. Dasakanipāto
१. काळुदायित्थेरगाथावण्णना
1. Kāḷudāyittheragāthāvaṇṇanā
दसकनिपाते अङ्गारिनोतिआदिका आयस्मतो काळुदायित्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पदुमुत्तरबुद्धस्स काले हंसवतीनगरे कुलगेहे निब्बत्तो सत्थु धम्मदेसनं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं कुलप्पसादकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा तज्जं अभिनीहारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि।
Dasakanipāte aṅgārinotiādikā āyasmato kāḷudāyittherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi padumuttarabuddhassa kāle haṃsavatīnagare kulagehe nibbatto satthu dhammadesanaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ kulappasādakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā tajjaṃ abhinīhārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi.
सो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो अम्हाकं बोधिसत्तस्स मातुकुच्छियं पटिसन्धिग्गहणदिवसे कपिलवत्थुस्मिंयेव अमच्चगेहे पटिसन्धिं गण्हि। बोधिसत्तेन सद्धिं एकदिवसंयेव जातोति तंदिवसंयेव नं दुकूलचुम्बटे निपज्जापेत्वा बोधिसत्तस्स उपट्ठानं नयिंसु। बोधिसत्तेन हि सद्धिं बोधिरुक्खो, राहुलमाता, चत्तारो निधी, आरोहनियहत्थी, अस्सकण्डको, छन्नो काळुदायीति इमे सत्त एकदिवसंयेव जातत्ता सहजाता नाम अहेसुं। अथस्स नामग्गहणदिवसे सकलनगरस्स उदग्गचित्तदिवसे जातत्ता उदायीत्वेव नामं अकंसु, थोकं काळधातुकत्ता पन काळुदायीति पञ्ञायित्थ। सो बोधिसत्तेन सद्धिं कुमारकीळं कीळन्तो वुद्धिं अगमासि।
So yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto amhākaṃ bodhisattassa mātukucchiyaṃ paṭisandhiggahaṇadivase kapilavatthusmiṃyeva amaccagehe paṭisandhiṃ gaṇhi. Bodhisattena saddhiṃ ekadivasaṃyeva jātoti taṃdivasaṃyeva naṃ dukūlacumbaṭe nipajjāpetvā bodhisattassa upaṭṭhānaṃ nayiṃsu. Bodhisattena hi saddhiṃ bodhirukkho, rāhulamātā, cattāro nidhī, ārohaniyahatthī, assakaṇḍako, channo kāḷudāyīti ime satta ekadivasaṃyeva jātattā sahajātā nāma ahesuṃ. Athassa nāmaggahaṇadivase sakalanagarassa udaggacittadivase jātattā udāyītveva nāmaṃ akaṃsu, thokaṃ kāḷadhātukattā pana kāḷudāyīti paññāyittha. So bodhisattena saddhiṃ kumārakīḷaṃ kīḷanto vuddhiṃ agamāsi.
अपरभागे लोकनाथे महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा अनुक्कमेन सब्बञ्ञुतं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्के राजगहं उपनिस्साय वेळुवने विहरन्ते सुद्धोदनमहाराजा तं पवत्तिं सुत्वा पुरिससहस्सपरिवारं एकं अमच्चं ‘‘पुत्तं मे इधानेही’’ति पेसेसि। सो धम्मदेसनावेलाय सत्थु सन्तिकं गन्त्वा परिसपरियन्ते ठितो धम्मं सुत्वा सपरिसो अरहत्तं पापुणि। अथ ने सत्था ‘‘एथ, भिक्खवो’’ति हत्थं पसारेति। सब्बे तङ्खणंयेव इद्धिमयपत्तचीवरधरा वस्ससट्ठिकत्थेरा विय अहेसुं। अरहत्तं पत्ततो पट्ठाय पन अरिया मज्झत्ताव होन्ति, तस्मा रञ्ञा पहितसासनं दसबलस्स न कथेसि। राजा ‘‘नेव गतबलकोट्ठको आगच्छति, न सासनं सुय्यती’’ति अपरम्पि अमच्चं पुरिससहस्सेन पेसेसि । तस्मिम्पि तथा पटिपन्ने अपरन्ति एवं नवहि अमच्चेहि सद्धिं नव पुरिससहस्सानि पेसेसि सब्बे अरहत्तं पत्वा तुण्ही अहेसुं।
Aparabhāge lokanāthe mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā anukkamena sabbaññutaṃ patvā pavattitavaradhammacakke rājagahaṃ upanissāya veḷuvane viharante suddhodanamahārājā taṃ pavattiṃ sutvā purisasahassaparivāraṃ ekaṃ amaccaṃ ‘‘puttaṃ me idhānehī’’ti pesesi. So dhammadesanāvelāya satthu santikaṃ gantvā parisapariyante ṭhito dhammaṃ sutvā sapariso arahattaṃ pāpuṇi. Atha ne satthā ‘‘etha, bhikkhavo’’ti hatthaṃ pasāreti. Sabbe taṅkhaṇaṃyeva iddhimayapattacīvaradharā vassasaṭṭhikattherā viya ahesuṃ. Arahattaṃ pattato paṭṭhāya pana ariyā majjhattāva honti, tasmā raññā pahitasāsanaṃ dasabalassa na kathesi. Rājā ‘‘neva gatabalakoṭṭhako āgacchati, na sāsanaṃ suyyatī’’ti aparampi amaccaṃ purisasahassena pesesi . Tasmimpi tathā paṭipanne aparanti evaṃ navahi amaccehi saddhiṃ nava purisasahassāni pesesi sabbe arahattaṃ patvā tuṇhī ahesuṃ.
अथ राजा चिन्तेसि – ‘‘एत्तका जना मयि सिनेहाभावेन दसबलस्स इधागमनत्थाय न किञ्चि कथयिंसु, अयं खो पन उदायी दसबलेन समवयो सहपंसुकीळिको, मयि च सिनेहवा, इमं पेसेस्सामी’’ति तं पक्कोसापेत्वा, ‘‘तात, त्वं पुरिससहस्सपरिवारो राजगहं गन्त्वा दसबलं आनेही’’ति वत्वा पेसेसि। सो पन गच्छन्तो ‘‘सचाहं, देव, पब्बजितुं लभिस्सामि, एवाहं भगवन्तं इधानेस्सामी’’ति वत्वा ‘‘यं किञ्चि कत्वा मम पुत्तं दस्सेही’’ति वुत्तो राजगहं गन्त्वा सत्थु धम्मदेसनावेलाय परिसपरियन्ते ठितो धम्मं सुत्वा सपरिवारो अरहत्तं पत्वा एहिभिक्खुभावे पतिट्ठासि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर १.४.४८-६३) –
Atha rājā cintesi – ‘‘ettakā janā mayi sinehābhāvena dasabalassa idhāgamanatthāya na kiñci kathayiṃsu, ayaṃ kho pana udāyī dasabalena samavayo sahapaṃsukīḷiko, mayi ca sinehavā, imaṃ pesessāmī’’ti taṃ pakkosāpetvā, ‘‘tāta, tvaṃ purisasahassaparivāro rājagahaṃ gantvā dasabalaṃ ānehī’’ti vatvā pesesi. So pana gacchanto ‘‘sacāhaṃ, deva, pabbajituṃ labhissāmi, evāhaṃ bhagavantaṃ idhānessāmī’’ti vatvā ‘‘yaṃ kiñci katvā mama puttaṃ dassehī’’ti vutto rājagahaṃ gantvā satthu dhammadesanāvelāya parisapariyante ṭhito dhammaṃ sutvā saparivāro arahattaṃ patvā ehibhikkhubhāve patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.4.48-63) –
‘‘पदुमुत्तरबुद्धस्स, लोकजेट्ठस्स तादिनो।
‘‘Padumuttarabuddhassa, lokajeṭṭhassa tādino;
अद्धानं पटिपन्नस्स, चरतो चारिकं तदा॥
Addhānaṃ paṭipannassa, carato cārikaṃ tadā.
‘‘सुफुल्लं पदुमं गय्ह, उप्पलं मल्लिकञ्चहं।
‘‘Suphullaṃ padumaṃ gayha, uppalaṃ mallikañcahaṃ;
परमन्नं गहेत्वान, अदासिं सत्थुनो अहं॥
Paramannaṃ gahetvāna, adāsiṃ satthuno ahaṃ.
‘‘परिभुञ्जि महावीरो, परमन्नं सुभोजनं।
‘‘Paribhuñji mahāvīro, paramannaṃ subhojanaṃ;
तञ्च पुप्फं गहेत्वान, जनस्स सम्पदस्सयि॥
Tañca pupphaṃ gahetvāna, janassa sampadassayi.
‘‘इट्ठं कन्तं पियं लोके, जलजं पुप्फमुत्तमं।
‘‘Iṭṭhaṃ kantaṃ piyaṃ loke, jalajaṃ pupphamuttamaṃ;
सुदुक्करं कतं तेन, यो मे पुप्फं अदासिदं॥
Sudukkaraṃ kataṃ tena, yo me pupphaṃ adāsidaṃ.
‘‘यो पुप्फमभिरोपेसि, परमन्नञ्चदासि मे।
‘‘Yo pupphamabhiropesi, paramannañcadāsi me;
तमहं कित्तयिस्सामि, सुणाथ मम भासतो॥
Tamahaṃ kittayissāmi, suṇātha mama bhāsato.
‘‘दस अट्ठ चक्खत्तुं सो, देवरज्जं करिस्सति।
‘‘Dasa aṭṭha cakkhattuṃ so, devarajjaṃ karissati;
उप्पलं पदुमञ्चापि, मल्लिकञ्च तदुत्तरि॥
Uppalaṃ padumañcāpi, mallikañca taduttari.
‘‘अस्स पुञ्ञविपाकेन, दिब्बगन्धसमायुतं।
‘‘Assa puññavipākena, dibbagandhasamāyutaṃ;
आकासे छदनं कत्वा, धारयिस्सति तावदे॥
Ākāse chadanaṃ katvā, dhārayissati tāvade.
‘‘पञ्चवीसतिक्खत्तुञ्च , चक्कवत्ती भविस्सति।
‘‘Pañcavīsatikkhattuñca , cakkavattī bhavissati;
पथब्या रज्जं पञ्चसतं, वसुधं आवसिस्सति॥
Pathabyā rajjaṃ pañcasataṃ, vasudhaṃ āvasissati.
‘‘कप्पसतसहस्सम्हि, ओक्काककुलसम्भवो।
‘‘Kappasatasahassamhi, okkākakulasambhavo;
गोतमो नाम गोत्तेन, सत्था लोके भविस्सति॥
Gotamo nāma gottena, satthā loke bhavissati.
‘‘सककम्माभिरद्धो सो, सुक्कमूलेन चोदितो।
‘‘Sakakammābhiraddho so, sukkamūlena codito;
सक्यानं नन्दिजननो, ञातिबन्धु भविस्सति॥
Sakyānaṃ nandijanano, ñātibandhu bhavissati.
‘‘सो पच्छा पब्बजित्वान, सुक्कमूलेन चोदितो।
‘‘So pacchā pabbajitvāna, sukkamūlena codito;
सब्बासवे परिञ्ञाय, निब्बायिस्सतिनासवो॥
Sabbāsave pariññāya, nibbāyissatināsavo.
‘‘पटिसम्भिदमनुप्पत्तं, कतकिच्चमनासवं।
‘‘Paṭisambhidamanuppattaṃ, katakiccamanāsavaṃ;
गोतमो लोकबन्धु तं, एतदग्गे ठपेस्सति॥
Gotamo lokabandhu taṃ, etadagge ṭhapessati.
‘‘पधानपहितत्तो सो, उपसन्तो निरूपधि।
‘‘Padhānapahitatto so, upasanto nirūpadhi;
उदायी नाम नामेन, हेस्सति सत्थु सावको॥
Udāyī nāma nāmena, hessati satthu sāvako.
‘‘रागो दोसो च मोहो च, मानो मक्खो च धंसितो।
‘‘Rāgo doso ca moho ca, māno makkho ca dhaṃsito;
सब्बासवे परिञ्ञाय, विहरामि अनासवो॥
Sabbāsave pariññāya, viharāmi anāsavo.
‘‘तोसयिञ्चापि सम्बुद्धं, आतापी निपको अहं।
‘‘Tosayiñcāpi sambuddhaṃ, ātāpī nipako ahaṃ;
पसादितो च सम्बुद्धो, एतदग्गे ठपेसि मं॥
Pasādito ca sambuddho, etadagge ṭhapesi maṃ.
‘‘पटिसम्भिदा चतस्सो…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Paṭisambhidā catasso…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा ‘‘न तावायं दसबलस्स कुलनगरं गन्तुं कालो, वसन्ते पन उपगते पुप्फितेसु वनसण्डेसु हरिततिणसञ्छन्नाय भूमिया गमनकालो भविस्सती’’ति कालं पटिमानेन्तो वसन्ते सम्पत्ते सत्थु कुलनगरं गन्तुं गमनमग्गवण्णं संवण्णेन्तो –
Arahattaṃ pana patvā ‘‘na tāvāyaṃ dasabalassa kulanagaraṃ gantuṃ kālo, vasante pana upagate pupphitesu vanasaṇḍesu haritatiṇasañchannāya bhūmiyā gamanakālo bhavissatī’’ti kālaṃ paṭimānento vasante sampatte satthu kulanagaraṃ gantuṃ gamanamaggavaṇṇaṃ saṃvaṇṇento –
५२७.
527.
‘‘अङ्गारिनो दानि दुमा भदन्ते, फलेसिनो छदनं विप्पहाय।
‘‘Aṅgārino dāni dumā bhadante, phalesino chadanaṃ vippahāya;
ते अच्चिमन्तोव पभासयन्ति, समयो महावीर भागीरसानं॥
Te accimantova pabhāsayanti, samayo mahāvīra bhāgīrasānaṃ.
५२८.
528.
‘‘दुमानि फुल्लानि मनोरमानि, समन्ततो सब्बदिसा पवन्ति।
‘‘Dumāni phullāni manoramāni, samantato sabbadisā pavanti;
पत्तं पहाय फलमाससाना, कालो इतो पक्कमनाय वीर॥
Pattaṃ pahāya phalamāsasānā, kālo ito pakkamanāya vīra.
५२९.
529.
‘‘नेवातिसीतं न पनातिउण्हं, सुखा उतु अद्धनिया भदन्ते।
‘‘Nevātisītaṃ na panātiuṇhaṃ, sukhā utu addhaniyā bhadante;
पस्सन्तु तं साकिया कोळिया च, पच्छामुखं रोहिनियं तरन्तं॥
Passantu taṃ sākiyā koḷiyā ca, pacchāmukhaṃ rohiniyaṃ tarantaṃ.
५३०.
530.
‘‘आसाय कसते खेत्तं, बीजं आसाय वप्पति।
‘‘Āsāya kasate khettaṃ, bījaṃ āsāya vappati;
आसाय वाणिजा यन्ति, समुद्दं धनहारका।
Āsāya vāṇijā yanti, samuddaṃ dhanahārakā;
याय आसाय तिट्ठामि, सा मे आसा समिज्झतु॥
Yāya āsāya tiṭṭhāmi, sā me āsā samijjhatu.
५३१.
531.
‘‘पुनप्पुनञ्चेव वपन्ति बीजं, पुनप्पुनं वस्सति देवराजा।
‘‘Punappunañceva vapanti bījaṃ, punappunaṃ vassati devarājā;
पुनप्पुनं खेत्तं कसन्ति कस्सका, पुनप्पुनं धञ्ञमुपेति रट्ठं॥
Punappunaṃ khettaṃ kasanti kassakā, punappunaṃ dhaññamupeti raṭṭhaṃ.
५३२.
532.
‘‘पुनप्पुनं याचनका चरन्ति, पुनप्पुनं दानपती ददन्ति।
‘‘Punappunaṃ yācanakā caranti, punappunaṃ dānapatī dadanti;
पुनप्पुनं दानपती ददित्वा, पुनप्पुनं सग्गमुपेन्ति ठानं॥
Punappunaṃ dānapatī daditvā, punappunaṃ saggamupenti ṭhānaṃ.
५३३.
533.
‘‘वीरो हवे सत्तयुगं पुनेति, यस्मिं कुले जायति भूरिपञ्ञो।
‘‘Vīro have sattayugaṃ puneti, yasmiṃ kule jāyati bhūripañño;
मञ्ञामहं सक्कति देवदेवो, तया हि जातो मुनि सच्चनामो॥
Maññāmahaṃ sakkati devadevo, tayā hi jāto muni saccanāmo.
५३४.
534.
‘‘सुद्धोदनो नाम पिता महेसिनो, बुद्धस्स माता पन मायनामा।
‘‘Suddhodano nāma pitā mahesino, buddhassa mātā pana māyanāmā;
या बोधिसत्तं परिहरिय कुच्छिना, कायस्स भेदा तिदिवम्हि मोदति॥
Yā bodhisattaṃ parihariya kucchinā, kāyassa bhedā tidivamhi modati.
५३५.
535.
‘‘सा गोतमी कालकता इतो चुता, दिब्बेहि कामेहि समङ्गिभूता।
‘‘Sā gotamī kālakatā ito cutā, dibbehi kāmehi samaṅgibhūtā;
सा मोदति कामगुणेहि पञ्चहि, परिवारिता देवगणेहि तेहि॥
Sā modati kāmaguṇehi pañcahi, parivāritā devagaṇehi tehi.
५३६.
536.
‘‘बुद्धस्स पुत्तोम्हि असय्हसाहिनो, अङ्गीरसस्सप्पटिमस्स तादिनो।
‘‘Buddhassa puttomhi asayhasāhino, aṅgīrasassappaṭimassa tādino;
पितुपिता मय्हं तुवंसि सक्क, धम्मेन मे गोतम अय्यकोसी’’ति॥ –
Pitupitā mayhaṃ tuvaṃsi sakka, dhammena me gotama ayyakosī’’ti. –
इमा गाथा अभासि।
Imā gāthā abhāsi.
तत्थ अङ्गारिनोति अङ्गारानि वियाति अङ्गारानि, रत्तपवाळवण्णानि रुक्खानं पुप्फपल्लवानि, तानि एतेसं सन्तीति अङ्गारिनो, अतिलोहितकुसुमकिसलयेहि अङ्गारवुट्ठिसंपरिकिण्णा वियाति अत्थो। इदानीति इमस्मिं काले। दुमाति रुक्खा। भदन्तेति, भद्दं अन्ते एतस्साति भदन्तेति एकस्स दकारस्स लोपं कत्वा वुच्चति, गुणविसेसयुत्तो, गुणविसेसयुत्तानञ्च अग्गभूतो सत्था। तस्मा भदन्तेति सत्थु आलपनं। पच्चत्तवचनञ्चेतं एकारन्तं ‘‘सुकटे पटिकम्मे सुखे दुक्खेपि चे’’तिआदीसु विय। इध पन सम्बोधनत्थे दट्ठब्बं। तेन वुत्तं ‘‘भदन्तेति आलपन’’न्ति। ‘‘भद्दसद्दसमानत्थं पदन्तरमेक’’न्ति केचि। फलानि एसन्तीति फलेसिनो। अचेतनेपि हि सचेतनकिरियमारोपेत्वा वोहरन्ति, यथा कुलं पतितुकामन्ति, फलानि गहेतुमारद्धा सम्पत्तिफलगहणकालाति अत्थो। छदनं विप्पहायाति पुराणपण्णानि पजहित्वा सम्पन्नपण्डुपलासाति अत्थो। तेति दुमा। अच्चिमन्तोव पभासयन्तीति दीपसिखावन्तो विय जलितअग्गी विय वा ओभासयन्ति सब्बा दिसाति अधिप्पायो। समयोति कालो, ‘‘अनुग्गहाया’’ति वचनसेसो। महावीराति महाविक्कन्त। भागी रसानन्ति अत्थरसादीनं भागी। वुत्तञ्हेतं धम्मसेनापतिना – ‘‘भागी वा भगवा अत्थरसस्स धम्मरसस्सा’’तिआदि (चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छानिद्देस २)। महावीर, भागीति च इदम्पि द्वयं सम्बोधनवचनं दट्ठब्बं। भागीरथानन्ति पन पाठे भगीरथो नाम आदिराजा। तब्बंसजातताय साकिया भागीरथा, तेसं भागीरथानं उपकारत्थन्ति अधिप्पायो।
Tattha aṅgārinoti aṅgārāni viyāti aṅgārāni, rattapavāḷavaṇṇāni rukkhānaṃ pupphapallavāni, tāni etesaṃ santīti aṅgārino, atilohitakusumakisalayehi aṅgāravuṭṭhisaṃparikiṇṇā viyāti attho. Idānīti imasmiṃ kāle. Dumāti rukkhā. Bhadanteti, bhaddaṃ ante etassāti bhadanteti ekassa dakārassa lopaṃ katvā vuccati, guṇavisesayutto, guṇavisesayuttānañca aggabhūto satthā. Tasmā bhadanteti satthu ālapanaṃ. Paccattavacanañcetaṃ ekārantaṃ ‘‘sukaṭe paṭikamme sukhe dukkhepi ce’’tiādīsu viya. Idha pana sambodhanatthe daṭṭhabbaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘bhadanteti ālapana’’nti. ‘‘Bhaddasaddasamānatthaṃ padantarameka’’nti keci. Phalāni esantīti phalesino. Acetanepi hi sacetanakiriyamāropetvā voharanti, yathā kulaṃ patitukāmanti, phalāni gahetumāraddhā sampattiphalagahaṇakālāti attho. Chadanaṃ vippahāyāti purāṇapaṇṇāni pajahitvā sampannapaṇḍupalāsāti attho. Teti dumā. Accimantova pabhāsayantīti dīpasikhāvanto viya jalitaaggī viya vā obhāsayanti sabbā disāti adhippāyo. Samayoti kālo, ‘‘anuggahāyā’’ti vacanaseso. Mahāvīrāti mahāvikkanta. Bhāgī rasānanti attharasādīnaṃ bhāgī. Vuttañhetaṃ dhammasenāpatinā – ‘‘bhāgī vā bhagavā attharasassa dhammarasassā’’tiādi (cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 2). Mahāvīra, bhāgīti ca idampi dvayaṃ sambodhanavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Bhāgīrathānanti pana pāṭhe bhagīratho nāma ādirājā. Tabbaṃsajātatāya sākiyā bhāgīrathā, tesaṃ bhāgīrathānaṃ upakāratthanti adhippāyo.
दुमानीति लिङ्गविपल्लासेन वुत्तं, दुमा रुक्खाति अत्थो। समन्ततो सब्बदिसा पवन्तीति, समन्ततो सब्बभागतो सब्बदिसासु च फुल्लानि, तथा फुल्लत्ता एव सब्बदिसा पवन्ति गन्धं विस्सज्जेन्ति। आसमानाति आसीसन्ता गहितुकामा। एवं रुक्खसोभाय गमनमग्गस्स रामणेय्यतं दस्सेत्वा इदानि ‘‘नेवातिसीत’’न्तिआदिना उतुसम्पत्तिं दस्सेति। सुखाति नातिसीतनातिउण्हभावेनेव सुखा इट्ठा। उतु अद्धनियाति अद्धानगमनयोग्गा उतु। पस्सन्तु तं साकिया कोळिया च, पच्छामुखं रोहिनियं तरन्तन्ति रोहिनी नाम नदी साकियकोळियजनपदानं अन्तरे उत्तरदिसतो दक्खिणमुखा सन्दति, राजगहं चस्सा पुरत्थिमदक्खिणाय दिसाय, तस्मा राजगहतो कपिलवत्थुं गन्तुं तं नदिं तरन्ता पच्छामुखा हुत्वा तरन्ति। तेनाह ‘‘पस्सन्तु तं…पे॰… तरन्त’’न्ति। ‘‘भगवन्तं पच्छामुखं रोहिनिं नाम नदिं अतिक्कमन्तं साकियकोळियजनपदवासिनो पस्सन्तू’’ति कपिलवत्थुगमनाय भगवन्तं आयाचन्तो उस्साहेति।
Dumānīti liṅgavipallāsena vuttaṃ, dumā rukkhāti attho. Samantato sabbadisā pavantīti, samantato sabbabhāgato sabbadisāsu ca phullāni, tathā phullattā eva sabbadisā pavanti gandhaṃ vissajjenti. Āsamānāti āsīsantā gahitukāmā. Evaṃ rukkhasobhāya gamanamaggassa rāmaṇeyyataṃ dassetvā idāni ‘‘nevātisīta’’ntiādinā utusampattiṃ dasseti. Sukhāti nātisītanātiuṇhabhāveneva sukhā iṭṭhā. Utu addhaniyāti addhānagamanayoggā utu. Passantu taṃ sākiyā koḷiyā ca, pacchāmukhaṃ rohiniyaṃ tarantanti rohinī nāma nadī sākiyakoḷiyajanapadānaṃ antare uttaradisato dakkhiṇamukhā sandati, rājagahaṃ cassā puratthimadakkhiṇāya disāya, tasmā rājagahato kapilavatthuṃ gantuṃ taṃ nadiṃ tarantā pacchāmukhā hutvā taranti. Tenāha ‘‘passantu taṃ…pe… taranta’’nti. ‘‘Bhagavantaṃ pacchāmukhaṃ rohiniṃ nāma nadiṃ atikkamantaṃ sākiyakoḷiyajanapadavāsino passantū’’ti kapilavatthugamanāya bhagavantaṃ āyācanto ussāheti.
इदानि अत्तनो पत्थनं उपमाहि पकासेन्तो ‘‘आसाय कसते’’ति गाथमाह। आसाय कसते खेत्तन्ति कस्सको कसन्तो खेत्तं फलासाय कसति। बीजं आसाय वप्पतीति कसित्वा च वपन्तेन फलासाय एव बीजं वप्पति निक्खिपीयति। आसाय वाणिजा यन्तीति धनहारका वाणिजा धनासाय समुद्दं तरितुं देसं उपगन्तुं समुद्दं नावाय यन्ति गच्छन्ति। याय आसाय तिट्ठामीति एवं अहम्पि याय आसाय पत्थनाय भगवा तुम्हाकं कपिलपुरगमनपत्थनाय इध तिट्ठामि। सा मे आसा समिज्झतु, तुम्हेहि ‘‘कपिलवत्थु गन्तब्ब’’न्ति वदति, आसाय सदिसताय चेत्थ कत्तुकम्यताछन्दं आसाति आह।
Idāni attano patthanaṃ upamāhi pakāsento ‘‘āsāya kasate’’ti gāthamāha. Āsāya kasate khettanti kassako kasanto khettaṃ phalāsāya kasati. Bījaṃ āsāya vappatīti kasitvā ca vapantena phalāsāya eva bījaṃ vappati nikkhipīyati. Āsāya vāṇijā yantīti dhanahārakā vāṇijā dhanāsāya samuddaṃ tarituṃ desaṃ upagantuṃ samuddaṃ nāvāya yanti gacchanti. Yāya āsāya tiṭṭhāmīti evaṃ ahampi yāya āsāya patthanāya bhagavā tumhākaṃ kapilapuragamanapatthanāya idha tiṭṭhāmi. Sā me āsā samijjhatu, tumhehi ‘‘kapilavatthu gantabba’’nti vadati, āsāya sadisatāya cettha kattukamyatāchandaṃ āsāti āha.
गमनमग्गसंवण्णनादिना अनेकवारं याचनाय कारणं दस्सेतुं ‘‘पुनप्पुन’’न्तिआदि वुत्तं। तस्सत्थो – सकिं वुत्तमत्तेन वप्पे असम्पज्जमाने कस्सका पुनप्पुनं दुतियम्पि ततियम्पि बीजं वपन्ति। पज्जुन्नो देवराजापि एकवारमेव अवस्सित्वा पुनप्पुनं कालेन कालं वस्सति। कस्सकापि एकवारमेव अकसित्वा सस्ससम्पत्तिअत्थं पंसुं कद्दमं वा मुदुं कातुं खेत्तं पुनप्पुनं कसन्ति। एकवारमेव धञ्ञं सङ्गहं कत्वा ‘‘अलमेत्तावता’’ति अपरितुस्सनतो कोट्ठागारादीसु पटिसामनवसेन मनुस्सेहि उपनीयमानं पुनप्पुनं सालिआदिधञ्ञं रट्ठं उपेति उपगच्छति।
Gamanamaggasaṃvaṇṇanādinā anekavāraṃ yācanāya kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘punappuna’’ntiādi vuttaṃ. Tassattho – sakiṃ vuttamattena vappe asampajjamāne kassakā punappunaṃ dutiyampi tatiyampi bījaṃ vapanti. Pajjunno devarājāpi ekavārameva avassitvā punappunaṃ kālena kālaṃ vassati. Kassakāpi ekavārameva akasitvā sassasampattiatthaṃ paṃsuṃ kaddamaṃ vā muduṃ kātuṃ khettaṃ punappunaṃ kasanti. Ekavārameva dhaññaṃ saṅgahaṃ katvā ‘‘alamettāvatā’’ti aparitussanato koṭṭhāgārādīsu paṭisāmanavasena manussehi upanīyamānaṃ punappunaṃ sāliādidhaññaṃ raṭṭhaṃ upeti upagacchati.
याचनकापि याचन्ता पुनप्पुनं कुलानि चरन्ति उपगच्छन्ति, न एकवारमेव, याचिता पन तेसं पुनप्पुनं दानपती ददन्ति, न सकिंयेव। तथा पन देय्यधम्मं पुनप्पुनं दानपती ददित्वा दानमयं पुञ्ञं उपचिनित्वा पुनप्पुनं अपरापरं सग्गमुपेन्ति ठानं पटिसन्धिवसेन देवलोकं उपगच्छन्ति। तस्मा अहम्पि पुनप्पुनं याचामि भगवा मय्हं मनोरथं मत्थकं पापेहीति अधिप्पायो।
Yācanakāpi yācantā punappunaṃ kulāni caranti upagacchanti, na ekavārameva, yācitā pana tesaṃ punappunaṃ dānapatī dadanti, na sakiṃyeva. Tathā pana deyyadhammaṃ punappunaṃ dānapatī daditvā dānamayaṃ puññaṃ upacinitvā punappunaṃ aparāparaṃ saggamupenti ṭhānaṃ paṭisandhivasena devalokaṃ upagacchanti. Tasmā ahampi punappunaṃ yācāmi bhagavā mayhaṃ manorathaṃ matthakaṃ pāpehīti adhippāyo.
इदानि यदत्थं सत्थारं कपिलवत्थुगमनं याचति, तं दस्सेतुं ‘‘वीरो हवे’’तिगाथमाह। तस्सत्थो – वीरो वीरियवा महाविक्कन्तो भूरिपञ्ञो महापञ्ञो पुरिसो यस्मिं कुले जायति निब्बत्तति, तत्थ हवे एकंसेन सत्तयुगं सत्तपुरिसयुगं यावसत्तमं पितामहयुगं सम्मापटिपत्तिया पुनेति सोधेतीति लोकवादो अतिवादो अञ्ञेसु। भगवा पन सब्बेसं देवानं उत्तमदेवताय देवदेवो पापनिवारणेन कल्याणपतिट्ठापनेन ततो परम्पि सोधेतुं सक्कति सक्कोतीति मञ्ञामि अहं। कस्मा? तया हि जातो मुनि सच्चनामो यस्मा तया सत्थारा अरियाय जातिया जातो मुनिभावो, मुनि वा समानो अत्तहितपरहितानं इधलोकपरलोकानञ्च मुननट्ठेन ‘‘मुनी’’ति अवितथनामो, मोनवा वा मुनि, ‘‘समणो पब्बजितो इसी’’ति अवितथनामो तया जातो। तस्मा सत्तानं एकन्तहितपटिलाभहेतुभावतो भगवा तव तत्थ गमनं याचामाति अत्थो।
Idāni yadatthaṃ satthāraṃ kapilavatthugamanaṃ yācati, taṃ dassetuṃ ‘‘vīro have’’tigāthamāha. Tassattho – vīro vīriyavā mahāvikkanto bhūripañño mahāpañño puriso yasmiṃ kule jāyati nibbattati, tattha have ekaṃsena sattayugaṃ sattapurisayugaṃ yāvasattamaṃ pitāmahayugaṃ sammāpaṭipattiyā puneti sodhetīti lokavādo ativādo aññesu. Bhagavā pana sabbesaṃ devānaṃ uttamadevatāya devadevo pāpanivāraṇena kalyāṇapatiṭṭhāpanena tato parampi sodhetuṃ sakkati sakkotīti maññāmi ahaṃ. Kasmā? Tayā hi jāto muni saccanāmo yasmā tayā satthārā ariyāya jātiyā jāto munibhāvo, muni vā samāno attahitaparahitānaṃ idhalokaparalokānañca munanaṭṭhena ‘‘munī’’ti avitathanāmo, monavā vā muni, ‘‘samaṇo pabbajito isī’’ti avitathanāmo tayā jāto. Tasmā sattānaṃ ekantahitapaṭilābhahetubhāvato bhagavā tava tattha gamanaṃ yācāmāti attho.
इदानि ‘‘सत्तयुग’’न्ति वुत्ते पितुयुगं दस्सेतुं ‘‘सुद्धोदनो नामा’’तिआदि वुत्तं। सुद्धं ओदनं जीवनं एतस्साति सुद्धोदनो। बुद्धपिता हि एकंसतो सुविसुद्धकायवचीमनोसमाचारो सुविसुद्धाजीवो होति तथा अभिनीहारसम्पन्नत्ता। मायनामाति कुलरूपसीलाचारादिसम्पत्तिया ञातिमित्तादीहि ‘‘मा याही’’ति वत्तब्बगुणताय ‘‘माया’’ति लद्धनामा। परिहरियाति धारेत्वा। कायस्स भेदाति सदेवकस्स लोकस्स चेतियसदिसस्स अत्तनो कायस्स विनासतो उद्धं। तिदिवम्हीति तुसितदेवलोके।
Idāni ‘‘sattayuga’’nti vutte pituyugaṃ dassetuṃ ‘‘suddhodano nāmā’’tiādi vuttaṃ. Suddhaṃ odanaṃ jīvanaṃ etassāti suddhodano. Buddhapitā hi ekaṃsato suvisuddhakāyavacīmanosamācāro suvisuddhājīvo hoti tathā abhinīhārasampannattā. Māyanāmāti kularūpasīlācārādisampattiyā ñātimittādīhi ‘‘mā yāhī’’ti vattabbaguṇatāya ‘‘māyā’’ti laddhanāmā. Parihariyāti dhāretvā. Kāyassa bhedāti sadevakassa lokassa cetiyasadisassa attano kāyassa vināsato uddhaṃ. Tidivamhīti tusitadevaloke.
साति मायादेवी। गोतमीति गोत्तेन तं कित्तेति। दिब्बेहि कामेहीति, तुसितभवनपरियापन्नेहि दिब्बेहि वत्थुकामेहि। समङ्गिभूताति समन्नागता। कामगुणेहीति कामकोट्ठासेहि, ‘‘कामेही’’ति वत्वा पुन ‘‘कामगुणेही’’ति वचनेन अनेकभागेहि वत्थुकामेहि परिचारियतीति दीपेति। तेहीति यस्मिं देवनिकाये निब्बत्ति, तेहि तुसितदेवगणेहि, तेहि वा कामगुणेहि। ‘‘समङ्गिभूता परिवारिता’’ति च इत्थिलिङ्गनिद्देसो पुरिमत्तभावसिद्धं इत्थिभावं, देवताभावं वा सन्धाय कतो, देवूपपत्ति पन पुरिसभावेनेव जाता।
Sāti māyādevī. Gotamīti gottena taṃ kitteti. Dibbehi kāmehīti, tusitabhavanapariyāpannehi dibbehi vatthukāmehi. Samaṅgibhūtāti samannāgatā. Kāmaguṇehīti kāmakoṭṭhāsehi, ‘‘kāmehī’’ti vatvā puna ‘‘kāmaguṇehī’’ti vacanena anekabhāgehi vatthukāmehi paricāriyatīti dīpeti. Tehīti yasmiṃ devanikāye nibbatti, tehi tusitadevagaṇehi, tehi vā kāmaguṇehi. ‘‘Samaṅgibhūtā parivāritā’’ti ca itthiliṅganiddeso purimattabhāvasiddhaṃ itthibhāvaṃ, devatābhāvaṃ vā sandhāya kato, devūpapatti pana purisabhāveneva jātā.
एवं थेरेन याचितो भगवा तत्थ गमने बहूनं विसेसाधिगमं दिस्वा वीसतिसहस्स खीणासवपरिवुतो राजगहतो अतुरितचारिकावसेन कपिलवत्थुगामिमग्गं पटिपज्जि। थेरो इद्धिया कपिलवत्थुं गन्त्वा रञ्ञो पुरतो आकासे ठितो अदिट्ठपुब्बं वेसं दिस्वा रञ्ञा ‘‘कोसि त्व’’न्ति पुच्छितो, ‘‘सचे अमच्चपुत्तं तया भगवतो सन्तिकं पेसितं मं न जानासि, एवं पन जानाही’’ति दस्सेन्तो –
Evaṃ therena yācito bhagavā tattha gamane bahūnaṃ visesādhigamaṃ disvā vīsatisahassa khīṇāsavaparivuto rājagahato aturitacārikāvasena kapilavatthugāmimaggaṃ paṭipajji. Thero iddhiyā kapilavatthuṃ gantvā rañño purato ākāse ṭhito adiṭṭhapubbaṃ vesaṃ disvā raññā ‘‘kosi tva’’nti pucchito, ‘‘sace amaccaputtaṃ tayā bhagavato santikaṃ pesitaṃ maṃ na jānāsi, evaṃ pana jānāhī’’ti dassento –
‘‘बुद्धस्स पुत्तोम्हि असय्हसाहिनो, अङ्गीरसस्सप्पटिमस्स तादिनो।
‘‘Buddhassa puttomhi asayhasāhino, aṅgīrasassappaṭimassa tādino;
पितुपिता मय्हं तुवंसि सक्क, धम्मेन मे गोतम अय्यकोसी’’ति॥ –
Pitupitā mayhaṃ tuvaṃsi sakka, dhammena me gotama ayyakosī’’ti. –
ओसानगाथमाह।
Osānagāthamāha.
तत्थ बुद्धस्स पुत्तोम्हीति, सब्बञ्ञुबुद्धस्स उरे जातताय ओरसपुत्तो अम्हि। असय्हसाहिनोति, अभिसम्बोधितो पुब्बे ठपेत्वा महाबोधिसत्तं अञ्ञेहि सहितुं वहितुं असक्कुणेय्यत्ता असय्हस्स सकलस्स बोधिसम्भारस्स महाकारुणिकाधिकारस्स च सहनतो वहनतो, ततो परम्पि अञ्ञेहि सहितुं अभिभवितुं असक्कुणेय्यत्ता असय्हानं पञ्चन्नं मारानं सहनतो अभिभवनतो, आसयानुसयचरिताधिमुत्तिआदिविभागावबोधनेन यथारहं वेनेय्यानं दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थेहि अनुसासनीसङ्खातस्स अञ्ञेहि असय्हस्स बुद्धकिच्चस्स च सहनतो, तत्थ वा साधुकारीभावतो असय्हसाहिनो। अङ्गीरसस्साति अङ्गीकतसीलादिसम्पत्तिकस्स। ‘‘अङ्गमङ्गेहि निच्छरणकओभासस्सा’’ति अपरे। केचि पन ‘‘अङ्गीरसो, सिद्धत्थोति द्वे नामानि पितरायेव गहितानी’’ति वदन्ति। अप्पटिमस्साति अनूपमस्स। इट्ठानिट्ठेसु तादिलक्खणप्पत्तिया तादिनो। पितुपिता मय्हं तुवंसीति अरियजातिवसेन मय्हं पितु सम्मासम्बुद्धस्स लोकवोहारेन त्वं पिता असि। सक्काति जातिवसेन राजानं आलपति। धम्मेनाति सभावेन अरियजाति लोकियजातीति द्विन्नं जातीनं सभावसमोधानेन गोतमाति राजानं गोत्तेन आलपति। अय्यकोसीति पितामहो असि। एत्थ च ‘‘बुद्धस्स पुत्तोम्ही’’तिआदिं वदन्तो थेरो अञ्ञं ब्याकासि।
Tattha buddhassa puttomhīti, sabbaññubuddhassa ure jātatāya orasaputto amhi. Asayhasāhinoti, abhisambodhito pubbe ṭhapetvā mahābodhisattaṃ aññehi sahituṃ vahituṃ asakkuṇeyyattā asayhassa sakalassa bodhisambhārassa mahākāruṇikādhikārassa ca sahanato vahanato, tato parampi aññehi sahituṃ abhibhavituṃ asakkuṇeyyattā asayhānaṃ pañcannaṃ mārānaṃ sahanato abhibhavanato, āsayānusayacaritādhimuttiādivibhāgāvabodhanena yathārahaṃ veneyyānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi anusāsanīsaṅkhātassa aññehi asayhassa buddhakiccassa ca sahanato, tattha vā sādhukārībhāvato asayhasāhino. Aṅgīrasassāti aṅgīkatasīlādisampattikassa. ‘‘Aṅgamaṅgehi niccharaṇakaobhāsassā’’ti apare. Keci pana ‘‘aṅgīraso, siddhatthoti dve nāmāni pitarāyeva gahitānī’’ti vadanti. Appaṭimassāti anūpamassa. Iṭṭhāniṭṭhesu tādilakkhaṇappattiyā tādino. Pitupitā mayhaṃ tuvaṃsīti ariyajātivasena mayhaṃ pitu sammāsambuddhassa lokavohārena tvaṃ pitā asi. Sakkāti jātivasena rājānaṃ ālapati. Dhammenāti sabhāvena ariyajāti lokiyajātīti dvinnaṃ jātīnaṃ sabhāvasamodhānena gotamāti rājānaṃ gottena ālapati. Ayyakosīti pitāmaho asi. Ettha ca ‘‘buddhassa puttomhī’’tiādiṃ vadanto thero aññaṃ byākāsi.
एवं पन अत्तानं जानापेत्वा हट्ठतुट्ठेन रञ्ञा महारहे पल्लङ्के निसीदापेत्वा अत्तनो पटियादितस्स नानग्गरसस्स भोजनस्स पत्तं पूरेत्वा दिन्ने गमनाकारं दस्सेति। ‘‘कस्मा गन्तुकामत्थ, भुञ्जथा’’ति च वुत्ते, ‘‘सत्थु सन्तिकं गन्त्वा भुञ्जिस्सामी’’ति। ‘‘कहं पन सत्था’’ति? ‘‘वीसतिसहस्सभिक्खुपरिवारो तुम्हाकं दस्सनत्थाय मग्गं पटिपन्नो’’ति। ‘‘तुम्हे इमं पिण्डपातं परिभुञ्जित्वा याव मम पुत्तो इमं नगरं सम्पापुणाति, तावस्स इतोव पिण्डपातं हरथा’’ति। थेरो भत्तकिच्चं कत्वा रञ्ञो परिसाय च धम्मं कथेत्वा सत्थु आगमनतो पुरेतरमेव सकलं राजनिवेसनं रतनत्तये अभिप्पसन्नं करोन्तो सब्बेसं पस्सन्तानंयेव सत्थु आहरितब्बभत्तपुण्णं पत्तं आकासे विस्सज्जेत्वा सयम्पि वेहासं अब्भुग्गन्त्वा पिण्डपातं उपनेत्वा सत्थु हत्थे ठपेसि। सत्था तं पिण्डपातं परिभुञ्जि। एवं सट्ठियोजनं मग्गं दिवसे दिवसे योजनं गच्छन्तस्स सत्थु राजगेहतोव भत्तं आहरित्वा अदासि। अथ नं भगवा ‘‘मय्हं पितु महाराजस्स सकलनिवेसनं पसादेसी’’ति कुलप्पसादकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Evaṃ pana attānaṃ jānāpetvā haṭṭhatuṭṭhena raññā mahārahe pallaṅke nisīdāpetvā attano paṭiyāditassa nānaggarasassa bhojanassa pattaṃ pūretvā dinne gamanākāraṃ dasseti. ‘‘Kasmā gantukāmattha, bhuñjathā’’ti ca vutte, ‘‘satthu santikaṃ gantvā bhuñjissāmī’’ti. ‘‘Kahaṃ pana satthā’’ti? ‘‘Vīsatisahassabhikkhuparivāro tumhākaṃ dassanatthāya maggaṃ paṭipanno’’ti. ‘‘Tumhe imaṃ piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā yāva mama putto imaṃ nagaraṃ sampāpuṇāti, tāvassa itova piṇḍapātaṃ harathā’’ti. Thero bhattakiccaṃ katvā rañño parisāya ca dhammaṃ kathetvā satthu āgamanato puretarameva sakalaṃ rājanivesanaṃ ratanattaye abhippasannaṃ karonto sabbesaṃ passantānaṃyeva satthu āharitabbabhattapuṇṇaṃ pattaṃ ākāse vissajjetvā sayampi vehāsaṃ abbhuggantvā piṇḍapātaṃ upanetvā satthu hatthe ṭhapesi. Satthā taṃ piṇḍapātaṃ paribhuñji. Evaṃ saṭṭhiyojanaṃ maggaṃ divase divase yojanaṃ gacchantassa satthu rājagehatova bhattaṃ āharitvā adāsi. Atha naṃ bhagavā ‘‘mayhaṃ pitu mahārājassa sakalanivesanaṃ pasādesī’’ti kulappasādakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
काळुदायित्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Kāḷudāyittheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / १. काळुदायित्थेरगाथा • 1. Kāḷudāyittheragāthā
