Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā

    [२२८] ८. कामनीतजातकवण्णना

    [228] 8. Kāmanītajātakavaṇṇanā

    तयो गिरिन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो कामनीतब्राह्मणं नाम आरब्भ कथेसि। वत्थु पच्‍चुप्पन्‍नञ्‍च अतीतञ्‍च द्वादसकनिपाते कामजातके (जा॰ १.१२.३७ आदयो) आविभविस्सति। तेसु पन द्वीसु राजपुत्तेसु जेट्ठको आगन्त्वा बाराणसियं राजा अहोसि, कनिट्ठो उपराजा। तेसु राजा वत्थुकामकिलेसकामेसु अतित्तो धनलोलो अहोसि। तदा बोधिसत्तो सक्‍को देवराजा हुत्वा जम्बुदीपं ओलोकेन्तो तस्स रञ्‍ञो द्वीसुपि कामेसु अतित्तभावं ञत्वा ‘‘इमं राजानं निग्गण्हित्वा लज्‍जापेस्सामी’’ति ब्राह्मणमाणववण्णेन आगन्त्वा राजानं पस्सि, रञ्‍ञा च ‘‘केनत्थेन आगतोसि माणवा’’ति वुत्ते ‘‘अहं, महाराज, तीणि नगरानि पस्सामि खेमानि सुभिक्खानि पहूतहत्थिअस्सरथपत्तीनि हिरञ्‍ञसुवण्णालङ्कारभरितानि, सक्‍का च पन तानि अप्पकेनेव बलेन गण्हितुं, अहं ते तानि गहेत्वा दातुं आगतो’’ति आह। ‘‘कदा गच्छाम, माणवा’’ति वुत्ते ‘‘स्वे महाराजा’’ति। ‘‘तेन हि गच्छ, पातोव आगच्छेय्यासी’’ति। ‘‘साधु, महाराज, वेगेन बलं सज्‍जेही’’ति वत्वा सक्‍को सकट्ठानमेव गतो।

    Tayogirinti idaṃ satthā jetavane viharanto kāmanītabrāhmaṇaṃ nāma ārabbha kathesi. Vatthu paccuppannañca atītañca dvādasakanipāte kāmajātake (jā. 1.12.37 ādayo) āvibhavissati. Tesu pana dvīsu rājaputtesu jeṭṭhako āgantvā bārāṇasiyaṃ rājā ahosi, kaniṭṭho uparājā. Tesu rājā vatthukāmakilesakāmesu atitto dhanalolo ahosi. Tadā bodhisatto sakko devarājā hutvā jambudīpaṃ olokento tassa rañño dvīsupi kāmesu atittabhāvaṃ ñatvā ‘‘imaṃ rājānaṃ niggaṇhitvā lajjāpessāmī’’ti brāhmaṇamāṇavavaṇṇena āgantvā rājānaṃ passi, raññā ca ‘‘kenatthena āgatosi māṇavā’’ti vutte ‘‘ahaṃ, mahārāja, tīṇi nagarāni passāmi khemāni subhikkhāni pahūtahatthiassarathapattīni hiraññasuvaṇṇālaṅkārabharitāni, sakkā ca pana tāni appakeneva balena gaṇhituṃ, ahaṃ te tāni gahetvā dātuṃ āgato’’ti āha. ‘‘Kadā gacchāma, māṇavā’’ti vutte ‘‘sve mahārājā’’ti. ‘‘Tena hi gaccha, pātova āgaccheyyāsī’’ti. ‘‘Sādhu, mahārāja, vegena balaṃ sajjehī’’ti vatvā sakko sakaṭṭhānameva gato.

    राजा पुनदिवसे भेरिं चरापेत्वा बलसज्‍जं कारेत्वा अमच्‍चे पक्‍कोसापेत्वा हिय्यो एको ब्राह्मणमाणवो ‘‘उत्तरपञ्‍चाले इन्दपत्ते केककेति इमेसु तीसु नगरेसु रज्‍जं गहेत्वा दस्सामी’’ति आह, तं माणवं आदाय तीसु नगरेसु रज्‍जं गण्हिस्साम, वेगेन नं पक्‍कोसथाति। ‘‘कत्थस्स, देव, निवासो दापितो’’ति? ‘‘न मे तस्स निवासगेहं दापित’’न्ति। ‘‘निवासपरिब्बयो पन दिन्‍नो’’ति? ‘‘सोपि न दिन्‍नो’’ति। अथ ‘‘कहं नं पस्सिस्सामा’’ति? ‘‘नगरवीथीसु ओलोकेथा’’ति। ते ओलोकेन्ता अदिस्वा ‘‘न पस्साम, महाराजा’’ति आहंसु। रञ्‍ञो माणवं अपस्सन्तस्स ‘‘एवं महन्ता नाम इस्सरिया परिहीनोम्ही’’ति महासोको उदपादि, हदयवत्थु उण्हं अहोसि, वत्थुलोहितं कुप्पि, लोहितपक्खन्दिका उदपादि, वेज्‍जा तिकिच्छितुं नासक्खिंसु।

    Rājā punadivase bheriṃ carāpetvā balasajjaṃ kāretvā amacce pakkosāpetvā hiyyo eko brāhmaṇamāṇavo ‘‘uttarapañcāle indapatte kekaketi imesu tīsu nagaresu rajjaṃ gahetvā dassāmī’’ti āha, taṃ māṇavaṃ ādāya tīsu nagaresu rajjaṃ gaṇhissāma, vegena naṃ pakkosathāti. ‘‘Katthassa, deva, nivāso dāpito’’ti? ‘‘Na me tassa nivāsagehaṃ dāpita’’nti. ‘‘Nivāsaparibbayo pana dinno’’ti? ‘‘Sopi na dinno’’ti. Atha ‘‘kahaṃ naṃ passissāmā’’ti? ‘‘Nagaravīthīsu olokethā’’ti. Te olokentā adisvā ‘‘na passāma, mahārājā’’ti āhaṃsu. Rañño māṇavaṃ apassantassa ‘‘evaṃ mahantā nāma issariyā parihīnomhī’’ti mahāsoko udapādi, hadayavatthu uṇhaṃ ahosi, vatthulohitaṃ kuppi, lohitapakkhandikā udapādi, vejjā tikicchituṃ nāsakkhiṃsu.

    ततो तीहचतूहच्‍चयेन सक्‍को आवज्‍जमानो तस्स तं आबाधं ञत्वा ‘‘तिकिच्छिस्सामि न’’न्ति ब्राह्मणवण्णेन आगन्त्वा द्वारे ठत्वा ‘‘वेज्‍जब्राह्मणो तुम्हाकं तिकिच्छनत्थाय आगतो’’ति आरोचापेसि। राजा तं सुत्वा ‘‘महन्तमहन्ता राजवेज्‍जा मं तिकिच्छितुं नासक्खिंसु, परिब्बयमस्स दापेत्वा उय्योजेथा’’ति आह। सक्‍को तं सुत्वा ‘‘मय्हं नेव निवासपरिब्बयेन अत्थो, वेज्‍जलाभम्पि न गण्हिस्सामि, तिकिच्छिस्सामि नं, पुन राजा मं पस्सतू’’ति आह। राजा तं सुत्वा ‘‘तेन हि आगच्छतू’’ति आह। सक्‍को पविसित्वा जयापेत्वा एकमन्तं अट्ठासि, राजा ‘‘त्वं मं तिकिच्छसी’’ति आह। ‘‘आम, देवा’’ति। ‘‘तेन हि तिकिच्छस्सू’’ति। ‘‘साधु, महाराज, ब्याधिनो मे लक्खणं कथेथ, केन कारणेन उप्पन्‍नो, किं खादितं वा पीतं वा निस्साय, उदाहु दिट्ठं वा सुतं वा’’ति? ‘‘तात, मय्हं ब्याधि सुतं निस्साय उप्पन्‍नो’’ति। ‘‘किं ते सुत’’न्ति। ‘‘तात एको माणवो आगन्त्वा मय्हं ‘तीसु नगरेसु रज्‍जं गण्हित्वा दस्सामी’ति आह, अहं तस्स निवासट्ठानं वा निवासपरिब्बयं वा न दापेसिं, सो मय्हं कुज्झित्वा अञ्‍ञस्स रञ्‍ञो सन्तिकं गतो भविस्सति। अथ मे ‘एवं महन्ता नाम इस्सरिया परिहीनोम्ही’ति चिन्तेन्तस्स अयं ब्याधि उप्पन्‍नो। सचे सक्‍कोसि त्वं मे कामचित्तं निस्साय उप्पन्‍नं ब्याधिं तिकिच्छितुं, तिकिच्छाही’’ति एतमत्थं पकासेन्तो पठमं गाथमाह –

    Tato tīhacatūhaccayena sakko āvajjamāno tassa taṃ ābādhaṃ ñatvā ‘‘tikicchissāmi na’’nti brāhmaṇavaṇṇena āgantvā dvāre ṭhatvā ‘‘vejjabrāhmaṇo tumhākaṃ tikicchanatthāya āgato’’ti ārocāpesi. Rājā taṃ sutvā ‘‘mahantamahantā rājavejjā maṃ tikicchituṃ nāsakkhiṃsu, paribbayamassa dāpetvā uyyojethā’’ti āha. Sakko taṃ sutvā ‘‘mayhaṃ neva nivāsaparibbayena attho, vejjalābhampi na gaṇhissāmi, tikicchissāmi naṃ, puna rājā maṃ passatū’’ti āha. Rājā taṃ sutvā ‘‘tena hi āgacchatū’’ti āha. Sakko pavisitvā jayāpetvā ekamantaṃ aṭṭhāsi, rājā ‘‘tvaṃ maṃ tikicchasī’’ti āha. ‘‘Āma, devā’’ti. ‘‘Tena hi tikicchassū’’ti. ‘‘Sādhu, mahārāja, byādhino me lakkhaṇaṃ kathetha, kena kāraṇena uppanno, kiṃ khāditaṃ vā pītaṃ vā nissāya, udāhu diṭṭhaṃ vā sutaṃ vā’’ti? ‘‘Tāta, mayhaṃ byādhi sutaṃ nissāya uppanno’’ti. ‘‘Kiṃ te suta’’nti. ‘‘Tāta eko māṇavo āgantvā mayhaṃ ‘tīsu nagaresu rajjaṃ gaṇhitvā dassāmī’ti āha, ahaṃ tassa nivāsaṭṭhānaṃ vā nivāsaparibbayaṃ vā na dāpesiṃ, so mayhaṃ kujjhitvā aññassa rañño santikaṃ gato bhavissati. Atha me ‘evaṃ mahantā nāma issariyā parihīnomhī’ti cintentassa ayaṃ byādhi uppanno. Sace sakkosi tvaṃ me kāmacittaṃ nissāya uppannaṃ byādhiṃ tikicchituṃ, tikicchāhī’’ti etamatthaṃ pakāsento paṭhamaṃ gāthamāha –

    १५५.

    155.

    ‘‘तयो गिरिं अन्तरं कामयामि, पञ्‍चाला कुरुयो केकके च।

    ‘‘Tayo giriṃ antaraṃ kāmayāmi, pañcālā kuruyo kekake ca;

    ततुत्तरिं ब्राह्मण कामयामि, तिकिच्छ मं ब्राह्मण कामनीत’’न्ति॥

    Tatuttariṃ brāhmaṇa kāmayāmi, tikiccha maṃ brāhmaṇa kāmanīta’’nti.

    तत्थ तयो गिरिन्ति तयो गिरी, अयमेव वा पाठो। यथा ‘‘सुदस्सनस्स गिरिनो, द्वारञ्हेतं पकासती’’ति एत्थ सुदस्सनं देवनगरं युज्झित्वा दुग्गण्हताय दुच्‍चलनताय ‘‘सुदस्सनगिरी’’ति वुत्तं, एवमिधापि तीणि नगरानि ‘‘तयो गिरि’’न्ति अधिप्पेतानि। तस्मा अयमेत्थ अत्थो – तीणि च नगरानि तेसञ्‍च अन्तरं तिविधम्पि रट्ठं कामयामि। ‘‘पञ्‍चाला कुरुयो केकके चा’’ति इमानि तेसं रट्ठानं नामानि। तेसु पञ्‍चालाति उत्तरपञ्‍चाला, तत्थ कपिलं नाम नगरं। कुरुयोति कुरुरट्ठं, तत्थ इन्दपत्तं नाम नगरं। केकके चाति पच्‍चत्ते उपयोगवचनं, तेन केककरट्ठं दस्सेति। तत्थ केककराजधानीयेव नगरं। ततुत्तरिन्ति तं अहं इतो पटिलद्धा बाराणसिरज्‍जा ततुत्तरिं तिविधं रज्‍जं कामयामि। तिकिच्छ मं, ब्राह्मण, कामनीतन्ति इमेहि वत्थुकामेहि च किलेसकामेहि च नीतं हतं पहतं सचे सक्‍कोसि, तिकिच्छ मं ब्राह्मणाति।

    Tattha tayo girinti tayo girī, ayameva vā pāṭho. Yathā ‘‘sudassanassa girino, dvārañhetaṃ pakāsatī’’ti ettha sudassanaṃ devanagaraṃ yujjhitvā duggaṇhatāya duccalanatāya ‘‘sudassanagirī’’ti vuttaṃ, evamidhāpi tīṇi nagarāni ‘‘tayo giri’’nti adhippetāni. Tasmā ayamettha attho – tīṇi ca nagarāni tesañca antaraṃ tividhampi raṭṭhaṃ kāmayāmi. ‘‘Pañcālā kuruyo kekake cā’’ti imāni tesaṃ raṭṭhānaṃ nāmāni. Tesu pañcālāti uttarapañcālā, tattha kapilaṃ nāma nagaraṃ. Kuruyoti kururaṭṭhaṃ, tattha indapattaṃ nāma nagaraṃ. Kekake cāti paccatte upayogavacanaṃ, tena kekakaraṭṭhaṃ dasseti. Tattha kekakarājadhānīyeva nagaraṃ. Tatuttarinti taṃ ahaṃ ito paṭiladdhā bārāṇasirajjā tatuttariṃ tividhaṃ rajjaṃ kāmayāmi. Tikiccha maṃ, brāhmaṇa, kāmanītanti imehi vatthukāmehi ca kilesakāmehi ca nītaṃ hataṃ pahataṃ sace sakkosi, tikiccha maṃ brāhmaṇāti.

    अथ नं सक्‍को ‘‘महाराज, त्वं मूलोसधादीहि अतेकिच्छो। ञाणोसधेनेव तिकिच्छितब्बो’’ति वत्वा दुतियं गाथमाह –

    Atha naṃ sakko ‘‘mahārāja, tvaṃ mūlosadhādīhi atekiccho. Ñāṇosadheneva tikicchitabbo’’ti vatvā dutiyaṃ gāthamāha –

    १५६.

    156.

    ‘‘कण्हाहिदट्ठस्स करोन्ति हेके, अमनुस्सपविट्ठस्स करोन्ति पण्डिता।

    ‘‘Kaṇhāhidaṭṭhassa karonti heke, amanussapaviṭṭhassa karonti paṇḍitā;

    न कामनीतस्स करोति कोचि, ओक्‍कन्तसुक्‍कस्स हि का तिकिच्छा’’ति॥

    Na kāmanītassa karoti koci, okkantasukkassa hi kā tikicchā’’ti.

    तत्थ कण्हाहिदट्ठस्स करोन्ति हेकेति एकच्‍चे हि तिकिच्छका घोरविसेन काळसप्पेन दट्ठस्स मन्तेहि चेव ओसधेहि च तिकिच्छं करोन्ति। अमनुस्सपविट्ठस्स करोन्ति पण्डिताति अपरे पण्डिता भूतवेज्‍जा भूतयक्खादीहि अमनुस्सेहि पविट्ठस्स अभिभूतस्स गहितस्स बलिकम्मपरित्तकरणओसधपरिभावितादीहि तिकिच्छं करोन्ति। न कामनीतस्स करोति कोचीति कामेहि पन नीतस्स कामवसिकस्स पुग्गलस्स अञ्‍ञत्र पण्डितेहि अञ्‍ञो कोचि तिकिच्छं न करोति, करोन्तोपि कातुं समत्थो नाम नत्थि। किंकारणा? ओक्‍कन्तसुक्‍कस्स हि का तिकिच्छाति, ओक्‍कन्तसुक्‍कस्स अवक्‍कन्तस्स कुसलधम्ममरियादं अतिक्‍कन्तस्स अकुसलधम्मे पतिट्ठितस्स पुग्गलस्स मन्तोसधादीहि का नाम तिकिच्छा, न सक्‍का ओसधेहि तिकिच्छितुन्ति।

    Tattha kaṇhāhidaṭṭhassa karonti heketi ekacce hi tikicchakā ghoravisena kāḷasappena daṭṭhassa mantehi ceva osadhehi ca tikicchaṃ karonti. Amanussapaviṭṭhassa karonti paṇḍitāti apare paṇḍitā bhūtavejjā bhūtayakkhādīhi amanussehi paviṭṭhassa abhibhūtassa gahitassa balikammaparittakaraṇaosadhaparibhāvitādīhi tikicchaṃ karonti. Na kāmanītassa karoti kocīti kāmehi pana nītassa kāmavasikassa puggalassa aññatra paṇḍitehi añño koci tikicchaṃ na karoti, karontopi kātuṃ samattho nāma natthi. Kiṃkāraṇā? Okkantasukkassa hi kā tikicchāti, okkantasukkassa avakkantassa kusaladhammamariyādaṃ atikkantassa akusaladhamme patiṭṭhitassa puggalassa mantosadhādīhi kā nāma tikicchā, na sakkā osadhehi tikicchitunti.

    इतिस्स महासत्तो इमं कारणं दस्सेत्वा उत्तरि एवमाह – ‘‘महाराज, सचे त्वं तानि तीणि रज्‍जानि लच्छसि, अपि नु खो इमेसु चतूसु नगरेसु रज्‍जं करोन्तो एकप्पहारेनेव चत्तारि साटकयुगानि परिदहेय्यासि, चतूसु वा सुवण्णपातीसु भुञ्‍जेय्यासि, चतूसु वा सयनेसु सयेय्यासि, महाराज, तण्हावसिकेन नाम भवितुं न वट्टति, तण्हा हि नामेसा विपत्तिमूला। सा वड्ढमाना यो तं वड्ढेति, तं पुग्गलं अट्ठसु महानिरयेसु सोळससु उस्सदनिरयेसु नानप्पकारभेदेसु च अवसेसेसु अपायेसु खिपती’’ति। एवं राजानं निरयादिभयेन तज्‍जेत्वा महासत्तो धम्मं देसेसि। राजापिस्स धम्मं सुत्वा विगतसोको हुत्वा तावदेव निब्याधितं पापुणि । सक्‍कोपिस्स ओवादं दत्वा सीलेसु पतिट्ठापेत्वा देवलोकमेव गतो। सोपि ततो पट्ठाय दानादीनि पुञ्‍ञानि कत्वा यथाकम्मं गतो।

    Itissa mahāsatto imaṃ kāraṇaṃ dassetvā uttari evamāha – ‘‘mahārāja, sace tvaṃ tāni tīṇi rajjāni lacchasi, api nu kho imesu catūsu nagaresu rajjaṃ karonto ekappahāreneva cattāri sāṭakayugāni paridaheyyāsi, catūsu vā suvaṇṇapātīsu bhuñjeyyāsi, catūsu vā sayanesu sayeyyāsi, mahārāja, taṇhāvasikena nāma bhavituṃ na vaṭṭati, taṇhā hi nāmesā vipattimūlā. Sā vaḍḍhamānā yo taṃ vaḍḍheti, taṃ puggalaṃ aṭṭhasu mahānirayesu soḷasasu ussadanirayesu nānappakārabhedesu ca avasesesu apāyesu khipatī’’ti. Evaṃ rājānaṃ nirayādibhayena tajjetvā mahāsatto dhammaṃ desesi. Rājāpissa dhammaṃ sutvā vigatasoko hutvā tāvadeva nibyādhitaṃ pāpuṇi . Sakkopissa ovādaṃ datvā sīlesu patiṭṭhāpetvā devalokameva gato. Sopi tato paṭṭhāya dānādīni puññāni katvā yathākammaṃ gato.

    सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्‍चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा राजा कामनीतब्राह्मणो अहोसि, सक्‍को पन अहमेव अहोसि’’न्ति।

    Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā rājā kāmanītabrāhmaṇo ahosi, sakko pana ahameva ahosi’’nti.

    कामनीतजातकवण्णना अट्ठमा।

    Kāmanītajātakavaṇṇanā aṭṭhamā.







    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २२८. कामनीतजातकं • 228. Kāmanītajātakaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact