Library / Tipiṭaka / ತಿಪಿಟಕ • Tipiṭaka / ಮಹಾನಿದ್ದೇಸ-ಅಟ್ಠಕಥಾ • Mahāniddesa-aṭṭhakathā

    ॥ ನಮೋ ತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಅರಹತೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ॥

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    ಖುದ್ದಕನಿಕಾಯೇ

    Khuddakanikāye

    ಮಹಾನಿದ್ದೇಸ-ಅಟ್ಠಕಥಾ

    Mahāniddesa-aṭṭhakathā

    ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾ

    Ganthārambhakathā

    ಅವಿಜ್ಜಾಲಙ್ಗಿಂ ಘಾತೇನ್ತೋ, ನನ್ದಿರಾಗಞ್ಚ ಮೂಲತೋ।

    Avijjālaṅgiṃ ghātento, nandirāgañca mūlato;

    ಭಾವೇನ್ತಟ್ಠಙ್ಗಿಕಂ ಮಗ್ಗಂ, ಫುಸಿ ಯೋ ಅಮತಂ ಪದಂ॥

    Bhāventaṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ, phusi yo amataṃ padaṃ.

    ಪಾಪುಣಿತ್ವಾ ಜಿನೋ ಬೋಧಿಂ, ಮಿಗದಾಯಂ ವಿಗಾಹಿಯ।

    Pāpuṇitvā jino bodhiṃ, migadāyaṃ vigāhiya;

    ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಪವತ್ತೇತ್ವಾ, ಥೇರಂ ಕೋಣ್ಡಞ್ಞಮಾದಿತೋ॥

    Dhammacakkaṃ pavattetvā, theraṃ koṇḍaññamādito.

    ಅಟ್ಠಾರಸನ್ನಂ ಕೋಟೀನಂ, ಬೋಧೇಸಿ ತಾಪಸೋ ತಹಿಂ।

    Aṭṭhārasannaṃ koṭīnaṃ, bodhesi tāpaso tahiṃ;

    ವನ್ದೇಹಂ ಸಿರಸಾ ತಞ್ಚ, ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಮುತ್ತಮಂ॥

    Vandehaṃ sirasā tañca, sabbasattānamuttamaṃ.

    ತಥಾ ಧಮ್ಮುತ್ತಮಞ್ಚೇವ, ಸಙ್ಘಞ್ಚಾಪಿ ಅನುತ್ತರಂ।

    Tathā dhammuttamañceva, saṅghañcāpi anuttaraṃ;

    ಸಂಖಿತ್ತೇನ ಹಿ ಯೋ ವುತ್ತಂ, ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ವಿಭಾಗಸೋ॥

    Saṃkhittena hi yo vuttaṃ, dhammacakkaṃ vibhāgaso.

    ಸಾರಿಪುತ್ತೋ ಮಹಾಪಞ್ಞೋ, ಸತ್ಥುಕಪ್ಪೋ ಜಿನತ್ರಜೋ।

    Sāriputto mahāpañño, satthukappo jinatrajo;

    ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ವಿಭಾಜೇತ್ವಾ, ಮಹಾನಿದ್ದೇಸಮಬ್ರವಿ।

    Dhammacakkaṃ vibhājetvā, mahāniddesamabravi;

    ಪಾಠೋ ವಿಸಿಟ್ಠೋ ನಿದ್ದೇಸೋ, ತಂನಾಮವಿಸೇಸಿತೋ ಚ॥

    Pāṭho visiṭṭho niddeso, taṃnāmavisesito ca.

    ತಂ ಸಾರಿಪುತ್ತಂ ಜಿನರಾಜಪುತ್ತಂ, ಥೇರಂ ಥಿರಾನೇಕಗುಣಾಧಿವಾಸಂ।

    Taṃ sāriputtaṃ jinarājaputtaṃ, theraṃ thirānekaguṇādhivāsaṃ;

    ಪಞ್ಞಾಪಭಾವುಗ್ಗತಚಾರುಕಿತ್ತಿಂ, ಸುನೀಚವುತ್ತಿಞ್ಚ ಅಥೋ ನಮಿತ್ವಾ॥

    Paññāpabhāvuggatacārukittiṃ, sunīcavuttiñca atho namitvā.

    ಖಮಾದಯಾದಿಯುತ್ತೇನ , ಯುತ್ತಮುತ್ತಾದಿವಾದಿನಾ।

    Khamādayādiyuttena , yuttamuttādivādinā;

    ಬಹುಸ್ಸುತೇನ ಥೇರೇನ, ದೇವೇನ ಅಭಿಯಾಚಿತೋ॥

    Bahussutena therena, devena abhiyācito.

    ಮಹಾವಿಹಾರವಾಸೀನಂ , ಸಜ್ಝಾಯಮ್ಹಿ ಪತಿಟ್ಠಿತೋ।

    Mahāvihāravāsīnaṃ , sajjhāyamhi patiṭṭhito;

    ಗಹೇತಬ್ಬಂ ಗಹೇತ್ವಾನ, ಪೋರಾಣೇಸು ವಿನಿಚ್ಛಯಂ॥

    Gahetabbaṃ gahetvāna, porāṇesu vinicchayaṃ.

    ಅವೋಕ್ಕಮೇನ್ತೋ ಸಮಯಂ ಸಕಞ್ಚ, ಅನಾಮಸನ್ತೋ ಸಮಯಂ ಪರಞ್ಚ।

    Avokkamento samayaṃ sakañca, anāmasanto samayaṃ parañca;

    ಪುಬ್ಬೋಪದೇಸಟ್ಠಕಥಾನಯಞ್ಚ, ಯಥಾನುರೂಪಂ ಉಪಸಂಹರನ್ತೋ॥

    Pubbopadesaṭṭhakathānayañca, yathānurūpaṃ upasaṃharanto.

    ಞಾಣಪ್ಪಭೇದಾವಹನಸ್ಸ ತಸ್ಸ, ಯೋಗೀಹಿ ನೇಕೇಹಿ ನಿಸೇವಿತಸ್ಸ।

    Ñāṇappabhedāvahanassa tassa, yogīhi nekehi nisevitassa;

    ಅತ್ಥಂ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅನುವಣ್ಣಯನ್ತೋ, ಸುತ್ತಞ್ಚ ಯುತ್ತಿಞ್ಚ ಅನುಕ್ಕಮೇನ್ತೋ॥

    Atthaṃ apubbaṃ anuvaṇṇayanto, suttañca yuttiñca anukkamento.

    ಆರಭಿಸ್ಸಂ ಸಮಾಸೇನ, ಮಹಾನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಂ।

    Ārabhissaṃ samāsena, mahāniddesavaṇṇanaṃ;

    ಸದ್ಧಮ್ಮಬಹುಮಾನೇನ, ನಾತ್ತುಕ್ಕಂಸನಕಮ್ಯತಾ॥

    Saddhammabahumānena, nāttukkaṃsanakamyatā.

    ವಕ್ಖಾಮಹಂ ಅಟ್ಠಕಥಂ ಜನಸ್ಸ, ಹಿತಾಯ ಸದ್ಧಮ್ಮಚಿರಟ್ಠಿತತ್ಥಂ।

    Vakkhāmahaṃ aṭṭhakathaṃ janassa, hitāya saddhammaciraṭṭhitatthaṃ;

    ಸಕ್ಕಚ್ಚ ಸದ್ಧಮ್ಮಪಜೋತಿಕಂ ತಂ, ಸುಣಾಥ ಧಾರೇಥ ಚ ಸಾಧು ಸನ್ತೋತಿ॥

    Sakkacca saddhammapajotikaṃ taṃ, suṇātha dhāretha ca sādhu santoti.

    ತತ್ಥ ‘‘ಪಾಠೋ ವಿಸಿಟ್ಠೋ ನಿದ್ದೇಸೋ, ತಂನಾಮವಿಸೇಸಿತೋ ಚಾ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ದುವಿಧೋ ಪಾಠೋ – ಬ್ಯಞ್ಜನಪಾಠೋ, ಅತ್ಥಪಾಠೋ ಚ। ತೇಸು ಬ್ಯಞ್ಜನಪಾಠೋ ಅಕ್ಖರಪದಬ್ಯಞ್ಜನಆಕಾರನಿರುತ್ತಿನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ಛಬ್ಬಿಧೋ। ಅತ್ಥಪಾಠೋ ಸಙ್ಕಾಸನಪಕಾಸನವಿವರಣವಿಭಜನಉತ್ತಾನೀಕರಣಪಞ್ಞತ್ತಿವಸೇನ ಛಬ್ಬಿಧೋ। ತತ್ಥ ತೀಸು ದ್ವಾರೇಸು ಪರಿಸುದ್ಧಪಯೋಗಭಾವೇನ ವಿಸುದ್ಧಕರುಣಾನಂ ಚಿತ್ತೇನ ಪವತ್ತಿತದೇಸನಾ ವಾಚಾಹಿ ಅಕಥಿತತ್ತಾ ಅದೇಸಿತತ್ತಾ ಅಕ್ಖರಮಿತಿ ಸಞ್ಞಿತಾ, ತಂ ಪಾರಾಯನಿಕಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ಮನಸಾ ಪುಚ್ಛಿತಪಞ್ಹಾನಂ ವಸೇನ ಭಗವತಾ ರತನಘರೇ ನಿಸೀದಿತ್ವಾ ಸಮ್ಮಸಿತಪಟ್ಠಾನಮಹಾಪಕರಣವಸೇನ ಚ ಅಕ್ಖರಂ ನಾಮಾತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಂ।

    Tattha ‘‘pāṭho visiṭṭho niddeso, taṃnāmavisesito cā’’ti vuttattā duvidho pāṭho – byañjanapāṭho, atthapāṭho ca. Tesu byañjanapāṭho akkharapadabyañjanaākāraniruttiniddesavasena chabbidho. Atthapāṭho saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chabbidho. Tattha tīsu dvāresu parisuddhapayogabhāvena visuddhakaruṇānaṃ cittena pavattitadesanā vācāhi akathitattā adesitattā akkharamiti saññitā, taṃ pārāyanikabrāhmaṇānaṃ manasā pucchitapañhānaṃ vasena bhagavatā ratanaghare nisīditvā sammasitapaṭṭhānamahāpakaraṇavasena ca akkharaṃ nāmāti gahetabbaṃ.

    ಅಥ ವಾ ಅಪರಿಪುಣ್ಣಂ ಪದಂ ಅಕ್ಖರಮಿತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಂ ‘‘ಸಟ್ಠಿವಸ್ಸಸಹಸ್ಸಾನೀ’’ತಿ ಏವಮಾದೀಸು (ಪೇ॰ ವ॰ ೮೦೨; ಜಾ॰ ೧.೪.೫೪; ನೇತ್ತಿ॰ ೧೨೦) ವಿಯ। ಏತ್ಥ ಹಿ ಸಕಾರ ನಕಾರ ಸೋಕಾರಾದೀನಿ ಅಕ್ಖರಮಿತಿ, ಏಕಕ್ಖರಂ ವಾ ಪದಂ ಅಕ್ಖರಮಿತಿ ಏಕೇ। ‘‘ಯಾಯಂ ತಣ್ಹಾ ಪೋನೋಭವಿಕಾ’’ತಿ ಏವಮಾದೀಸು (ಮಹಾವ॰ ೧೪; ವಿಭ॰ ೨೦೩; ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೩೭೪; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೨.೩೦) ವಿಭತ್ಯನ್ತಂ ಅತ್ಥಜೋತಕಂ ಅಕ್ಖರಪಿಣ್ಡಂ ಪದಂ। ‘‘ನಾಮಞ್ಚ ರೂಪಞ್ಚಾ’’ತಿ ಏವಮಾದೀಸು (ಧ॰ ಸ॰ ದುಕಮಾತಿಕಾ ೧೦೯; ಸು॰ ನಿ॰ ೮೭೮; ಮಹಾನಿ॰ ೧೦೭; ಚೂಳನಿ॰ ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸೋ ೬; ನೇತ್ತಿ॰ ೪೫) ಬಹುಅಕ್ಖರೇಹಿ ಯುತ್ತಂ ಪದಂ ನಾಮ। ಸಂಖಿತ್ತೇನ ವುತ್ತಂ ಪದಂ ವಿಭಾವೇತಿ। ಪದೇನ ಅಭಿಹಿತಂ ಬ್ಯಞ್ಜಯತಿ ಬ್ಯತ್ತಂ ಪಾಕಟಂ ಕರೋತೀತಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಂ, ವಾಕ್ಯಮೇವ। ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಇದ್ಧಿಪಾದಾ’’ತಿ ಸಙ್ಖೇಪೇನ ಕಥಿತಮತ್ಥಂ। ‘‘ಕತಮೇ ಚತ್ತಾರೋ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಛನ್ದಸಮಾಧಿಪಧಾನಸಙ್ಖಾರಸಮನ್ನಾಗತಂ ಇದ್ಧಿಪಾದಂ ಭಾವೇತಿ। ವೀರಿಯಚಿತ್ತವೀಮಂಸಸಮಾಧಿಪಧಾನಸಙ್ಖಾರಸಮನ್ನಾಗತಂ ಇದ್ಧಿಪಾದಂ ಭಾವೇತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ವಿಭ॰ ೪೩೧; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೮೧೩; ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೦೬; ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೨೭೬) ಪಾಕಟಕರಣಭಾವೇನ ಬ್ಯಞ್ಜನಂ ನಾಮ। ಬ್ಯಞ್ಜನವಿಭಾಗಪಕಾಸೋ ಆಕಾರೋ। ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಛನ್ದೋ? ಯೋ ಛನ್ದೋ ಛನ್ದಿಕತಾ ಕತ್ತುಕಮ್ಯತಾ’’ತಿ ಏವಮಾದೀಸು (ವಿಭ॰ ೪೩೩) ಕಥಿತಬ್ಯಞ್ಜನಂ ಅನೇಕವಿಧೇನ ವಿಭಾಗಕರಣಂ ಆಕಾರೋ ನಾಮ। ಆಕಾರಾಭಿಹಿತಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಚನಂ ನಿರುತ್ತಿ। ‘‘ಫಸ್ಸೋ, ವೇದನಾ’’ತಿ ಏವಮಾದೀಸು (ಧ॰ ಸ॰ ೧) ಆಕಾರೇನ ಕಥಿತಂ ‘‘ಫುಸತೀತಿ ಫಸ್ಸೋ। ವೇದಿಯತೀತಿ ವೇದನಾ’’ತಿ ನೀಹರಿತ್ವಾ ವಚನಂ ನಿರುತ್ತಿ ನಾಮ। ನಿಬ್ಬಚನವಿತ್ಥಾರೋ ನಿಸ್ಸೇಸತೋ ದೇಸೋತಿ ನಿದ್ದೇಸೋ, ವೇದಿಯತೀತಿ ವೇದನಾತಿ ನಿಬ್ಬಚನಲದ್ಧಪದಂ ‘‘ಸುಖಾ ದುಕ್ಖಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ, ಸುಖಯತೀತಿ ಸುಖಾ, ದುಕ್ಖಯತೀತಿ ದುಕ್ಖಾ, ನೇವ ದುಕ್ಖಯತಿ ನ ಸುಖಯತೀತಿ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ’’ತಿ ಅತ್ಥವಿತ್ಥಾರೋ ನಿರವಸೇಸೇನ ಕಥಿತತ್ತಾ ನಿದ್ದೇಸೋ ನಾಮ।

    Atha vā aparipuṇṇaṃ padaṃ akkharamiti gahetabbaṃ ‘‘saṭṭhivassasahassānī’’ti evamādīsu (pe. va. 802; jā. 1.4.54; netti. 120) viya. Ettha hi sakāra nakāra sokārādīni akkharamiti, ekakkharaṃ vā padaṃ akkharamiti eke. ‘‘Yāyaṃ taṇhā ponobhavikā’’ti evamādīsu (mahāva. 14; vibha. 203; ma. ni. 3.374; paṭi. ma. 2.30) vibhatyantaṃ atthajotakaṃ akkharapiṇḍaṃ padaṃ. ‘‘Nāmañca rūpañcā’’ti evamādīsu (dha. sa. dukamātikā 109; su. ni. 878; mahāni. 107; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddeso 6; netti. 45) bahuakkharehi yuttaṃ padaṃ nāma. Saṃkhittena vuttaṃ padaṃ vibhāveti. Padena abhihitaṃ byañjayati byattaṃ pākaṭaṃ karotīti byañjanaṃ, vākyameva. ‘‘Cattāro iddhipādā’’ti saṅkhepena kathitamatthaṃ. ‘‘Katame cattāro? Idha, bhikkhave, bhikkhu chandasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti. Vīriyacittavīmaṃsasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāvetī’’tiādīsu (vibha. 431; saṃ. ni. 5.813; dī. ni. 3.306; a. ni. 4.276) pākaṭakaraṇabhāvena byañjanaṃ nāma. Byañjanavibhāgapakāso ākāro. ‘‘Tattha katamo chando? Yo chando chandikatā kattukamyatā’’ti evamādīsu (vibha. 433) kathitabyañjanaṃ anekavidhena vibhāgakaraṇaṃ ākāro nāma. Ākārābhihitassa nibbacanaṃ nirutti. ‘‘Phasso, vedanā’’ti evamādīsu (dha. sa. 1) ākārena kathitaṃ ‘‘phusatīti phasso. Vediyatīti vedanā’’ti nīharitvā vacanaṃ nirutti nāma. Nibbacanavitthāro nissesato desoti niddeso, vediyatīti vedanāti nibbacanaladdhapadaṃ ‘‘sukhā dukkhā adukkhamasukhā, sukhayatīti sukhā, dukkhayatīti dukkhā, neva dukkhayati na sukhayatīti adukkhamasukhā’’ti atthavitthāro niravasesena kathitattā niddeso nāma.

    ಏವಂ ಛಬ್ಬಿಧಾನಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಾನಿ ಜಾನಿತ್ವಾ ಚ ಛಸು ಅತ್ಥಪದೇಸು ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಕಾಸನಾ ದೀಪನಾ ಸಙ್ಕಾಸನಾ, ‘‘ಮಞ್ಞಮಾನೋ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖು, ಬನ್ಧೋ ಮಾರಸ್ಸ ಅಮಞ್ಞಮಾನೋ ಮುತ್ತೋ ಪಾಪಿಮತೋ’’ತಿ ಏವಮಾದೀಸು ಸಙ್ಖೇಪೇನ ಅತ್ಥದೀಪನಾ ಸಙ್ಕಾಸನಾ ನಾಮ। ಏಸೋ ಪನ ಥೇರೋ ‘‘ಬುದ್ಧೇನ ಭಗವತಾ ಏವಂ ಸಙ್ಖೇಪಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ‘ಅಞ್ಞಾತಂ ಭಗವಾ, ಅಞ್ಞಾತಂ ಸುಗತಾ’’’ತಿ ಕಥೇತುಂ ಸಮತ್ಥೋ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿ।

    Evaṃ chabbidhāni byañjanapadāni jānitvā ca chasu atthapadesu saṅkhepato kāsanā dīpanā saṅkāsanā, ‘‘maññamāno kho, bhikkhu, bandho mārassa amaññamāno mutto pāpimato’’ti evamādīsu saṅkhepena atthadīpanā saṅkāsanā nāma. Eso pana thero ‘‘buddhena bhagavatā evaṃ saṅkhepaṃ katvā vuttamatthaṃ ‘aññātaṃ bhagavā, aññātaṃ sugatā’’’ti kathetuṃ samattho paṭivijjhi.

    ಉಪರಿ ವತ್ತಬ್ಬಮತ್ಥಂ ಆದಿತೋ ಕಾಸನಾ ದೀಪನಾ ಪಕಾಸನಾ, ‘‘ಸಬ್ಬಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಆದಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ಏವಮಾದೀಸು (ಮಹಾವ॰ ೫೪; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೮) ಪಚ್ಛಾ ಕಥಿತಬ್ಬಮತ್ಥಂ ಪಠಮವಚನೇನ ದೀಪನಾ ಪಕಾಸನಾ ನಾಮ। ಏವಂ ಪಠಮಂ ದೀಪಿತಂ ಅತ್ಥಂ ಪುನ ಪಾಕಟಂ ಕತ್ವಾ ದೀಪನೇನ ‘‘ಕಿಞ್ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಬ್ಬಂ ಆದಿತ್ತಂ? ಚಕ್ಖುಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಆದಿತ್ತಂ, ರೂಪಾ ಆದಿತ್ತಾ’’ತಿ ಏವಮಾದೀಸು (ಮಹಾವ॰ ೫೪; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೮) ಕಥಿತೇಸು ‘‘ತಿಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯೋ ಸಙ್ಖೇಪೇನ ವುತ್ತಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝತೀ’’ತಿ ಕಥಿತತ್ತಾ ದ್ವೇ ಅತ್ಥಪದಾನಿ ತಿಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಉಪಕಾರವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ।

    Upari vattabbamatthaṃ ādito kāsanā dīpanā pakāsanā, ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, āditta’’nti evamādīsu (mahāva. 54; saṃ. ni. 4.28) pacchā kathitabbamatthaṃ paṭhamavacanena dīpanā pakāsanā nāma. Evaṃ paṭhamaṃ dīpitaṃ atthaṃ puna pākaṭaṃ katvā dīpanena ‘‘kiñca, bhikkhave, sabbaṃ ādittaṃ? Cakkhuṃ, bhikkhave, ādittaṃ, rūpā ādittā’’ti evamādīsu (mahāva. 54; saṃ. ni. 4.28) kathitesu ‘‘tikkhindriyo saṅkhepena vuttaṃ paṭivijjhatī’’ti kathitattā dve atthapadāni tikkhindriyassa upakāravasena vuttāni.

    ಸಂಖಿತ್ತಸ್ಸ ವಿತ್ಥಾರಾಭಿಧಾನಂ ಸಕಿಂ ವುತ್ತಸ್ಸ ಚ ಪುನಪಿ ಅಭಿಧಾನಂ ವಿವರಣಂ, ‘‘ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧) ಸಙ್ಖೇಪೇನ ನಿಕ್ಖಿತ್ತಸ್ಸ। ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ? ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಕಾಮಾವಚರಂ ಕುಸಲಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧) ನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ವಿತ್ಥಾರಣಂ ವಿತ್ಥಾರವಸೇನ ಪುನ ಕಥನಂ ವಿವರಣಂ ನಾಮ।

    Saṃkhittassa vitthārābhidhānaṃ sakiṃ vuttassa ca punapi abhidhānaṃ vivaraṇaṃ, ‘‘kusalā dhammā’’ti (dha. sa. 1) saṅkhepena nikkhittassa. ‘‘Katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti (dha. sa. 1) niddesavasena vitthāraṇaṃ vitthāravasena puna kathanaṃ vivaraṇaṃ nāma.

    ತಂ ವಿಭಾಗಕರಣಂ ವಿಭಜನಂ, ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧) ವಿವರಿತೇ ಕುಸಲೇ ಧಮ್ಮೇ ‘‘ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಫಸ್ಸೋ ಹೋತಿ, ವೇದನಾ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧) ವಿಭಾಗಕರಣಂ ವಿಭಜನಂ ನಾಮ। ವಿವರಸ್ಸ ವಿತ್ಥಾರಾಭಿಧಾನೇನ ವಿಭತ್ತಸ್ಸ ಚ ಉಪಮಾಭಿಧಾನೇನ ಪಟಿಪಾದನಂ ಉತ್ತಾನೀಕರಣಂ, ವಿವರಣೇನ ವಿವರಿತತ್ಥಸ್ಸ ‘‘ಕತಮೋ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಫಸ್ಸೋ ಹೋತಿ? ಯೋ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಫಸ್ಸೋ ಫುಸನಾ ಸಮ್ಫುಸನಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೨) ಅತಿವಿವರಿತ್ವಾ ಕಥನಞ್ಚ ವಿಭಜನೇನ ವಿಭತ್ತಸ್ಸ ‘‘ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಗಾವೀ ನಿಚ್ಚಮ್ಮಾ, ಏವಮೇವ ಖ್ವಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಫಸ್ಸಾಹಾರೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋತಿ ವದಾಮೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೬೩) ಏವಮಾದಿಉಪಮಾಕಥನಞ್ಚ ಉತ್ತಾನೀಕರಣಂ ನಾಮ। ಧಮ್ಮಂ ಸುಣನ್ತಾನಂ ಧಮ್ಮದೇಸನೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅನೇಕವಿಧೇನ ಸೋಮನಸ್ಸಉಪ್ಪಾದನಞ್ಚ ಅತಿಖಿಣಬುದ್ಧೀನಂ ಅನೇಕವಿಧೇನ ಞಾಣಸ್ಸ ತಿಖಿಣಭಾವಕರಣಞ್ಚ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ನಾಮ, ತೇಸಂ ಸುಣನ್ತಾನಂ ತಂಚಿತ್ತತೋಸನೇನ ತಂಚಿತ್ತನಿಸಾಮನೇನ ಚ ಪಞ್ಞಾಯತೀತಿ ಪಞ್ಞತ್ತಿ। ತತ್ಥ ಭಗವಾ ಅಕ್ಖರೇಹಿ ಸಙ್ಕಾಸಯತಿ, ಪದೇಹಿ ಪಕಾಸಯತಿ, ಬ್ಯಞ್ಜನೇಹಿ ವಿವರತಿ, ಆಕಾರೇಹಿ ವಿಭಜತಿ, ನಿರುತ್ತೀಹಿ ಉತ್ತಾನೀಕರೋತಿ, ನಿದ್ದೇಸೇಹಿ ಪಞ್ಞಾಪಯತೀತಿ। ಕಿಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ? ಬುದ್ಧಾ ಭಗವನ್ತೋ ಏಕಚ್ಚೇ ವೇನೇಯ್ಯೇ ಏಕಸ್ಮಿಂ ದೇಸನೇ ಅಕ್ಖರೇಹಿ ಅತ್ಥಸಙ್ಕಾಸನಂ ಕರೋನ್ತಿ…ಪೇ॰… ನಿದ್ದೇಸೇಹಿ ಅತ್ಥಪಞ್ಞಾಪನಂ ಕರೋನ್ತೀತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।

    Taṃ vibhāgakaraṇaṃ vibhajanaṃ, ‘‘yasmiṃ samaye’’ti (dha. sa. 1) vivarite kusale dhamme ‘‘tasmiṃ samaye phasso hoti, vedanā hotī’’ti (dha. sa. 1) vibhāgakaraṇaṃ vibhajanaṃ nāma. Vivarassa vitthārābhidhānena vibhattassa ca upamābhidhānena paṭipādanaṃ uttānīkaraṇaṃ, vivaraṇena vivaritatthassa ‘‘katamo tasmiṃ samaye phasso hoti? Yo tasmiṃ samaye phasso phusanā samphusanā’’ti (dha. sa. 2) ativivaritvā kathanañca vibhajanena vibhattassa ‘‘seyyathāpi, bhikkhave, gāvī niccammā, evameva khvāhaṃ, bhikkhave, phassāhāro daṭṭhabboti vadāmī’’ti (saṃ. ni. 2.63) evamādiupamākathanañca uttānīkaraṇaṃ nāma. Dhammaṃ suṇantānaṃ dhammadesanena cittassa anekavidhena somanassauppādanañca atikhiṇabuddhīnaṃ anekavidhena ñāṇassa tikhiṇabhāvakaraṇañca paññatti nāma, tesaṃ suṇantānaṃ taṃcittatosanena taṃcittanisāmanena ca paññāyatīti paññatti. Tattha bhagavā akkharehi saṅkāsayati, padehi pakāsayati, byañjanehi vivarati, ākārehi vibhajati, niruttīhi uttānīkaroti, niddesehi paññāpayatīti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Buddhā bhagavanto ekacce veneyye ekasmiṃ desane akkharehi atthasaṅkāsanaṃ karonti…pe… niddesehi atthapaññāpanaṃ karontīti ayamettha adhippāyo.

    ಅಥ ವಾ ಅಕ್ಖರೇಹಿ ಸಙ್ಕಾಸಯಿತ್ವಾ ಪದೇಹಿ ಪಕಾಸಯತಿ, ಬ್ಯಞ್ಜನೇಹಿ ವಿವರಿತ್ವಾ ಆಕಾರೇಹಿ ವಿಭಜತಿ, ನಿರುತ್ತೀಹಿ ಉತ್ತಾನೀಕತ್ವಾ ನಿದ್ದೇಸೇಹಿ ಪಞ್ಞಾಪಯತಿ । ಕಿಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ? ಏವರೂಪೇನ ಧಮ್ಮದೇಸನೇನ ಏಕಚ್ಚೇಸು ಠಾನೇಸು ಏಕಚ್ಚಾನಂ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ವಿನಯತೀತಿ।

    Atha vā akkharehi saṅkāsayitvā padehi pakāsayati, byañjanehi vivaritvā ākārehi vibhajati, niruttīhi uttānīkatvā niddesehi paññāpayati . Kiṃ vuttaṃ hoti? Evarūpena dhammadesanena ekaccesu ṭhānesu ekaccānaṃ veneyyānaṃ vinayatīti.

    ಅಥ ವಾ ಅಕ್ಖರೇಹಿ ಉಗ್ಘಾಟಯಿತ್ವಾ ಪದೇಹಿ ಪಕಾಸೇನ್ತೋ ವಿನಯತಿ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞುಂ, ಬ್ಯಞ್ಜನೇಹಿ ವಿವರಿತ್ವಾ ಆಕಾರೇಹಿ ವಿಭಜನ್ತೋ ವಿನಯತಿ ವಿಪಞ್ಚಿತಞ್ಞುಂ, ನಿರುತ್ತೀಹಿ ಉತ್ತಾನೀಕತ್ವಾ ನಿದ್ದೇಸೇಹಿ ಪಞ್ಞಾಪೇನ್ತೋ ವಿನಯತಿ ನೇಯ್ಯಂ। ಇತಿ ವೇನೇಯ್ಯವಸೇನಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಮೇವ।

    Atha vā akkharehi ugghāṭayitvā padehi pakāsento vinayati ugghaṭitaññuṃ, byañjanehi vivaritvā ākārehi vibhajanto vinayati vipañcitaññuṃ, niruttīhi uttānīkatvā niddesehi paññāpento vinayati neyyaṃ. Iti veneyyavasenapi yojetabbameva.

    ಅತ್ಥತೋ ಪನೇತ್ಥ ಕತಮೋ ಬ್ಯಞ್ಜನಪಾಠೋ, ಕತಮೋ ಅತ್ಥಪಾಠೋತಿ? ಬುದ್ಧಾನಂ ಭಗವನ್ತಾನಂ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇನ್ತಾನಂ ಯೋ ಅತ್ಥಾವಗಮಕೋ ಸವಿಞ್ಞತ್ತಿಕಸದ್ದೋ, ಸೋ ಬ್ಯಞ್ಜನಪಾಠೋ । ಯೋ ತೇನ ಅಭಿಸಮೇತಬ್ಬೋ ಲಕ್ಖಣರಸಾದಿಸಹಿತೋ ಧಮ್ಮೋ, ಸೋ ಅತ್ಥಪಾಠೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಪುನಪಿ ಸನ್ಧಾಯಭಾಸಿತೋ ಬ್ಯಞ್ಜನಭಾಸಿತೋ ಸಾವಸೇಸಪಾಠೋ ಅನವಸೇಸಪಾಠೋ ನೀತೋ ನೇಯ್ಯೋತಿ ಛಬ್ಬಿಧೋ ಪಾಠೋ। ತತ್ಥ ಅನೇಕತ್ಥವತ್ತಾ ಸನ್ಧಾಯಭಾಸಿತೋ ‘‘ಮಾತರಂ ಪಿತರಂ ಹನ್ತ್ವಾ, ರಾಜಾನೋ ದ್ವೇ ಚ ಖತ್ತಿಯೇ’’ತಿ ಏವಮಾದಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೨೯೪)। ಏಕತ್ಥವತ್ತಾ ಬ್ಯಞ್ಜನಭಾಸಿತೋ ‘ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಏವಮಾದಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೧.೨; ನೇತ್ತಿ॰ ೮೯, ೯೨; ಪೇಟಕೋ॰ ೧೪)। ಸಾವಸೇಸೋ ‘‘ಸಬ್ಬಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಆದಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ಏವಮಾದಿ (ಮಹಾವ॰ ೫೪; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೮)। ವಿಪರೀತೋ ಅನವಸೇಸೋ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಞಾಣಮುಖೇ ಆಪಾಥಂ ಆಗಚ್ಛನ್ತೀ’’ತಿ ಏವಮಾದಿ (ಮಹಾನಿ॰ ೧೫೬; ಚೂಳನಿ॰ ಮೋಘರಾಜಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸೋ ೮೫; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೩.೫)। ಯಥಾ ವಚನಂ, ತಥಾ ಅವಗನ್ತಬ್ಬೋ ನೀತೋ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನತ್ತಾ’’ತಿ ಏವಮಾದಿ। ಯುತ್ತಿಯಾ ಅನುಸ್ಸರಿತಬ್ಬೋ ನೇಯ್ಯೋ ‘‘ಏಕಪುಗ್ಗಲೋ ಭಿಕ್ಖವೇ’’ತಿ ಏವಮಾದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೧೭೦)।

    Atthato panettha katamo byañjanapāṭho, katamo atthapāṭhoti? Buddhānaṃ bhagavantānaṃ dhammaṃ desentānaṃ yo atthāvagamako saviññattikasaddo, so byañjanapāṭho . Yo tena abhisametabbo lakkhaṇarasādisahito dhammo, so atthapāṭhoti veditabbo. Punapi sandhāyabhāsito byañjanabhāsito sāvasesapāṭho anavasesapāṭho nīto neyyoti chabbidho pāṭho. Tattha anekatthavattā sandhāyabhāsito ‘‘mātaraṃ pitaraṃ hantvā, rājāno dve ca khattiye’’ti evamādi (dha. pa. 294). Ekatthavattā byañjanabhāsito ‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti evamādi (dha. pa. 1.2; netti. 89, 92; peṭako. 14). Sāvaseso ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, āditta’’nti evamādi (mahāva. 54; saṃ. ni. 4.28). Viparīto anavaseso ‘‘sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchantī’’ti evamādi (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddeso 85; paṭi. ma. 3.5). Yathā vacanaṃ, tathā avagantabbo nīto ‘‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’’ti evamādi. Yuttiyā anussaritabbo neyyo ‘‘ekapuggalo bhikkhave’’ti evamādi (a. ni. 1.170).

    ಅತ್ಥೋ ಪನ ಅನೇಕಪ್ಪಕಾರೋ ಪಾಠತ್ಥೋ ಸಭಾವತ್ಥೋ ಞಾಯತ್ಥೋ ಪಾಠಾನುರೂಪೋ ನಪಾಠಾನುರೂಪೋ ಸಾವಸೇಸತ್ಥೋ ನಿರವಸೇಸತ್ಥೋ ನೀತತ್ಥೋ ನೇಯ್ಯತ್ಥೋ ಇಚ್ಚಾದಿ। ತತ್ಥ ಯೋ ಅಪ್ಪಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ಞಾಪನತ್ಥಮುಚ್ಚಾರಿಯತೇ, ಸೋ ಪಾಠತ್ಥೋ ‘‘ಸಾತ್ಥಂ ಸಬ್ಯಞ್ಜನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಪಾರಾ॰ ೧; ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೧೯೦) ವಿಯ। ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಲಕ್ಖಣರಸಾದಿಸಭಾವತ್ಥೋ ‘‘ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಂ ಭಾವೇತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ವಿಭ॰ ೪೮೫; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೩) ವಿಯ। ಯೋ ಞಾಯಮಾನೋ ಹಿತಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ, ಸೋ ಞಾತುಂ ಅರಹತೀತಿ ಞಾಯತ್ಥೋ – ‘‘ಅತ್ಥವಾದೀ ಧಮ್ಮವಾದೀ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೯, ೧೯೪; ೩.೨೩೮; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೧೧) ವಿಯ। ಯಥಾಪಾಠಂ ಭಾಸಿತೋ ಪಾಠಾನುರೂಪೋ ‘‘ಚಕ್ಖು , ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪುರಾಣಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೧೪೬) ಭಗವತಾ ವುತ್ತಂ। ತಸ್ಮಾ ಚಕ್ಖುಮಪಿ ಕಮ್ಮನ್ತಿ। ಬ್ಯಞ್ಜನಚ್ಛಾಯಾಯ ಅತ್ಥಂ ಪಟಿಬಾಹಯಮಾನೇನ ವುತ್ತೋ ಅತ್ಥೋ ನಪಾಠಾನುರೂಪೋ, ಸೋ ಪಾಠತೋ ಅನನುಞ್ಞಾತೋ ಅಕತಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ ವಿಯುತ್ತೋ। ಸೋ ಚ ಸಙ್ಗಹೇತಬ್ಬಮ್ಪಿ ಅಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ, ಪರಿವಜ್ಜೇತಬ್ಬಮ್ಪಿ ವಾ ಕಿಞ್ಚಿ ಅಪರಿವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಪರಿಸೇಸಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತೋ ಸಾವಸೇಸತ್ಥೋ ‘‘ಚಕ್ಖುಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚ ರೂಪೇ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೬೦; ಮಹಾನಿ॰ ೧೦೭)। ಸಬ್ಬೇ ತಸನ್ತಿ ದಣ್ಡಸ್ಸ, ಸಬ್ಬೇ ಭಾಯನ್ತಿ ಮಚ್ಚುನೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ॰ ಪ॰ ೧೨೯) ವಿಯ। ವಿಪರೀತೋ ನಿರವಸೇಸತ್ಥೋ ‘‘ಸನ್ಧಾವಿತಂ ಸಂಸರಿತಂ ಮಮಞ್ಚೇವ ತುಮ್ಹಾಕಞ್ಚ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೧೫೫; ಮಹಾವ॰ ೨೮೭; ನೇತ್ತಿ॰ ೧೧೪)। ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕೋ ಮನ್ತಾ ಕೋ ಸದ್ಧಾತಾ…ಪೇ॰… ಅಞ್ಞತ್ರ ದಿಟ್ಠಪದೇಹೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೭.೬೬) ವಿಯ। ಸದ್ದವಸೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ನೀತತ್ಥೋ ‘‘ರೂಪಾ ಸದ್ದಾ ರಸಾ ಗನ್ಧಾ, ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾ ಚ ಮನೋರಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೫೧, ೧೬೫; ಮಹಾವ॰ ೩೩) ವಿಯ। ಸಮ್ಮುತಿವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ನೇಯ್ಯತ್ಥೋ ‘‘ಚತ್ತಾರೋಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವಲಾಹಕೂಪಮಾ ಪುಗ್ಗಲಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೧೦೧-೧೦೨) ವಿಯ। ಏವಮಿಧ ಪಾಠಞ್ಚ ಅತ್ಥಞ್ಚ ವಿವರಿತ್ವಾ ಠಿತೋ ಅಸಂಹೀರೋ ಭವತಿ ಪರವಾದೀಹಿ ದೀಘರತ್ತಂ ತಿತ್ಥವಾಸೇನ।

    Attho pana anekappakāro pāṭhattho sabhāvattho ñāyattho pāṭhānurūpo napāṭhānurūpo sāvasesattho niravasesattho nītattho neyyattho iccādi. Tattha yo appassatthassa ñāpanatthamuccāriyate, so pāṭhattho ‘‘sātthaṃ sabyañjana’’ntiādīsu (pārā. 1; dī. ni. 1.190) viya. Rūpārūpadhammānaṃ lakkhaṇarasādisabhāvattho ‘‘sammādiṭṭhiṃ bhāvetī’’tiādīsu (vibha. 485; saṃ. ni. 5.3) viya. Yo ñāyamāno hitāya saṃvattati, so ñātuṃ arahatīti ñāyattho – ‘‘atthavādī dhammavādī’’tiādīsu (dī. ni. 1.9, 194; 3.238; ma. ni. 1.411) viya. Yathāpāṭhaṃ bhāsito pāṭhānurūpo ‘‘cakkhu , bhikkhave, purāṇakamma’’nti (saṃ. ni. 4.146) bhagavatā vuttaṃ. Tasmā cakkhumapi kammanti. Byañjanacchāyāya atthaṃ paṭibāhayamānena vutto attho napāṭhānurūpo, so pāṭhato ananuññāto akatapaṭikkhepo viyutto. So ca saṅgahetabbampi asaṅgahetvā, parivajjetabbampi vā kiñci aparivajjetvā parisesaṃ katvā vutto sāvasesattho ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ (saṃ. ni. 4.60; mahāni. 107). Sabbe tasanti daṇḍassa, sabbe bhāyanti maccuno’’tiādīsu (dha. pa. 129) viya. Viparīto niravasesattho ‘‘sandhāvitaṃ saṃsaritaṃ mamañceva tumhākañca (dī. ni. 2.155; mahāva. 287; netti. 114). Tatra, bhikkhave, ko mantā ko saddhātā…pe… aññatra diṭṭhapadehī’’tiādīsu (a. ni. 7.66) viya. Saddavaseneva veditabbo nītattho ‘‘rūpā saddā rasā gandhā, phoṭṭhabbā ca manoramā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.151, 165; mahāva. 33) viya. Sammutivasena veditabbo neyyattho ‘‘cattārome, bhikkhave, valāhakūpamā puggalā’’tiādīsu (a. ni. 4.101-102) viya. Evamidha pāṭhañca atthañca vivaritvā ṭhito asaṃhīro bhavati paravādīhi dīgharattaṃ titthavāsena.

    ಇತಿ ಅಸಂಹೀರಭಾವೇನ ಯಾವ ಆಗಮಾಧಿಗಮಸಮ್ಪದಂ, ತಾವ ವತ್ತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ। ಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರನಯೇನ ಹೇತುದಾಹರಣಾದೀಹಿ ಅವಬೋಧಯಿತುಂ ಸಮತ್ಥೋ। ಏವಂವಿಧೋ ಅತ್ತಾನಞ್ಚ ಪರಞ್ಚ ಸೋಧೇತುಂ ಸಮತ್ಥಭಾವೇನ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯದಿಟ್ಠಿಮಲವಿರಹಿತತ್ತಾ ಸುಚಿ। ದುಸ್ಸೀಲೋ ಹಿ ಅತ್ತಾನಂ ಉಪಹನತಿ, ತೇನ ನಾದೇಯ್ಯವಾಚೋ ಚ ಭವತಿ ಸಬ್ಯೋಹಾರಮಾನೋ ಇಧ ನಿಚ್ಚಾತುರೋ ವೇಜ್ಜೋವ। ದುದ್ದಿಟ್ಠಿ ಪರಂ ಉಪಹನತಿ, ನಾವಸ್ಸಯೋ ಚ ಭವತಿ ವಾಳಗಹಾಕುಲೋ ಇವ ಕಮಲಸಣ್ಡೋ। ಉಭಯವಿಪನ್ನೋ ಪನ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ ಅನುಪಾಸನೀಯೋ ಭವತಿ ಗೂಥಗತಮಿವ ಛವಾಲಾತಂ ಗೂಥಗತೋ ವಿಯ ಚ ಕಣ್ಹಸಪ್ಪೋ। ಉಭಯಸಮ್ಪನ್ನೋ ಪನ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ ಉಪಾಸನೀಯೋ ಸೇವಿತಬ್ಬೋ ಚ ವಿಞ್ಞೂಹಿ, ನಿರುಪದ್ದವೋ ಇವ ರತನಾಕರೋ, ಏವಂ ಭೂತೋ ಏವಂ ಅಮಚ್ಛರೋ ಅಹೀನಾಚರಿಯಮುಟ್ಠಿ। ಸುತ್ತಸುತ್ತಾನುಲೋಮಆಚರಿಯವಾದಅತ್ತನೋಮತಿಸಙ್ಖಾತಾನಞ್ಚ ಚತುನ್ನಂ ಅಪರಿಚ್ಚಾಗೀ, ತೇಸಂ ವಸೇನ ಬ್ಯಾಖ್ಯಾತೋ।

    Iti asaṃhīrabhāvena yāva āgamādhigamasampadaṃ, tāva vattuṃ sakkoti. Saṅkhepavitthāranayena hetudāharaṇādīhi avabodhayituṃ samattho. Evaṃvidho attānañca parañca sodhetuṃ samatthabhāvena dussīlyadiṭṭhimalavirahitattā suci. Dussīlo hi attānaṃ upahanati, tena nādeyyavāco ca bhavati sabyohāramāno idha niccāturo vejjova. Duddiṭṭhi paraṃ upahanati, nāvassayo ca bhavati vāḷagahākulo iva kamalasaṇḍo. Ubhayavipanno pana sabbathāpi anupāsanīyo bhavati gūthagatamiva chavālātaṃ gūthagato viya ca kaṇhasappo. Ubhayasampanno pana sabbathāpi upāsanīyo sevitabbo ca viññūhi, nirupaddavo iva ratanākaro, evaṃ bhūto evaṃ amaccharo ahīnācariyamuṭṭhi. Suttasuttānulomaācariyavādaattanomatisaṅkhātānañca catunnaṃ apariccāgī, tesaṃ vasena byākhyāto.

    ‘‘ಏಕಂಸವಚನಂ ಏಕಂ, ವಿಭಜ್ಜವಚನಂ ಪದಂ।

    ‘‘Ekaṃsavacanaṃ ekaṃ, vibhajjavacanaṃ padaṃ;

    ತತಿಯಂ ಪಟಿಪುಚ್ಛೇಯ್ಯ, ಚತುತ್ಥಂ ಪನ ಠಾಪಯೇ’’ತಿ॥

    Tatiyaṃ paṭipuccheyya, catutthaṃ pana ṭhāpaye’’ti.

    ಏತೇಸಂ ವಾ ಅಪರಿಚ್ಚಾಗೀ। ತತೋ ಏವ ಸೋತೂನಂ ಹಿತೇ ನಿಯುತ್ತತ್ತಾ ನೇಸಂ ಅವಬೋಧನಂ ಪತಿ ಅಕಿಲಾಸು ಭವತೀತಿ। ಆಹ ಚೇತ್ಥ –

    Etesaṃ vā apariccāgī. Tato eva sotūnaṃ hite niyuttattā nesaṃ avabodhanaṃ pati akilāsu bhavatīti. Āha cettha –

    ‘‘ಪಾಠತ್ಥವಿದಸಂಹೀರೋ, ವತ್ತಾ ಸುಚಿ ಅಮಚ್ಛರೋ।

    ‘‘Pāṭhatthavidasaṃhīro, vattā suci amaccharo;

    ಚತುನ್ನಂ ಅಪರಿಚ್ಚಾಗೀ, ದೇಸಕಸ್ಸ ಹಿತಾನ್ವಿತೋ’’ತಿ॥

    Catunnaṃ apariccāgī, desakassa hitānvito’’ti.

    ಏತ್ಥ ದೇಸಕಸ್ಸಾತಿ ದೇಸಕೋ ಅಸ್ಸ, ಭವೇಯ್ಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಹಿತಾನ್ವಿತೋತಿ ಹಿತೇ ಅನುಗತೋ ಹಿತಚಿತ್ತೋ। ಸೋ ಏಸೋ ಸುಚಿತ್ತಾ ಪಿಯೋ, ಚತುನ್ನಂ ಅಪರಿಚ್ಚಾಗಿತ್ತಾ ಗರು, ಅಸಂಹೀರತ್ತಾ ಭಾವನೀಯೋ, ದೇಸಕತ್ತಾ ವತ್ತಾ, ಹಿತಾನ್ವಿತತ್ತಾ ವಚನಕ್ಖಮೋ, ಪಾಠತ್ಥವಿದತ್ತಾ ಗಮ್ಭೀರಕಥಂ ಕತ್ತಾ, ಅಮಚ್ಛರತ್ತಾ ನ ಚಾಟ್ಠಾನೇ ನಿಯೋಜಕೋ ಇತಿ –

    Ettha desakassāti desako assa, bhaveyyāti attho. Hitānvitoti hite anugato hitacitto. So eso sucittā piyo, catunnaṃ apariccāgittā garu, asaṃhīrattā bhāvanīyo, desakattā vattā, hitānvitattā vacanakkhamo, pāṭhatthavidattā gambhīrakathaṃ kattā, amaccharattā na cāṭṭhāne niyojako iti –

    ‘‘ಪಿಯೋ ಗರು ಭಾವನೀಯೋ, ವತ್ತಾ ಚ ವಚನಕ್ಖಮೋ।

    ‘‘Piyo garu bhāvanīyo, vattā ca vacanakkhamo;

    ಗಮ್ಭೀರಞ್ಚ ಕಥಂ ಕತ್ತಾ, ನೋ ಚಾಟ್ಠಾನೇ ನಿಯೋಜಕೋ’’ತಿ॥ (ಅ॰ ನಿ॰ ೭.೩೭; ನೇತ್ತಿ॰ ೧೧೩)।

    Gambhīrañca kathaṃ kattā, no cāṭṭhāne niyojako’’ti. (a. ni. 7.37; netti. 113);

    ‘‘ಅಭಿಹಿತೋ ದೇಸಕೋ ಸೋ, ತಾವ ದಾನಿ ಅಭಿಧೀಯತೇ’’॥

    ‘‘Abhihito desako so, tāva dāni abhidhīyate’’.

    ತತ್ಥ ಧಮ್ಮಗರುತ್ತಾ ಕಥಂ ನ ಪರಿಭವತಿ, ಆಚರಿಯಗರುತ್ತಾ ಕಥಿಕಂ ನ ಪರಿಭವತಿ, ಸದ್ಧಾಪಞ್ಞಾದಿಗುಣಪಟಿಮಣ್ಡಿತತ್ತಾ ಅತ್ತಾನಂ ನ ಪರಿಭವತಿ, ಅಸಠಾಮಾಯಾವಿತ್ತಾ ಅಮತಾಭಿಮುಖತ್ತಾ ಚ ಅವಿಕ್ಖಿತ್ತಚಿತ್ತೋ ಭವತಿ, ಸುಮೇಧತ್ತಾ ಯೋನಿಸೋ ಮನಸಿ ಕರೋತೀತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

    Tattha dhammagaruttā kathaṃ na paribhavati, ācariyagaruttā kathikaṃ na paribhavati, saddhāpaññādiguṇapaṭimaṇḍitattā attānaṃ na paribhavati, asaṭhāmāyāvittā amatābhimukhattā ca avikkhittacitto bhavati, sumedhattā yoniso manasi karotīti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ಪಞ್ಚಹಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಸುಣನ್ತೋ ಸದ್ಧಮ್ಮಂ ಭಬ್ಬೋ ನಿಯಾಮಂ ಓಕ್ಕಮಿತುಂ ಕುಸಲೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಸಮ್ಮತ್ತಂ। ಕತಮೇಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ? ನ ಕಥಂ ಪರಿಭೋತಿ, ನ ಕಥಿಕಂ ಪರಿಭೋತಿ, ನ ಅತ್ತಾನಂ ಪರಿಭೋತಿ, ಅವಿಕ್ಖಿತ್ತಚಿತ್ತೋ ಧಮ್ಮಂ ಸುಣಾತಿ ಏಕಗ್ಗಚಿತ್ತೋ, ಯೋನಿಸೋ ಮನಸಿ ಕರೋತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೧೫೧)।

    ‘‘Pañcahi, bhikkhave, dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ. Katamehi pañcahi? Na kathaṃ paribhoti, na kathikaṃ paribhoti, na attānaṃ paribhoti, avikkhittacitto dhammaṃ suṇāti ekaggacitto, yoniso manasi karotī’’ti (a. ni. 5.151).

    ತಂಲಕ್ಖಣಪ್ಪತ್ತತ್ತಾ ಭಾವನಂ ಭಜತೀತಿ। ಆಹ ಚೇತ್ಥ –

    Taṃlakkhaṇappattattā bhāvanaṃ bhajatīti. Āha cettha –

    ‘‘ಧಮ್ಮಾಚರಿಯಗರು ಸದ್ಧಾಪಞ್ಞಾದಿಗುಣಮಣ್ಡಿತೋ।

    ‘‘Dhammācariyagaru saddhāpaññādiguṇamaṇḍito;

    ಅಸಠಾಮಾಯಾವಿಕಸ್ಸ, ಸುಮೇಧೋ ಅಮತಾಭಿಮುಖೋ’’॥ –

    Asaṭhāmāyāvikassa, sumedho amatābhimukho’’. –

    ಇತಿ ವತ್ತಾ ಚ ಸೋತಾ ಚ।

    Iti vattā ca sotā ca.

    ಏವಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ಬ್ಯಞ್ಜನಞ್ಚ ಅತ್ಥಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಯೋ ಅತಿಅಗ್ಗಂ ಕತ್ವಾ ಕಥಿತತ್ತಾ ಮಹಾಸಮುದ್ದಮಹಾಪಥವೀ ವಿಯ ಮಹಾ ಚ ಸೋ ನಿದ್ದೇಸೋ ಚಾತಿ ಮಹಾನಿದ್ದೇಸೋ, ತಂ ಮಹಾನಿದ್ದೇಸಂ ವಣ್ಣಯಿಸ್ಸಾಮಿ।

    Evaṃ vuttappakāraṃ byañjanañca atthañca dassetvā idāni yo atiaggaṃ katvā kathitattā mahāsamuddamahāpathavī viya mahā ca so niddeso cāti mahāniddeso, taṃ mahāniddesaṃ vaṇṇayissāmi.

    ತದೇತಂ ಮಹಾನಿದ್ದೇಸಂ ಅತ್ಥಸಮ್ಪನ್ನಂ ಬ್ಯಞ್ಜನಸಮ್ಪನ್ನಂ ಗಮ್ಭೀರಂ ಗಮ್ಭೀರತ್ಥಂ ಲೋಕುತ್ತರಪ್ಪಕಾಸಕಂ ಸುಞ್ಞತಪ್ಪಟಿಸಂಯುತ್ತಂ ಪಟಿಪತ್ತಿಮಗ್ಗಫಲವಿಸೇಸಸಾಧನಂ ಪಟಿಪತ್ತಿಪಟಿಪಕ್ಖಪಟಿಸೇಧನಂ ಯೋಗಾವಚರಾನಂ ಞಾಣವರರತನಾಕರಭೂತಂ ಧಮ್ಮಕಥಿಕಾನಂ ಧಮ್ಮಕಥಾವಿಲಾಸವಿಸೇಸಹೇತುಭೂತಂ ಸಂಸಾರಭೀರುಕಾನಂ ದುಕ್ಖನಿಸ್ಸರಣತದುಪಾಯದಸ್ಸನೇನ ಅಸ್ಸಾಸಜನನತ್ಥಂ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖನಾಸನತ್ಥಞ್ಚ ಗಮ್ಭೀರತ್ಥಾನಞ್ಚ ಅನೇಕೇಸಂ ಸುತ್ತನ್ತಪದಾನಂ ಅತ್ಥವಿವರಣೇನ ಸುಜನಹದಯಪರಿತೋಸಜನನತ್ಥಂ, ತಥಾಗತೇನ ಅರಹತಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೇನ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಅಪ್ಪಟಿಹತಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಮಹಾದೀಪೋಭಾಸೇನ ಸಕಲಜನವಿತ್ಥತಮಹಾಕರುಣಾಸಿನೇಹೇನ ವೇನೇಯ್ಯಜನಹದಯಗತಕಿಲೇಸನ್ಧಕಾರವಿಧಮನತ್ಥಂ ಸಮುಜ್ಜಲಿತಸ್ಸ ಸದ್ಧಮ್ಮಮಹಾಪದೀಪಸ್ಸ ತದಧಿಪ್ಪಾಯವಿಕಾಸನಸಿನೇಹಪರಿಸೇಕೇನ ಪಞ್ಚವಸ್ಸಸಹಸ್ಸಮತಿಚಿರಸಮುಜ್ಜಲನಮಿಚ್ಛತಾ ಲೋಕಾನುಕಮ್ಪಕೇನ ಸತ್ಥುಕಪ್ಪೇನ ಧಮ್ಮರಾಜಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿನಾ ಆಯಸ್ಮತಾ ಸಾರಿಪುತ್ತತ್ಥೇರೇನ ಭಾಸಿತಂ ಸುತ್ವಾ ಆಯಸ್ಮಾ ಆನನ್ದೋ ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಕಾಲೇ ಯಥಾಸುತಮೇವ ಸಙ್ಗಹಂ ಆರೋಪೇಸಿ।

    Tadetaṃ mahāniddesaṃ atthasampannaṃ byañjanasampannaṃ gambhīraṃ gambhīratthaṃ lokuttarappakāsakaṃ suññatappaṭisaṃyuttaṃ paṭipattimaggaphalavisesasādhanaṃ paṭipattipaṭipakkhapaṭisedhanaṃ yogāvacarānaṃ ñāṇavararatanākarabhūtaṃ dhammakathikānaṃ dhammakathāvilāsavisesahetubhūtaṃ saṃsārabhīrukānaṃ dukkhanissaraṇatadupāyadassanena assāsajananatthaṃ tappaṭipakkhanāsanatthañca gambhīratthānañca anekesaṃ suttantapadānaṃ atthavivaraṇena sujanahadayaparitosajananatthaṃ, tathāgatena arahatā sammāsambuddhena sabbattha appaṭihatasabbaññutaññāṇamahādīpobhāsena sakalajanavitthatamahākaruṇāsinehena veneyyajanahadayagatakilesandhakāravidhamanatthaṃ samujjalitassa saddhammamahāpadīpassa tadadhippāyavikāsanasinehaparisekena pañcavassasahassamaticirasamujjalanamicchatā lokānukampakena satthukappena dhammarājassa dhammasenāpatinā āyasmatā sāriputtattherena bhāsitaṃ sutvā āyasmā ānando paṭhamamahāsaṅgītikāle yathāsutameva saṅgahaṃ āropesi.

    ಸೋ ಪನೇಸ ವಿನಯಪಿಟಕಂ ಸುತ್ತನ್ತಪಿಟಕಂ ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕನ್ತಿ ತೀಸು ಪಿಟಕೇಸು ಸುತ್ತನ್ತಪಿಟಕಪರಿಯಾಪನ್ನೋ, ದೀಘನಿಕಾಯೋ ಮಜ್ಝಿಮನಿಕಾಯೋ ಸಂಯುತ್ತನಿಕಾಯೋ ಅಙ್ಗುತ್ತರನಿಕಾಯೋ ಖುದ್ದಕನಿಕಾಯೋತಿ ಪಞ್ಚಸು ಮಹಾನಿಕಾಯೇಸು ಖುದ್ದಕಮಹಾನಿಕಾಯಪರಿಯಾಪನ್ನೋ, ಸುತ್ತಂ ಗೇಯ್ಯಂ ವೇಯ್ಯಾಕರಣಂ ಗಾಥಾ ಉದಾನಂ ಇತಿವುತ್ತಕಂ ಜಾತಕಂ ಅಬ್ಭುತಧಮ್ಮಂ ವೇದಲ್ಲನ್ತಿ ನವಸು ಸತ್ಥುಸಾಸನಙ್ಗೇಸು ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಗಾಥಙ್ಗವೇಯ್ಯಾಕರಣಙ್ಗದ್ವಯಸಙ್ಗಹಿತೋ।

    So panesa vinayapiṭakaṃ suttantapiṭakaṃ abhidhammapiṭakanti tīsu piṭakesu suttantapiṭakapariyāpanno, dīghanikāyo majjhimanikāyo saṃyuttanikāyo aṅguttaranikāyo khuddakanikāyoti pañcasu mahānikāyesu khuddakamahānikāyapariyāpanno, suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ gāthā udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhutadhammaṃ vedallanti navasu satthusāsanaṅgesu yathāsambhavaṃ gāthaṅgaveyyākaraṇaṅgadvayasaṅgahito.

    ‘‘ದ್ವಾಸೀತಿ ಬುದ್ಧತೋ ಗಣ್ಹಿಂ, ದ್ವೇಸಹಸ್ಸಾನಿ ಭಿಕ್ಖುತೋ।

    ‘‘Dvāsīti buddhato gaṇhiṃ, dvesahassāni bhikkhuto;

    ಚತುರಾಸೀತಿ ಸಹಸ್ಸಾನಿ, ಯೇ ಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಪವತ್ತಿನೋ’’ತಿ॥ (ಥೇರಗಾ॰ ೧೦೨೭) –

    Caturāsīti sahassāni, ye me dhammā pavattino’’ti. (theragā. 1027) –

    ಧಮ್ಮಭಣ್ಡಾಗಾರಿಕತ್ಥೇರೇನ ಪಞ್ಚಸು ಠಾನೇಸು ಏತದಗ್ಗಂ ಆರೋಪಿತೇನ ಪಟಿಞ್ಞಾತಾನಂ ಚತುರಾಸೀತಿಯಾ ಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಸಹಸ್ಸಾನಂ ಭಿಕ್ಖುತೋ ಗಹಿತೇಸು ದ್ವೀಸು ಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಸಹಸ್ಸೇಸು ಅನೇಕಸತಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಗಹಿತೋ। ತಸ್ಸ ದ್ವೇ ವಗ್ಗಾ ಅಟ್ಠಕವಗ್ಗೋ ಪಾರಾಯನವಗ್ಗೋ ಖಗ್ಗವಿಸಾಣಸುತ್ತಞ್ಚ, ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ವಗ್ಗೇ ಸೋಳಸ ಸೋಳಸ ಕತ್ವಾ ಖಗ್ಗವಿಸಾಣಸುತ್ತಞ್ಚಾತಿ ತೇತ್ತಿಂಸ ಸುತ್ತಾನಿ ಕಾಮಸುತ್ತಾದಿಖಗ್ಗವಿಸಾಣಸುತ್ತಪರಿಯೋಸಾನಾನಿ । ಏವಂ ಅನೇಕಧಾ ವವತ್ಥಾಪಿತಸ್ಸ ಇಮಸ್ಸ ಮಹಾನಿದ್ದೇಸಸ್ಸ ಅನುಪುಬ್ಬಪದತ್ಥವಣ್ಣನಂ ಕರಿಸ್ಸಾಮಿ। ಅಯಞ್ಹಿ ಮಹಾನಿದ್ದೇಸೋ ಪಾಠತೋ ಅತ್ಥತೋ ಚ ಉದ್ದಿಸನ್ತೇನ ನಿದ್ದಿಸನ್ತೇನ ಚ ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ಉದ್ದಿಸಿತಬ್ಬೋ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬೋ ಚ, ಉಗ್ಗಣ್ಹನ್ತೇನಾಪಿ ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ಉಗ್ಗಣ್ಹಿತಬ್ಬೋ ಧಾರೇತಬ್ಬೋ ಚ। ತಂ ಕಿಸ್ಸ ಹೇತು? ಗಮ್ಭೀರತ್ತಾ ಇಮಸ್ಸ ಮಹಾನಿದ್ದೇಸಸ್ಸ ಲೋಕಹಿತಾಯ ಲೋಕೇ ಚಿರಟ್ಠಿತತ್ಥನ್ತಿ।

    Dhammabhaṇḍāgārikattherena pañcasu ṭhānesu etadaggaṃ āropitena paṭiññātānaṃ caturāsītiyā dhammakkhandhasahassānaṃ bhikkhuto gahitesu dvīsu dhammakkhandhasahassesu anekasatadhammakkhandhasaṅgahito. Tassa dve vaggā aṭṭhakavaggo pārāyanavaggo khaggavisāṇasuttañca, ekekasmiṃ vagge soḷasa soḷasa katvā khaggavisāṇasuttañcāti tettiṃsa suttāni kāmasuttādikhaggavisāṇasuttapariyosānāni . Evaṃ anekadhā vavatthāpitassa imassa mahāniddesassa anupubbapadatthavaṇṇanaṃ karissāmi. Ayañhi mahāniddeso pāṭhato atthato ca uddisantena niddisantena ca sakkaccaṃ uddisitabbo niddisitabbo ca, uggaṇhantenāpi sakkaccaṃ uggaṇhitabbo dhāretabbo ca. Taṃ kissa hetu? Gambhīrattā imassa mahāniddesassa lokahitāya loke ciraṭṭhitatthanti.

    ೧. ಅಟ್ಠಕವಗ್ಗೋ

    1. Aṭṭhakavaggo

    ೧. ಕಾಮಸುತ್ತನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

    1. Kāmasuttaniddesavaṇṇanā

    ತತ್ಥ ಕಾಮಸುತ್ತಂ ಆದಿ। ತಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ‘‘ಕಾಮಂ ಕಾಮಯಮಾನಸ್ಸಾ’’ತಿ ಗಾಥಾ ಆದಿ। ಸಾ ಉದ್ದೇಸನಿದ್ದೇಸಪಟಿನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ತಿಧಾ ಠಿತಾ। ‘‘ಕಾಮಂ ಕಾಮಯಮಾನಸ್ಸಾ’’ತಿ ಏವಮಾದಿ ಉದ್ದೇಸೋ। ‘‘ಕಾಮಾತಿ ಉದ್ದಾನತೋ ದ್ವೇ ಕಾಮಾ – ವತ್ಥುಕಾಮಾ ಚ ಕಿಲೇಸಕಾಮಾ ಚಾ’’ತಿ ನಿದ್ದೇಸೋ। ‘‘ಕತಮೇ ವತ್ಥುಕಾಮಾ? ಮನಾಪಿಕಾ ರೂಪಾ’’ತಿ ಏವಮಾದಿ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸೋ।

    Tattha kāmasuttaṃ ādi. Tasmimpi ‘‘kāmaṃ kāmayamānassā’’ti gāthā ādi. Sā uddesaniddesapaṭiniddesavasena tidhā ṭhitā. ‘‘Kāmaṃ kāmayamānassā’’ti evamādi uddeso. ‘‘Kāmāti uddānato dve kāmā – vatthukāmā ca kilesakāmā cā’’ti niddeso. ‘‘Katame vatthukāmā? Manāpikā rūpā’’ti evamādi paṭiniddeso.

    ೧. ತತ್ಥ ಕಾಮನ್ತಿ ಮನಾಪಿಯರೂಪಾದಿತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಸಙ್ಖಾತಂ ವತ್ಥುಕಾಮಂ। ಕಾಮಯಮಾನಸ್ಸಾತಿ ಇಚ್ಛಮಾನಸ್ಸ। ತಸ್ಸ ಚೇತಂ ಸಮಿಜ್ಝತೀತಿ ತಸ್ಸ ಕಾಮಯಮಾನಸ್ಸ ಸತ್ತಸ್ಸ ತಂ ಕಾಮಸಙ್ಖಾತಂ ವತ್ಥು ಸಮಿಜ್ಝತಿ ಚೇ, ಸಚೇ ಸೋ ತಂ ಲಭತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಅದ್ಧಾ ಪೀತಿಮನೋ ಹೋತೀತಿ ಏಕಂಸಂ ತುಟ್ಠಚಿತ್ತೋ ಹೋತಿ। ಲದ್ಧಾತಿ ಲಭಿತ್ವಾ। ಮಚ್ಚೋತಿ ಸತ್ತೋ। ಯದಿಚ್ಛತೀತಿ ಯಂ ಇಚ್ಛತಿ। ಇದಂ ಪನ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಪದತ್ಥಸಮ್ಬನ್ಧಮತ್ತಮೇವ, ವಿತ್ಥಾರೋ ಪನ ಉಪರಿ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಯಥಾ ಚ ಇಮಸ್ಮಿಂ, ಏವಂ ಇತೋ ಪರಂ ಸಬ್ಬೇಸುಪೀತಿ।

    1. Tattha kāmanti manāpiyarūpāditebhūmakadhammasaṅkhātaṃ vatthukāmaṃ. Kāmayamānassāti icchamānassa. Tassa cetaṃ samijjhatīti tassa kāmayamānassa sattassa taṃ kāmasaṅkhātaṃ vatthu samijjhati ce, sace so taṃ labhatīti vuttaṃ hoti. Addhā pītimano hotīti ekaṃsaṃ tuṭṭhacitto hoti. Laddhāti labhitvā. Maccoti satto. Yadicchatīti yaṃ icchati. Idaṃ pana saṅkhepato padatthasambandhamattameva, vitthāro pana upari pāḷiyaṃ āgatanayeneva veditabbo. Yathā ca imasmiṃ, evaṃ ito paraṃ sabbesupīti.

    ಕಾಮಾತಿ ಉದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಪದಂ। ಉದ್ದಾನತೋತಿ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಪದಂ। ಉದ್ದಾನತೋತಿ ವಗ್ಗವಸೇನ ‘‘ಮಚ್ಛುದ್ದಾನಂ ಕಿನೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಆದೀಸು ವಿಯ। ಅಥ ವಾ ಉಪರೂಪರಿ ದಾನತೋ ಉದ್ದಾನಂ, ಉದ್ಧಂ ಉದ್ಧಂ ಸೋಧನತೋ ಬ್ಯವದಾನಟ್ಠೇನ ವೋದಾನಂ ವಿಯ। ವಿತ್ಥಾರಕರಣಭಾವೇನ ವಾ। ಕಾಮಾ ಇತಿ ಪಾಠಸೇಸಂ ಕತ್ವಾ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ದ್ವೇತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ , ನ ಏಕಂ, ನ ತಯೋ। ವತ್ಥುಕಾಮಾ ಚಾತಿ ಮನಾಪಿಯರೂಪಾದಿವತ್ಥುಕಾಮಾ ಚ। ಉಪತಾಪನಟ್ಠೇನ ವಿಬಾಧನಟ್ಠೇನ ಚ ಕಿಲೇಸಕಾಮಾ ಚ। ತೇಸು ವತ್ಥುಕಾಮೋ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ, ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ಪಹಾತಬ್ಬೋ। ತತ್ಥ ವತ್ಥುಕಾಮೋ ಕಿಲೇಸಕಾಮೇನ ಪತ್ಥಯಿತಬ್ಬೋತಿ ಕಾಮೀಯತೀತಿ ಕಾಮೋ। ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ವತ್ಥುಕಾಮಾನಂ ಪಚ್ಚಾಸೀಸನಸ್ಸ ಕಾರಣಭಾವೇನ ಕಾಮೀಯತೇ ಅನೇನಾತಿ ಕಾಮೋ। ತತ್ಥ ರೂಪಾದಿಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಿತೋ ವತ್ಥುಕಾಮೋ, ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಿತೋ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ। ಛಹಿ ವಿಞ್ಞಾಣೇಹಿ ವಿಜಾನಿತಬ್ಬೋ ವತ್ಥುಕಾಮೋ, ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಜಾನಿತಬ್ಬೋ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ। ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಕಾರಣಟ್ಠೇನ ಆರಮ್ಮಣಟ್ಠೇನ ಚ ವತ್ಥುಕಾಮೋ।

    Kāmāti uddisitabbapadaṃ. Uddānatoti niddisitabbapadaṃ. Uddānatoti vaggavasena ‘‘macchuddānaṃ kineyyā’’ti ādīsu viya. Atha vā uparūpari dānato uddānaṃ, uddhaṃ uddhaṃ sodhanato byavadānaṭṭhena vodānaṃ viya. Vitthārakaraṇabhāvena vā. Kāmā iti pāṭhasesaṃ katvā vattabbaṃ. Dveti gaṇanaparicchedo , na ekaṃ, na tayo. Vatthukāmā cāti manāpiyarūpādivatthukāmā ca. Upatāpanaṭṭhena vibādhanaṭṭhena ca kilesakāmā ca. Tesu vatthukāmo pariññeyyo, kilesakāmo pahātabbo. Tattha vatthukāmo kilesakāmena patthayitabboti kāmīyatīti kāmo. Kilesakāmo vatthukāmānaṃ paccāsīsanassa kāraṇabhāvena kāmīyate anenāti kāmo. Tattha rūpādikkhandhe saṅgahito vatthukāmo, saṅkhārakkhandhe saṅgahito kilesakāmo. Chahi viññāṇehi vijānitabbo vatthukāmo, manoviññāṇena jānitabbo kilesakāmo. Kilesānaṃ patiṭṭhaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ārammaṇaṭṭhena ca vatthukāmo.

    ‘‘ನೇತೇ ಕಾಮಾ ಯಾನಿ ಚಿತ್ರಾನಿ ಲೋಕೇ, ಸಙ್ಕಪ್ಪರಾಗೋ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಕಾಮೋ।

    ‘‘Nete kāmā yāni citrāni loke, saṅkapparāgo purisassa kāmo;

    ತಿಟ್ಠನ್ತಿ ಚಿತ್ರಾನಿ ತಥೇವ ಲೋಕೇ, ಅಥೇತ್ಥ ಧೀರಾ ವಿನಯನ್ತಿ ಛನ್ದ’’ನ್ತಿ॥ (ಅ॰ ನಿ॰ ೬.೬೩)।

    Tiṭṭhanti citrāni tatheva loke, athettha dhīrā vinayanti chanda’’nti. (a. ni. 6.63);

    ನನ್ದಮಾಣವಕ- (ಧ॰ ಪ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೬೮ ಉಪ್ಪಲವಣ್ಣತ್ಥೇರೀವತ್ಥು) ಸೋರೇಯ್ಯಸೇಟ್ಠಿಪುತ್ತಾದೀನಂ (ಧ॰ ಪ॰ ೪೩) ವತ್ಥೂನಿ ಚೇತ್ಥ ನಿದಸ್ಸನಂ। ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ತಾಪನಟ್ಠೇನ ಬಾಧನಟ್ಠೇನ ಚ ಸಯಂ ಕಾಮೇತೀತಿ ಕಾಮೋ। ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ‘‘ರತ್ತೋ ಖೋ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ರಾಗೇನ ಅಭಿಭೂತೋ ಪರಿಯಾದಿನ್ನಚಿತ್ತೋ ಅತ್ತಬ್ಯಾಬಾಧಾಯಪಿ ಚೇತೇತಿ, ಪರಬ್ಯಾಬಾಧಾಯಪಿ ಚೇತೇತಿ, ಉಭಯಬ್ಯಾಬಾಧಾಯಪಿ ಚೇತೇತೀ’’ತಿ ಚ ‘‘ರತ್ತೋ ಖೋ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ಪಾಣಮ್ಪಿ ಹನತಿ, ಅದಿನ್ನಮ್ಪಿ ಆದಿಯತಿ, ಪರದಾರಮ್ಪಿ ಗಚ್ಛತಿ, ಮುಸಾಪಿ ಭಣತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೫೪) ಚ ಏವಮಾದಿ ನಿದಸ್ಸನಂ।

    Nandamāṇavaka- (dha. pa. aṭṭha. 1.68 uppalavaṇṇattherīvatthu) soreyyaseṭṭhiputtādīnaṃ (dha. pa. 43) vatthūni cettha nidassanaṃ. Kilesakāmo tāpanaṭṭhena bādhanaṭṭhena ca sayaṃ kāmetīti kāmo. Vuttampi cetaṃ ‘‘ratto kho, brāhmaṇa, rāgena abhibhūto pariyādinnacitto attabyābādhāyapi ceteti, parabyābādhāyapi ceteti, ubhayabyābādhāyapi cetetī’’ti ca ‘‘ratto kho, brāhmaṇa, pāṇampi hanati, adinnampi ādiyati, paradārampi gacchati, musāpi bhaṇatī’’ti (a. ni. 3.54) ca evamādi nidassanaṃ.

    ತಮೇವ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ವಿತ್ಥಾರೇತ್ವಾ ವತ್ತುಕಾಮೋ – ‘‘ಕತಮೇ ವತ್ಥುಕಾಮಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಕತಮೇತಿ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ। ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಹಿ ಪುಚ್ಛಾ, ತಾಸಂ ವಿಭಾಗೋ ಉಪರಿ ಪಾಳಿಯಂಯೇವ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ। ತಾಸು ಅಯಂ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ। ತತ್ಥ ಮನಾಪಿಕಾತಿ ಮನಂ ಅಪ್ಪಾಯನ್ತಿ ವದ್ಧೇನ್ತೀತಿ ಮನಾಪಾ, ಮನಾಪಾ ಏವ ಮನಾಪಿಕಾ। ರೂಪಾತಿ ಕಮ್ಮಚಿತ್ತಉತುಆಹಾರಸಮುಟ್ಠಾನವಸೇನ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಾ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಾ। ರೂಪಯನ್ತೀತಿ ರೂಪಾ, ವಣ್ಣವಿಕಾರಂ ಆಪಜ್ಜಮಾನಾ ಹದಯಙ್ಗತಭಾವಂ ಪಕಾಸೇನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Tameva paṭiniddesavasena vitthāretvā vattukāmo – ‘‘katame vatthukāmā’’tiādimāha. Tattha katameti kathetukamyatāpucchā. Pañcavidhā hi pucchā, tāsaṃ vibhāgo upari pāḷiyaṃyeva āvi bhavissati. Tāsu ayaṃ kathetukamyatāpucchā. Tattha manāpikāti manaṃ appāyanti vaddhentīti manāpā, manāpā eva manāpikā. Rūpāti kammacittautuāhārasamuṭṭhānavasena catusamuṭṭhānikā rūpārammaṇā. Rūpayantīti rūpā, vaṇṇavikāraṃ āpajjamānā hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsentīti attho.

    ತತ್ಥ ಕೇನಟ್ಠೇನ ರೂಪನ್ತಿ? ರುಪ್ಪನಟ್ಠೇನ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ –

    Tattha kenaṭṭhena rūpanti? Ruppanaṭṭhena. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘ಕಿಞ್ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ರೂಪಂ ವದೇಥ? ರುಪ್ಪತೀತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಸ್ಮಾ ‘ರೂಪ’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಕೇನ ರುಪ್ಪತಿ? ಸೀತೇನಪಿ ರುಪ್ಪತಿ, ಉಣ್ಹೇನಪಿ ರುಪ್ಪತಿ, ಜಿಘಚ್ಛಾಯಪಿ ರುಪ್ಪತಿ, ಪಿಪಾಸಾಯಪಿ ರುಪ್ಪತಿ, ಡಂಸಮಕಸವಾತಾತಪಸರೀಸಪಸಮ್ಫಸ್ಸೇನಪಿ ರುಪ್ಪತಿ। ರುಪ್ಪತೀತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಸ್ಮಾ ‘ರೂಪ’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೭೯)।

    ‘‘Kiñca, bhikkhave, rūpaṃ vadetha? Ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā ‘rūpa’nti vuccati. Kena ruppati? Sītenapi ruppati, uṇhenapi ruppati, jighacchāyapi ruppati, pipāsāyapi ruppati, ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassenapi ruppati. Ruppatīti kho, bhikkhave, tasmā ‘rūpa’nti vuccatī’’ti (saṃ. ni. 3.79).

    ತತ್ಥ ರುಪ್ಪತೀತಿ ಕುಪ್ಪತಿ ಘಟ್ಟೀಯತಿ ಪೀಳೀಯತಿ, ಭಿಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸೀತೇನ ತಾವ ರುಪ್ಪನಂ ಲೋಕನ್ತರಿಕನಿರಯೇ ಪಾಕಟಂ। ಮಹಿಂಸಕರಟ್ಠಾದೀಸುಪಿ ಹಿಮಪಾತಸೀತಲೇಸು ಪದೇಸೇಸು ಏತಂ ಪಾಕಟಮೇವ। ತತ್ಥ ಹಿ ಸತ್ತಾ ಸೀತೇನ ಭಿನ್ನಛಿನ್ನಸರೀರಾ ಜೀವಿತಕ್ಖಯಮ್ಪಿ ಪಾಪುಣನ್ತಿ।

    Tattha ruppatīti kuppati ghaṭṭīyati pīḷīyati, bhijjatīti attho. Sītena tāva ruppanaṃ lokantarikaniraye pākaṭaṃ. Mahiṃsakaraṭṭhādīsupi himapātasītalesu padesesu etaṃ pākaṭameva. Tattha hi sattā sītena bhinnachinnasarīrā jīvitakkhayampi pāpuṇanti.

    ಉಣ್ಹೇನ ರುಪ್ಪನಂ ಅವೀಚಿಮಹಾನಿರಯೇ ಪಾಕಟಂ। ತತ್ಥ ಹಿ ತತ್ತಾಯ ಲೋಹಪಥವಿಯಾ ನಿಪಜ್ಜಾಪೇತ್ವಾ ಪಞ್ಚವಿಧಬನ್ಧನಾದಿಕರಣಕಾಲೇ ಸತ್ತಾ ಮಹಾದುಕ್ಖಂ ಅನುಭವನ್ತಿ।

    Uṇhena ruppanaṃ avīcimahāniraye pākaṭaṃ. Tattha hi tattāya lohapathaviyā nipajjāpetvā pañcavidhabandhanādikaraṇakāle sattā mahādukkhaṃ anubhavanti.

    ಜಿಘಚ್ಛಾಯ ರುಪ್ಪನಂ ಪೇತ್ತಿವಿಸಯೇ ಚೇವ ದುಬ್ಭಿಕ್ಖಕಾಲೇ ಚ ಪಾಕಟಂ। ಪೇತ್ತಿವಿಸಯಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಸತ್ತಾ ದ್ವೇ ತೀಣಿ ಬುದ್ಧನ್ತರಾನಿ ಕಿಞ್ಚಿದೇವ ಆಮಿಸಂ ಹತ್ಥೇನ ಗಹೇತ್ವಾ ಮುಖೇ ಪಕ್ಖಿಪನ್ತಾ ನಾಮ ನ ಹೋನ್ತಿ, ಅನ್ತೋಉದರಂ ಆದಿತ್ತಸುಸಿರರುಕ್ಖೋ ವಿಯ ಹೋತಿ। ದುಬ್ಭಿಕ್ಖೇ ಕಞ್ಜಿಕಮತ್ತಮ್ಪಿ ಅಲಭಿತ್ವಾ ಮರಣಸತ್ತಾನಂ ಪಮಾಣಂ ನತ್ಥಿ।

    Jighacchāya ruppanaṃ pettivisaye ceva dubbhikkhakāle ca pākaṭaṃ. Pettivisayasmiñhi sattā dve tīṇi buddhantarāni kiñcideva āmisaṃ hatthena gahetvā mukhe pakkhipantā nāma na honti, antoudaraṃ ādittasusirarukkho viya hoti. Dubbhikkhe kañjikamattampi alabhitvā maraṇasattānaṃ pamāṇaṃ natthi.

    ಪಿಪಾಸಾಯ ರುಪ್ಪನಂ ಕಾಲಕಞ್ಜಿಕಾದೀಸು ಪಾಕಟಂ। ತತ್ಥ ಹಿ ಸತ್ತಾ ದ್ವೇ ತೀಣಿ ಬುದ್ಧನ್ತರಾನಿ ಹದಯತೇಮನಮತ್ತಂ ವಾ ಜಿವ್ಹಾತೇಮನಮತ್ತಂ ವಾ ಉದಕಬಿನ್ದುಮ್ಪಿ ಲದ್ಧುಂ ನ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ। ‘‘ಪಾನೀಯಂ ಪಿವಿಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ ನದಿಂ ಗತಾನಂ ಜಲಂ ವಾಲುಕಾತಲಂ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ। ಮಹಾಸಮುದ್ದಂ ಪಕ್ಖನ್ತಾನಮ್ಪಿ ಸಮುದ್ದೋ ಪಿಟ್ಠಿಪಾಸಾಣೋಯೇವ ಹೋತಿ। ತೇ ಸುಸ್ಸನ್ತಾ ಬಲವದುಕ್ಖಪೀಳಿತಾ ವಿರವನ್ತಿ। ಡಂಸಾದೀಹಿ ರುಪ್ಪನಂ ಡಂಸಮಕ್ಖಿಕಾದಿಬಹುಲೇಸು ಪದೇಸೇಸು ಪಾಕಟಂ। ತಂ ಪನ – ‘‘ಕತಮಂ ತಂ ರೂಪಂ ಸನಿದಸ್ಸನಂ? ಸಪ್ಪಟಿಘ’’ನ್ತಿ ಆದಿನಾ ನಯೇನ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ (ಧ॰ ಸ॰ ೬೫೬, ೬೫೮) ವಿತ್ಥಾರಿತಮೇವ।

    Pipāsāya ruppanaṃ kālakañjikādīsu pākaṭaṃ. Tattha hi sattā dve tīṇi buddhantarāni hadayatemanamattaṃ vā jivhātemanamattaṃ vā udakabindumpi laddhuṃ na sakkonti. ‘‘Pānīyaṃ pivissāmā’’ti nadiṃ gatānaṃ jalaṃ vālukātalaṃ sampajjati. Mahāsamuddaṃ pakkhantānampi samuddo piṭṭhipāsāṇoyeva hoti. Te sussantā balavadukkhapīḷitā viravanti. Ḍaṃsādīhi ruppanaṃ ḍaṃsamakkhikādibahulesu padesesu pākaṭaṃ. Taṃ pana – ‘‘katamaṃ taṃ rūpaṃ sanidassanaṃ? Sappaṭigha’’nti ādinā nayena abhidhamme (dha. sa. 656, 658) vitthāritameva.

    ಸಪ್ಪನ್ತೀತಿ ಸದ್ದಾ, ಉದಾಹರೀಯನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉತುಚಿತ್ತವಸೇನ ದ್ವಿಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಾ ಸದ್ದಾ। ಗನ್ಧಯನ್ತೀತಿ ಗನ್ಧಾ, ಅತ್ತನೋ ವತ್ಥೂನಿ ಸೂಚಯನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ರಸನ್ತಿ ತೇ ಸತ್ತಾತಿ ರಸಾ, ಅಸ್ಸಾದೇನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಫುಸೀಯನ್ತೀತಿ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾ । ಏತೇ ಗನ್ಧಾದಯೋ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಾವ । ತೇಸಂ ವಿಭಾಗೋ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ (ಧ॰ ಸ॰ ೬೨೨-೬೨೪) ವಿತ್ಥಾರಿತೋಯೇವ।

    Sappantīti saddā, udāharīyantīti attho. Utucittavasena dvisamuṭṭhānikā saddā. Gandhayantīti gandhā, attano vatthūni sūcayantīti attho. Rasanti te sattāti rasā, assādentīti attho. Phusīyantīti phoṭṭhabbā. Ete gandhādayo catusamuṭṭhānikāva . Tesaṃ vibhāgo abhidhamme (dha. sa. 622-624) vitthāritoyeva.

    ತಮೇವತ್ಥಂ ವಿತ್ಥಾರವಸೇನ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅತ್ಥರಣಾ ಪಾವುರಣಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಅತ್ಥರಿತ್ವಾ ನಿಪಜ್ಜಿಯನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥರಣಾ। ಸರೀರಂ ವೇಠೇತ್ವಾ ಪಾರುಪೀಯನ್ತೀತಿ ಪಾವುರಣಾ। ಅನ್ತೋಜಾತಾದಯೋ ಚತ್ತಾರೋ ದಾಸೀ ಚ ದಾಸೋ ಚ ದಾಸಿದಾಸಾ। ಖೇತ್ತಂ ನಾಮ ಯಸ್ಮಿಂ ಪುಬ್ಬಣ್ಣಂ ರುಹತಿ। ವತ್ಥು ನಾಮ ಯಸ್ಮಿಂ ಅಪರಣ್ಣಂ ರುಹತಿ। ಯತ್ಥ ವಾ ಉಭಯಮ್ಪಿ ರುಹತಿ, ತಂ ಖೇತ್ತಂ। ತದತ್ಥಾಯ ಕತಭೂಮಿಭಾಗೋ ವತ್ಥು। ಖೇತ್ತವತ್ಥುಸೀಸೇನ ಚೇತ್ಥ ವಾಪೀತಳಾಕಾದೀನಿಪಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾನಿ। ಹಿರಞ್ಞನ್ತಿ ಕಹಾಪಣೋ। ಸುವಣ್ಣನ್ತಿ ಜಾತರೂಪಂ। ತೇಸಂ ಗಹಣೇನ ಲೋಹಮಾಸಕೋ ಜತುಮಾಸಕೋ ದಾರುಮಾಸಕೋತಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ। ಗಾಮನಿಗಮರಾಜಧಾನಿಯೋತಿ ಏಕಕುಟಿಕಾದಿ ಗಾಮೋ। ಆಪಣಯುತ್ತೋ ನಿಗಮೋ। ಏಕಸ್ಸ ರಞ್ಞೋ ಆಣಾಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಂ ರಾಜಧಾನೀ। ರಟ್ಠನ್ತಿ ಜನಪದೇಕದೇಸಂ। ಜನಪದೋತಿ ಕಾಸಿಕೋಸಲಾದಿಜನಪದೋ। ಕೋಸೋತಿ ಚತುಬ್ಬಿಧೋ ಕೋಸೋ – ಹತ್ಥೀ ಅಸ್ಸೋ ರಥೋ ಪತ್ತಿ। ಕೋಟ್ಠಾಗಾರನ್ತಿ ತಿವಿಧಂ ಕೋಟ್ಠಾಗಾರಂ – ಧನಕೋಟ್ಠಾಗಾರಂ ಧಞ್ಞಕೋಟ್ಠಾಗಾರಂ ವತ್ಥಕೋಟ್ಠಾಗಾರಂ। ಯಂ ಕಿಞ್ಚೀತಿ ಅನವಸೇಸಪರಿಯಾದಾನವಚನಂ। ರಜನೀಯನ್ತಿ ರಞ್ಜೇತುಂ ಯುತ್ತಟ್ಠೇನ।

    Tamevatthaṃ vitthāravasena dassento ‘‘attharaṇā pāvuraṇā’’tiādimāha. Tattha attharitvā nipajjiyantīti attharaṇā. Sarīraṃ veṭhetvā pārupīyantīti pāvuraṇā. Antojātādayo cattāro dāsī ca dāso ca dāsidāsā. Khettaṃ nāma yasmiṃ pubbaṇṇaṃ ruhati. Vatthu nāma yasmiṃ aparaṇṇaṃ ruhati. Yattha vā ubhayampi ruhati, taṃ khettaṃ. Tadatthāya katabhūmibhāgo vatthu. Khettavatthusīsena cettha vāpītaḷākādīnipi saṅgahitāni. Hiraññanti kahāpaṇo. Suvaṇṇanti jātarūpaṃ. Tesaṃ gahaṇena lohamāsako jatumāsako dārumāsakoti sabbepi saṅgahaṃ gacchanti. Gāmanigamarājadhāniyoti ekakuṭikādi gāmo. Āpaṇayutto nigamo. Ekassa rañño āṇāpavattiṭṭhānaṃ rājadhānī. Raṭṭhanti janapadekadesaṃ. Janapadoti kāsikosalādijanapado. Kosoti catubbidho koso – hatthī asso ratho patti. Koṭṭhāgāranti tividhaṃ koṭṭhāgāraṃ – dhanakoṭṭhāgāraṃ dhaññakoṭṭhāgāraṃ vatthakoṭṭhāgāraṃ. Yaṃ kiñcīti anavasesapariyādānavacanaṃ. Rajanīyanti rañjetuṃ yuttaṭṭhena.

    ಇತೋ ಪರಂ ತಿಕವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅತೀತತ್ತಿಕಅಜ್ಝತ್ತತ್ತಿಕಹೀನತ್ತಿಕಓಕಾಸತ್ತಿಕಸಂಯೋಗತ್ತಿಕಕಾಮಾವಚರತ್ತಿಕವಸೇನ ಛತ್ತಿಕೇ ಆಹ। ತತ್ಥ ಅತೀತತ್ತಿಕೇ ತಾವ ಅತ್ತನೋ ಸಭಾವಂ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಕ್ಖಣಂ ವಾ ಪತ್ವಾ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಾತಿ ಅತೀತಾ। ತದುಭಯಮ್ಪಿ ನ ಆಗತಾತಿ ಅನಾಗತಾ। ತಂ ತಂ ಕಾರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪನ್ನಾತಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ। ಇದಂ ಭವೇನ ಪರಿಚ್ಛನ್ನಂ। ಪಟಿಸನ್ಧಿತೋ ಹಿ ಪಟ್ಠಾಯ ಅತೀತಭವೇಸು ನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಅನನ್ತರಭವೇ ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಹೋನ್ತು ಕಪ್ಪಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಮತ್ಥಕೇ ವಾ, ಸಬ್ಬೇ ಅತೀತಾಯೇವ ನಾಮ। ಚುತಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅನಾಗತಭವೇಸು ನಿಬ್ಬತ್ತನಕಾ ಕಾಮಾ ಅನನ್ತರಭವೇ ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತು ಕಪ್ಪಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಮತ್ಥಕೇ ವಾ, ಸಬ್ಬೇ ಅನಾಗತಾಯೇವ ನಾಮ। ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಅನ್ತರೇ ಪವತ್ತಾ ಕಾಮಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ ನಾಮ।

    Ito paraṃ tikavasena dassetuṃ atītattikaajjhattattikahīnattikaokāsattikasaṃyogattikakāmāvacarattikavasena chattike āha. Tattha atītattike tāva attano sabhāvaṃ uppādādikkhaṇaṃ vā patvā atikkantāti atītā. Tadubhayampi na āgatāti anāgatā. Taṃ taṃ kāraṇaṃ paṭicca uppannāti paccuppannā. Idaṃ bhavena paricchannaṃ. Paṭisandhito hi paṭṭhāya atītabhavesu nibbattā anantarabhave vā nibbattā hontu kappakoṭisatasahassamatthake vā, sabbe atītāyeva nāma. Cutito paṭṭhāya anāgatabhavesu nibbattanakā kāmā anantarabhave vā nibbattantu kappakoṭisatasahassamatthake vā, sabbe anāgatāyeva nāma. Cutipaṭisandhiantare pavattā kāmā paccuppannā nāma.

    ಅಜ್ಝತ್ತತ್ತಿಕೇ ‘‘ಏವಂ ಪವತ್ತಮಾನಾ ಮಯಂ ಅತ್ತಾತಿ ಗಹಣಂ ಗಮಿಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ವಿಯ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಅತ್ತಾನಂ ಅಧಿಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತಾ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನೇ ಪವತ್ತಾ ಪಾಟಿಪುಗ್ಗಲಿಕಾ ಕಾಮಾ ಅಜ್ಝತ್ತಾ ಕಾಮಾ ನಾಮ। ತತೋ ಬಹಿಭೂತಾ ಪನ ಇನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಾ ವಾ ಅನಿನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಾ ವಾ ಬಹಿದ್ಧಾ ನಾಮ। ತತಿಯಪದಂ ತದುಭಯವಸೇನ ವುತ್ತಂ।

    Ajjhattattike ‘‘evaṃ pavattamānā mayaṃ attāti gahaṇaṃ gamissāmā’’ti iminā viya adhippāyena attānaṃ adhikāraṃ katvā pavattā attano santāne pavattā pāṭipuggalikā kāmā ajjhattā kāmā nāma. Tato bahibhūtā pana indriyabaddhā vā anindriyabaddhā vā bahiddhā nāma. Tatiyapadaṃ tadubhayavasena vuttaṃ.

    ಹೀನತ್ತಿಕೇ ಹೀನಾತಿ ಲಾಮಕಾ। ಮಜ್ಝಿಮಾತಿ ಹೀನಪಣೀತಾನಂ ಮಜ್ಝೇ ಭವಾತಿ ಮಜ್ಝಿಮಾ। ಅವಸೇಸಾ ಉತ್ತಮಟ್ಠೇನ ಪಣೀತಾ। ಅಪಿ ಚ ಉಪಾದಾಯುಪಾದಾಯ ಹೀನಮಜ್ಝಿಮಪಣೀತತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ನೇರಯಿಕಾನಞ್ಹಿ ಕಾಮಾ ಕೋಟಿಪ್ಪತ್ತಾ ಹೀನಾ ನಾಮ। ತೇ ಉಪಾದಾಯ ತಿರಚ್ಛಾನೇಸು ನಾಗಸುಪಣ್ಣಾನಂ ಕಾಮಾ ಪಣೀತಾ ನಾಮ। ಸೇಸತಿರಚ್ಛಾನಗತಾನಂ ಕಾಮಾ ಮಜ್ಝಿಮಾ ನಾಮ। ತೇಸಮ್ಪಿ ಕಾಮಾ ಹೀನಾ। ತೇ ಉಪಾದಾಯ ಮಹೇಸಕ್ಖಪೇತಾನಂ ಕಾಮಾ ಪಣೀತಾ ನಾಮ। ಅವಸೇಸಾನಂ ಕಾಮಾ ಮಜ್ಝಿಮಾ ನಾಮ। ತೇಸಮ್ಪಿ ಹೀನಾ। ತೇ ಉಪಾದಾಯ ಜಾನಪದಾನಂ ಕಾಮಾ ಪಣೀತಾ ನಾಮ। ಪಚ್ಚನ್ತವಾಸೀನಂ ಕಾಮಾ ಮಜ್ಝಿಮಾ ನಾಮ। ತೇಸಮ್ಪಿ ಹೀನಾ। ತೇ ಉಪಾದಾಯ ಗಾಮಭೋಜಕಾನಂ ಕಾಮಾ ಪಣೀತಾ ನಾಮ। ತೇಸಂ ಪರಿಚಾರಿಕಾನಂ ಕಾಮಾ ಮಜ್ಝಿಮಾ ನಾಮ। ತೇಸಮ್ಪಿ ಹೀನಾ। ತೇ ಉಪಾದಾಯ ಜನಪದಸಾಮಿಕಾನಂ ಕಾಮಾ ಪಣೀತಾ ನಾಮ। ತೇಸಂ ಪರಿಚಾರಿಕಾನಂ ಕಾಮಾ ಮಜ್ಝಿಮಾ ನಾಮ। ತೇಸಮ್ಪಿ ಹೀನಾ। ತೇ ಉಪಾದಾಯ ಪದೇಸರಾಜೂನಂ ಕಾಮಾ ಪಣೀತಾ ನಾಮ। ತೇಸಂ ಅಮಚ್ಚಾನಂ ಕಾಮಾ ಮಜ್ಝಿಮಾ ನಾಮ। ತೇಸಮ್ಪಿ ಹೀನಾ। ತೇ ಉಪಾದಾಯ ಚಕ್ಕವತ್ತಿರಞ್ಞೋ ಕಾಮಾ ಪಣೀತಾ ನಾಮ। ತಸ್ಸ ಅಮಚ್ಚಾನಂ ಕಾಮಾ ಮಜ್ಝಿಮಾ ನಾಮ। ತಸ್ಸಪಿ ಹೀನಾ। ತೇ ಉಪಾದಾಯ ಭುಮ್ಮದೇವಾನಂ ಕಾಮಾ ಪಣೀತಾ ನಾಮ। ತೇಸಂ ಪರಿಚಾರಿಕಾನಂ ದೇವಾನಂ ಕಾಮಾ ಮಜ್ಝಿಮಾ ನಾಮ। ತೇಸಮ್ಪಿ ಹೀನಾ। ತೇ ಉಪಾದಾಯ ಚಾತುಮಹಾರಾಜಿಕಾನಂ ದೇವಾನಂ ಕಾಮಾ ಪಣೀತಾತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಯಾವ ಅಕನಿಟ್ಠದೇವಾನಂ ಕಾಮಾ ಮತ್ಥಕಪ್ಪತ್ತಾ ಪಣೀತಾ ನಾಮ। ಏವಂ ಉಪಾದಾಯುಪಾದಾಯ ಹೀನಮಜ್ಝಿಮಪಣೀತತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    Hīnattike hīnāti lāmakā. Majjhimāti hīnapaṇītānaṃ majjhe bhavāti majjhimā. Avasesā uttamaṭṭhena paṇītā. Api ca upādāyupādāya hīnamajjhimapaṇītatā veditabbā. Nerayikānañhi kāmā koṭippattā hīnā nāma. Te upādāya tiracchānesu nāgasupaṇṇānaṃ kāmā paṇītā nāma. Sesatiracchānagatānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi kāmā hīnā. Te upādāya mahesakkhapetānaṃ kāmā paṇītā nāma. Avasesānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya jānapadānaṃ kāmā paṇītā nāma. Paccantavāsīnaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya gāmabhojakānaṃ kāmā paṇītā nāma. Tesaṃ paricārikānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya janapadasāmikānaṃ kāmā paṇītā nāma. Tesaṃ paricārikānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya padesarājūnaṃ kāmā paṇītā nāma. Tesaṃ amaccānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya cakkavattirañño kāmā paṇītā nāma. Tassa amaccānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tassapi hīnā. Te upādāya bhummadevānaṃ kāmā paṇītā nāma. Tesaṃ paricārikānaṃ devānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya cātumahārājikānaṃ devānaṃ kāmā paṇītātiādinā nayena yāva akaniṭṭhadevānaṃ kāmā matthakappattā paṇītā nāma. Evaṃ upādāyupādāya hīnamajjhimapaṇītatā veditabbā.

    ಓಕಾಸತ್ತಿಕೇ ಆಪಾಯಿಕಾ ಕಾಮಾತಿ ಅವಡ್ಢಿಸಙ್ಖಾತೇಸು ಅಪಗತಅಯೇಸು ಚತೂಸು ಅಪಾಯೇಸು ನಿಬ್ಬತ್ತಕಾಮಾ ಆಪಾಯಿಕಾ। ಮನುಸ್ಸೇಸು ನಿಬ್ಬತ್ತಕಾಮಾ ಮಾನುಸಿಕಾ। ದೇವೇಸು ನಿಬ್ಬತ್ತಕಾಮಾ ದಿಬ್ಬಾ।

    Okāsattike āpāyikā kāmāti avaḍḍhisaṅkhātesu apagataayesu catūsu apāyesu nibbattakāmā āpāyikā. Manussesu nibbattakāmā mānusikā. Devesu nibbattakāmā dibbā.

    ಸಂಯೋಗತ್ತಿಕೇ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಿತಾನಂ ಕಾಮಾನಂ ಪರಿಭುಞ್ಜನತೋ ಠಪೇತ್ವಾ ನೇರಯಿಕೇ ಸೇಸಅಪಾಯಸತ್ತಾನಂ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಚಾತುಮಹಾರಾಜಿಕೇ ದೇವೇ ಉಪಾದಾಯ ಯಾವ ತುಸಿತಕಾಯಿಕಾನಞ್ಚ ದೇವಾನಂ ಕಾಮಾ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಿತಾ ಕಾಮಾ ನಾಮ। ಪಕತಿಪಟಿಯತ್ತಾರಮ್ಮಣತೋ ಅತಿರೇಕೇನ ರಮಿತುಕಾಮತಾಕಾಲೇ ಯಥಾರುಚಿತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ನಿಮ್ಮಿನಿತ್ವಾ ನಿಮ್ಮಿನಿತ್ವಾ ರಮನ್ತೀತಿ ನಿಮ್ಮಾನರತೀನಂ ದೇವಾನಂ ಕಾಮಾ ನಿಮ್ಮಿತಾ ಕಾಮಾ ನಾಮ। ಅತ್ತನೋ ಅಜ್ಝಾಸಯಂ ಞತ್ವಾ ಪರೇಹಿ ನಿಮ್ಮಿತೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ಸೇವನ್ತೀತಿ ಪರನಿಮ್ಮಿತವಸವತ್ತೀನಂ ಕಾಮಾ ಪರನಿಮ್ಮಿತಾ ಕಾಮಾ ನಾಮ। ಪರಿಗ್ಗಹಿತಾತಿ ‘‘ಮಯ್ಹಂ ಏತ’’ನ್ತಿ ಗಹಿತಾ ಕಾಮಾ। ಅಪರಿಗ್ಗಹಿತಾತಿ ತಥಾ ಅಪರಿಗ್ಗಹಿತಾ ಉತ್ತರಕುರುಕಾನಂ ಕಾಮಾ। ಮಮಾಯಿತಾತಿ ತಣ್ಹಾವಸೇನ ‘‘ಮಮ ಏತ’’ನ್ತಿ ಗಹಿತಾ। ಅಮಮಾಯಿತಾತಿ ವುತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖಾ।

    Saṃyogattike paccupaṭṭhitānaṃ kāmānaṃ paribhuñjanato ṭhapetvā nerayike sesaapāyasattānaṃ manussānaṃ cātumahārājike deve upādāya yāva tusitakāyikānañca devānaṃ kāmā paccupaṭṭhitā kāmā nāma. Pakatipaṭiyattārammaṇato atirekena ramitukāmatākāle yathārucitaṃ ārammaṇaṃ nimminitvā nimminitvā ramantīti nimmānaratīnaṃ devānaṃ kāmā nimmitā kāmā nāma. Attano ajjhāsayaṃ ñatvā parehi nimmite ārammaṇe sevantīti paranimmitavasavattīnaṃ kāmā paranimmitā kāmā nāma. Pariggahitāti ‘‘mayhaṃ eta’’nti gahitā kāmā. Apariggahitāti tathā apariggahitā uttarakurukānaṃ kāmā. Mamāyitāti taṇhāvasena ‘‘mama eta’’nti gahitā. Amamāyitāti vuttapaṭipakkhā.

    ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕಾಮಾವಚರಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ‘‘ಹೇಟ್ಠತೋ ಅವೀಚಿನಿರಯಂ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕರಿತ್ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೨೮೭) ನಯೇನ ವುತ್ತೇಸು ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇಸು ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ। ತತ್ರಾಯಂ ವಚನತ್ಥೋ – ಉದ್ದಾನತೋ ದ್ವೇ ಕಾಮಾ, ವತ್ಥುಕಾಮೋ ಚ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ಚಾತಿ। ತತ್ಥ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ಅತ್ಥತೋ ಛನ್ದರಾಗೋ। ವತ್ಥುಕಾಮೋ ತೇಭೂಮಕಂ ವಟ್ಟಂ। ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ಚೇತ್ಥ ಕಾಮೇತೀತಿ ಕಾಮೋ। ಇತರೋ ಕಾಮೀಯತೀತಿ। ಯಸ್ಮಿಂ ಪನ ಪದೇಸೇ ದುವಿಧೋಪೇಸೋ ಕಾಮೋ ಪವತ್ತಿವಸೇನ ಅವಚರತಿ, ಸೋ ಚತುನ್ನಂ ಅಪಾಯಾನಂ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಛನ್ನಞ್ಚ ದೇವಲೋಕಾನಂ ವಸೇನ ಏಕಾದಸವಿಧೋ ಪದೇಸೋ ಕಾಮೋ ಏತ್ಥ ಅವಚರತೀತಿ ಕಾಮಾವಚರೋ। ತತ್ಥ ಪರಿಯಾಪನ್ನಧಮ್ಮೇ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕಾಮಾವಚರಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅತ್ತನೋ ಸಭಾವಂ ಧಾರೇನ್ತೀತಿ ಧಮ್ಮಾ। ರೂಪಾವಚರಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ‘‘ಹೇಟ್ಠತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕರಿತ್ವಾ ಉಪರಿತೋ ಅಕನಿಟ್ಠೇ ದೇವೇ ಅನ್ತೋಕರಿತ್ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೨೮೯) ನಯೇನ ವುತ್ತಾನಂ ರೂಪಾವಚರಧಮ್ಮಾನಂ ವಸೇನ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಧಮ್ಮಾ ರೂಪಾವಚರಾ। ಅರೂಪಾವಚರಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ‘‘ಹೇಟ್ಠತೋ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನುಪಗೇ ದೇವೇ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕರಿತ್ವಾ ಉಪರಿತೋ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನುಪಗೇ ದೇವೇ ಅನ್ತೋಕರಿತ್ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೨೯೧) ನಯೇನ ವುತ್ತಾ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅರೂಪಾವಚರಾ ಧಮ್ಮಾ । ತತ್ಥ ರೂಪೇ ಅವಚರನ್ತೀತಿ ರೂಪಾವಚರಾ। ಅರೂಪೇ ಅವಚರನ್ತೀತಿ ಅರೂಪಾವಚರಾ। ತಣ್ಹಾವತ್ಥುಕಾತಿ ಪತಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಕಾರಣಟ್ಠೇನ ಚ ತಣ್ಹಾಯ ವತ್ಥುಭೂತಾ। ತಣ್ಹಾರಮ್ಮಣಾತಿ ತಣ್ಹಾಪವತ್ತಿವಸೇನ ತಣ್ಹಾಯ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಾ। ಕಾಮನೀಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಪಚ್ಚಾಸೀಸಿತಬ್ಬಟ್ಠೇನ। ರಜನೀಯಟ್ಠೇನಾತಿ ರಞ್ಜೇತುಂ ಯುತ್ತಟ್ಠೇನ। ಮದನೀಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಕುಲಮದಾದಿಮದಂ ಉಪ್ಪಾದನೀಯಟ್ಠೇನ।

    Sabbepi kāmāvacarā dhammāti ‘‘heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ karitvā’’tiādinā (dha. sa. 1287) nayena vuttesu kāmāvacaradhammesu pariyāpannā. Tatrāyaṃ vacanattho – uddānato dve kāmā, vatthukāmo ca kilesakāmo cāti. Tattha kilesakāmo atthato chandarāgo. Vatthukāmo tebhūmakaṃ vaṭṭaṃ. Kilesakāmo cettha kāmetīti kāmo. Itaro kāmīyatīti. Yasmiṃ pana padese duvidhopeso kāmo pavattivasena avacarati, so catunnaṃ apāyānaṃ manussānaṃ channañca devalokānaṃ vasena ekādasavidho padeso kāmo ettha avacaratīti kāmāvacaro. Tattha pariyāpannadhamme sandhāya ‘‘sabbepi kāmāvacarā dhammā’’ti vuttaṃ. Attano sabhāvaṃ dhārentīti dhammā. Rūpāvacarā dhammāti ‘‘heṭṭhato brahmalokaṃ pariyantaṃ karitvā uparito akaniṭṭhe deve antokaritvā’’tiādinā (dha. sa. 1289) nayena vuttānaṃ rūpāvacaradhammānaṃ vasena sabbepi dhammā rūpāvacarā. Arūpāvacarā dhammāti ‘‘heṭṭhato ākāsānañcāyatanupage deve pariyantaṃ karitvā uparito nevasaññānāsaññāyatanupage deve antokaritvā’’tiādinā (dha. sa. 1291) nayena vuttā sabbepi arūpāvacarā dhammā . Tattha rūpe avacarantīti rūpāvacarā. Arūpe avacarantīti arūpāvacarā. Taṇhāvatthukāti patiṭṭhaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca taṇhāya vatthubhūtā. Taṇhārammaṇāti taṇhāpavattivasena taṇhāya ārammaṇabhūtā. Kāmanīyaṭṭhenāti paccāsīsitabbaṭṭhena. Rajanīyaṭṭhenāti rañjetuṃ yuttaṭṭhena. Madanīyaṭṭhenāti kulamadādimadaṃ uppādanīyaṭṭhena.

    ತತ್ಥ ‘‘ಕತಮೇ ವತ್ಥುಕಾಮಾ? ಮನಾಪಿಕಾ ರೂಪಾ’’ತಿಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ರಜನೀಯಂ ವತ್ಥೂ’’ತಿ ಪರಿಯೋಸಾನಂ ಸವಿಞ್ಞಾಣಕಅವಿಞ್ಞಾಣಕವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಅವಸೇಸಂ ಏಕಚತುಕ್ಕಾದಿಕಛತ್ತಿಕನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Tattha ‘‘katame vatthukāmā? Manāpikā rūpā’’tiādiṃ katvā ‘‘yaṃ kiñci rajanīyaṃ vatthū’’ti pariyosānaṃ saviññāṇakaaviññāṇakavasena vuttaṃ. Avasesaṃ ekacatukkādikachattikanti veditabbaṃ.

    ಏವಂ ವತ್ಥುಕಾಮಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಕಿಲೇಸಕಾಮಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕತಮೇ ಕಿಲೇಸಕಾಮಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಛನ್ದೋತಿ ದುಬ್ಬಲರಾಗೋ। ರಾಗೋತಿ ತತೋ ಬಲವತರೋ । ಉಪರಿ ತಯೋಪಿ ರಾಗಾ ಇಮೇಹಿ ಬಲವತರಾ। ಕಾಮೇಸೂತಿ ಪಞ್ಚಸು ಕಾಮಗುಣೇಸು। ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋತಿ ಕಾಮಸಙ್ಖಾತೋ ಛನ್ದೋ, ನ ಕತ್ತುಕಮ್ಯತಾಛನ್ದೋ, ನ ಧಮ್ಮಚ್ಛನ್ದೋ। ಕಾಮನವಸೇನ ರಜ್ಜನವಸೇನ ಚ ಕಾಮೋಯೇವ ರಾಗೋ ಕಾಮರಾಗೋ। ಕಾಮನವಸೇನ ನನ್ದನವಸೇನ ಚ ಕಾಮೋಯೇವ ನನ್ದೀ ಕಾಮನನ್ದೀ। ಏವಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಕಾಮತ್ಥಂ ವಿದಿತ್ವಾ ತಣ್ಹಾಯನಟ್ಠೇನ ಕಾಮತಣ್ಹಾ। ಸಿನೇಹನಟ್ಠೇನ ಕಾಮಸ್ನೇಹೋ। ಪರಿಡಯ್ಹನಟ್ಠೇನ ಕಾಮಪರಿಳಾಹೋ। ಮುಚ್ಛನಟ್ಠೇನ ಕಾಮಮುಚ್ಛಾ। ಗಿಲಿತ್ವಾ ಪರಿನಿಟ್ಠಾಪನಟ್ಠೇನ ಕಾಮಜ್ಝೋಸಾನಂ। ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ಓಘೇಹಿ ಓಸೀದಾಪೇತೀತಿ ಕಾಮೋಘೋ। ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ಯೋಜೇತೀತಿ ಕಾಮಯೋಗೋ। ದಳ್ಹವಸೇನ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿಗ್ಗಹಣಂ ಉಪಾದಾನಂ। ಚಿತ್ತಂ ನೀವರತಿ ಪರಿಯೋನನ್ಧತೀತಿ ನೀವರಣಂ।

    Evaṃ vatthukāmaṃ dassetvā kilesakāmaṃ dassetuṃ ‘‘katame kilesakāmā’’tiādimāha. Tattha chandoti dubbalarāgo. Rāgoti tato balavataro . Upari tayopi rāgā imehi balavatarā. Kāmesūti pañcasu kāmaguṇesu. Kāmacchandoti kāmasaṅkhāto chando, na kattukamyatāchando, na dhammacchando. Kāmanavasena rajjanavasena ca kāmoyeva rāgo kāmarāgo. Kāmanavasena nandanavasena ca kāmoyeva nandī kāmanandī. Evaṃ sabbattha kāmatthaṃ viditvā taṇhāyanaṭṭhena kāmataṇhā. Sinehanaṭṭhena kāmasneho. Pariḍayhanaṭṭhena kāmapariḷāho. Mucchanaṭṭhena kāmamucchā. Gilitvā pariniṭṭhāpanaṭṭhena kāmajjhosānaṃ. Vaṭṭasmiṃ oghehi osīdāpetīti kāmogho. Vaṭṭasmiṃ yojetīti kāmayogo. Daḷhavasena taṇhādiṭṭhiggahaṇaṃ upādānaṃ. Cittaṃ nīvarati pariyonandhatīti nīvaraṇaṃ.

    ಅದ್ದಸನ್ತಿ ಅದ್ದಕ್ಖಿಂ। ಕಾಮಾತಿ ಆಲಪನಂ। ತೇತಿ ತವ। ಮೂಲನ್ತಿ ಪತಿಟ್ಠಂ। ಸಙ್ಕಪ್ಪಾತಿ ಪರಿಕಪ್ಪೇನ। ನ ತಂ ಸಙ್ಕಪ್ಪಯಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ತಂ ಪರಿಕಪ್ಪನಂ ನ ಕರಿಸ್ಸಾಮಿ। ನ ಹೋಹಿಸೀತಿ ನ ಭವಿಸ್ಸಸಿ।

    Addasanti addakkhiṃ. Kāmāti ālapanaṃ. Teti tava. Mūlanti patiṭṭhaṃ. Saṅkappāti parikappena. Na taṃ saṅkappayissāmīti taṃ parikappanaṃ na karissāmi. Na hohisīti na bhavissasi.

    ಇಚ್ಛಮಾನಸ್ಸಾತಿ ಪಚ್ಚಾಸೀಸನ್ತಸ್ಸ। ಸಾದಿಯಮಾನಸ್ಸಾತಿ ಅಸ್ಸಾದಿಯಮಾನಸ್ಸ। ಪತ್ಥಯಮಾನಸ್ಸಾತಿ ಪತ್ಥನಂ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಸ್ಸ। ಪಿಹಯಮಾನಸ್ಸಾತಿ ಪಾಪುಣಿತುಂ ಇಚ್ಛಂ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಸ್ಸ। ಅಭಿಜಪ್ಪಮಾನಸ್ಸಾತಿ ತಣ್ಹಾವಸೇನ ತಿತ್ತಿಂ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಸ್ಸ। ಅಥ ವಾ ಅಭಿವದನ್ತಸ್ಸ।

    Icchamānassāti paccāsīsantassa. Sādiyamānassāti assādiyamānassa. Patthayamānassāti patthanaṃ uppādentassa. Pihayamānassāti pāpuṇituṃ icchaṃ uppādentassa. Abhijappamānassāti taṇhāvasena tittiṃ uppādentassa. Atha vā abhivadantassa.

    ಖತ್ತಿಯಸ್ಸ ವಾತಿಆದಿ ಚತುಜ್ಜಾತಿವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಗಹಟ್ಠಸ್ಸ ವಾ ಪಬ್ಬಜಿತಸ್ಸ ವಾತಿ ಲಿಙ್ಗವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ದೇವಸ್ಸ ವಾ ಮನುಸ್ಸಸ್ಸ ವಾತಿ ಉಪಪತ್ತಿವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಇಜ್ಝತೀತಿ ನಿಪ್ಫಜ್ಜತಿ। ಸಮಿಜ್ಝತೀತಿ ಸಮ್ಮಾ ನಿಪ್ಫಜ್ಜತಿ। ಇಜ್ಝತಿ ವಿಸೇಸರೂಪಪಟಿಲಾಭವಸೇನ। ಲಭತಿ ದಸ್ಸನೀಯರೂಪಪಟಿಲಾಭವಸೇನ। ಪಟಿಲಭತಿ ಪಸಾದನೀಯರೂಪಪಟಿಲಾಭವಸೇನ। ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ ಸಣ್ಠಾನರೂಪಪಟಿಲಾಭವಸೇನ। ವಿನ್ದತಿ ಛವಿಪ್ಪಸಾದರೂಪಪಟಿಲಾಭವಸೇನ। ಅಥ ವಾ ಪುಞ್ಞಮಹತ್ತೇನ ಇಜ್ಝತಿ। ಜಾತಿಮಹತ್ತೇನ ಲಭತಿ। ಇಸ್ಸರಿಯಮಹತ್ತೇನ ಪಟಿಲಭತಿ। ಸುಖಮಹತ್ತೇನ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ। ಸಮ್ಪತ್ತಿಮಹತ್ತೇನ ವಿನ್ದತೀತಿ।

    Khattiyassa vātiādi catujjātivasena vuttaṃ. Gahaṭṭhassa vā pabbajitassa vāti liṅgavasena vuttaṃ. Devassa vā manussassa vāti upapattivasena vuttaṃ. Ijjhatīti nipphajjati. Samijjhatīti sammā nipphajjati. Ijjhati visesarūpapaṭilābhavasena. Labhati dassanīyarūpapaṭilābhavasena. Paṭilabhati pasādanīyarūpapaṭilābhavasena. Adhigacchati saṇṭhānarūpapaṭilābhavasena. Vindati chavippasādarūpapaṭilābhavasena. Atha vā puññamahattena ijjhati. Jātimahattena labhati. Issariyamahattena paṭilabhati. Sukhamahattena adhigacchati. Sampattimahattena vindatīti.

    ಏಕಂಸವಚನನ್ತಿ ಏಕಕೋಟ್ಠಾಸವಚನಂ। ‘‘ಏಕಂಸಂ ಚೀವರಂ ಕತ್ವಾ (ಪಾರಾ॰ ೩೪೯, ೩೬೭), ಏಕಂಸಬ್ಯಾಕರಣೀಯೋ ಪಞ್ಹೋ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೧೨; ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೪೨) ವಿಯ ಅನೇಕಂಸಗಹಣಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ। ನಿಸ್ಸಂಸಯವಚನನ್ತಿ ಸಂಸಯವಿರಹಿತವಚನಂ, ಸನ್ದೇಹಪಟಿಕ್ಖೇಪವಚನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ನಿಕ್ಕಙ್ಖಾವಚನನ್ತಿ ‘‘ಕಥಮಿದಂ ಕಥಮಿದ’’ನ್ತಿ ಕಙ್ಖಾಪಟಿಕ್ಖೇಪವಚನಂ। ಅದ್ವೇಜ್ಝವಚನನ್ತಿ ದ್ವಿಧಾಭಾವಂ ದ್ವೇಜ್ಝಂ, ತಂಅಭಾವೇನ ಅದ್ವೇಜ್ಝವಚನಂ। ದ್ವಿಧಾಭಾವವಿರಹಿತಂ ‘‘ಅದ್ವೇಜ್ಝವಚನಾ ಬುದ್ಧಾ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ವಿಮತಿಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ। ಅದ್ವೇಳ್ಹಕವಚನನ್ತಿ ದ್ವಿಹದಯಾಭಾವೇನ ಅದ್ವೇಳ್ಹಕಂ। ‘‘ಇತಿಹಾಸ, ಇತಿಹಾಸಾ’’ತಿ ದ್ವೇಳ್ಹಕಪಟಿಕ್ಖೇಪವಚನಂ। ನಿಯೋಗವಚನನ್ತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ದ್ವೇ ನ ಯುಜ್ಜನ್ತೀತಿ ನಿಯೋಗವಚನಂ ದ್ವಿಧಾಪಥಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ। ಅಞ್ಞತ್ಥ ಪನ ‘‘ನಿಯೋಗಾ ಅನಾಗತಾರಮ್ಮಣಾ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ಆಗತಂ। ಅಪಣ್ಣಕವಚನನ್ತಿ ಪಲಾಸರಹಿತಂ ಸಾರವಚನಂ ಅವಿರದ್ಧಕಾರಣಂ ‘‘ಅಪಣ್ಣಕಂ ಠಾನಮೇಕೇ’’ತಿಆದೀಸು (ಜಾ॰ ೧.೧.೧) ವಿಯ, ಅಪಣ್ಣಕಮಣಿ ವಿಯ ಸಪ್ಪತಿಟ್ಠವಚನಂ। ಅವತ್ಥಾಪನವಚನಮೇತನ್ತಿ ಏತಂ ವಚನಂ ಓತರಿತ್ವಾ ಪತಿಟ್ಠಿತಂ ಸನ್ತಿಟ್ಠಾಪನಂ ಠಪನಂ।

    Ekaṃsavacananti ekakoṭṭhāsavacanaṃ. ‘‘Ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā (pārā. 349, 367), ekaṃsabyākaraṇīyo pañho’’tiādīsu (dī. ni. 3.312; a. ni. 4.42) viya anekaṃsagahaṇapaṭikkhepo. Nissaṃsayavacananti saṃsayavirahitavacanaṃ, sandehapaṭikkhepavacananti attho. Nikkaṅkhāvacananti ‘‘kathamidaṃ kathamida’’nti kaṅkhāpaṭikkhepavacanaṃ. Advejjhavacananti dvidhābhāvaṃ dvejjhaṃ, taṃabhāvena advejjhavacanaṃ. Dvidhābhāvavirahitaṃ ‘‘advejjhavacanā buddhā’’tiādīsu viya vimatipaṭikkhepo. Adveḷhakavacananti dvihadayābhāvena adveḷhakaṃ. ‘‘Itihāsa, itihāsā’’ti dveḷhakapaṭikkhepavacanaṃ. Niyogavacananti ekasmiṃ atthe dve na yujjantīti niyogavacanaṃ dvidhāpathapaṭikkhepo. Aññattha pana ‘‘niyogā anāgatārammaṇā natthī’’ti āgataṃ. Apaṇṇakavacananti palāsarahitaṃ sāravacanaṃ aviraddhakāraṇaṃ ‘‘apaṇṇakaṃ ṭhānameke’’tiādīsu (jā. 1.1.1) viya, apaṇṇakamaṇi viya sappatiṭṭhavacanaṃ. Avatthāpanavacanametanti etaṃ vacanaṃ otaritvā patiṭṭhitaṃ santiṭṭhāpanaṃ ṭhapanaṃ.

    ಯಾನಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಮಹಾನಿದ್ದೇಸೇ ವಿಭತ್ತಿಂ ಆರೋಪಿತಾನಿ ಪದಾನಿ, ತಾನಿ ವಿಭತ್ತಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತಾನಿ ತೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ವಿಭತ್ತಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ನಾನಾ ಹೋನ್ತಾನಿ ಚತೂಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ನಾನಾ ಭವನ್ತಿ। ಅಪರದೀಪನಾ ಪನೇತ್ಥ ದ್ವೇ ಠಾನಾನಿ ಗಚ್ಛನ್ತಿ। ಕಥಂ? ತಾನಿ ಹಿ ಬ್ಯಞ್ಜನವಸೇನ ಉಪಸಗ್ಗವಸೇನ ಅತ್ಥವಸೇನ ವಾತಿ ಇಮೇಹಿ ತೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ವಿಭತ್ತಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ। ತತ್ಥ ‘‘ಕೋಧೋ ಕುಜ್ಝನಾ ಕುಜ್ಝಿತತ್ತಂ, ದೋಸೋ ದುಸ್ಸನಾ ದುಸ್ಸಿತತ್ತ’’ನ್ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೦೬೬) ಏವಂ ಬ್ಯಞ್ಜನವಸೇನ ವಿಭತ್ತಿಗಮನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತತ್ಥ ಹಿ ಏಕೋವ ಕೋಧೋ ಬ್ಯಞ್ಜನವಸೇನ ಏವಂ ವಿಭತ್ತಿಂ ಲಭತಿ। ‘‘ಇಜ್ಝತಿ ಸಮಿಜ್ಝತಿ ಲಭತಿ ಪಟಿಲಭತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಅಧಿಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ ಏವಂ ಪನ ಉಪಸಗ್ಗವಸೇನ ವಿಭತ್ತಿಗಮನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ‘‘ಪಣ್ಡಿಚ್ಚಂ ಕೋಸಲ್ಲಂ ನೇಪುಞ್ಞಂ ವೇಭಬ್ಯಾ ಚಿನ್ತಾ ಉಪಪರಿಕ್ಖಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೬) ಏವಂ ಅತ್ಥವಸೇನ ವಿಭತ್ತಿಗಮನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Yāni imasmiṃ mahāniddese vibhattiṃ āropitāni padāni, tāni vibhattiṃ gacchantāni tīhi kāraṇehi vibhattiṃ gacchanti, nānā hontāni catūhi kāraṇehi nānā bhavanti. Aparadīpanā panettha dve ṭhānāni gacchanti. Kathaṃ? Tāni hi byañjanavasena upasaggavasena atthavasena vāti imehi tīhi kāraṇehi vibhattiṃ gacchanti. Tattha ‘‘kodho kujjhanā kujjhitattaṃ, doso dussanā dussitatta’’nti (dha. sa. 1066) evaṃ byañjanavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. Tattha hi ekova kodho byañjanavasena evaṃ vibhattiṃ labhati. ‘‘Ijjhati samijjhati labhati paṭilabhati gacchati adhigacchatī’’ti evaṃ pana upasaggavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. ‘‘Paṇḍiccaṃ kosallaṃ nepuññaṃ vebhabyā cintā upaparikkhā’’ti (dha. sa. 16) evaṃ atthavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ.

    ತೇಸು ಪೀತಿಪದನಿದ್ದೇಸೇ ತಾವ ಇಮಾ ತಿಸ್ಸೋ ವಿಭತ್ತಿಯೋ ಲಬ್ಭನ್ತಿ। ಪೀತಿ ಪಾಮೋಜ್ಜನ್ತಿ ಹಿ ಬ್ಯಞ್ಜನವಸೇನ ವಿಭತ್ತಿಗಮನಂ ಹೋತಿ। ಆಮೋದನಾ ಪಮೋದನಾ ಪಹಾಸೋತಿ ಉಪಸಗ್ಗವಸೇನ। ವಿತ್ತಿ ತುಟ್ಠಿ ಓದಗ್ಯಂ ಅತ್ತಮನತಾತಿ ಅತ್ಥವಸೇನ। ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಸಬ್ಬಪದನಿದ್ದೇಸೇಸು ವಿಭತ್ತಿಗಮನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Tesu pītipadaniddese tāva imā tisso vibhattiyo labbhanti. Pīti pāmojjanti hi byañjanavasena vibhattigamanaṃ hoti. Āmodanā pamodanā pahāsoti upasaggavasena. Vitti tuṭṭhi odagyaṃ attamanatāti atthavasena. Iminā nayena sabbapadaniddesesu vibhattigamanaṃ veditabbaṃ.

    ನಾನಾ ಹೋನ್ತಾನಿಪಿ ನಾಮನಾನತ್ತೇನ ಲಕ್ಖಣನಾನತ್ತೇನ ಕಿಚ್ಚನಾನತ್ತೇನ ಪಟಿಕ್ಖೇಪನಾನತ್ತೇನಾತಿ ಇಮೇಹಿ ಚತೂಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ನಾನಾ ಹೋನ್ತಿ। ತತ್ಥ ‘‘ಕತಮೋ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಬ್ಯಾಪಾದೋ ಹೋತಿ? ಯೋ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ದೋಸೋ ದುಸ್ಸನಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಬ್ಯಾಪಾದೋತಿ ವಾ ದೋಸೋತಿ ವಾ ದ್ವೇಪಿ ಏತೇ ಕೋಧೋ ಏವ, ನಾಮೇನ ಪನ ನಾನತ್ತಂ ಗತಾತಿ ಏವಂ ನಾಮನಾನತ್ತೇನ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Nānā hontānipi nāmanānattena lakkhaṇanānattena kiccanānattena paṭikkhepanānattenāti imehi catūhi kāraṇehi nānā honti. Tattha ‘‘katamo tasmiṃ samaye byāpādo hoti? Yo tasmiṃ samaye doso dussanā’’ti ettha byāpādoti vā dosoti vā dvepi ete kodho eva, nāmena pana nānattaṃ gatāti evaṃ nāmanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.

    ರಾಸಟ್ಠೇನ ಚ ಪಞ್ಚಪಿ ಖನ್ಧಾ ಏಕೋವ ಖನ್ಧೋ ಹೋತಿ। ಏತ್ಥ ಪನ ರೂಪಂ ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಂ, ವೇದನಾ ವೇದಯಿತಲಕ್ಖಣಾ, ಸಞ್ಞಾ ಸಞ್ಜಾನನಲಕ್ಖಣಾ, ಚೇತನಾ ಚೇತಯಿತಲಕ್ಖಣಾ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಲಕ್ಖಣನಾನತ್ತೇನ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಹೋನ್ತಿ। ಏವಂ ಲಕ್ಖಣನಾನತ್ತೇನ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Rāsaṭṭhena ca pañcapi khandhā ekova khandho hoti. Ettha pana rūpaṃ ruppanalakkhaṇaṃ, vedanā vedayitalakkhaṇā, saññā sañjānanalakkhaṇā, cetanā cetayitalakkhaṇā, viññāṇaṃ vijānanalakkhaṇanti iminā lakkhaṇanānattena pañcakkhandhā honti. Evaṃ lakkhaṇanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.

    ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾ – ಇಧ ಭಿಕ್ಖು ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಪಾಪಕಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದಾಯ…ಪೇ॰… ಚಿತ್ತಂ ಪಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ ಪದಹತೀ’’ತಿ (ವಿಭ॰ ೩೯೦; ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೪೦೨) ಏಕಮೇವ ವೀರಿಯಂ ಕಿಚ್ಚನಾನತ್ತೇನ ಚತೂಸು ಠಾನೇಸು ಆಗತಂ। ಏವಂ ಕಿಚ್ಚನಾನತ್ತೇನ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    ‘‘Cattāro sammappadhānā – idha bhikkhu anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya…pe… cittaṃ paggaṇhāti padahatī’’ti (vibha. 390; dī. ni. 2.402) ekameva vīriyaṃ kiccanānattena catūsu ṭhānesu āgataṃ. Evaṃ kiccanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.

    ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಅಸದ್ಧಮ್ಮಾ ಕೋಧಗರುತಾ, ನ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾ, ಮಕ್ಖಗರುತಾ, ನ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾ, ಲಾಭಗರುತಾ, ನ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾ, ಸಕ್ಕಾರಗರುತಾ, ನ ಸದ್ಧಮ್ಮಗರುತಾ’’ತಿ ಏವಮಾದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೪೪) ಪನ ಪಟಿಕ್ಖೇಪನಾನತ್ತೇನ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    ‘‘Cattāro asaddhammā kodhagarutā, na saddhammagarutā, makkhagarutā, na saddhammagarutā, lābhagarutā, na saddhammagarutā, sakkāragarutā, na saddhammagarutā’’ti evamādīsu (a. ni. 4.44) pana paṭikkhepanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.

    ಇಮಾನಿ ಪನ ಚತ್ತಾರಿ ನಾನತ್ತಾನಿ ನ ಪೀತಿಯಾಯೇವ ಲಬ್ಭನ್ತಿ, ಸಬ್ಬೇಸುಪಿ ಯಥಾಲಾಭವಸೇನ ಲಬ್ಭನ್ತಿ। ಪೀತಿಯಾ ಹಿ ಪೀತೀತಿ ನಾಮಂ, ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ನಾಮಂ। ಪೀತಿ ಚ ಫರಣಲಕ್ಖಣಾ, ವೇದನಾ ವೇದಯಿತಲಕ್ಖಣಾ, ಸಞ್ಞಾ ಸಞ್ಜಾನನಲಕ್ಖಣಾ, ಚೇತನಾ ಚೇತಯಿತಲಕ್ಖಣಾ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ।

    Imāni pana cattāri nānattāni na pītiyāyeva labbhanti, sabbesupi yathālābhavasena labbhanti. Pītiyā hi pītīti nāmaṃ, cittassa cittanti nāmaṃ. Pīti ca pharaṇalakkhaṇā, vedanā vedayitalakkhaṇā, saññā sañjānanalakkhaṇā, cetanā cetayitalakkhaṇā, viññāṇaṃ vijānanalakkhaṇaṃ.

    ತಥಾ ಪೀತಿ ಫರಣಕಿಚ್ಚಾ, ವೇದನಾ ಅನುಭವನಕಿಚ್ಚಾ, ಸಞ್ಞಾ ಸಞ್ಜಾನನಕಿಚ್ಚಾ, ಚೇತನಾ ಚೇತಯಿತಕಿಚ್ಚಾ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ವಿಜಾನನಕಿಚ್ಚನ್ತಿ ಏವಂ ಕಿಚ್ಚನಾನತ್ತೇನ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಪಟಿಕ್ಖೇಪನಾನತ್ತಂ ಪೀತಿಪದೇ ನತ್ಥಿ।

    Tathā pīti pharaṇakiccā, vedanā anubhavanakiccā, saññā sañjānanakiccā, cetanā cetayitakiccā, viññāṇaṃ vijānanakiccanti evaṃ kiccanānattena nānattaṃ veditabbaṃ. Paṭikkhepanānattaṃ pītipade natthi.

    ಅಲೋಭಾದಿನಿದ್ದೇಸೇ ಪನ ‘‘ಅಲೋಭೋ ಅಲುಬ್ಭನಾ ಅಲುಬ್ಭಿತತ್ತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಧ॰ ಸ॰ ೩೫) ನಯೇನ ಲಬ್ಭತೀತಿ ಏವಂ ಪಟಿಕ್ಖೇಪನಾನತ್ತೇನ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಏವಂ ಸಬ್ಬಪದನಿದ್ದೇಸೇಸು ಲಬ್ಭಮಾನವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಮ್ಪಿ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Alobhādiniddese pana ‘‘alobho alubbhanā alubbhitatta’’ntiādinā (dha. sa. 35) nayena labbhatīti evaṃ paṭikkhepanānattena nānattaṃ veditabbaṃ. Evaṃ sabbapadaniddesesu labbhamānavasena catubbidhampi nānattaṃ veditabbaṃ.

    ಅಪರದೀಪನಾ ಪನ ಪದತ್ಥುತಿ ವಾ ಹೋತಿ ದಳ್ಹೀಕಮ್ಮಂ ವಾತಿ ಏವಂ ದ್ವೇ ಠಾನಾನಿ ಗಚ್ಛತಿ। ಯಟ್ಠಿಕೋಟಿಯಾ ಉಪ್ಪೀಳೇನ್ತೇನ ವಿಯ ಹಿ ಸಕಿಮೇವ ‘‘ಪೀತೀ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ಏತಂ ಪದಂ ಫುಲ್ಲಿತಮಣ್ಡಿತವಿಭೂಸಿತಂ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ, ಪುನಪ್ಪುನಂ ಬ್ಯಞ್ಜನವಸೇನ ಉಪಸಗ್ಗವಸೇನ ಅತ್ಥವಸೇನ ‘‘ಪೀತಿ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ ಆಮೋದನಾ ಪಮೋದನಾ ಹಾಸೋ ಪಹಾಸೋ ವಿತ್ತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೯) ವುತ್ತೇ ಫುಲ್ಲಿತಮಣ್ಡಿತವಿಭೂಸಿತಂ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಯಥಾ ಹಿ ದಹರಕುಮಾರಂ ನಹಾಪೇತ್ವಾ ಮನೋರಮಂ ವತ್ಥಂ ಪರಿದಹಾಪೇತ್ವಾ ಪುಪ್ಫಾನಿ ಪಿಳನ್ಧಾಪೇತ್ವಾ ಅಕ್ಖೀನಿ ಅಞ್ಜೇತ್ವಾ ಅಥಸ್ಸ ನಲಾಟೇ ಏಕಮೇವ ಮನೋಸಿಲಾಬಿನ್ದುಂ ಕರೇಯ್ಯ, ನ ತಸ್ಸ ಏತ್ತಾವತಾ ಚಿತ್ತತಿಲಕೋ ನಾಮ ಹೋತಿ, ನಾನಾವಣ್ಣೇಹಿ ಪನ ಪರಿವಾರೇತ್ವಾ ಬಿನ್ದೂಸು ಕತೇಸು ಚಿತ್ತತಿಲಕೋ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಏವಂ ಸಮ್ಪದಮಿದಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅಯಂ ಪದತ್ಥುತಿ ನಾಮ।

    Aparadīpanā pana padatthuti vā hoti daḷhīkammaṃ vāti evaṃ dve ṭhānāni gacchati. Yaṭṭhikoṭiyā uppīḷentena viya hi sakimeva ‘‘pītī’’ti vutte etaṃ padaṃ phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ nāma na hoti, punappunaṃ byañjanavasena upasaggavasena atthavasena ‘‘pīti pāmojjaṃ āmodanā pamodanā hāso pahāso vittī’’ti (dha. sa. 9) vutte phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ nāma hoti. Yathā hi daharakumāraṃ nahāpetvā manoramaṃ vatthaṃ paridahāpetvā pupphāni piḷandhāpetvā akkhīni añjetvā athassa nalāṭe ekameva manosilābinduṃ kareyya, na tassa ettāvatā cittatilako nāma hoti, nānāvaṇṇehi pana parivāretvā bindūsu katesu cittatilako nāma hoti. Evaṃ sampadamidaṃ veditabbaṃ. Ayaṃ padatthuti nāma.

    ಬ್ಯಞ್ಜನವಸೇನ ಪನ ಉಪಸಗ್ಗವಸೇನ ಅತ್ಥವಸೇನ ಚ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಭಣನಮೇವ ದಳ್ಹೀಕಮ್ಮಂ ನಾಮ। ಯಥಾ ಹಿ ‘‘ಆವುಸೋ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಭನ್ತೇ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಯಕ್ಖೋ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಸಪ್ಪೋ’’ತಿ ವಾ ವುತ್ತೇ ದಳ್ಹೀಕಮ್ಮಂ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ, ‘‘ಆವುಸೋ ಆವುಸೋ, ಭನ್ತೇ ಭನ್ತೇ, ಯಕ್ಖೋ ಯಕ್ಖೋ, ಸಪ್ಪೋ ಸಪ್ಪೋ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ಪನ ದಳ್ಹೀಕಮ್ಮಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಏವಮೇವ ಸಕಿಂದೇವ ಯಟ್ಠಿಕೋಟಿಯಾ ಉಪ್ಪೀಳೇನ್ತೇನ ವಿಯ ‘‘ಪೀತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಮತ್ತೇ ದಳ್ಹೀಕಮ್ಮಂ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ, ಪುನಪ್ಪುನಂ ಬ್ಯಞ್ಜನವಸೇನ ಉಪಸಗ್ಗವಸೇನ ಅತ್ಥವಸೇನ ‘‘ಪೀತಿ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ ಆಮೋದನಾ ಪಮೋದನಾ ಹಾಸೋ ಪಹಾಸೋ ವಿತ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತೇಯೇವ ದಳ್ಹೀಕಮ್ಮಂ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ಏವಂ ಅಪರದೀಪನಾ ದ್ವೇ ಠಾನಾನಿ ಗಚ್ಛತಿ। ಏತಿಸ್ಸಾಪಿ ವಸೇನ ಲಬ್ಭಮಾನಕಪದನಿದ್ದೇಸೇಸು ಸಬ್ಬತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Byañjanavasena pana upasaggavasena atthavasena ca punappunaṃ bhaṇanameva daḷhīkammaṃ nāma. Yathā hi ‘‘āvuso’’ti vā ‘‘bhante’’ti vā ‘‘yakkho’’ti vā ‘‘sappo’’ti vā vutte daḷhīkammaṃ nāma na hoti, ‘‘āvuso āvuso, bhante bhante, yakkho yakkho, sappo sappo’’ti vutte pana daḷhīkammaṃ nāma hoti, evameva sakiṃdeva yaṭṭhikoṭiyā uppīḷentena viya ‘‘pītī’’ti vuttamatte daḷhīkammaṃ nāma na hoti, punappunaṃ byañjanavasena upasaggavasena atthavasena ‘‘pīti pāmojjaṃ āmodanā pamodanā hāso pahāso vittī’’ti vutteyeva daḷhīkammaṃ nāma hotīti evaṃ aparadīpanā dve ṭhānāni gacchati. Etissāpi vasena labbhamānakapadaniddesesu sabbattha attho veditabbo.

    ತತ್ಥ ಪೀನಯತೀತಿ ಪೀತಿ। ಸಾ ಸಮ್ಪಿಯಾಯನಲಕ್ಖಣಾ, ಕಾಯಚಿತ್ತಪೀಣನರಸಾ ಫರಣರಸಾ ವಾ, ಓದಗ್ಯಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ। ಯಾ ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಪಟಿಸಞ್ಞುತ್ತಾತಿ ಯಾ ರೂಪಾದಿಪಞ್ಚಕಾಮಕೋಟ್ಠಾಸಪಟಿಸಂಯುತ್ತಾ ಪೀತಿ, ಸಾ ಪೀನಯತೀತಿ ಪೀತಿ, ಇದಂ ಸಭಾವಪದಂ। ಪಮುದಿತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ। ಆಮೋದನಾಕಾರೋ ಆಮೋದನಾ। ಪಮೋದನಾಕಾರೋ ಪಮೋದನಾ। ಯಥಾ ವಾ ಭೇಸಜ್ಜಾನಂ ವಾ ತೇಲಾನಂ ವಾ ಉಣ್ಹೋದಕಸೀತೋದಕಾನಂ ವಾ ಏಕತೋ ಕರಣಂ ‘‘ಮೋದನಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಮಯಮ್ಪಿ ಪೀತಿಧಮ್ಮಾನಂ ಏಕತೋ ಕರಣೇನ ಮೋದನಾ। ಉಪಸಗ್ಗವಸೇನ ಪನ ಮಣ್ಡೇತ್ವಾ ‘‘ಆಮೋದನಾ ಪಮೋದನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ।

    Tattha pīnayatīti pīti. Sā sampiyāyanalakkhaṇā, kāyacittapīṇanarasā pharaṇarasā vā, odagyapaccupaṭṭhānā. Yā pañcakāmaguṇapaṭisaññuttāti yā rūpādipañcakāmakoṭṭhāsapaṭisaṃyuttā pīti, sā pīnayatīti pīti, idaṃ sabhāvapadaṃ. Pamuditassa bhāvo pāmojjaṃ. Āmodanākāro āmodanā. Pamodanākāro pamodanā. Yathā vā bhesajjānaṃ vā telānaṃ vā uṇhodakasītodakānaṃ vā ekato karaṇaṃ ‘‘modanā’’ti vuccati, evamayampi pītidhammānaṃ ekato karaṇena modanā. Upasaggavasena pana maṇḍetvā ‘‘āmodanā pamodanā’’ti vuttā.

    ಹಾಸೇತೀತಿ ಹಾಸೋ। ಪಹಾಸೇತೀತಿ ಪಹಾಸೋ, ಹಟ್ಠಪಹಟ್ಠಾಕಾರಾನಮೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ವಿತ್ತೀತಿ ವಿತ್ತಂ, ಧನಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ। ಅಯಂ ಪನ ಸೋಮನಸ್ಸಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ವಿತ್ತಿಸರಿಕ್ಖತಾಯ ವಿತ್ತಿ। ಯಥಾ ಹಿ ಧನಿನೋ ಧನಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಸೋಮನಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಏವಂ ಪೀತಿಮತೋಪಿ ಪೀತಿಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಸೋಮನಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ತಸ್ಮಾ ‘‘ವಿತ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ತುಟ್ಠೀತಿ ಸಭಾವಸಣ್ಠಿತಾಯ ಪೀತಿಯಾ ಏತಂ ನಾಮಂ। ಪೀತಿಮಾ ಪನ ಪುಗ್ಗಲೋ ಕಾಯಚಿತ್ತಾನಂ ಉಗ್ಗತತ್ತಾ ಅಬ್ಭುಗ್ಗತತ್ತಾ ‘‘ಉದಗ್ಗೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಉದಗ್ಗಸ್ಸ ಭಾವೋ ಓದಗ್ಯಂ।

    Hāsetīti hāso. Pahāsetīti pahāso, haṭṭhapahaṭṭhākārānametaṃ adhivacanaṃ. Vittīti vittaṃ, dhanassetaṃ nāmaṃ. Ayaṃ pana somanassapaccayattā vittisarikkhatāya vitti. Yathā hi dhanino dhanaṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati, evaṃ pītimatopi pītiṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati. Tasmā ‘‘vittī’’ti vuttā. Tuṭṭhīti sabhāvasaṇṭhitāya pītiyā etaṃ nāmaṃ. Pītimā pana puggalo kāyacittānaṃ uggatattā abbhuggatattā ‘‘udaggo’’ti vuccati, udaggassa bhāvo odagyaṃ.

    ಅತ್ತನೋ ಮನತಾ ಅತ್ತಮನತಾ। ಅನಭಿರದ್ಧಸ್ಸ ಹಿ ಮನೋ ದುಕ್ಖಪದಟ್ಠಾನತ್ತಾ ನ ಅತ್ತನೋ ಮನೋ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಅಭಿರದ್ಧಸ್ಸ ಸುಖಪದಟ್ಠಾನತ್ತಾ ಅತ್ತನೋ ಮನೋ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಇತಿ ಅತ್ತನೋ ಮನತಾ ಅತ್ತಮನತಾ, ಸಕಮನತಾ, ಸಕಮನಸ್ಸ ಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಾ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ನ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಅತ್ತನೋ ಮನತಾ, ಚಿತ್ತಸ್ಸೇವ ಪನೇಸಾ ಭಾವೋ ಚೇತಸಿಕೋ ಧಮ್ಮೋ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಅತ್ತಮನತಾ ಚಿತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ।

    Attano manatā attamanatā. Anabhiraddhassa hi mano dukkhapadaṭṭhānattā na attano mano nāma hoti, abhiraddhassa sukhapadaṭṭhānattā attano mano nāma hoti, iti attano manatā attamanatā, sakamanatā, sakamanassa bhāvoti attho. Sā pana yasmā na aññassa kassaci attano manatā, cittasseva panesā bhāvo cetasiko dhammo, tasmā ‘‘attamanatā cittassā’’ti vuttā.

    ಚಿತ್ತವಿಚಿತ್ತತಾಯ ಚಿತ್ತಂ। ಆರಮ್ಮಣಂ ಮಿನಮಾನಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಮನೋ। ಮಾನಸನ್ತಿ ಮನೋ ಏವ, ‘‘ಅನ್ತಲಿಕ್ಖಚರೋ ಪಾಸೋ, ಯ್ವಾಯಂ ಚರತಿ ಮಾನಸೋ’’ತಿ (ಮಹಾವ॰ ೩೩; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೫೧) ಹಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಧಮ್ಮೋ ‘‘ಮಾನಸೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ।

    Cittavicittatāya cittaṃ. Ārammaṇaṃ minamānaṃ jānātīti mano. Mānasanti mano eva, ‘‘antalikkhacaro pāso, yvāyaṃ carati mānaso’’ti (mahāva. 33; saṃ. ni. 1.151) hi ettha pana sampayuttakadhammo ‘‘mānaso’’ti vutto.

    ‘‘ಕಥಞ್ಹಿ ಭಗವಾ ತುಯ್ಹಂ, ಸಾವಕೋ ಸಾಸನೇ ರತೋ।

    ‘‘Kathañhi bhagavā tuyhaṃ, sāvako sāsane rato;

    ಅಪ್ಪತ್ತಮಾನಸೋ ಸೇಕ್ಖೋ, ಕಾಲಂಕಯಿರಾ ಜನೇ ಸುತಾ’’ತಿ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೧೫೯) –

    Appattamānaso sekkho, kālaṃkayirā jane sutā’’ti. (saṃ. ni. 1.159) –

    ಏತ್ಥ ಅರಹತ್ತಂ ‘‘ಮಾನಸ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಇಧ ಪನ ಮನೋ ಏವ ಮಾನಸಂ, ಬ್ಯಞ್ಜನವಸೇನ ಹೇತಂ ಪದಂ ವಡ್ಢಿತಂ।

    Ettha arahattaṃ ‘‘mānasa’’nti vuttaṃ. Idha pana mano eva mānasaṃ, byañjanavasena hetaṃ padaṃ vaḍḍhitaṃ.

    ಹದಯನ್ತಿ ಚಿತ್ತಂ। ‘‘ಚಿತ್ತಂ ವಾ ತೇ ಖಿಪಿಸ್ಸಾಮಿ, ಹದಯಂ ವಾ ತೇ ಫಾಲೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ (ಸು॰ ನಿ॰ ಆಳವಕಸುತ್ತಂ; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೩೭; ೨೪೬) ಏತ್ಥ ಉರೋ ‘‘ಹದಯ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ‘‘ಹದಯಾ ಹದಯಂ ಮಞ್ಞೇ ಅಞ್ಞಾಯ ತಚ್ಛತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೬೩) ಏತ್ಥ ಚಿತ್ತಂ। ‘‘ವಕ್ಕಂ ಹದಯ’’ನ್ತಿ (ಖು॰ ಪಾ॰ ೩.ದ್ವತಿಂಸಾಕಾರೋ; ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೭೭; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೧೦) ಏತ್ಥ ಹದಯವತ್ಥು। ಇಧ ಪನ ಚಿತ್ತಮೇವ ಅಬ್ಭನ್ತರಟ್ಠೇನ ‘‘ಹದಯ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ತಮೇವ ಪರಿಸುದ್ಧಟ್ಠೇನ ಪಣ್ಡರಂ, ಭವಙ್ಗಂ ಸನ್ಧಾಯೇತಂ ವುತ್ತಂ। ಯಥಾಹ – ‘‘ಪಭಸ್ಸರಮಿದಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚಿತ್ತಂ, ತಞ್ಚ ಖೋ ಆಗನ್ತುಕೇಹಿ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಉಪಕ್ಕಿಲಿಟ್ಠ’’ನ್ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧.೪೯)। ತತೋ ನಿಕ್ಖನ್ತತ್ತಾ ಪನ ಅಕುಸಲಮ್ಪಿ ಗಙ್ಗಾಯ ನಿಕ್ಖನ್ತಾ ನದೀ ಗಙ್ಗಾ ವಿಯ ಗೋಧಾವರಿತೋ ನಿಕ್ಖನ್ತಾ ಗೋಧಾವರೀ ವಿಯ ಚ ‘‘ಪಣ್ಡರ’’ನ್ತ್ವೇವ ವುತ್ತಂ।

    Hadayanti cittaṃ. ‘‘Cittaṃ vā te khipissāmi, hadayaṃ vā te phālessāmī’’ti (su. ni. āḷavakasuttaṃ; saṃ. ni. 1.237; 246) ettha uro ‘‘hadaya’’nti vuttaṃ. ‘‘Hadayā hadayaṃ maññe aññāya tacchatī’’ti (ma. ni. 1.63) ettha cittaṃ. ‘‘Vakkaṃ hadaya’’nti (khu. pā. 3.dvatiṃsākāro; dī. ni. 2.377; ma. ni. 1.110) ettha hadayavatthu. Idha pana cittameva abbhantaraṭṭhena ‘‘hadaya’’nti vuttaṃ. Tameva parisuddhaṭṭhena paṇḍaraṃ, bhavaṅgaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yathāha – ‘‘pabhassaramidaṃ, bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭha’’nti (a. ni. 1.49). Tato nikkhantattā pana akusalampi gaṅgāya nikkhantā nadī gaṅgā viya godhāvarito nikkhantā godhāvarī viya ca ‘‘paṇḍara’’ntveva vuttaṃ.

    ಮನೋ ಮನಾಯತನನ್ತಿ ಇಧ ಪನ ಮನೋಗ್ಗಹಣಂ ಮನಸ್ಸೇವ ಆಯತನಭಾವದೀಪನತ್ಥಂ। ತೇನೇತಂ ದೀಪೇತಿ ‘‘ನಯಿದಂ ದೇವಾಯತನಂ ವಿಯ ಮನಸ್ಸ ಆಯತನತ್ತಾ ಮನಾಯತನಂ, ಅಥ ಖೋ ಮನೋ ಏವ ಆಯತನಂ ಮನಾಯತನ’’ನ್ತಿ। ತತ್ಥ ನಿವಾಸಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಆಕರಟ್ಠೇನ ಸಮೋಸರಣಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಸಞ್ಜಾತಿದೇಸಟ್ಠೇನ ಕಾರಣಟ್ಠೇನ ಚ ಆಯತನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ‘‘ಇಸ್ಸರಾಯತನಂ, ವಾಸುದೇವಾಯತನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ನಿವಾಸಟ್ಠಾನಂ ‘‘ಆಯತನ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ‘‘ಸುವಣ್ಣಾಯತನಂ, ರಜತಾಯತನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಆಕರೋ। ಸಾಸನೇ ಪನ ‘‘ಮನೋರಮೇ ಆಯತನೇ, ಸೇವನ್ತಿ ನಂ ವಿಭಙ್ಗಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೩೮) ಸಮೋಸರಣಟ್ಠಾನಂ। ‘‘ದಕ್ಖಿಣಾಪಥೋ ಗುನ್ನಂ ಆಯತನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಸಞ್ಜಾತಿದೇಸೋ। ‘‘ತತ್ರ ತತ್ರೇವ ಸಕ್ಖಿಭಬ್ಬತಂ ಪಾಪುಣಾತಿ ಸತಿ ಸತಿಆಯತನೇ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೧೦೨; ೫.೨೩; ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೧೫೮) ಕಾರಣಂ। ಇಧ ಪನ ಸಞ್ಜಾತಿದೇಸಟ್ಠೇನ ಸಮೋಸರಣಠಾನಟ್ಠೇನ ಕಾರಣಟ್ಠೇನಾತಿ ತಿಧಾಪಿ ವಟ್ಟತಿ।

    Mano manāyatananti idha pana manoggahaṇaṃ manasseva āyatanabhāvadīpanatthaṃ. Tenetaṃ dīpeti ‘‘nayidaṃ devāyatanaṃ viya manassa āyatanattā manāyatanaṃ, atha kho mano eva āyatanaṃ manāyatana’’nti. Tattha nivāsaṭṭhānaṭṭhena ākaraṭṭhena samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena sañjātidesaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ veditabbaṃ. Tathā hi loke ‘‘issarāyatanaṃ, vāsudevāyatana’’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ ‘‘āyatana’’nti vuccati. ‘‘Suvaṇṇāyatanaṃ, rajatāyatana’’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane, sevanti naṃ vibhaṅgamā’’tiādīsu (a. ni. 5.38) samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (a. ni. 3.102; 5.23; ma. ni. 3.158) kāraṇaṃ. Idha pana sañjātidesaṭṭhena samosaraṇaṭhānaṭṭhena kāraṇaṭṭhenāti tidhāpi vaṭṭati.

    ಫಸ್ಸಾದಯೋ ಹಿ ಧಮ್ಮಾ ಏತ್ಥ ಸಞ್ಜಾಯನ್ತೀತಿ ಸಞ್ಜಾತಿದೇಸಟ್ಠೇನಪಿ ಏತಂ ಆಯತನಂ। ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಸದ್ದಗನ್ಧರಸಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾ ಆರಮ್ಮಣಭಾವೇನೇತ್ಥ ಓಸರನ್ತೀತಿ ಸಮೋಸರಣಠಾನಟ್ಠೇನಪಿ ಆಯತನಂ। ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಪನ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯಟ್ಠೇನ ಕಾರಣತ್ತಾ ಕಾರಣಟ್ಠೇನಪಿ ಆಯತನನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ತದೇವ ಮನನಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ಮನೋ ಏವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಮನಿನ್ದ್ರಿಯಂ।

    Phassādayo hi dhammā ettha sañjāyantīti sañjātidesaṭṭhenapi etaṃ āyatanaṃ. Bahiddhā rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbā ārammaṇabhāvenettha osarantīti samosaraṇaṭhānaṭṭhenapi āyatanaṃ. Phassādīnaṃ pana sahajātādipaccayaṭṭhena kāraṇattā kāraṇaṭṭhenapi āyatananti veditabbaṃ. Tadeva mananalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, mano eva indriyaṃ manindriyaṃ.

    ವಿಜಾನಾತೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ। ವಿಞ್ಞಾಣಮೇವ ಖನ್ಧೋ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ। ತಸ್ಸ ರಾಸಿಆದಿವಸೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ‘‘ಮಹಾಉದಕಕ್ಖನ್ಧೋತ್ವೇವ ಸಙ್ಖಂ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೫೧) ಏತ್ಥ ಹಿ ರಾಸಟ್ಠೇನ ಖನ್ಧೋ ವುತ್ತೋ। ‘‘ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೫೫೫) ಗುಣಟ್ಠೇನ। ‘‘ಅದ್ದಸಾ ಖೋ ಭಗವಾ ಮಹನ್ತಂ ದಾರುಕ್ಖನ್ಧ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೪೧-೨೪೨) ಏತ್ಥ ಪಣ್ಣತ್ತಿಮತ್ತಟ್ಠೇನ। ಇಧ ಪನ ರುಳ್ಹಿತೋ ಖನ್ಧೋ ವುತ್ತೋ। ರಾಸಟ್ಠೇನ ಹಿ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಏಕದೇಸೋ ಏಕಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ। ತಸ್ಮಾ ಯಥಾ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಏಕದೇಸಂ ಛಿನ್ದನ್ತೋ ‘‘ರುಕ್ಖಂ ಛಿನ್ದತೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಮೇವ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಏಕದೇಸಭೂತಂ ಏಕಮ್ಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ರೂಳ್ಹಿತೋ ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।

    Vijānātīti viññāṇaṃ. Viññāṇameva khandho viññāṇakkhandho. Tassa rāsiādivasena attho veditabbo. ‘‘Mahāudakakkhandhotveva saṅkhaṃ gacchatī’’ti (a. ni. 4.51) ettha hi rāsaṭṭhena khandho vutto. ‘‘Sīlakkhandho samādhikkhandho’’tiādīsu (dī. ni. 3.555) guṇaṭṭhena. ‘‘Addasā kho bhagavā mahantaṃ dārukkhandha’’nti (saṃ. ni. 4.241-242) ettha paṇṇattimattaṭṭhena. Idha pana ruḷhito khandho vutto. Rāsaṭṭhena hi viññāṇakkhandhassa ekadeso ekaṃ viññāṇaṃ. Tasmā yathā rukkhassa ekadesaṃ chindanto ‘‘rukkhaṃ chindatī’’ti vuccati, evameva viññāṇakkhandhassa ekadesabhūtaṃ ekampi viññāṇaṃ rūḷhito ‘‘viññāṇakkhandho’’ti vuttaṃ.

    ತಜ್ಜಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂತಿ ತೇಸಂ ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನುಚ್ಛವಿಕಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು। ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಪದೇ ಏಕಮೇವ ಚಿತ್ತಂ ಮಿನನಟ್ಠೇನ ಮನೋ, ವಿಜಾನನಟ್ಠೇನ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಸಭಾವಟ್ಠೇನ ನಿಸ್ಸತ್ತಟ್ಠೇನ ವಾ ಧಾತೂತಿ ತೀಹಿ ನಾಮೇಹಿ ವುತ್ತಂ। ಸಹಗತೋತಿ ಅವಿಜಹಿತೋ। ಸಹಜಾತೋತಿ ಸದ್ಧಿಂ ನಿಗ್ಗತೋ। ಸಂಸಟ್ಠೋತಿ ಸಂಸಗ್ಗೋ ಹುತ್ವಾ ಠಿತೋ। ಸಮ್ಪಯುತ್ತೋತಿ ಸಮಂ ಪಕಾರೇಹಿ ಯುತ್ತೋ। ಕತಮೇಹಿ ಪಕಾರೇಹೀತಿ? ಏಕುಪ್ಪಾದಾದೀಹಿ। ನತ್ಥಿ ಕೇಚಿ ಧಮ್ಮಾ ಕೇಹಿಚಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾತಿ? ಆಮನ್ತಾ। ಇತಿ ಹಿ ಇಮಸ್ಸ ಪಞ್ಹಸ್ಸ ಪಟಿಕ್ಖೇಪೇ ‘‘ನನು ಅತ್ಥಿ ಕೇಚಿ ಧಮ್ಮಾ ಕೇಹಿಚಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಹಗತಾ ಸಹಜಾತಾ ಸಂಸಟ್ಠಾ ಏಕುಪ್ಪಾದಾ ಏಕನಿರೋಧಾ ಏಕವತ್ಥುಕಾ ಏಕಾರಮ್ಮಣಾ’’ತಿ (ಕಥಾ॰ ೪೭೩) ಏವಂ ಏಕುಪ್ಪಾದತಾದೀನಂ ವಸೇನ ಸಮ್ಪಯೋಗತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ। ಇತಿ ಇಮೇಹಿ ಏಕುಪ್ಪಾದತಾದೀಹಿ ಸಮಂ ಪಕಾರೇಹಿ ಯುತ್ತೋ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ। ಏಕುಪ್ಪಾದೋತಿ ಏಕತೋ ಉಪ್ಪನ್ನೋ, ನ ವಿನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏಕನಿರೋಧೋತಿ ಏಕತೋ ನಿರೋಧೋ। ಏಕವತ್ಥುಕೋತಿ ಹದಯವತ್ಥುವಸೇನ ಏಕವತ್ಥುಕೋ। ಏಕಾರಮ್ಮಣೋತಿ ರೂಪಾದಿವಸೇನ ಏಕಾರಮ್ಮಣೋ।

    Tajjā manoviññāṇadhātūti tesaṃ phassādīnaṃ dhammānaṃ anucchavikā manoviññāṇadhātu. Imasmiñhi pade ekameva cittaṃ minanaṭṭhena mano, vijānanaṭṭhena viññāṇaṃ, sabhāvaṭṭhena nissattaṭṭhena vā dhātūti tīhi nāmehi vuttaṃ. Sahagatoti avijahito. Sahajātoti saddhiṃ niggato. Saṃsaṭṭhoti saṃsaggo hutvā ṭhito. Sampayuttoti samaṃ pakārehi yutto. Katamehi pakārehīti? Ekuppādādīhi. Natthi keci dhammā kehici dhammehi sampayuttāti? Āmantā. Iti hi imassa pañhassa paṭikkhepe ‘‘nanu atthi keci dhammā kehici dhammehi sahagatā sahajātā saṃsaṭṭhā ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ekārammaṇā’’ti (kathā. 473) evaṃ ekuppādatādīnaṃ vasena sampayogattho vutto. Iti imehi ekuppādatādīhi samaṃ pakārehi yutto sampayutto. Ekuppādoti ekato uppanno, na vināti attho. Ekanirodhoti ekato nirodho. Ekavatthukoti hadayavatthuvasena ekavatthuko. Ekārammaṇoti rūpādivasena ekārammaṇo.

    ಏತ್ಥ ಸಹಗತಸದ್ದೋ ತಬ್ಭಾವೇ, ವೋಕಿಣ್ಣೇ, ಆರಮ್ಮಣೇ, ನಿಸ್ಸಯೇ, ಸಂಸಟ್ಠೇತಿ ಪಞ್ಚಸು ಅತ್ಥೇಸು ದಿಸ್ಸತಿ ಜಿನವಚನೇ। ‘‘ಯಾಯಂ ತಣ್ಹಾ ಪೋನೋಭವಿಕಾ ನನ್ದಿರಾಗಸಹಗತಾ’’ತಿ (ಮಹಾವ॰ ೧೪; ವಿಭ॰ ೨೦೩; ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೩೭೪; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೧೦೮೧; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೨.೩೦) ಏತ್ಥ ತಬ್ಭಾವೇ ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ನನ್ದಿರಾಗಭೂತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಯಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವೀಮಂಸಾ ಕೋಸಜ್ಜಸಹಗತಾ ಕೋಸಜ್ಜಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೮೩೨) ಏತ್ಥ ವೋಕಿಣ್ಣೇ, ಅನ್ತರನ್ತರಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೇನ ಕೋಸಜ್ಜೇನ ವೋಕಿಣ್ಣಾತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಲಾಭೀ ಹೋತಿ ರೂಪಸಹಗತಾನಂ ವಾ ಸಮಾಪತ್ತೀನಂ ಅರೂಪಸಹಗತಾನಂ ವಾ ಸಮಾಪತ್ತೀನ’’ನ್ತಿ (ಪು॰ ಪ॰ ೩-೬) ಏತ್ಥ ಆರಮ್ಮಣೇ, ರೂಪಾರಮ್ಮಣಾನಂ ಅರೂಪಾರಮ್ಮಣಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಅಟ್ಠಿಕಸಞ್ಞಾಸಹಗತಂ ಸತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಂ ಭಾವೇತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೨೩೮) ಏತ್ಥ ನಿಸ್ಸಯೇ, ಅಟ್ಠಿಕಸಞ್ಞಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಅಟ್ಠಿಕಸಞ್ಞಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಪಟಿಲದ್ಧನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಇದಂ ಸುಖಂ ಇಮಾಯ ಪೀತಿಯಾ ಸಹಗತಂ ಹೋತಿ ಸಹಜಾತಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ॰ ೫೭೮) ಏತ್ಥ ಸಂಸಟ್ಠೇ, ಸಂಮಿಸ್ಸನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇಮಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಠಾನೇ ಸಂಸಟ್ಠೇ ಆಗತೋ।

    Ettha sahagatasaddo tabbhāve, vokiṇṇe, ārammaṇe, nissaye, saṃsaṭṭheti pañcasu atthesu dissati jinavacane. ‘‘Yāyaṃ taṇhā ponobhavikā nandirāgasahagatā’’ti (mahāva. 14; vibha. 203; ma. ni. 3.374; saṃ. ni. 5.1081; paṭi. ma. 2.30) ettha tabbhāve veditabbo, nandirāgabhūtāti attho. ‘‘Yā, bhikkhave, vīmaṃsā kosajjasahagatā kosajjasampayuttā’’ti (saṃ. ni. 5.832) ettha vokiṇṇe, antarantarā uppajjamānena kosajjena vokiṇṇāti ayamettha attho. ‘‘Lābhī hoti rūpasahagatānaṃ vā samāpattīnaṃ arūpasahagatānaṃ vā samāpattīna’’nti (pu. pa. 3-6) ettha ārammaṇe, rūpārammaṇānaṃ arūpārammaṇānanti attho. ‘‘Aṭṭhikasaññāsahagataṃ satisambojjhaṅgaṃ bhāvetī’’ti (saṃ. ni. 5.238) ettha nissaye, aṭṭhikasaññaṃ nissāya aṭṭhikasaññaṃ bhāvetvā paṭiladdhanti attho. ‘‘Idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ hoti sahajātaṃ sampayutta’’nti (vibha. 578) ettha saṃsaṭṭhe, saṃmissanti attho. Imasmimpi ṭhāne saṃsaṭṭhe āgato.

    ಸಹಜಾತಸದ್ದೋ ‘‘ಸಹಜಾತಂ ಪುರೇಜಾತಂ ಪಚ್ಛಾಜಾತ’’ನ್ತಿ (ಪಟ್ಠ॰ ೧.೧.೪೩೫) ಏತ್ಥ ವಿಯ ಸಹಜಾತೇ। ಸಂಸಟ್ಠಸದ್ದೋ ‘‘ಗಿಹೀಹಿ ಸಂಸಟ್ಠೋ’’ತಿ ಚ, ‘‘ಏವಂ ಸಂಸಟ್ಠೋ, ಭನ್ತೇ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೩) ಚಾತಿ ಏವಮಾದೀಸು ಸಂಸಗ್ಗೇ। ‘‘ಕಿಸೇ ಥೂಲೇ ವಿವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಸಂಸಟ್ಠಾ ಯೋಜಿತಾ ಹಯಾ’’ತಿ (ಜಾ॰ ೨.೨೨.೭೦) ಏತ್ಥ ಸದಿಸೇ।

    Sahajātasaddo ‘‘sahajātaṃ purejātaṃ pacchājāta’’nti (paṭṭha. 1.1.435) ettha viya sahajāte. Saṃsaṭṭhasaddo ‘‘gihīhi saṃsaṭṭho’’ti ca, ‘‘evaṃ saṃsaṭṭho, bhante’’ti (saṃ. ni. 3.3) cāti evamādīsu saṃsagge. ‘‘Kise thūle vivajjetvā saṃsaṭṭhā yojitā hayā’’ti (jā. 2.22.70) ettha sadise.

    ‘‘ಪುಚಿಮನ್ದಪರಿವಾರೋ, ಅಮ್ಬೋ ತೇ ದಧಿವಾಹನ।

    ‘‘Pucimandaparivāro, ambo te dadhivāhana;

    ಮೂಲಂ ಮೂಲೇನ ಸಂಸಟ್ಠಂ, ಸಾಖಾ ಸಾಖಾ ನಿಸೇವರೇ’’ತಿ॥ (ಜಾ॰ ೧.೨.೭೨) –

    Mūlaṃ mūlena saṃsaṭṭhaṃ, sākhā sākhā nisevare’’ti. (jā. 1.2.72) –

    ಏತ್ಥ ಉಪಚಿತೇ। ‘‘ಚಿತ್ತಸಂಸಟ್ಠಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ದುಕಮಾತಿಕಾ ೫೯) ಏತ್ಥ ಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇ । ಇಧ ಪನ ಯೋ ಫಲಪ್ಪದಾನೇ ಅವಿಯೋಗಧಮ್ಮೋ ವಿನಿಬ್ಭೋಗಂ ಅಕತ್ವಾ ಏಕುಪ್ಪಾದಾದಿಧಮ್ಮೋ ಹುತ್ವಾ ‘‘ಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತಂವಿಸಯೋ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಸಹಗತೋ’’ತಿ ವತ್ವಾ ಪಚ್ಛತೋ ಪಚ್ಛತೋ ಆಗತಸುತ್ತೇನ ವಿಯ ಸೋ ನ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಹಜಾತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಏಕತೋ ಉಪ್ಪನ್ನರೂಪಾರೂಪಂ ವಿಯ ಸೋಪಿ ನ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಂಸಟ್ಠೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।

    Ettha upacite. ‘‘Cittasaṃsaṭṭhā dhammā’’ti (dha. sa. dukamātikā 59) ettha cittasampayuttadhamme . Idha pana yo phalappadāne aviyogadhammo vinibbhogaṃ akatvā ekuppādādidhammo hutvā ‘‘sampayutto’’ti vuccati. Taṃvisayo. Atha vā ‘‘sahagato’’ti vatvā pacchato pacchato āgatasuttena viya so na hotīti dassetuṃ ‘‘sahajāto’’ti vuttaṃ. Ekato uppannarūpārūpaṃ viya sopi na hotīti dassetuṃ ‘‘saṃsaṭṭho’’ti vuttaṃ.

    ಖೀರೋದಕಂ ವಿಯ ಚ ಸೋಪಿ ನ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ವಿನಿಬ್ಭೋಗಂ ಕಾತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಟ್ಠೇನ ಹಿ ಸಹುಪ್ಪನ್ನಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಪಿ ಅತ್ಥಿ ಖೀರತೇಲಂ ವಿಯ। ತಥಾ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾಪಿ ಖೀರತೋ ಅಪನೀತಂ ನವನೀತಂ ವಿಯ। ಏವಂ ಲಕ್ಖಣಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಏಕುಪ್ಪಾದಾದಿಲಕ್ಖಣೋಯೇವ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಏಕುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ಏತ್ಥ ಏಕುಪ್ಪಾದಸಹಜಾತಾನಂ ಕಿಂ ನಾನತ್ತಂ? ಉಪ್ಪಾದೇ ಅನ್ತರವಿರಹಿತೋ ಏಕುಪ್ಪಾದೋ। ಖೀರಕಾಲಮುತ್ತಸ್ಸಾಪಿ ದಧಿನೋ ಮಥನೇ ಮಥನೇ ಪಾಕಟಂ ನವನೀತಂ ವಿಯ ಪುರೇಭತ್ತಪಚ್ಛಾಭತ್ತವಸೇನ ಏಕದಿವಸಮೇವ ಜಾತೋ ವಿಯ ಸೋ ನ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಏಕಕ್ಖಣೇ ನಿಬ್ಬತ್ತೋತಿ ಸಹಜಾತೋ। ಏಕವತ್ಥುಕೋತಿ ಪತಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಏಕಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಏಕವತ್ಥುಕೋ, ದ್ವಿನ್ನಂ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಏಕವತ್ಥುಕತಾ ವಿಯ ಠಾನನ್ತರವಿರಹಿತೋ। ಏಕಾರಮ್ಮಣೋತಿ ಅನಿಯತೇಕಾರಮ್ಮಣೋ ನ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ವಿಯಾತಿ ಏವಮೇಕೇ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ।

    Khīrodakaṃ viya ca sopi na hotīti dassetuṃ ‘‘sampayutto’’ti vuttaṃ. Vinibbhogaṃ kātuṃ asakkuṇeyyaṭṭhena hi sahuppannā dhammā sampayuttāpi atthi khīratelaṃ viya. Tathā vippayuttāpi khīrato apanītaṃ navanītaṃ viya. Evaṃ lakkhaṇasampayutto ekuppādādilakkhaṇoyeva hotīti dassetuṃ ‘‘ekuppādo’’tiādi vuttaṃ. Ettha ekuppādasahajātānaṃ kiṃ nānattaṃ? Uppāde antaravirahito ekuppādo. Khīrakālamuttassāpi dadhino mathane mathane pākaṭaṃ navanītaṃ viya purebhattapacchābhattavasena ekadivasameva jāto viya so na hotīti dassetuṃ ekakkhaṇe nibbattoti sahajāto. Ekavatthukoti patiṭṭhaṭṭhena ekaparicchedena ekavatthuko, dvinnaṃ bhikkhūnaṃ ekavatthukatā viya ṭhānantaravirahito. Ekārammaṇoti aniyatekārammaṇo na cakkhuviññāṇaṃ viyāti evameke vaṇṇayanti.

    ಮಚ್ಚೋತಿ ಮೂಲಪದಂ। ರೂಪಾದೀಸು ಸತ್ತೋ ಲಗ್ಗೋ ಲಗ್ಗಿತೋತಿ ಸತ್ತೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಸತ್ತೋ ಸತ್ತೋತಿ, ಭನ್ತೇ, ವುಚ್ಚತಿ, ಕಿತ್ತಾವತಾ ನು ಖೋ, ಭನ್ತೇ, ‘ಸತ್ತೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ? ರೂಪೇ ಖೋ, ರಾಧ, ಯೋ ಛನ್ದೋ ಯೋ ರಾಗೋ ಯಾ ನನ್ದೀ ಯಾ ತಣ್ಹಾ, ತತ್ರ ಸತ್ತೋ ತತ್ರ ವಿಸತ್ತೋ, ತಸ್ಮಾ ‘ಸತ್ತೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೧೬೧; ಮಹಾನಿ॰ ೭)। ಸತ್ತಯೋಗೇನ ವಾ ಸತ್ತೋ। ಸುಗತಿದುಗ್ಗತಿಂ ನರತೀತಿ ನರೋ। ಮನುನೋ ಪುತ್ತೋತಿ ಮಾನವೋ। ಉಪಕರಣೇನ ಸಯಂ ಪೋಸಯತೀತಿ ಪೋಸೋ। ಪುಂ ವುಚ್ಚತಿ ನಿರಯೋ, ತಂ ಗಲತೀತಿ ಪುಗ್ಗಲೋ। ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಧಾರೇತೀತಿ ಜೀವೋ। ಚುತಿತೋ ಜಾತಿಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಜಾಗು। ಜಿಯತೀತಿ ಜನ್ತು। ಇನ್ದ್ರಿಯೇನ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಇನ್ದಗು। ಅಥ ವಾ ಇನ್ದಭೂತೇನ ಕಮ್ಮುನಾ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಇನ್ದಗು। ‘‘ಹಿನ್ದಗೂ’’ತಿಪಿ ಪಾಳಿ। ಹಿನ್ದನ್ತಿ ಮರಣಂ, ತಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಹಿನ್ದಗು। ಮನುತೋ ಜಾತೋತಿ ಮನುಜೋ। ಯಂ ಸಾದಿಯತೀತಿ ಯಂ ರೂಪಾದಿಂ ಅಸ್ಸಾದಿಯತಿ। ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ। ಇತೋ ಪರಂ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ನಿಗಮೇನ್ತೋ ತೇನಾಹ ಭಗವಾ –

    Maccoti mūlapadaṃ. Rūpādīsu satto laggo laggitoti satto. Vuttañhetaṃ ‘‘satto sattoti, bhante, vuccati, kittāvatā nu kho, bhante, ‘satto’ti vuccatīti? Rūpe kho, rādha, yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā, tatra satto tatra visatto, tasmā ‘satto’ti vuccatī’’ti (saṃ. ni. 3.161; mahāni. 7). Sattayogena vā satto. Sugatiduggatiṃ naratīti naro. Manuno puttoti mānavo. Upakaraṇena sayaṃ posayatīti poso. Puṃ vuccati nirayo, taṃ galatīti puggalo. Jīvitindriyaṃ dhāretīti jīvo. Cutito jātiṃ gacchatīti jāgu. Jiyatīti jantu. Indriyena gacchatīti indagu. Atha vā indabhūtena kammunā gacchatīti indagu. ‘‘Hindagū’’tipi pāḷi. Hindanti maraṇaṃ, taṃ gacchatīti hindagu. Manuto jātoti manujo. Yaṃ sādiyatīti yaṃ rūpādiṃ assādiyati. Sesaṃ vuttanayameva. Ito paraṃ vuttamatthaṃ nigamento tenāha bhagavā –

    ‘‘ಕಾಮಂ ಕಾಮಯಮಾನಸ್ಸ…ಪೇ॰… ಲದ್ಧಾ ಮಚ್ಚೋ ಯದಿಚ್ಛತೀ’’ತಿ।

    ‘‘Kāmaṃ kāmayamānassa…pe… laddhā macco yadicchatī’’ti;

    ಇತೋ ಪರಂ ಏತ್ತಕಮ್ಪಿ ಅವತ್ವಾ ವಿಸೇಸಮತ್ತಮೇವ ವಕ್ಖಾಮ।

    Ito paraṃ ettakampi avatvā visesamattameva vakkhāma.

    ೨. ತಸ್ಸ ಚೇ ಕಾಮಯಾನಸ್ಸಾತಿ ತಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಕಾಮೇ ಇಚ್ಛಮಾನಸ್ಸ, ಕಾಮೇನ ವಾ ಯಾಯಮಾನಸ್ಸ। ಛನ್ದಜಾತಸ್ಸಾತಿ ಜಾತತಣ್ಹಸ್ಸ। ಜನ್ತುನೋತಿ ಸತ್ತಸ್ಸ। ತೇ ಕಾಮಾ ಪರಿಹಾಯನ್ತೀತಿ ತೇ ಕಾಮಾ ಪರಿಹಾಯನ್ತಿ ಚೇ। ಸಲ್ಲವಿದ್ಧೋವ ರುಪ್ಪತೀತಿ ಅಥ ಸೋ ಅಯೋಮಯಾದಿನಾ ಸಲ್ಲೇನ ವಿದ್ಧೋ ವಿಯ ಪೀಳೀಯತಿ। ಇತೋ ಪರಂ ವುತ್ತಂ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಅವುತ್ತೇಸು ಯಂ ಯಂ ಅನುತ್ತಾನಂ, ತಂ ತದೇವ ಕಥಯಿಸ್ಸಾಮಿ।

    2.Tassace kāmayānassāti tassa puggalassa kāme icchamānassa, kāmena vā yāyamānassa. Chandajātassāti jātataṇhassa. Jantunoti sattassa. Te kāmā parihāyantīti te kāmā parihāyanti ce. Sallaviddhova ruppatīti atha so ayomayādinā sallena viddho viya pīḷīyati. Ito paraṃ vuttaṃ vajjetvā avuttesu yaṃ yaṃ anuttānaṃ, taṃ tadeva kathayissāmi.

    ಚಕ್ಖುಪೀಣನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಪಾಪುಣನವಸೇನ ಯಾಯತಿ ಗಚ್ಛತಿ । ದಸ್ಸನೀಯವಸೇನ ಪಿಯತ್ತಂ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಅಪ್ಪಾಪೇತೀತಿ ನಿಯ್ಯತಿ। ಸವನೀಯಂ ಹುತ್ವಾ ಕಣ್ಣಸೋತಪೀಣನಂ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಪರಿಕಡ್ಢತೀತಿ ವುಯ್ಹತಿ। ಸರಿತಬ್ಬಂ ಹುತ್ವಾ ಚಿತ್ತಪೀಣನಂ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಗಹೇತ್ವಾ ಉಪಸಂಹರೀಯತೀತಿ ಸಂಹರೀಯತಿ। ಯಥಾತಿ ಓಪಮ್ಮತ್ಥೇ ನಿಪಾತೋ। ಹತ್ಥಿನಾ ಯಾಯತಿ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಹತ್ಥಿಯಾನೇನ ವಾ, ವಾಇತಿ ವಿಕಪ್ಪತ್ಥೇ। ಅಸ್ಸೇನ ಯಾಯತಿ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅಸ್ಸಯಾನೇನ ವಾ। ಗೋಯುತ್ತಂ ವಯ್ಹಾದಿಯಾನಂ ಗೋಯಾನಂ, ತೇನ ಗೋಯಾನೇನ। ಅಜಯಾನಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಇಟ್ಠವಸೇನ ಜಾತೋ ಸಞ್ಜಾತೋ।

    Cakkhupīṇanaṃ ārammaṇaṃ pāpuṇanavasena yāyati gacchati . Dassanīyavasena piyattaṃ ārammaṇavasena appāpetīti niyyati. Savanīyaṃ hutvā kaṇṇasotapīṇanaṃ ārammaṇavasena parikaḍḍhatīti vuyhati. Saritabbaṃ hutvā cittapīṇanaṃ ārammaṇavasena gahetvā upasaṃharīyatīti saṃharīyati. Yathāti opammatthe nipāto. Hatthinā yāyati gacchatīti hatthiyānena vā, vāiti vikappatthe. Assena yāyati gacchatīti assayānena vā. Goyuttaṃ vayhādiyānaṃ goyānaṃ, tena goyānena. Ajayānādīsupi eseva nayo. Iṭṭhavasena jāto sañjāto.

    ಆರಮ್ಮಣಪಿಯತ್ತವಸೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತೋ। ಆರಮ್ಮಣಮನಾಪಭಾವೇನ ಪಾತುಭೂತೋ। ಅಥ ವಾ ಕಾಮರಾಗವಸೇನ ಜಾತೋ ಸಞ್ಜಾತೋ। ಕಾಮನನ್ದಿವಸೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತೋ। ಕಾಮತಣ್ಹಾವಸೇನ ಕಾಮಸಿನೇಹವಸೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದವಸೇನ ಕಾಮಪರಿಳಾಹವಸೇನ ಚ ಪಾತುಭೂತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Ārammaṇapiyattavasena nibbatto abhinibbatto. Ārammaṇamanāpabhāvena pātubhūto. Atha vā kāmarāgavasena jāto sañjāto. Kāmanandivasena nibbatto abhinibbatto. Kāmataṇhāvasena kāmasinehavasena kāmacchandavasena kāmapariḷāhavasena ca pātubhūtoti veditabbo.

    ತೇ ವಾ ಕಾಮಾ ಪರಿಹಾಯನ್ತೀತಿ ತೇ ವತ್ಥುಕಾಮಾದಯೋ ಪರಿಹಾಯನ್ತಿ ವಿಗಚ್ಛನ್ತಿ। ಸೋ ವಾ ಕಾಮೇಹಿ ಪರಿಹಾಯತೀತಿ ಏಸೋ ಖತ್ತಿಯಾದಿಪುಗ್ಗಲೋ ವತ್ಥುಕಾಮಾದಿಕಾಮೇಹಿ ಪರಿಹಾಯತಿ ವಿಗಚ್ಛತಿ ‘‘ಪುಬ್ಬೇವ ಮಚ್ಚಂ ವಿಜಹನ್ತಿ ಭೋಗಾ, ಮಚ್ಚೋ ಧನೇ ಪುಬ್ಬತರಂ ಜಹಾತೀ’’ತಿ (ಜಾ॰ ೧.೫.೨) ಏವಮಾದೀಸು ವಿಯ। ಕಥನ್ತಿ ಕೇನ ಪಕಾರೇನ। ತಿಟ್ಠನ್ತಸ್ಸೇವಾತಿ ಧರನ್ತಸ್ಸೇವ। ತೇ ಭೋಗೇತಿ ತೇ ವತ್ಥುಕಾಮಾದಯೋ ಭೋಗೇ। ರಾಜಾನೋ ವಾತಿ ಪಥಬ್ಯಾದಿರಾಜಾನೋ। ಹರನ್ತೀತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ಅಪಹರನ್ತಿ ವಾ। ಚೋರಾ ವಾತಿ ಸನ್ಧಿಚ್ಛೇದಾದಿಕಾ। ಅಗ್ಗಿ ವಾತಿ ದಾವಗ್ಗಿಆದಿ। ದಹತೀತಿ ಝಾಪೇತಿ ಭಸ್ಮಂ ಕರೋತಿ। ಉದಕಂ ವಾತಿ ಓಘಾದಿಉದಕಂ । ವಹತೀತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ಮಹಾಸಮುದ್ದಂ ಪಾಪೇತಿ। ಅಪ್ಪಿಯಾ ವಾತಿ ಅಕನ್ತಾ ಅಮನಾಪಾ। ದಾಯಾದಾ ಹರನ್ತೀತಿ ದಾಯಜ್ಜವಿರಹಿತಾ ಅಸ್ಸಾಮಿಕಾ ಹರನ್ತಿ। ನಿಹಿತಂ ವಾತಿ ನಿಧಾನಂ ಕತ್ವಾ ಠಪಿತಂ। ನಾಧಿಗಚ್ಛತೀತಿ ನ ವಿನ್ದತಿ ನ ಪಟಿಲಭತಿ, ನ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ದುಪ್ಪಯುತ್ತಾತಿ ವಿಸಮಪಯೋಗೇನ ಯೋಜಿತಾ ಕಸಿವಾಣಿಜ್ಜಾದಿಕಮ್ಮನ್ತಾ। ಭಿಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಭೇದಂ ಪಾಪುಣನ್ತಿ, ನ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಭಞ್ಜನ್ತಿ ರಥಂ ಅಯಾನಕಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಜಾ॰ ೨.೨೧.೨೯೬) ಸಮ್ಭವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Te vā kāmā parihāyantīti te vatthukāmādayo parihāyanti vigacchanti. So vā kāmehi parihāyatīti eso khattiyādipuggalo vatthukāmādikāmehi parihāyati vigacchati ‘‘pubbeva maccaṃ vijahanti bhogā, macco dhane pubbataraṃ jahātī’’ti (jā. 1.5.2) evamādīsu viya. Kathanti kena pakārena. Tiṭṭhantassevāti dharantasseva. Te bhogeti te vatthukāmādayo bhoge. Rājāno vāti pathabyādirājāno. Harantīti gahetvā gacchanti, apaharanti vā. Corā vāti sandhicchedādikā. Aggi vāti dāvaggiādi. Dahatīti jhāpeti bhasmaṃ karoti. Udakaṃ vāti oghādiudakaṃ . Vahatīti gahetvā mahāsamuddaṃ pāpeti. Appiyā vāti akantā amanāpā. Dāyādā harantīti dāyajjavirahitā assāmikā haranti. Nihitaṃvāti nidhānaṃ katvā ṭhapitaṃ. Nādhigacchatīti na vindati na paṭilabhati, na passatīti attho. Duppayuttāti visamapayogena yojitā kasivāṇijjādikammantā. Bhijjantīti bhedaṃ pāpuṇanti, na pavattantīti attho. ‘‘Bhañjanti rathaṃ ayānakā’’tiādīsu (jā. 2.21.296) sambhavo veditabbo.

    ಕುಲೇ ವಾ ಕುಲಙ್ಗಾರೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಖತ್ತಿಯಾದಿಕುಲೇ ಕುಲಝಾಪಕೋ ಕುಲೇ ಅನ್ತಿಮಪುರಿಸೋ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ । ‘‘ಕುಲಙ್ಕರೋ’’ತಿಪಿ ಪಾಳಿ। ಯೋ ತೇ ಭೋಗೇ ವಿಕಿರತೀತಿ ಯೋ ಏಸೋ ಕುಲೇ ಪಚ್ಛಿಮಕೋ ತೇ ಹಿರಞ್ಞಾದಿಕೇ ಭೋಗೇ ಖೇಪೇತಿ। ವಿಧಮತೀತಿ ವಿಯೋಗಂ ಕರೋತಿ, ದೂರೇ ಖಿಪತಿ। ವಿದ್ಧಂಸೇತೀತಿ ನಾಸೇತಿ ಅದಸ್ಸನಂ ಗಮೇತಿ। ಅಥ ವಾ ಇತ್ಥಿಧುತ್ತೋ ಹುತ್ವಾ ವಿಕಿರತಿ। ಸುರಾಧುತ್ತೋ ಹುತ್ವಾ ವಿಧಮತಿ। ಅಕ್ಖಧುತ್ತೋ ಹುತ್ವಾ ವಿದ್ಧಂಸೇತಿ। ವಿಕಿರತಿ ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಆಯಂ ಅಜಾನನೇನ। ವಿಧಮತಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಮುಖಂ ಅಜಾನನೇನ। ವಿದ್ಧಂಸೇತಿ ಠಪಿತಟ್ಠಾನೇ ಆರಕ್ಖಂ ಅಸಂವಿಧಾನೇನಾತಿ ಏವಮಾದಿನಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।

    Kule vā kulaṅgāro uppajjatīti khattiyādikule kulajhāpako kule antimapuriso nibbattati . ‘‘Kulaṅkaro’’tipi pāḷi. Yo te bhoge vikiratīti yo eso kule pacchimako te hiraññādike bhoge khepeti. Vidhamatīti viyogaṃ karoti, dūre khipati. Viddhaṃsetīti nāseti adassanaṃ gameti. Atha vā itthidhutto hutvā vikirati. Surādhutto hutvā vidhamati. Akkhadhutto hutvā viddhaṃseti. Vikirati vā uppannaṃ āyaṃ ajānanena. Vidhamati vissajjanamukhaṃ ajānanena. Viddhaṃseti ṭhapitaṭṭhāne ārakkhaṃ asaṃvidhānenāti evamādinā yojetabbaṃ.

    ಅನಿಚ್ಚತಾಯೇವ ಅಟ್ಠಮೀತಿ ವಿನಾಸಭಾವೋ ಏವ ಅಟ್ಠಮೋ। ಹಾಯನ್ತೀತಿ ಅದಸ್ಸನಂ ಯನ್ತಿ। ಪರಿಹಾಯನ್ತೀತಿ ನ ಪುನ ಪಞ್ಞಾಯನ್ತಿ। ಪರಿಧಂಸೇನ್ತೀತಿ ಠಾನತೋ ಅಪಗಚ್ಛನ್ತಿ। ಪರಿಪತನ್ತೀತಿ ಪಗ್ಘರನ್ತಿ। ಅನ್ತರಧಾಯನ್ತೀತಿ ಅನ್ತರಧಾನಂ ಅದಸ್ಸನಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ। ವಿಪ್ಪಲುಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಚುಣ್ಣವಿಚುಣ್ಣಾ ಹುತ್ವಾ ಅಪಗಚ್ಛನ್ತಿ।

    Aniccatāyeva aṭṭhamīti vināsabhāvo eva aṭṭhamo. Hāyantīti adassanaṃ yanti. Parihāyantīti na puna paññāyanti. Paridhaṃsentīti ṭhānato apagacchanti. Paripatantīti paggharanti. Antaradhāyantīti antaradhānaṃ adassanaṃ gacchanti. Vippalujjantīti cuṇṇavicuṇṇā hutvā apagacchanti.

    ತಿಟ್ಠನ್ತೇವ ತೇ ಭೋಗೇತಿ ತೇಸಂ ಧನಾನಂ ಠಿತಕಾಲೇ ‘‘ತಿಟ್ಠನ್ತೇ ನಿಬ್ಬುತೇ ಚಾಪೀ’’ತಿ ಏವಮಾದೀಸು (ವಿ॰ ವ॰ ೮೦೬) ವಿಯ। ಸೋತಿ ಸೋ ಭೋಗಸಾಮಿಕೋ ಪುಗ್ಗಲೋ। ಚವತಿ ದೇವಲೋಕತೋ। ಮರತಿ ಮನುಸ್ಸಲೋಕತೋ। ವಿಪ್ಪಲುಜ್ಜತಿ ನಾಗಸುಪಣ್ಣಾದಿಲೋಕತೋ। ಅಥ ವಾ ಹಾಯತಿ ಧಞ್ಞಕೋಟ್ಠಾಗಾರವಸೇನ। ಪರಿಹಾಯತಿ ಧನಕೋಟ್ಠಾಗಾರವಸೇನ। ಪರಿಧಂಸತಿ ಬಲಿಬದ್ದಹತ್ಥಿಅಸ್ಸಾದಿವಸೇನ। ಪರಿಪತತಿ ದಾಸಿದಾಸವಸೇನ। ಅನ್ತರಧಾಯತಿ ದಾರಾಭರಣವಸೇನ। ನಸ್ಸತಿ ಉದಕಾದಿವಸೇನಾತಿ ಏಕೇ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ।

    Tiṭṭhantevate bhogeti tesaṃ dhanānaṃ ṭhitakāle ‘‘tiṭṭhante nibbute cāpī’’ti evamādīsu (vi. va. 806) viya. Soti so bhogasāmiko puggalo. Cavati devalokato. Marati manussalokato. Vippalujjati nāgasupaṇṇādilokato. Atha vā hāyati dhaññakoṭṭhāgāravasena. Parihāyati dhanakoṭṭhāgāravasena. Paridhaṃsati balibaddahatthiassādivasena. Paripatati dāsidāsavasena. Antaradhāyati dārābharaṇavasena. Nassati udakādivasenāti eke vaṇṇayanti.

    ಅಯೋಮಯೇನಾತಿ ಕಾಳಲೋಹಾದಿನಿಬ್ಬತ್ತೇನ। ಸಲ್ಲೇನಾತಿ ಕಣ್ಡೇನ। ಅಟ್ಠಿಮಯೇನಾತಿ ಮನುಸ್ಸಟ್ಠಿಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಅವಸೇಸೇನ। ದನ್ತಮಯೇನಾತಿ ಹತ್ಥಿದನ್ತಾದಿನಾ। ವಿಸಾಣಮಯೇನಾತಿ ಗೋವಿಸಾಣಾದಿನಾ। ಕಟ್ಠಮಯೇನಾತಿ ವೇಳುಕಟ್ಠಾದಿನಾ। ವಿದ್ಧೋತಿ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಸಲ್ಲಾನಂ ಅಞ್ಞತರಞ್ಞತರೇನ ಪಹಟೋ। ರುಪ್ಪತೀತಿ ವಿಕಿರತಿ, ವಿಕಾರಂ ಆಪಜ್ಜತಿ। ಕುಪ್ಪತೀತಿ ಚಲತಿ, ಕೋಪಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ। ಘಟ್ಟೀಯತೀತಿ ಘಟ್ಟಿತೋ ಹೋತಿ। ಪೀಳೀಯತೀತಿ ಪೀಳಿತೋ ಹೋತಿ, ಲದ್ಧಪ್ಪಹಾರೋ ಕುಪ್ಪತಿ। ‘‘ತತಿಯದಿವಸೇ ಸಲಾಕಂ ಪವೇಸೇತ್ವಾ ಧೋವನಕಾಲೇ ಘಟ್ಟೀಯತಿ। ಖಾರಪ್ಪದಾನೇ ಪೀಳೀಯತಿ। ಪಹಾರಧೋವನೇ ವಾ ರುಪ್ಪತಿ। ತಸ್ಮಿಂ ದುಕ್ಖುಪ್ಪಾದನೇ ಕುಪ್ಪತಿ। ಸಲಾಕಪವೇಸನೇ ಪೀಳೀಯತಿ। ಖಾರಪ್ಪದಾನೇ ಘಟ್ಟೀಯತೀ’’ತಿ ಏವಮೇಕೇ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ।

    Ayomayenāti kāḷalohādinibbattena. Sallenāti kaṇḍena. Aṭṭhimayenāti manussaṭṭhiṃ ṭhapetvā avasesena. Dantamayenāti hatthidantādinā. Visāṇamayenāti govisāṇādinā. Kaṭṭhamayenāti veḷukaṭṭhādinā. Viddhoti vuttappakārasallānaṃ aññataraññatarena pahaṭo. Ruppatīti vikirati, vikāraṃ āpajjati. Kuppatīti calati, kopaṃ uppādeti. Ghaṭṭīyatīti ghaṭṭito hoti. Pīḷīyatīti pīḷito hoti, laddhappahāro kuppati. ‘‘Tatiyadivase salākaṃ pavesetvā dhovanakāle ghaṭṭīyati. Khārappadāne pīḷīyati. Pahāradhovane vā ruppati. Tasmiṃ dukkhuppādane kuppati. Salākapavesane pīḷīyati. Khārappadāne ghaṭṭīyatī’’ti evameke vaṇṇayanti.

    ಬ್ಯಾಧಿತೋತಿ ಲದ್ಧಪ್ಪಹಾರೋ ಹುತ್ವಾ ಪೀಳಿತೋ। ದೋಮನಸ್ಸಿತೋತಿ ದೋಮನಸ್ಸಪ್ಪತ್ತೋ। ವಿಪರಿಣಾಮಞ್ಞಥಾಭಾವಾತಿ ಪಕತಿಭಾವಂ ಜಹಿತ್ವಾ ಅಞ್ಞಥಾಭಾವಂ ಉಪನೀತೇನ, ಅನ್ತೋಸೋಸಾದಿ ಸೋಕೋ ಚ ವಾಚಾವಿಪ್ಪಲಾಪೋ ಪರಿದೇವೋ ಚ ಕಾಯಪೀಳನಾದಿ ದುಕ್ಖಞ್ಚ ಚಿತ್ತಪೀಳನಾದಿ ದೋಮನಸ್ಸಞ್ಚ ಭುಸೋ ಆಯಾಸೋ ಉಪಾಯಾಸೋ ಚ। ಏತೇ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾ ಸೋಕಾದಯೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ಸಮುದಾಚಾರಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ।

    Byādhitoti laddhappahāro hutvā pīḷito. Domanassitoti domanassappatto. Vipariṇāmaññathābhāvāti pakatibhāvaṃ jahitvā aññathābhāvaṃ upanītena, antososādi soko ca vācāvippalāpo paridevo ca kāyapīḷanādi dukkhañca cittapīḷanādi domanassañca bhuso āyāso upāyāso ca. Ete vuttappakārā sokādayo uppajjanti samudācāraṃ gacchanti.

    ೩. ತತಿಯಗಾಥಾಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಯೋ ಪನ ಇಮೇ ಕಾಮೇ ತತ್ಥ ಛನ್ದರಾಗವಿಕ್ಖಮ್ಭನೇನ ವಾ ಸಮುಚ್ಛೇದೇನ ವಾ ಅತ್ತನೋ ಪಾದೇನ ಸಪ್ಪಸ್ಸ ಸಿರಂ ವಿಯ ಪರಿವಜ್ಜೇತಿ, ಸೋ ಭಿಕ್ಖು ಸಬ್ಬಲೋಕಂ ವಿಪ್ಫಾರೇತ್ವಾ ಠಿತತ್ತಾ ಲೋಕೇ ವಿಸತ್ತಿಕಾಸಙ್ಖಾತಂ ತಣ್ಹಂ ಸತೋ ಹುತ್ವಾ ಸಮತಿವತ್ತತೀತಿ।

    3. Tatiyagāthāyaṃ saṅkhepattho – yo pana ime kāme tattha chandarāgavikkhambhanena vā samucchedena vā attano pādena sappassa siraṃ viya parivajjeti, so bhikkhu sabbalokaṃ vipphāretvā ṭhitattā loke visattikāsaṅkhātaṃ taṇhaṃ sato hutvā samativattatīti.

    ಯೋತಿ ವಿಭಜಿತಬ್ಬಂ ಪದಂ। ಯೋ ಯಾದಿಸೋತಿಆದೀನಿ ತಸ್ಸ ವಿಭಜನಪದಾನಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಯಸ್ಮಾ ಯೋತಿ ಅತ್ಥಪದಂ. ತಞ್ಚ ಅನಿಯಮೇನ ಪುಗ್ಗಲಂ ದೀಪೇತಿ। ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಅನಿಯಮೇನ ಪುಗ್ಗಲದೀಪಕಂ ಯೋ-ಸದ್ದಮೇವ ಆಹ। ತಸ್ಮಾ ಏತ್ಥ ಏವಮತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ – ಯೋತಿ ಯೋ ಕೋಚೀತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಯೋ ಯೋ ಕೋಚಿ ನಾಮ, ಸೋ ಅವಸ್ಸಂ ಯಥಾಲಿಙ್ಗಯಥಾಯುತ್ತಯಥಾವಿಹಿತಯಥಾಪ್ಪಕಾರಯಂಠಾನಪತ್ತಯಂಧಮ್ಮಸಮನ್ನಾಗತವಸೇನ ಏಕೇನಾಕಾರೇನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ತತ್ಥ ಞಾಪೇತುಂ ತಂ ಭೇದಂ ಪಕಾಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯಾದಿಸೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಯಾದಿಸೋತಿ ಲಿಙ್ಗವಸೇನ ಯಾದಿಸೋ ವಾ ತಾದಿಸೋ ವಾ ಹೋತು, ದೀಘೋ ವಾ ರಸ್ಸೋ ವಾ ಕಾಳೋ ವಾ ಓದಾತೋ ವಾ ಮಙ್ಗುರಚ್ಛವಿ ವಾ ಕಿಸೋ ವಾ ಥೂಲೋ ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Yoti vibhajitabbaṃ padaṃ. Yo yādisotiādīni tassa vibhajanapadāni. Ettha ca yasmā yoti atthapadaṃ. tañca aniyamena puggalaṃ dīpeti. Tasmā tassa atthaṃ dassento aniyamena puggaladīpakaṃ yo-saddameva āha. Tasmā ettha evamattho veditabbo – yoti yo kocīti. Yasmā yo yo koci nāma, so avassaṃ yathāliṅgayathāyuttayathāvihitayathāppakārayaṃṭhānapattayaṃdhammasamannāgatavasena ekenākārena paññāyati, tasmā taṃ tattha ñāpetuṃ taṃ bhedaṃ pakāsento ‘‘yādiso’’tiādimāha. Tattha yādisoti liṅgavasena yādiso vā tādiso vā hotu, dīgho vā rasso vā kāḷo vā odāto vā maṅguracchavi vā kiso vā thūlo vāti attho.

    ಯಥಾಯುತ್ತೋತಿ ಯೋಗವಸೇನ ಯೇನ ವಾ ತೇನ ವಾ ಯುತ್ತೋ ಹೋತು, ನವಕಮ್ಮಯುತ್ತೋ ವಾ ಉದ್ದೇಸಯುತ್ತೋ ವಾ ವಾಸಧುರಯುತ್ತೋ ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾವಿಹಿತೋತಿ ಯಥಾಠಪಿತೋ ನವಕಮ್ಮಾಧಿಟ್ಠಾಯಿಕಾದಿವಸೇನ। ಯಥಾಪಕಾರೋತಿ ಯಥಾಪಕಾರೇನ ಪತಿಟ್ಠಿತೋ ಪದೀಪನಾಯಕಾದಿವಸೇನ। ಯಂಠಾನಪ್ಪತ್ತೋತಿ ಯಂ ಠಾನನ್ತರಂ ಪತ್ತೋ ಸೇನಾಪತಿಸೇಟ್ಠಿಟ್ಠಾನಾದಿವಸೇನ। ಯಂಧಮ್ಮಸಮನ್ನಾಗತೋತಿ ಯೇನ ಧಮ್ಮೇನ ಉಪಾಗತೋ ಧುತಙ್ಗಾದಿವಸೇನ।

    Yathāyuttoti yogavasena yena vā tena vā yutto hotu, navakammayutto vā uddesayutto vā vāsadhurayutto vāti attho. Yathāvihitoti yathāṭhapito navakammādhiṭṭhāyikādivasena. Yathāpakāroti yathāpakārena patiṭṭhito padīpanāyakādivasena. Yaṃṭhānappattoti yaṃ ṭhānantaraṃ patto senāpatiseṭṭhiṭṭhānādivasena. Yaṃdhammasamannāgatoti yena dhammena upāgato dhutaṅgādivasena.

    ವಿಕ್ಖಮ್ಭನತೋ ವಾತಿ ಉಪಚಾರಪ್ಪನಾಸಮಾಧೀತಿ ಕಿಲೇಸಾನಂ ದೂರೀಕರಣತೋ ವಾ ಘಟಪ್ಪಹಾರೇನ ಸೇವಾಲಾನಂ ವಿಯ। ಸಮುಚ್ಛೇದತೋ ವಾತಿ ಪುನ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಂ ಕತ್ವಾ ಅಚ್ಚನ್ತತೋ ಮಗ್ಗೇನ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಉಚ್ಛಿನ್ನಮೂಲತೋ ಪಹಾನವಸೇನ ಸಮುಚ್ಛೇದತೋ ವಾ। ಅಟ್ಠಿಕಙ್ಕಲೂಪಮಾ ಕಾಮಾತಿಆದೀನಿ ಏಕಾದಸ ಪದಾನಿ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ।

    Vikkhambhanato vāti upacārappanāsamādhīti kilesānaṃ dūrīkaraṇato vā ghaṭappahārena sevālānaṃ viya. Samucchedato vāti puna appavattiṃ katvā accantato maggena kilesānaṃ ucchinnamūlato pahānavasena samucchedato vā. Aṭṭhikaṅkalūpamā kāmātiādīni ekādasa padāni vipassanāvasena vuttāni.

    ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿಂ ಭಾವೇನ್ತೋಪೀತಿಆದೀನಿ ಛ ಪದಾನಿ ಮರಣಸ್ಸತಿಂ ಭಾವೇನ್ತೋಪಿ, ಉಪಸಮಾನುಸ್ಸತಿಂ ಭಾವೇನ್ತೋಪೀತಿ ಇಮಾನಿ ಚ ಉಪಚಾರಜ್ಝಾನವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ। ಆನಾಪಾನಸ್ಸತಿಂ ಭಾವೇನ್ತೋಪಿ, ಕಾಯಗತಾಸತಿಂ ಭಾವೇನ್ತೋಪಿ, ಪಠಮಂ ಝಾನಂ ಭಾವೇನ್ತೋಪೀತಿಆದೀನಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಭಾವೇನ್ತೋಪೀತಿ ಪರಿಯೋಸಾನಾನಿ ಅಪ್ಪನಾಜ್ಝಾನವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ। ತತ್ಥ ಅಟ್ಠಿಕಙ್ಕಲೂಪಮಾ ಕಾಮಾತಿ ಸುನಿಕ್ಕನ್ತಂ ನಿಕ್ಕನ್ತಂ ನಿಮ್ಮಂಸಂ ಲೋಹಿತಮಕ್ಖಿತಂ ಅಟ್ಠಿಕಙ್ಕಲಂ ಉಪಮಾ ಏತೇಸಂ ಕಾಮಾನನ್ತಿ ಅಟ್ಠಿಕಙ್ಕಲೂಪಮಾ ಕಾಮಾ। ಅಪ್ಪಸ್ಸಾದಟ್ಠೇನಾತಿ ‘‘ಅಪ್ಪಂ ಪರಿತ್ತಂ ಸುಖಸ್ಸಾದಂ ಆದೀನವೋ ಏತ್ಥ ಭಿಯ್ಯೋ’’ತಿ ದಸ್ಸನಟ್ಠೇನ। ಪಸ್ಸನ್ತೋತಿ ‘‘ಯಾವದೇವ ಪನ ಸೋ ಕುಕ್ಕುರೋ ಕಿಲಮಥಸ್ಸ ವಿಘಾತಸ್ಸ ಭಾಗೀ ಅಸ್ಸಾ’’ತಿ ಞಾಣಚಕ್ಖುನಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ। ಪರಿವಜ್ಜೇತೀತಿ ದೂರಙ್ಗಮೇತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ –

    Buddhānussatiṃ bhāventopītiādīni cha padāni maraṇassatiṃ bhāventopi, upasamānussatiṃ bhāventopīti imāni ca upacārajjhānavasena vuttāni. Ānāpānassatiṃ bhāventopi, kāyagatāsatiṃ bhāventopi, paṭhamaṃ jhānaṃ bhāventopītiādīni nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ bhāventopīti pariyosānāni appanājjhānavasena vuttāni. Tattha aṭṭhikaṅkalūpamā kāmāti sunikkantaṃ nikkantaṃ nimmaṃsaṃ lohitamakkhitaṃ aṭṭhikaṅkalaṃ upamā etesaṃ kāmānanti aṭṭhikaṅkalūpamā kāmā. Appassādaṭṭhenāti ‘‘appaṃ parittaṃ sukhassādaṃ ādīnavo ettha bhiyyo’’ti dassanaṭṭhena. Passantoti ‘‘yāvadeva pana so kukkuro kilamathassa vighātassa bhāgī assā’’ti ñāṇacakkhunā passanto. Parivajjetīti dūraṅgameti. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ , ಗಹಪತಿ, ಕುಕ್ಕುರೋ ಜಿಘಚ್ಛಾದುಬ್ಬಲ್ಯಪರೇತೋ ಗೋಘಾತಕಸೂನಂ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಿತೋ ಅಸ್ಸ, ತಮೇನಂ ದಕ್ಖೋ ಗೋಘಾತಕೋ ವಾ ಗೋಘಾತಕನ್ತೇವಾಸೀ ವಾ ಅಟ್ಠಿಕಙ್ಕಲಂ ಸುನಿಕ್ಕನ್ತಂ ನಿಕ್ಕನ್ತಂ ನಿಮ್ಮಂಸಂ ಲೋಹಿತಮಕ್ಖಿತಂ ಉಪಸುಮ್ಭೇಯ್ಯ। ತಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಸಿ, ಗಹಪತಿ, ಅಪಿ ನು ಖೋ ಸೋ ಕುಕ್ಕುರೋ ಅಮ್ಹಂ ಅಟ್ಠಿಕಙ್ಕಲಂ ಸುನಿಕ್ಕನ್ತಂ ನಿಕ್ಕನ್ತಂ ನಿಮ್ಮಂಸಂ ಲೋಹಿತಮಕ್ಖಿತಂ ಪಲೇಹನ್ತೋ ಜಿಘಚ್ಛಾದುಬ್ಬಲ್ಯಂ ಪಟಿವಿನೇಯ್ಯಾ’’ತಿ? ‘‘ನೋ ಹೇತಂ, ಭನ್ತೇ’’। ‘‘ತಂ ಕಿಸ್ಸ ಹೇತು’’? ‘‘ಅದುಞ್ಹಿ, ಭನ್ತೇ, ಅಟ್ಠಿಕಙ್ಕಲಂ ಸುನಿಕ್ಕನ್ತಂ ನಿಕ್ಕನ್ತಂ ನಿಮ್ಮಂಸಂ ಲೋಹಿತಮಕ್ಖಿತಂ, ಯಾವದೇವ ಪನ ಸೋ ಕುಕ್ಕುರೋ ಕಿಲಮಥಸ್ಸ ವಿಘಾತಸ್ಸ ಭಾಗೀ ಅಸ್ಸಾ’’ತಿ। ‘‘ಏವಮೇವ ಖೋ, ಗಹಪತಿ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಇತಿ ಪಟಿಸಞ್ಚಿಕ್ಖತಿ ‘ಅಟ್ಠಿಕಙ್ಕಲೂಪಮಾ ಕಾಮಾ ವುತ್ತಾ ಭಗವತಾ ಬಹುದುಕ್ಖಾ ಬಹುಪಾಯಾಸಾ, ಆದೀನವೋ ಏತ್ಥ ಭಿಯ್ಯೋ’ತಿ। ಏವಮೇತಂ ಯಥಾಭೂತಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಞ್ಞಾಯ ದಿಸ್ವಾ ಯಾಯಂ ಉಪೇಕ್ಖಾ ನಾನತ್ತಾ ನಾನತ್ತಸಿತಾ , ತಂ ಅಭಿನಿವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಯಾಯಂ ಉಪೇಕ್ಖಾ ಏಕತ್ತಾ ಏಕತ್ತಸಿತಾ, ಯತ್ಥ ಸಬ್ಬಸೋ ಲೋಕಾಮಿಸುಪಾದಾನಾ ಅಪರಿಸೇಸಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತಿ, ತಮೇವೂಪೇಕ್ಖಂ ಭಾವೇತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೪೨)।

    ‘‘Seyyathāpi , gahapati, kukkuro jighacchādubbalyapareto goghātakasūnaṃ paccupaṭṭhito assa, tamenaṃ dakkho goghātako vā goghātakantevāsī vā aṭṭhikaṅkalaṃ sunikkantaṃ nikkantaṃ nimmaṃsaṃ lohitamakkhitaṃ upasumbheyya. Taṃ kiṃ maññasi, gahapati, api nu kho so kukkuro amhaṃ aṭṭhikaṅkalaṃ sunikkantaṃ nikkantaṃ nimmaṃsaṃ lohitamakkhitaṃ palehanto jighacchādubbalyaṃ paṭivineyyā’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’. ‘‘Taṃ kissa hetu’’? ‘‘Aduñhi, bhante, aṭṭhikaṅkalaṃ sunikkantaṃ nikkantaṃ nimmaṃsaṃ lohitamakkhitaṃ, yāvadeva pana so kukkuro kilamathassa vighātassa bhāgī assā’’ti. ‘‘Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘aṭṭhikaṅkalūpamā kāmā vuttā bhagavatā bahudukkhā bahupāyāsā, ādīnavo ettha bhiyyo’ti. Evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya disvā yāyaṃ upekkhā nānattā nānattasitā , taṃ abhinivajjetvā yāyaṃ upekkhā ekattā ekattasitā, yattha sabbaso lokāmisupādānā aparisesā nirujjhanti, tamevūpekkhaṃ bhāvetī’’ti (ma. ni. 2.42).

    ಗಿಜ್ಝಾದೀಹಿ ಸಾಧಾರಣಾ ಮಂಸಪೇಸಿ ಉಪಮಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಮಂಸಪೇಸೂಪಮಾ। ಬಹೂನಂ ಸಾಧಾರಣಟ್ಠೇನ ಬಹುಸಾಧಾರಣಾ। ಆದಿತ್ತಂ ತಿಣುಕ್ಕಂ ಉಪಮಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ತಿಣುಕ್ಕೂಪಮಾ। ಅನುದಹನಟ್ಠೇನಾತಿ ಹತ್ಥಾದಿಝಾಪನಟ್ಠೇನ। ಸಾಧಿಕಪೋರಿಸಪ್ಪಮಾಣಾ ವೀತಚ್ಚಿಕಾನಂ ವೀತಧೂಮಾನಂ ಅಙ್ಗಾರಾನಂ ಪೂರಾ ಅಙ್ಗಾರಕಾಸು ಉಪಮಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಅಙ್ಗಾರಕಾಸೂಪಮಾ। ಮಹಾಪರಿಳಾಹಟ್ಠೇನಾತಿ ಮಹನ್ತಪರಿತಾಪನಟ್ಠೇನ। ಆರಾಮರಾಮಣೇಯ್ಯಾದಿಕಂ ಸುಪಿನಂ ಉಪಮಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಸುಪಿನಕೂಪಮಾ। ಇತ್ತರಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನಾತಿ ಅಪ್ಪತ್ವಾ, ನ ಉಪಗನ್ತ್ವಾ ತಿಟ್ಠನಟ್ಠೇನ। ಯಾಚಿತೇನ ಲದ್ಧಂ ಯಾನಾದಿಭಣ್ಡಂ ಉಪಮಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಯಾಚಿತಕೂಪಮಾ। ತಾವಕಾಲಿಕಟ್ಠೇನಾತಿ ಅನಿಬನ್ಧನಟ್ಠೇನ। ಸಮ್ಪನ್ನಫಲರುಕ್ಖೋ ಉಪಮಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ರುಕ್ಖಫಲೂಪಮಾ। ಸಮ್ಭಞ್ಜನಪರಿಭಞ್ಜನಟ್ಠೇನಾತಿ ಸಾಖಾಭಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ಚೇವ ಸಮನ್ತತೋ ಭಞ್ಜಿತ್ವಾ ರುಕ್ಖಪಾತನಟ್ಠೇನ ಚ। ಅಸಿ ಚ ಸೂನಾ ಚ ಉಪಮಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಅಸಿಸೂನೂಪಮಾ। ಅಧಿಕುಟ್ಟನಟ್ಠೇನಾತಿ ಛಿನ್ದನಟ್ಠೇನ। ಸತ್ತಿಸೂಲಂ ಉಪಮಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಸತ್ತಿಸೂಲೂಪಮಾ। ವಿನಿವಿಜ್ಝನಟ್ಠೇನಾತಿ ನಿಪತೇತ್ವಾ ಗಮನಟ್ಠೇನ। ಭಯಜನನಟ್ಠೇನ ಸಪ್ಪಸಿರಂ ಉಪಮಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಸಪ್ಪಸಿರೂಪಮಾ। ಸಪ್ಪಟಿಭಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಸಹ ಅಭಿಮುಖೇ ಭಯಟ್ಠೇನ। ದುಕ್ಖಜನನಂ ಅಗ್ಗಿಕ್ಖನ್ಧಂ ಉಪಮಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಅಗ್ಗಿಕ್ಖನ್ಧೂಪಮಾ। ಮಹಾಭಿತಾಪನಟ್ಠೇನಾತಿ ಮಹನ್ತಅಭಿತಾಪಕಾಯಪೀಳಾಉಪ್ಪಾದನಟ್ಠೇನಾತಿ ಕಾಮಂ ಪರಿವಜ್ಜೇತೀತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

    Gijjhādīhi sādhāraṇā maṃsapesi upamā etesanti maṃsapesūpamā. Bahūnaṃ sādhāraṇaṭṭhena bahusādhāraṇā. Ādittaṃ tiṇukkaṃ upamā etesanti tiṇukkūpamā. Anudahanaṭṭhenāti hatthādijhāpanaṭṭhena. Sādhikaporisappamāṇā vītaccikānaṃ vītadhūmānaṃ aṅgārānaṃ pūrā aṅgārakāsu upamā etesanti aṅgārakāsūpamā. Mahāpariḷāhaṭṭhenāti mahantaparitāpanaṭṭhena. Ārāmarāmaṇeyyādikaṃ supinaṃ upamā etesanti supinakūpamā. Ittarapaccupaṭṭhānaṭṭhenāti appatvā, na upagantvā tiṭṭhanaṭṭhena. Yācitena laddhaṃ yānādibhaṇḍaṃ upamā etesanti yācitakūpamā. Tāvakālikaṭṭhenāti anibandhanaṭṭhena. Sampannaphalarukkho upamā etesanti rukkhaphalūpamā. Sambhañjanaparibhañjanaṭṭhenāti sākhābhañjanaṭṭhena ceva samantato bhañjitvā rukkhapātanaṭṭhena ca. Asi ca sūnā ca upamā etesanti asisūnūpamā. Adhikuṭṭanaṭṭhenāti chindanaṭṭhena. Sattisūlaṃ upamā etesanti sattisūlūpamā. Vinivijjhanaṭṭhenāti nipatetvā gamanaṭṭhena. Bhayajananaṭṭhena sappasiraṃ upamā etesanti sappasirūpamā. Sappaṭibhayaṭṭhenāti saha abhimukhe bhayaṭṭhena. Dukkhajananaṃ aggikkhandhaṃ upamā etesanti aggikkhandhūpamā. Mahābhitāpanaṭṭhenāti mahantaabhitāpakāyapīḷāuppādanaṭṭhenāti kāmaṃ parivajjetīti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ, ಗಹಪತಿ, ಗಿಜ್ಝೋ ವಾ ಕಙ್ಕೋ ವಾ ಕುಲಲೋ ವಾ ಮಂಸಪೇಸಿಂ ಆದಾಯ ಉಡ್ಡೀಯೇಯ್ಯ, ತಮೇನಂ ಗಿಜ್ಝಾಪಿ ಕಙ್ಕಾಪಿ ಕುಲಲಾಪಿ ಅನುಪತಿತ್ವಾ ಅನುಪತಿತ್ವಾ ವಿತಚ್ಛೇಯ್ಯುಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇಯ್ಯುಂ। ತಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಸಿ, ಗಹಪತಿ, ಸಚೇ ಸೋ ಗಿಜ್ಝೋ ವಾ ಕಙ್ಕೋ ವಾ ಕುಲಲೋ ವಾ ತಂ ಮಂಸಪೇಸಿಂ ನ ಖಿಪ್ಪಮೇವ ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜೇಯ್ಯ, ಸೋ ತತೋನಿದಾನಂ ಮರಣಂ ವಾ ನಿಗಚ್ಛೇಯ್ಯ , ಮರಣಮತ್ತಂ ವಾ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ ‘‘ಏವಂ, ಭನ್ತೇ’’। ‘‘ಏವಮೇವ ಖೋ, ಗಹಪತಿ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಇತಿ ಪಟಿಸಞ್ಚಿಕ್ಖತಿ ‘ಮಂಸಪೇಸೂಪಮಾ ಕಾಮಾ ವುತ್ತಾ ಭಗವತಾ…ಪೇ॰… ತಮೇವೂಪೇಕ್ಖಂ ಭಾವೇತಿ। ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ, ಗಹಪತಿ, ಪುರಿಸೋ ಆದಿತ್ತಂ ತಿಣುಕ್ಕಂ ಆದಾಯ ಪಟಿವಾತಂ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯ। ತಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಸಿ, ಗಹಪತಿ, ಸಚೇ ಸೋ ಪುರಿಸೋ ತಂ ಆದಿತ್ತಂ ತಿಣುಕ್ಕಂ ನ ಖಿಪ್ಪಮೇವ ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜೇಯ್ಯ, ತಸ್ಸ ಸಾ ಆದಿತ್ತಾ ತಿಣುಕ್ಕಾ ಹತ್ಥಂ ವಾ ದಹೇಯ್ಯ, ಬಾಹುಂ ವಾ ದಹೇಯ್ಯ, ಅಞ್ಞತರಂ ವಾ ಅಞ್ಞತರಂ ವಾ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಂ ದಹೇಯ್ಯ, ಸೋ ತತೋನಿದಾನಂ ಮರಣಂ ವಾ ನಿಗಚ್ಛೇಯ್ಯ, ಮರಣಮತ್ತಂ ವಾ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ? ‘‘ಏವಂ, ಭನ್ತೇ’’। ‘‘ಏವಮೇವ ಖೋ, ಗಹಪತಿ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಇತಿ ಪಟಿಸಞ್ಚಿಕ್ಖತಿ ‘ತಿಣುಕ್ಕೂಪಮಾ ಕಾಮಾ ವುತ್ತಾ ಭಗವತಾ ಬಹುದುಕ್ಖಾ ಬಹುಪಾಯಾಸಾ…ಪೇ॰… ತಮೇವೂಪೇಕ್ಖಂ ಭಾವೇತಿ। ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ, ಗಹಪತಿ, ಅಙ್ಗಾರಕಾಸು ಸಾಧಿಕಪೋರಿಸಾ ಪೂರಾ ಅಙ್ಗಾರಾನಂ ವೀತಚ್ಚಿಕಾನಂ ವೀತಧೂಮಾನಂ। ಅಥ ಪುರಿಸೋ ಆಗಚ್ಛೇಯ್ಯ ಜೀವಿತುಕಾಮೋ ಅಮರಿತುಕಾಮೋ ಸುಖಕಾಮೋ ದುಕ್ಖಪ್ಪಟಿಕ್ಕೂಲೋ, ತಮೇನಂ ದ್ವೇ ಬಲವನ್ತೋ ಪುರಿಸಾ ನಾನಾಬಾಹಾಸು ಗಹೇತ್ವಾ ಅಙ್ಗಾರಕಾಸುಂ ಉಪಕಡ್ಢೇಯ್ಯುಂ। ತಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಸಿ ಗಹಪತಿ, ಅಪಿ ನು ಸೋ ಪುರಿಸೋ ಇತಿ ಚಿತಿ ಚೇವ ಕಾಯಂ ಸನ್ನಾಮೇಯ್ಯಾ’’ತಿ? ‘‘ಏವಂ, ಭನ್ತೇ’’। ‘‘ತಂ ಕಿಸ್ಸಹೇತು’’? ‘‘ವಿದಿತಞ್ಹಿ, ಭನ್ತೇ, ತಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸ ‘ಇಮಞ್ಚ ಅಹಂ ಅಙ್ಗಾರಕಾಸುಂ ಪಪತಿಸ್ಸಾಮಿ, ತತೋನಿದಾನಂ ಮರಣಂ ವಾ ನಿಗಚ್ಛಿಸ್ಸಾಮಿ ಮರಣಮತ್ತಂ ವಾ ದುಕ್ಖ’’’ನ್ತಿ। ‘‘ಏವಮೇವ ಖೋ ಗಹಪತಿ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಇತಿ ಪಟಿಸಞ್ಚಿಕ್ಖತಿ ‘ಅಙ್ಗಾರಕಾಸೂಪಮಾ ಕಾಮಾ ವುತ್ತಾ ಭಗವತಾ…ಪೇ॰… ತಮೇವೂಪೇಕ್ಖಂ ಭಾವೇತಿ। ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ, ಗಹಪತಿ, ಪುರಿಸೋ ಸುಪಿನಕಂ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯ ಆರಾಮರಾಮಣೇಯ್ಯಕಂ ವನರಾಮಣೇಯ್ಯಕಂ ಭೂಮಿರಾಮಣೇಯ್ಯಕಂ ಪೋಕ್ಖರಣಿರಾಮಣೇಯ್ಯಕಂ, ಸೋ ಪಟಿಬುದ್ಧೋ ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಪಟಿಪಸ್ಸೇಯ್ಯ। ಏವಮೇವ ಖೋ, ಗಹಪತಿ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಇತಿ ಪಟಿಸಞ್ಚಿಕ್ಖತಿ ‘ಸುಪಿನಕೂಪಮಾ ಕಾಮಾ ವುತ್ತಾ ಭಗವತಾ…ಪೇ॰… ತಮೇವೂಪೇಕ್ಖಂ ಭಾವೇತಿ। ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ, ಗಹಪತಿ, ಪುರಿಸೋ ಯಾಚಿತಕಂ ಭೋಗಂ ಯಾಚಿತ್ವಾ ಯಾನಂ ವಾ ಪೋರಿಸೇಯ್ಯಂ ಪವರಮಣಿಕುಣ್ಡಲಂ। ಸೋ ತೇಹಿ ಯಾಚಿತಕೇಹಿ ಭೋಗೇಹಿ ಪುರಕ್ಖತೋ ಪರಿವುತೋ ಅನ್ತರಾಪಣಂ ಪಟಿಪಜ್ಜೇಯ್ಯ। ತಮೇನಂ ಜನೋ ದಿಸ್ವಾ ಏವಂ ವದೇಯ್ಯ ‘ಭೋಗೀ ವತ ಭೋ ಪುರಿಸೋ, ಏವಂ ಕಿರ ಭೋ ಭೋಗಿನೋ ಭೋಗಾನಿ ಭುಞ್ಜನ್ತೀ’ತಿ। ತಮೇನಂ ಸಾಮಿಕಾ ಯತ್ಥ ಯತ್ಥೇವ ತಾನಿ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯುಂ, ತತ್ಥ ತತ್ಥೇವ ತಾನಿ ಹರೇಯ್ಯುಂ। ತಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಸಿ, ಗಹಪತಿ, ಅಲಂ ನು ಖೋ ತಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಅಞ್ಞಥತ್ತಾಯಾ’’ತಿ? ‘‘ಏವಂ, ಭನ್ತೇ’’। ‘‘ತಂ ಕಿಸ್ಸಹೇತು’’? ‘‘ಸಾಮಿನೋ ಹಿ, ಭನ್ತೇ, ತಾನಿ ಹರನ್ತೀ’’ತಿ। ‘‘ಏವಮೇವ ಖೋ, ಗಹಪತಿ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಇತಿ ಪಟಿಸಞ್ಚಿಕ್ಖತಿ ‘ಯಾಚಿತಕೂಪಮಾ ಕಾಮಾ ವುತ್ತಾ ಭಗವತಾ…ಪೇ॰… ತಮೇವೂಪೇಕ್ಖಂ ಭಾವೇತಿ। ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ, ಗಹಪತಿ, ಗಾಮಸ್ಸ ವಾ ನಿಗಮಸ್ಸ ವಾ ಅವಿದೂರೇ ತಿಬ್ಬೋ ವನಸಣ್ಡೋ, ತತ್ರಸ್ಸ ರುಕ್ಖೋ ಸಮ್ಪನ್ನಫಲೋ ಚ ಉಪಪನ್ನಫಲೋ ಚ। ನ ಚಸ್ಸು ಕಾನಿಚಿ ಫಲಾನಿ ಭೂಮಿಯಂ ಪತಿತಾನಿ। ಅಥ ಪುರಿಸೋ ಆಗಚ್ಛೇಯ್ಯ ಫಲತ್ಥಿಕೋ ಫಲಗವೇಸೀ ಫಲಪರಿಯೇಸನಂ ಚರಮಾನೋ। ಸೋ ತಂ ವನಸಣ್ಡಂ ಅಜ್ಝೋಗಾಹೇತ್ವಾ ತಂ ರುಕ್ಖಂ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯ ಸಮ್ಪನ್ನಫಲಞ್ಚ ಉಪಪನ್ನಫಲಞ್ಚ। ತಸ್ಸ ಏವಮಸ್ಸ ‘ಅಯಂ ಖೋ ರುಕ್ಖೋ ಸಮ್ಪನ್ನಫಲೋ ಚ ಉಪಪನ್ನಫಲೋ ಚ, ನತ್ಥಿ ಚ ಕಾನಿಚಿ ಫಲಾನಿ ಭೂಮಿಯಂ ಪತಿತಾನಿ, ಜಾನಾಮಿ ಖೋ ಪನಾಹಂ ರುಕ್ಖಂ ಆರೋಪಿತುಂ। ಯಂನೂನಾಹಂ ಇಮಂ ರುಕ್ಖಂ ಆರೋಹಿತ್ವಾ ಯಾವದತ್ಥಞ್ಚ ಖಾದೇಯ್ಯಂ, ಉಚ್ಛಙ್ಗಞ್ಚ ಪೂರೇಯ್ಯ’ನ್ತಿ? ಸೋ ತಂ ರುಕ್ಖಂ ಆರೋಹಿತ್ವಾ ಯಾವದತ್ಥಞ್ಚ ಖಾದೇಯ್ಯ, ಉಚ್ಛಙ್ಗಞ್ಚ ಪೂರೇಯ್ಯ। ಅಥ ದುತಿಯೋ ಪುರಿಸೋ ಆಗಚ್ಛೇಯ್ಯ ಫಲತ್ಥಿಕೋ ಫಲಗವೇಸೀ ಫಲಪರಿಯೇಸನಂ ಚರಮಾನೋ ತಿಣ್ಹಂ ಕುಠಾರಿಂ ಆದಾಯ। ಸೋ ತಂ ವನಸಣ್ಡಂ ಅಜ್ಝೋಗಾಹೇತ್ವಾ ತಂ ರುಕ್ಖಂ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯ ಸಮ್ಪನ್ನಫಲಞ್ಚ ಉಪಪನ್ನಫಲಞ್ಚ। ತಸ್ಸ ಏವಮಸ್ಸ ‘ಅಯಂ ಖೋ ರುಕ್ಖೋ ಸಮ್ಪನ್ನಫಲೋ ಚ ಉಪಪನ್ನಫಲೋ ಚ, ನತ್ಥಿ ಚ ಕಾನಿಚಿ ಫಲಾನಿ ಭೂಮಿಯಂ ಪತಿತಾನಿ, ನ ಖೋ ಪನಾಹಂ ಜಾನಾಮಿ ರುಕ್ಖಂ ಆರೋಹಿತುಂ। ಯಂನೂನಾಹಂ ಇಮಂ ರುಕ್ಖಂ ಮೂಲತೋ ಛೇತ್ವಾ ಯಾವದತ್ಥಞ್ಚ ಖಾದೇಯ್ಯಂ, ಉಚ್ಛಙ್ಗಞ್ಚ ಪೂರೇಯ್ಯ’ನ್ತಿ। ಸೋ ತಂ ರುಕ್ಖಂ ಮೂಲತೋವ ಛಿನ್ದೇಯ್ಯ। ತಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಸಿ , ಗಹಪತಿ, ಅಮುಕೋ ಸೋ ಪುರಿಸೋ ಪಠಮಂ ರುಕ್ಖಂ ಆರೂಳ್ಹೋ, ಸಚೇ ಸೋ ನ ಖಿಪ್ಪಮೇವ ಓರೋಹೇಯ್ಯ, ತಸ್ಸ ಸೋ ರುಕ್ಖೋ ಪಪತನ್ತೋ ಹತ್ಥಂ ವಾ ಭಞ್ಜೇಯ್ಯ ಪಾದಂ ವಾ ಭಞ್ಜೇಯ್ಯ ಅಞ್ಞತರಂ ವಾ ಅಞ್ಞತರಂ ವಾ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಂ ಭಞ್ಜೇಯ್ಯ, ಸೋ ತತೋನಿದಾನಂ ಮರಣಂ ವಾ ನಿಗಚ್ಛೇಯ್ಯ, ಮರಣಮತ್ತಂ ವಾ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ? ‘‘ಏವಂ, ಭನ್ತೇ’’। ‘‘ಏವಮೇವ ಖೋ, ಗಹಪತಿ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಇತಿ ಪಟಿಸಞ್ಚಿಕ್ಖತಿ ‘ರುಕ್ಖಫಲೂಪಮಾ ಕಾಮಾ ವುತ್ತಾ ಭಗವತಾ ಬಹುದುಕ್ಖಾ ಬಹುಪಾಯಾಸಾ, ಆದೀನವೋ ಏತ್ಥ ಭಿಯ್ಯೋ’ತಿ। ಏವಮೇತಂ ಯಥಾಭೂತಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಞ್ಞಾಯ ದಿಸ್ವಾ ಯಾಯಂ ಉಪೇಕ್ಖಾ ನಾನತ್ತಾ ನಾನತ್ತಸಿತಾ, ತಂ ಅಭಿನಿವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಯಾಯಂ ಉಪೇಕ್ಖಾ ಏಕತ್ತಾ ಏಕತ್ತಸಿತಾ। ಯತ್ಥ ಸಬ್ಬಸೋ ಲೋಕಾಮಿಸೂಪಾದಾನಾ ಅಪರಿಸೇಸಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತಿ। ತಮೇವೂಪೇಕ್ಖಂ ಭಾವೇತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೪೩-೪೮)।

    ‘‘Seyyathāpi, gahapati, gijjho vā kaṅko vā kulalo vā maṃsapesiṃ ādāya uḍḍīyeyya, tamenaṃ gijjhāpi kaṅkāpi kulalāpi anupatitvā anupatitvā vitaccheyyuṃ vissajjeyyuṃ. Taṃ kiṃ maññasi, gahapati, sace so gijjho vā kaṅko vā kulalo vā taṃ maṃsapesiṃ na khippameva paṭinissajjeyya, so tatonidānaṃ maraṇaṃ vā nigaccheyya , maraṇamattaṃ vā dukkha’’nti ‘‘evaṃ, bhante’’. ‘‘Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘maṃsapesūpamā kāmā vuttā bhagavatā…pe… tamevūpekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi, gahapati, puriso ādittaṃ tiṇukkaṃ ādāya paṭivātaṃ gaccheyya. Taṃ kiṃ maññasi, gahapati, sace so puriso taṃ ādittaṃ tiṇukkaṃ na khippameva paṭinissajjeyya, tassa sā ādittā tiṇukkā hatthaṃ vā daheyya, bāhuṃ vā daheyya, aññataraṃ vā aññataraṃ vā aṅgapaccaṅgaṃ daheyya, so tatonidānaṃ maraṇaṃ vā nigaccheyya, maraṇamattaṃ vā dukkha’’nti? ‘‘Evaṃ, bhante’’. ‘‘Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘tiṇukkūpamā kāmā vuttā bhagavatā bahudukkhā bahupāyāsā…pe… tamevūpekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi, gahapati, aṅgārakāsu sādhikaporisā pūrā aṅgārānaṃ vītaccikānaṃ vītadhūmānaṃ. Atha puriso āgaccheyya jīvitukāmo amaritukāmo sukhakāmo dukkhappaṭikkūlo, tamenaṃ dve balavanto purisā nānābāhāsu gahetvā aṅgārakāsuṃ upakaḍḍheyyuṃ. Taṃ kiṃ maññasi gahapati, api nu so puriso iti citi ceva kāyaṃ sannāmeyyā’’ti? ‘‘Evaṃ, bhante’’. ‘‘Taṃ kissahetu’’? ‘‘Viditañhi, bhante, tassa purisassa ‘imañca ahaṃ aṅgārakāsuṃ papatissāmi, tatonidānaṃ maraṇaṃ vā nigacchissāmi maraṇamattaṃ vā dukkha’’’nti. ‘‘Evameva kho gahapati ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘aṅgārakāsūpamā kāmā vuttā bhagavatā…pe… tamevūpekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi, gahapati, puriso supinakaṃ passeyya ārāmarāmaṇeyyakaṃ vanarāmaṇeyyakaṃ bhūmirāmaṇeyyakaṃ pokkharaṇirāmaṇeyyakaṃ, so paṭibuddho na kiñci paṭipasseyya. Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘supinakūpamā kāmā vuttā bhagavatā…pe… tamevūpekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi, gahapati, puriso yācitakaṃ bhogaṃ yācitvā yānaṃ vā poriseyyaṃ pavaramaṇikuṇḍalaṃ. So tehi yācitakehi bhogehi purakkhato parivuto antarāpaṇaṃ paṭipajjeyya. Tamenaṃ jano disvā evaṃ vadeyya ‘bhogī vata bho puriso, evaṃ kira bho bhogino bhogāni bhuñjantī’ti. Tamenaṃ sāmikā yattha yattheva tāni passeyyuṃ, tattha tattheva tāni hareyyuṃ. Taṃ kiṃ maññasi, gahapati, alaṃ nu kho tassa purisassa aññathattāyā’’ti? ‘‘Evaṃ, bhante’’. ‘‘Taṃ kissahetu’’? ‘‘Sāmino hi, bhante, tāni harantī’’ti. ‘‘Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘yācitakūpamā kāmā vuttā bhagavatā…pe… tamevūpekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi, gahapati, gāmassa vā nigamassa vā avidūre tibbo vanasaṇḍo, tatrassa rukkho sampannaphalo ca upapannaphalo ca. Na cassu kānici phalāni bhūmiyaṃ patitāni. Atha puriso āgaccheyya phalatthiko phalagavesī phalapariyesanaṃ caramāno. So taṃ vanasaṇḍaṃ ajjhogāhetvā taṃ rukkhaṃ passeyya sampannaphalañca upapannaphalañca. Tassa evamassa ‘ayaṃ kho rukkho sampannaphalo ca upapannaphalo ca, natthi ca kānici phalāni bhūmiyaṃ patitāni, jānāmi kho panāhaṃ rukkhaṃ āropituṃ. Yaṃnūnāhaṃ imaṃ rukkhaṃ ārohitvā yāvadatthañca khādeyyaṃ, ucchaṅgañca pūreyya’nti? So taṃ rukkhaṃ ārohitvā yāvadatthañca khādeyya, ucchaṅgañca pūreyya. Atha dutiyo puriso āgaccheyya phalatthiko phalagavesī phalapariyesanaṃ caramāno tiṇhaṃ kuṭhāriṃ ādāya. So taṃ vanasaṇḍaṃ ajjhogāhetvā taṃ rukkhaṃ passeyya sampannaphalañca upapannaphalañca. Tassa evamassa ‘ayaṃ kho rukkho sampannaphalo ca upapannaphalo ca, natthi ca kānici phalāni bhūmiyaṃ patitāni, na kho panāhaṃ jānāmi rukkhaṃ ārohituṃ. Yaṃnūnāhaṃ imaṃ rukkhaṃ mūlato chetvā yāvadatthañca khādeyyaṃ, ucchaṅgañca pūreyya’nti. So taṃ rukkhaṃ mūlatova chindeyya. Taṃ kiṃ maññasi , gahapati, amuko so puriso paṭhamaṃ rukkhaṃ ārūḷho, sace so na khippameva oroheyya, tassa so rukkho papatanto hatthaṃ vā bhañjeyya pādaṃ vā bhañjeyya aññataraṃ vā aññataraṃ vā aṅgapaccaṅgaṃ bhañjeyya, so tatonidānaṃ maraṇaṃ vā nigaccheyya, maraṇamattaṃ vā dukkha’’nti? ‘‘Evaṃ, bhante’’. ‘‘Evameva kho, gahapati, ariyasāvako iti paṭisañcikkhati ‘rukkhaphalūpamā kāmā vuttā bhagavatā bahudukkhā bahupāyāsā, ādīnavo ettha bhiyyo’ti. Evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya disvā yāyaṃ upekkhā nānattā nānattasitā, taṃ abhinivajjetvā yāyaṃ upekkhā ekattā ekattasitā. Yattha sabbaso lokāmisūpādānā aparisesā nirujjhanti. Tamevūpekkhaṃ bhāvetī’’ti (ma. ni. 2.43-48).

    ಏವಂ ಅಟ್ಠಿಕಙ್ಕಲಾದಿಕಅಗ್ಗಿಕ್ಖನ್ಧೂಪಮಪರಿಯೋಸಾನತೋ ವಿಪಸ್ಸನಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಉಪಚಾರಸಮಾಧಿಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿಂ ಭಾವೇನ್ತೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ।

    Evaṃ aṭṭhikaṅkalādikaaggikkhandhūpamapariyosānato vipassanaṃ dassetvā idāni upacārasamādhiṃ dassento ‘‘buddhānussatiṃ bhāvento’’tiādimāha.

    ತತ್ಥ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಸತಿ ಏವ ಅನುಸ್ಸತಿ। ಪವತ್ತಿತಬ್ಬಟ್ಠಾನಮ್ಹಿಯೇವ ಚ ಪವತ್ತತ್ತಾ ಸದ್ಧಾಪಬ್ಬಜಿತಸ್ಸ ಕುಲಪುತ್ತಸ್ಸ ಅನುರೂಪಾ ಸತೀತಿಪಿ ಅನುಸ್ಸತಿ। ಬುದ್ಧಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿ। ಅರಹತಾದಿಬುದ್ಧಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ, ತಂ ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿಂ। ಭಾವೇನ್ತೋತಿ ವಡ್ಢೇನ್ತೋ ಬ್ಯೂಹೇನ್ತೋ। ಧಮ್ಮಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ಧಮ್ಮಾನುಸ್ಸತಿ, ಸ್ವಾಕ್ಖಾತತಾದಿಧಮ್ಮಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಸಙ್ಘಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ಸಙ್ಘಾನುಸ್ಸತಿ, ಸುಪ್ಪಟಿಪನ್ನತಾದಿಸಙ್ಘಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಸೀಲಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ಸೀಲಾನುಸ್ಸತಿ, ಅತ್ತನೋ ಅಖಣ್ಡತಾದಿಸೀಲಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಚಾಗಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ಚಾಗಾನುಸ್ಸತಿ, ಅತ್ತನೋ ಮುತ್ತಚಾಗತಾದಿಚಾಗಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ದೇವತಾ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ದೇವತಾನುಸ್ಸತಿ, ದೇವತಾ ಸಕ್ಖಿಟ್ಠಾನೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ಸದ್ಧಾದಿಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಆನಾಪಾನೇ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಸತಿ ಆನಾಪಾನಸ್ಸತಿ, ಆನಾಪಾನನಿಮಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಮರಣಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಸತಿ ಮರಣಸ್ಸತಿ, ಏಕಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯುಪಚ್ಛೇದಸಙ್ಖಾತಮರಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ।

    Tattha punappunaṃ uppajjanato sati eva anussati. Pavattitabbaṭṭhānamhiyeva ca pavattattā saddhāpabbajitassa kulaputtassa anurūpā satītipi anussati. Buddhaṃ ārabbha uppannā anussati buddhānussati. Arahatādibuddhaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ, taṃ buddhānussatiṃ. Bhāventoti vaḍḍhento byūhento. Dhammaṃ ārabbha uppannā anussati dhammānussati, svākkhātatādidhammaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Saṅghaṃ ārabbha uppannā anussati saṅghānussati, suppaṭipannatādisaṅghaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Sīlaṃ ārabbha uppannā anussati sīlānussati, attano akhaṇḍatādisīlaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Cāgaṃ ārabbha uppannā anussati cāgānussati, attano muttacāgatādicāgaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Devatā ārabbha uppannā anussati devatānussati, devatā sakkhiṭṭhāne ṭhapetvā attano saddhādiguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Ānāpāne ārabbha uppannā sati ānāpānassati, ānāpānanimittārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Maraṇaṃ ārabbha uppannā sati maraṇassati, ekabhavapariyāpannajīvitindriyupacchedasaṅkhātamaraṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ.

    ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಕೇಸಾದೀನಂ ಪಟಿಕ್ಕೂಲಾನಂ ಆಯತ್ತಾ ಆಕರತ್ತಾ ಕಾಯೋತಿ ಸಙ್ಖಂ ಗತೇ ಸರೀರೇ ಗತಾ ಪವತ್ತಾ ಸತಿ ಕಾಯಗತಾಸತಿ, ತಾದಿಸಂ ವಾ ಕಾಯಂ ಗತಾ ಸತಿ ‘‘ಕಾಯಗತಸತೀ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ರಸ್ಸಂ ಅಕತ್ವಾ ‘‘ಕಾಯಗತಾಸತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಕೇಸಾದಿಕೇಸು ಕಾಯಕೋಟ್ಠಾಸೇಸು ಪಟಿಕ್ಕೂಲನಿಮಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಉಪಸಮಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ। ಉಪಸಮಾನುಸ್ಸತಿ, ಸಬ್ಬದುಕ್ಖೂಪಸಮಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ।

    Kucchitānaṃ kesādīnaṃ paṭikkūlānaṃ āyattā ākarattā kāyoti saṅkhaṃ gate sarīre gatā pavattā sati kāyagatāsati, tādisaṃ vā kāyaṃ gatā sati ‘‘kāyagatasatī’’ti vattabbe rassaṃ akatvā ‘‘kāyagatāsatī’’ti vuttaṃ. Kesādikesu kāyakoṭṭhāsesu paṭikkūlanimittārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Upasamaṃ ārabbha uppannā anussati. Upasamānussati, sabbadukkhūpasamārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ.

    ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಪೀತಿಸುಖಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಭಾವೇನ್ತೋ। ಪೀತಿಸುಖಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಂ ಭಾವೇನ್ತೋ। ಸುಖಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ತತಿಯಜ್ಝಾನಂ ಭಾವೇನ್ತೋ। ಉಪೇಕ್ಖಾಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಂ ಭಾವೇನ್ತೋ…ಪೇ॰… ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ ಭಾವೇನ್ತೋಪಿ ಕಾಮೇ ಪರಿವಜ್ಜೇತೀತಿ।

    Vitakkavicārapītisukhacittekaggatāsampayuttaṃ paṭhamajjhānaṃ bhāvento. Pītisukhacittekaggatāsampayuttaṃ dutiyajjhānaṃ bhāvento. Sukhacittekaggatāsampayuttaṃ tatiyajjhānaṃ bhāvento. Upekkhācittekaggatāsampayuttaṃ catutthajjhānaṃ bhāvento…pe… nevasaññānāsaññāyatanaṃ bhāventopi kāme parivajjetīti.

    ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಪ್ಪಹಾನಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸಮುಚ್ಛೇದೇನ ಕಾಮಾನಂ ಪಹಾನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇನ್ತೋಪೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಮಗ್ಗಸೋತಸ್ಸ ಆಪಜ್ಜನಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿ, ಸೋತಾಪತ್ತಿಯಾ ಮಗ್ಗೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೋ। ಅಪಾಯಗಮನೀಯೇ ಕಾಮೇತಿ ಯೇಹಿ ಅಪಾಯಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ತೇ ಅಪಾಯಗಮನೀಯೇ ಕಾಮೇ ಸಮುಚ್ಛೇದತೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇನ್ತೋ ಪರಿವಜ್ಜೇತಿ। ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ಸಕಿಂಯೇವ ಇಮಂ ಲೋಕಂ ಆಗಚ್ಛತೀತಿ ಸಕದಾಗಾಮೀ, ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗೋ ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೋ। ತಂ ಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇನ್ತೋ। ಓಳಾರಿಕೇತಿ ಪರಿಳಾಹಪ್ಪತ್ತೇ। ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನೇವ ಕಾಮಭವಂ ನಾಗಚ್ಛತೀತಿ ಅನಾಗಾಮೀ, ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗೋ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೋ। ತಂ ಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇನ್ತೋ। ಅನುಸಹಗತೇತಿ ಸುಖುಮಭಾವಪ್ಪತ್ತೇ। ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಆರಕತ್ತಾ, ಕಿಲೇಸಾರೀನಂ ಹತತ್ತಾ, ಸಂಸಾರಚಕ್ಕಸ್ಸ ಅರಾನಂ ಹತತ್ತಾ, ಪಾಪಕರಣೇ ರಹಾಭಾವಾ, ಪಚ್ಚಯಾದೀನಂ ಅರಹತ್ತಾ ಚ ಅರಹಂ, ಅರಹತೋ ಭಾವೋ ಅರಹತ್ತಂ। ಕಿಂ ತಂ? ಅರಹತ್ತಫಲಂ। ಅರಹತ್ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗೋ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೋ। ತಂ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇನ್ತೋ। ಸಬ್ಬೇನ ಸಬ್ಬನ್ತಿ ಸಬ್ಬೇನಾಕಾರೇನ ಸಬ್ಬಂ। ಸಬ್ಬಥಾ ಸಬ್ಬನ್ತಿ ಸಬ್ಬಪ್ಪಕಾರೇನ ಸಬ್ಬಂ। ಅಸೇಸಂ ನಿಸ್ಸೇಸನ್ತಿ ನಿರವಸೇಸಂ ಗನ್ಧಮತ್ತಮ್ಪಿ ಅಟ್ಠಪೇತ್ವಾ। ಅಥ ವಾ ಸಬ್ಬೇನ ಸಬ್ಬಂ ಮೂಲವಸೇನ। ಸಬ್ಬಥಾ ಸಬ್ಬಂ ಆಕಾರನಿಪ್ಪದೇಸವಸೇನ। ಅಸೇಸಂ ನಿಸ್ಸೇಸಂ ಭಾವನಾನಿಪ್ಪದೇಸವಸೇನ। ತಥಾ ಪುರಿಮೇನ ದುಚ್ಚರಿತಾಭಾವೇನ। ದುತಿಯೇನ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಾಭಾವೇನ। ತತಿಯೇನ ಅನುಸಯಾಭಾವೇನ ಏವಮೇಕೇ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ।

    Vikkhambhanappahānaṃ dassetvā idāni samucchedena kāmānaṃ pahānaṃ dassetuṃ ‘‘sotāpattimaggaṃ bhāventopī’’tiādimāha. Tattha maggasotassa āpajjanaṃ sotāpatti, sotāpattiyā maggo sotāpattimaggo. Apāyagamanīye kāmeti yehi apāyaṃ gacchanti, te apāyagamanīye kāme samucchedato sotāpattimaggaṃ bhāvento parivajjeti. Paṭisandhivasena sakiṃyeva imaṃ lokaṃ āgacchatīti sakadāgāmī, tassa maggo sakadāgāmimaggo. Taṃ maggaṃ bhāvento. Oḷāriketi pariḷāhappatte. Paṭisandhivaseneva kāmabhavaṃ nāgacchatīti anāgāmī, tassa maggo anāgāmimaggo. Taṃ maggaṃ bhāvento. Anusahagateti sukhumabhāvappatte. Kilesehi ārakattā, kilesārīnaṃ hatattā, saṃsāracakkassa arānaṃ hatattā, pāpakaraṇe rahābhāvā, paccayādīnaṃ arahattā ca arahaṃ, arahato bhāvo arahattaṃ. Kiṃ taṃ? Arahattaphalaṃ. Arahattassa maggo arahattamaggo. Taṃ arahattamaggaṃ bhāvento. Sabbena sabbanti sabbenākārena sabbaṃ. Sabbathā sabbanti sabbappakārena sabbaṃ. Asesaṃ nissesanti niravasesaṃ gandhamattampi aṭṭhapetvā. Atha vā sabbenasabbaṃ mūlavasena. Sabbathā sabbaṃ ākāranippadesavasena. Asesaṃ nissesaṃ bhāvanānippadesavasena. Tathā purimena duccaritābhāvena. Dutiyena pariyuṭṭhānābhāvena. Tatiyena anusayābhāvena evameke vaṇṇayanti.

    ಸಪ್ಪೋ ವುಚ್ಚತಿ ಅಹೀತಿ ಯೋ ಕೋಚಿ ಸರನ್ತೋ ಗಚ್ಛತಿ। ಕೇನಟ್ಠೇನಾತಿ ಕೇನ ಅತ್ಥೇನ। ಸಂಸಪ್ಪನ್ತೋ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಯಸ್ಮಾ ಸಮ್ಮಾ ಸಂಸರನ್ತೋ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಸಪ್ಪೋ। ಭುಜನ್ತೋತಿ ವಙ್ಕವಙ್ಕೋ ಹುತ್ವಾ। ಪನ್ನಸಿರೋತಿ ನಿಪನ್ನಸೀಸೋ ಹುತ್ವಾ। ಸಿರೇನ ಸುಪತೀತಿ ಸೀಸಂ ಭೋಗನ್ತರೇ ಕತ್ವಾ ಸುಪನಭಾವೇನ ಸಿರಸಾ ಸುಪತೀತಿ ಸರೀಸಪೋ। ಬಿಲೇ ಸಯತೀತಿ ಬಿಲಾಸಯೋ। ‘‘ಬಿಲಸಯೋ’’ತಿಪಿ ಪಾಳಿ, ತಂ ಸುನ್ದರಂ। ಗುಹಾಯಂ ಸೇತೀತಿ ಗುಹಾಸಯೋ। ದಾಠಾ ತಸ್ಸ ಆವುಧೋತಿ ತಸ್ಸ ಸಪ್ಪಸ್ಸ ದುವೇ ದಾಠಾ ಪಹರಣಸತ್ಥಸಙ್ಖಾತೋ ಆವುಧೋ। ವಿಸಂ ತಸ್ಸ ಘೋರನ್ತಿ ತಸ್ಸ ಸಪ್ಪಸ್ಸ ಬ್ಯಾಪಕಸಙ್ಖಾತಂ ವಿಸಂ ದಾರುಣಂ ಕಕ್ಖಳಂ। ಜಿವ್ಹಾ ತಸ್ಸ ದುವಿಧಾತಿ ತಸ್ಸ ಸಪ್ಪಸ್ಸ ದ್ವೇಧಾ ಜಿವ್ಹಾ। ದ್ವೀಹಿ ಜಿವ್ಹಾಹಿ ರಸಂ ಸಾಯತೀತಿ ದುವಿಧಾಹಿ ಜಿವ್ಹಾಹಿ ರಸಂ ಜಾನಾತಿ ಅಸ್ಸಾದಂ ವಿನ್ದತಿ ಸಾದಿಯತೀತಿ। ಜೀವಿತುಂ ಕಾಮಯತೀತಿ ಜೀವಿತುಕಾಮೋ। ಅಮರಿತುಂ ಕಾಮಯತೀತಿ ಅಮರಿತುಕಾಮೋ। ಸುಖಂ ಕಾಮಯತೀತಿ ಸುಖಕಾಮೋ। ದುಕ್ಖಪ್ಪಟಿಕ್ಕೂಲೋತಿ ದುಕ್ಖಂ ಅನಿಚ್ಛಮಾನೋ। ಪಾದೇನಾತಿ ಅತ್ತನೋ ಪಾದೇನ। ಸಪ್ಪಸಿರನ್ತಿ ಸಪ್ಪಸ್ಸ ಸೀಸಂ। ವಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ ದೂರತೋ ವಜ್ಜೇಯ್ಯ। ವಿವಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ ತಸ್ಸ ಪಮಾಣೇನ। ಪರಿವಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ ಸಮನ್ತತೋ। ಅಭಿನಿವಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ ಚತುತ್ಥಪ್ಪಮಾಣೇನ। ಅಥ ವಾ ಪುರಿಮೇನ ಸೀಸತೋ। ದುತಿಯತತಿಯೇನ ದ್ವೀಹಿ ಪಸ್ಸೇಹಿ। ಚತುತ್ಥೇನ ಪಚ್ಛತೋ। ‘‘ಕಾಮೇ ಪನ ಅಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ಪರಿಯೇಸನಮೂಲದುಕ್ಖವತ್ಥುಭಾವೇನ ವಜ್ಜೇಯ್ಯ। ಪತ್ತಸ್ಸ ಆರಕ್ಖಮೂಲದುಕ್ಖವತ್ಥುಭಾವೇನ ವಿವಜ್ಜೇಯ್ಯ। ಅಞ್ಞಾಣಪರಿಳಾಹದುಕ್ಖವತ್ಥುಭಾವೇನ ಪರಿವಜ್ಜೇಯ್ಯ। ವಿನಾಸಮುಖೇ ಪಿಯವಿಪ್ಪಯೋಗದುಕ್ಖವತ್ಥುಭಾವೇನ ಅಭಿನಿವಜ್ಜೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಏವಮೇಕೇ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ।

    Sappo vuccati ahīti yo koci saranto gacchati. Kenaṭṭhenāti kena atthena. Saṃsappanto gacchatīti yasmā sammā saṃsaranto gacchatīti sappo. Bhujantoti vaṅkavaṅko hutvā. Pannasiroti nipannasīso hutvā. Sirena supatīti sīsaṃ bhogantare katvā supanabhāvena sirasā supatīti sarīsapo. Bile sayatīti bilāsayo. ‘‘Bilasayo’’tipi pāḷi, taṃ sundaraṃ. Guhāyaṃ setīti guhāsayo. Dāṭhā tassa āvudhoti tassa sappassa duve dāṭhā paharaṇasatthasaṅkhāto āvudho. Visaṃ tassa ghoranti tassa sappassa byāpakasaṅkhātaṃ visaṃ dāruṇaṃ kakkhaḷaṃ. Jivhā tassa duvidhāti tassa sappassa dvedhā jivhā. Dvīhi jivhāhi rasaṃ sāyatīti duvidhāhi jivhāhi rasaṃ jānāti assādaṃ vindati sādiyatīti. Jīvituṃ kāmayatīti jīvitukāmo. Amarituṃ kāmayatīti amaritukāmo. Sukhaṃ kāmayatīti sukhakāmo. Dukkhappaṭikkūloti dukkhaṃ anicchamāno. Pādenāti attano pādena. Sappasiranti sappassa sīsaṃ. Vajjeyyāti dūrato vajjeyya. Vivajjeyyāti tassa pamāṇena. Parivajjeyyāti samantato. Abhinivajjeyyāti catutthappamāṇena. Atha vā purimena sīsato. Dutiyatatiyena dvīhi passehi. Catutthena pacchato. ‘‘Kāme pana appattassa pariyesanamūladukkhavatthubhāvena vajjeyya. Pattassa ārakkhamūladukkhavatthubhāvena vivajjeyya. Aññāṇapariḷāhadukkhavatthubhāvena parivajjeyya. Vināsamukhe piyavippayogadukkhavatthubhāvena abhinivajjeyyā’’ti evameke vaṇṇayanti.

    ರಞ್ಜನವಸೇನ ರಾಗೋ। ಬಲವರಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ಸಾರಾಗೋ। ವಿಸಯೇ ಸತ್ತಾನಂ ಅನು ಅನು ನಯನತೋ ಅನುನಯೋ। ಅನುರುಜ್ಝತೀತಿ ಅನುರೋಧೋ, ಕಾಮೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ಭವೇ ಸತ್ತಾ ಏತಾಯ ನನ್ದನ್ತೀತಿ ನನ್ದೀ, ಸಯಂ ವಾ ನನ್ದತೀತಿ ನನ್ದೀ। ನನ್ದೀ ಚ ಸಾ ರಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ರಾಗೋ ಚಾತಿ ನನ್ದಿರಾಗೋ। ತತ್ಥ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಸಕಿಂ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ತಣ್ಹಾ ನನ್ದೀ, ಪುನಪ್ಪುನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ನನ್ದಿರಾಗೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಾರಾಗೋತಿ ಯೋ ಹೇಟ್ಠಾ ‘‘ಬಲವರಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ಸಾರಾಗೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ, ಸೋ ನ ಸತ್ತಸ್ಸ, ಚಿತ್ತಸ್ಸೇವ ಸಾರಾಗೋತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Rañjanavasena rāgo. Balavarañjanaṭṭhena sārāgo. Visaye sattānaṃ anu anu nayanato anunayo. Anurujjhatīti anurodho, kāmetīti attho. Yattha katthaci bhave sattā etāya nandantīti nandī, sayaṃ vā nandatīti nandī. Nandī ca sā rañjanaṭṭhena rāgo cāti nandirāgo. Tattha ekasmiṃ ārammaṇe sakiṃ uppannā taṇhā nandī, punappunaṃ uppajjamānā nandirāgoti vuccati. Cittassa sārāgoti yo heṭṭhā ‘‘balavarañjanaṭṭhena sārāgo’’ti vutto, so na sattassa, cittasseva sārāgoti attho.

    ಇಚ್ಛನ್ತಿ ಏತಾಯ ಆರಮ್ಮಣಾನೀತಿ ಇಚ್ಛಾ। ಬಹಲಕಿಲೇಸಭಾವೇನ ಮುಚ್ಛನ್ತಿ ಏತಾಯ ಪಾಣಿನೋತಿ ಮುಚ್ಛಾ। ಗಿಲಿತ್ವಾ ಪರಿನಿಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ಗಹಣವಸೇನ ಅಜ್ಝೋಸಾನಂ। ಇಮಿನಾ ಸತ್ತಾ ಗಿಜ್ಝನ್ತಿ ಗೇಧಂ ಆಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಗೇಧೋ। ಬಹಲಟ್ಠೇನ ವಾ ಗೇಧೋ। ‘‘ಗೇಧಂ ವಾ ಪನ ಪವನಸಣ್ಡ’’ನ್ತಿ ಹಿ ಬಹಲಟ್ಠೇನೇವ ವುತ್ತಂ । ಅನನ್ತರಪದಂ ಉಪಸಗ್ಗವಸೇನ ವಡ್ಢಿತಂ, ಸಬ್ಬತೋಭಾಗೇನ ವಾ ಗೇಧೋತಿ ಪಲಿಗೇಧೋ। ಸಜ್ಜನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಸಙ್ಗೋ। ಲಗ್ಗನಟ್ಠೇನ ವಾ ಸಙ್ಗೋ। ಓಸೀದನಟ್ಠೇನ ಪಙ್ಕೋ। ಆಕಡ್ಢನವಸೇನ ಏಜಾ। ‘‘ಏಜಾ ಇಮಂ ಪುರಿಸಂ ಪರಿಕಡ್ಢತಿ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸೇವ ಭವಸ್ಸ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ’’ತಿ ಹಿ ವುತ್ತಂ। ವಞ್ಚನಟ್ಠೇನ ಮಾಯಾ। ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ಸತ್ತಾನಂ ಜನನಟ್ಠೇನ ಜನಿಕಾ। ‘‘ತಣ್ಹಾ ಜನೇತಿ ಪುರಿಸಂ, ಚಿತ್ತಮಸ್ಸ ವಿಧಾವತೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೫೫) ಹಿ ವುತ್ತಂ। ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ಸತ್ತೇ ದುಕ್ಖೇನ ಸಂಯೋಜಯಮಾನಾ ಜನೇತೀತಿ ಸಞ್ಜನನೀ। ಘಟನಟ್ಠೇನ ಸಿಬ್ಬಿನೀ। ಅಯಞ್ಹಿ ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ಸತ್ತೇ ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ಸಿಬ್ಬತಿ ಘಟೇತಿ ತುನ್ನಕಾರೋ ವಿಯ ಪಿಲೋತಿಕಾಯ ಪಿಲೋತಿಕಂ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಘಟನಟ್ಠೇನ ಸಿಬ್ಬಿನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಅನೇಕಪ್ಪಕಾರಂ ವಿಸಯಜಾಲಂ ತಣ್ಹಾವಿಪ್ಫನ್ದಿತನಿವೇಸಸಙ್ಖಾತಂ ವಾ ಜಾಲಮಸ್ಸಾ ಅತ್ಥೀತಿ ಜಾಲಿನೀ।

    Icchanti etāya ārammaṇānīti icchā. Bahalakilesabhāvena mucchanti etāya pāṇinoti mucchā. Gilitvā pariniṭṭhapetvā gahaṇavasena ajjhosānaṃ. Iminā sattā gijjhanti gedhaṃ āpajjantīti gedho. Bahalaṭṭhena vā gedho. ‘‘Gedhaṃ vā pana pavanasaṇḍa’’nti hi bahalaṭṭheneva vuttaṃ . Anantarapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ, sabbatobhāgena vā gedhoti paligedho. Sajjanti etenāti saṅgo. Lagganaṭṭhena vā saṅgo. Osīdanaṭṭhena paṅko. Ākaḍḍhanavasena ejā. ‘‘Ejā imaṃ purisaṃ parikaḍḍhati tassa tasseva bhavassa abhinibbattiyā’’ti hi vuttaṃ. Vañcanaṭṭhena māyā. Vaṭṭasmiṃ sattānaṃ jananaṭṭhena janikā. ‘‘Taṇhā janeti purisaṃ, cittamassa vidhāvatī’’ti (saṃ. ni. 1.55) hi vuttaṃ. Vaṭṭasmiṃ satte dukkhena saṃyojayamānā janetīti sañjananī. Ghaṭanaṭṭhena sibbinī. Ayañhi vaṭṭasmiṃ satte cutipaṭisandhivasena sibbati ghaṭeti tunnakāro viya pilotikāya pilotikaṃ, tasmā ‘‘ghaṭanaṭṭhena sibbinī’’ti vuttā. Anekappakāraṃ visayajālaṃ taṇhāvipphanditanivesasaṅkhātaṃ vā jālamassā atthīti jālinī.

    ಆಕಡ್ಢನಟ್ಠೇನ ಸೀಘಸೋತಾ ಸರಿತಾ ವಿಯಾತಿ ಸರಿತಾ। ಅಲ್ಲಟ್ಠೇನ ವಾ ಸರಿತಾ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಸರಿತಾನಿ ಸಿನೇಹಿತಾನಿ ಚ ಸೋಮನಸ್ಸಾನಿ ಭವನ್ತಿ ಜನ್ತುನೋ’’ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೩೪೧)। ಅಲ್ಲಾನಿ ಚೇವ ಸಿನಿದ್ಧಾನಿ ಚಾತಿ ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ। ಅನಯಬ್ಯಸನಾಪಾದನಟ್ಠೇನ ಕುಮ್ಮಾನುಬನ್ಧಸುತ್ತಕಂ ವಿಯಾತಿ ಸುತ್ತಂ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಸುತ್ತನ್ತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ನನ್ದಿರಾಗಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನ’’ನ್ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೧೫೯)। ರೂಪಾದೀಸು ವಿತ್ಥತಟ್ಠೇನ ವಿಸತಾ। ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಪಟಿಲಾಭತ್ಥಾಯ ಸತ್ತೇ ಆಯೂಹಾಪೇತೀತಿ ಆಯೂಹಿನೀ। ಉಕ್ಕಣ್ಠಿತುಂ ಅಪದಾನತೋ ಸಹಾಯಟ್ಠೇನ ದುತಿಯಾ। ಅಯಞ್ಹಿ ಸತ್ತಾನಂ ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ಉಕ್ಕಣ್ಠಿತುಂ ನ ದೇತಿ, ಗತಗತಟ್ಠಾನೇ ಪಿಯಸಹಾಯೋ ವಿಯ ಅಭಿರಮಾಪೇತಿ। ತೇನೇವ ವುತ್ತಂ –

    Ākaḍḍhanaṭṭhena sīghasotā saritā viyāti saritā. Allaṭṭhena vā saritā. Vuttañhetaṃ ‘‘saritāni sinehitāni ca somanassāni bhavanti jantuno’’ti (dha. pa. 341). Allāni ceva siniddhāni cāti ayañhettha attho. Anayabyasanāpādanaṭṭhena kummānubandhasuttakaṃ viyāti suttaṃ. Vuttañhetaṃ ‘‘suttanti kho, bhikkhave, nandirāgassetaṃ adhivacana’’nti (saṃ. ni. 2.159). Rūpādīsu vitthataṭṭhena visatā. Tassa tassa paṭilābhatthāya satte āyūhāpetīti āyūhinī. Ukkaṇṭhituṃ apadānato sahāyaṭṭhena dutiyā. Ayañhi sattānaṃ vaṭṭasmiṃ ukkaṇṭhituṃ na deti, gatagataṭṭhāne piyasahāyo viya abhiramāpeti. Teneva vuttaṃ –

    ‘‘ತಣ್ಹಾದುತಿಯೋ ಪುರಿಸೋ, ದೀಘಮದ್ಧಾನಸಂಸರಂ।

    ‘‘Taṇhādutiyo puriso, dīghamaddhānasaṃsaraṃ;

    ಇತ್ಥಭಾವಞ್ಞಥಾಭಾವಂ, ಸಂಸಾರಂ ನಾತಿವತ್ತತೀ’’ತಿ॥ (ಇತಿವು॰ ೧೫; ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೯; ಮಹಾನಿ॰ ೧೯೧; ಚೂಳನಿ॰ ಪಾಯಾಯನಾನುಗೀತಿಗಾಥಾನಿದ್ದೇಸ ೧೦೭)।

    Itthabhāvaññathābhāvaṃ, saṃsāraṃ nātivattatī’’ti. (itivu. 15; a. ni. 4.9; mahāni. 191; cūḷani. pāyāyanānugītigāthāniddesa 107);

    ಪಣಿಧಾನಕವಸೇನ ಪಣಿಧಿ। ಭವನೇತ್ತೀತಿ ಭವರಜ್ಜು। ಏತಾಯ ಹಿ ಸತ್ತಾ ರಜ್ಜುಯಾ ಗೀವಾಯಂ ಬದ್ಧಾ ಗೋಣಾ ವಿಯ ಇಚ್ಛಿತಿಚ್ಛಿತಟ್ಠಾನಂ ನಿಯ್ಯನ್ತಿ। ತಂ ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ವನತಿ ಭಜತಿ ಅಲ್ಲೀಯತೀತಿ ವನಂ, ವನತಿ ಯಾಚತೀತಿ ವಾ ವನಂ। ವನಥೋತಿ ಬ್ಯಞ್ಜನೇನ ಪದಂ ವಡ್ಢಿತಂ। ಅನತ್ಥದುಕ್ಖಾನಂ ವಾ ಸಮುಟ್ಠಾಪನಟ್ಠೇನ ಗಹನಟ್ಠೇನ ಚ ವನಂ ವಿಯಾತಿ ವನಂ। ಬಲವತಣ್ಹಾಯೇತಂ ನಾಮಂ। ಗಹನತರಟ್ಠೇನ ಪನ ತತೋ ಬಲವತರಾ ವನಥೋ ನಾಮ। ತೇನ ವುತ್ತಂ –

    Paṇidhānakavasena paṇidhi. Bhavanettīti bhavarajju. Etāya hi sattā rajjuyā gīvāyaṃ baddhā goṇā viya icchiticchitaṭṭhānaṃ niyyanti. Taṃ taṃ ārammaṇaṃ vanati bhajati allīyatīti vanaṃ, vanati yācatīti vā vanaṃ. Vanathoti byañjanena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Anatthadukkhānaṃ vā samuṭṭhāpanaṭṭhena gahanaṭṭhena ca vanaṃ viyāti vanaṃ. Balavataṇhāyetaṃ nāmaṃ. Gahanataraṭṭhena pana tato balavatarā vanatho nāma. Tena vuttaṃ –

    ‘‘ವನಂ ಛಿನ್ದಥ ಮಾ ರುಕ್ಖಂ, ವನತೋ ಜಾಯತೇ ಭಯಂ।

    ‘‘Vanaṃ chindatha mā rukkhaṃ, vanato jāyate bhayaṃ;

    ಛೇತ್ವಾ ವನಞ್ಚ ವನಥಞ್ಚ, ನಿಬ್ಬನಾ ಹೋಥ ಭಿಕ್ಖವೋ’’ತಿ॥ (ಧ॰ ಪ॰ ೨೮೩)।

    Chetvā vanañca vanathañca, nibbanā hotha bhikkhavo’’ti. (dha. pa. 283);

    ಸನ್ಥವನವಸೇನ ಸನ್ಥವೋ, ಸಂಸಗ್ಗೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸೋ ದುವಿಧೋ – ತಣ್ಹಾಸನ್ಥವೋ ಮಿತ್ತಸನ್ಥವೋ ಚ। ತೇಸು ಇಧ ತಣ್ಹಾಸನ್ಥವೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ಸಿನೇಹವಸೇನ ಸ್ನೇಹೋ। ಆಲಯಕರಣವಸೇನ ಕಮ್ಪಮಾನಾ ಅಪೇಕ್ಖತೀತಿ ಅಪೇಕ್ಖಾ। ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ‘‘ಇಮಾನಿ ತೇ ದೇವ ಚತುರಾಸೀತಿ ನಗರಸಹಸ್ಸಾನಿ ಕುಸಾವತೀರಾಜಧಾನಿಪ್ಪಮುಖಾನಿ, ಏತ್ಥ ದೇವ ಛನ್ದಂ ಜನೇಹಿ ಜೀವಿತೇ ಅಪೇಕ್ಖಂ ಕರೋಹೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೨೬೬)। ಆಲಯಂ ಕರೋಹೀತಿ ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ। ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ಬನ್ಧತೀತಿ ಪಟಿಬನ್ಧು, ಞಾತಕಟ್ಠೇನ ವಾ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಬನ್ಧೂತಿಪಿ ಪಟಿಬನ್ಧು। ನಿಚ್ಚಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಟ್ಠೇನಪಿ ಸತ್ತಾನಂ ತಣ್ಹಾಸಮೋ ಬನ್ಧು ನಾಮ ನತ್ಥಿ। ಆರಮ್ಮಣಾನಂ ಅಸನತೋ ಆಸಾ। ಅಜ್ಝೋತ್ಥರಣತೋ ಚೇವ ತಿತ್ತಿಂ ಅನುಗನ್ತ್ವಾವ ಪರಿಭುಞ್ಜನತೋ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಆಸೀಸನವಸೇನ ಆಸೀಸನಾ। ಆಸೀಸಿತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಆಸೀಸಿತತ್ತಂ।

    Santhavanavasena santhavo, saṃsaggoti attho. So duvidho – taṇhāsanthavo mittasanthavo ca. Tesu idha taṇhāsanthavo adhippeto. Sinehavasena sneho. Ālayakaraṇavasena kampamānā apekkhatīti apekkhā. Vuttampi cetaṃ ‘‘imāni te deva caturāsīti nagarasahassāni kusāvatīrājadhānippamukhāni, ettha deva chandaṃ janehi jīvite apekkhaṃ karohī’’ti (dī. ni. 2.266). Ālayaṃ karohīti ayañhettha attho. Pāṭiyekke pāṭiyekke ārammaṇe bandhatīti paṭibandhu, ñātakaṭṭhena vā pāṭiyekko bandhūtipi paṭibandhu. Niccasannissitaṭṭhenapi sattānaṃ taṇhāsamo bandhu nāma natthi. Ārammaṇānaṃ asanato āsā. Ajjhottharaṇato ceva tittiṃ anugantvāva paribhuñjanato cāti attho. Āsīsanavasena āsīsanā. Āsīsitassa bhāvo āsīsitattaṃ.

    ಇದಾನಿ ತಸ್ಸಾ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ರೂಪಾಸಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ। ತತ್ಥ ಆಸೀಸನವಸೇನ ಆಸಾತಿ ಆಸಾಯ ಅತ್ಥಂ ಗಹೇತ್ವಾ ರೂಪೇ ಆಸಾ ರೂಪಾಸಾ। ಏವಂ ನವಪಿ ಪದಾನಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಾನಿ ಪಞ್ಚ ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ, ಪರಿಕ್ಖಾರಲೋಭವಸೇನ ಛಟ್ಠಂ। ತಂ ವಿಸೇಸತೋ ಪಬ್ಬಜಿತಾನಂ, ತತೋ ಪರಾನಿ ತೀಣಿ ಅತಿತ್ತಿಯವತ್ಥುವಸೇನ ಗಹಟ್ಠಾನಂ। ನ ಹಿ ತೇಸಂ ಧನಪುತ್ತಜೀವಿತೇಹಿ ಅಞ್ಞಂ ಪಿಯತರಂ ಅತ್ಥಿ। ‘‘ಇದಂ ಮಯ್ಹಂ, ಇದಂ ಮಯ್ಹ’’ನ್ತಿ ವಾ ‘‘ಅಸುಕೇನ ಮೇ ಇದಂ ದಿನ್ನಂ, ಇದಂ ದಿನ್ನ’’ನ್ತಿ ವಾ ಏವಂ ಸತ್ತೇ ಜಪ್ಪಾಪೇತೀತಿ ಜಪ್ಪಾ। ಪರತೋ ದ್ವೇ ಪದಾನಿ ಉಪಸಗ್ಗೇನ ವಡ್ಢಿತಾನಿ, ತತೋ ಪರಂ ಅಞ್ಞೇನಾಕಾರೇನ ವಿಭಜಿತುಂ ಆರದ್ಧತ್ತಾ ಪುನ ‘‘ಜಪ್ಪಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ। ಜಪ್ಪನಾಕಾರೋ ಜಪ್ಪನಾ। ಜಪ್ಪಿತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಜಪ್ಪಿತತ್ತಂ। ಪುನಪ್ಪುನಂ ವಿಸಯೇ ಲುಮ್ಪತಿ ಆಕಡ್ಢತೀತಿ ಲೋಲುಪೋ, ಲೋಲುಪಸ್ಸ ಭಾವೋ ಲೋಲುಪ್ಪಂ। ಲೋಲುಪ್ಪನಾಕಾರೋ ಲೋಲುಪ್ಪಾಯನಾ। ಲೋಲುಪ್ಪಸಮಙ್ಗಿನೋ ಭಾವೋ ಲೋಲುಪ್ಪಾಯಿತತ್ತಂ।

    Idāni tassā pavattiṭṭhānaṃ dassetuṃ ‘‘rūpāsā’’tiādi vuttaṃ. Tattha āsīsanavasena āsāti āsāya atthaṃ gahetvā rūpe āsā rūpāsā. Evaṃ navapi padāni veditabbāni. Ettha ca purimāni pañca pañcakāmaguṇavasena vuttāni, parikkhāralobhavasena chaṭṭhaṃ. Taṃ visesato pabbajitānaṃ, tato parāni tīṇi atittiyavatthuvasena gahaṭṭhānaṃ. Na hi tesaṃ dhanaputtajīvitehi aññaṃ piyataraṃ atthi. ‘‘Idaṃ mayhaṃ, idaṃ mayha’’nti vā ‘‘asukena me idaṃ dinnaṃ, idaṃ dinna’’nti vā evaṃ satte jappāpetīti jappā. Parato dve padāni upasaggena vaḍḍhitāni, tato paraṃ aññenākārena vibhajituṃ āraddhattā puna ‘‘jappā’’ti vuttaṃ. Jappanākāro jappanā. Jappitassa bhāvo jappitattaṃ. Punappunaṃ visaye lumpati ākaḍḍhatīti lolupo, lolupassa bhāvo loluppaṃ. Loluppanākāro loluppāyanā. Loluppasamaṅgino bhāvo loluppāyitattaṃ.

    ಪುಚ್ಛಞ್ಜಿಕತಾತಿ ಯಾಯ ತಣ್ಹಾಯ ಲಾಭಟ್ಠಾನೇಸು ಪುಚ್ಛಂ ಚಾಲಯಮಾನಾ ಸುನಖಾ ವಿಯ ಕಮ್ಪಮಾನಾ ವಿಚರನ್ತಿ, ತಂ ತಸ್ಸಾ ಕಮ್ಪನತಣ್ಹಾಯ ನಾಮಂ। ಸಾಧು ಮನಾಪಮನಾಪೇ ವಿಸಯೇ ಕಾಮೇತೀತಿ ಸಾಧುಕಾಮೋ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಸಾಧುಕಮ್ಯತಾ। ಮಾತಾಮಾತುಚ್ಛಾತಿಆದಿಕೇ ಅಯುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ರಾಗೋತಿ ಅಧಮ್ಮರಾಗೋ। ಯುತ್ತಟ್ಠಾನೇಪಿ ಬಲವಾ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಲೋಭೋ ವಿಸಮಲೋಭೋ। ‘‘ರಾಗೋ ವಿಸಮ’’ನ್ತಿಆದಿವಚನತೋ (ವಿಭ॰ ೯೨೪) ವಾ ಯುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ವಾ ಅಯುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಛನ್ದರಾಗೋ ಅಧಮ್ಮಟ್ಠೇನ ಅಧಮ್ಮರಾಗೋ। ವಿಸಮಟ್ಠೇನ ವಿಸಮಲೋಭೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಆರಮ್ಮಣಾನಂ ನಿಕಾಮನವಸೇನ ನಿಕನ್ತಿ। ನಿಕಾಮನಾಕಾರೋ ನಿಕಾಮನಾ। ಪತ್ಥಯನವಸೇನ ಪತ್ಥನಾ। ಪಿಹಾಯನವಸೇನ ಪಿಹನಾ। ಸುಟ್ಠು ಪತ್ಥನಾ ಸಮ್ಪತ್ಥನಾ। ಪಞ್ಚಸು ಕಾಮಗುಣೇಸು ತಣ್ಹಾ ಕಾಮತಣ್ಹಾ। ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು ತಣ್ಹಾ ಭವತಣ್ಹಾ। ಉಚ್ಛೇದಸಙ್ಖಾತೇ ವಿಭವೇ ತಣ್ಹಾ ವಿಭವತಣ್ಹಾ। ಸುದ್ಧೇ ರೂಪಭವಸ್ಮಿಂಯೇವ ತಣ್ಹಾ ರೂಪತಣ್ಹಾ। ಅರೂಪಭವೇ ತಣ್ಹಾ ಅರೂಪತಣ್ಹಾ। ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ರಾಗೋ, ನಿರೋಧೇ ತಣ್ಹಾ ನಿರೋಧತಣ್ಹಾ। ರೂಪೇ ತಣ್ಹಾ ರೂಪತಣ್ಹಾ। ಸದ್ದೇ ತಣ್ಹಾ ಸದ್ದತಣ್ಹಾ। ಗನ್ಧತಣ್ಹಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಓಘಾದಯೋ ವುತ್ತತ್ಥಾವ।

    Pucchañjikatāti yāya taṇhāya lābhaṭṭhānesu pucchaṃ cālayamānā sunakhā viya kampamānā vicaranti, taṃ tassā kampanataṇhāya nāmaṃ. Sādhu manāpamanāpe visaye kāmetīti sādhukāmo, tassa bhāvo sādhukamyatā. Mātāmātucchātiādike ayuttaṭṭhāne rāgoti adhammarāgo. Yuttaṭṭhānepi balavā hutvā uppanno lobho visamalobho. ‘‘Rāgo visama’’ntiādivacanato (vibha. 924) vā yuttaṭṭhāne vā ayuttaṭṭhāne vā uppanno chandarāgo adhammaṭṭhena adhammarāgo. Visamaṭṭhena visamalobhoti veditabbo. Ārammaṇānaṃ nikāmanavasena nikanti. Nikāmanākāro nikāmanā. Patthayanavasena patthanā. Pihāyanavasena pihanā. Suṭṭhu patthanā sampatthanā. Pañcasu kāmaguṇesu taṇhā kāmataṇhā. Rūpārūpabhavesu taṇhā bhavataṇhā. Ucchedasaṅkhāte vibhave taṇhā vibhavataṇhā. Suddhe rūpabhavasmiṃyeva taṇhā rūpataṇhā. Arūpabhave taṇhā arūpataṇhā. Ucchedadiṭṭhisahagato rāgo, nirodhe taṇhā nirodhataṇhā. Rūpe taṇhā rūpataṇhā. Sadde taṇhā saddataṇhā. Gandhataṇhādīsupi eseva nayo. Oghādayo vuttatthāva.

    ಕುಸಲಧಮ್ಮೇ ಆವರತೀತಿ ಆವರಣಂ। ಛಾದನವಸೇನ ಛದನಂ। ಸತ್ತೇ ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ಬನ್ಧತೀತಿ ಬನ್ಧನಂ। ಚಿತ್ತಂ ಉಪಹನ್ತ್ವಾ ಕಿಲಿಸ್ಸತಿ ಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಂ ಕರೋತೀತಿ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೋ। ಥಾಮಗತಟ್ಠೇನ ಅನು ಅನು ಸೇತೀತಿ ಅನುಸಯೋ। ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಯುಟ್ಠಾತೀತಿ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಂ, ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತುಂ ಅಪದಾನೇನ ಕುಸಲವಾರಂ ಗಣ್ಹಾತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಚೋರಾ ಮಗ್ಗೇ ಪರಿಯುಟ್ಠಿಂಸು, ಧುತ್ತಾ ಮಗ್ಗೇ ಪರಿಯುಟ್ಠಿಂಸೂ’’ತಿಆದೀಸು (ಚೂಳವ॰ ೪೩೦) ಹಿ ಮಗ್ಗಂ ಗಣ್ಹಿಂಸೂತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏವಮಿಧಾಪಿ ಗಹಣಟ್ಠೇನ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಪಲಿವೇಠನಟ್ಠೇನ ಲತಾ ವಿಯಾತಿ ಲತಾ। ‘‘ಲತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜ ತಿಟ್ಠತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಪ॰ ೩೪೦) ಆಗತಟ್ಠಾನೇಪಿ ಅಯಂ ತಣ್ಹಾ ಲತಾತಿ ವುತ್ತಾ। ವಿವಿಧಾನಿ ವತ್ಥೂನಿ ಇಚ್ಛತೀತಿ ವೇವಿಚ್ಛಂ। ವಟ್ಟದುಕ್ಖಸ್ಸ ಮೂಲನ್ತಿ ದುಕ್ಖಮೂಲಂ। ತಸ್ಸೇವ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ನಿದಾನನ್ತಿ ದುಕ್ಖನಿದಾನಂ। ತಂ ದುಕ್ಖಂ ಇತೋ ಪಭವತೀತಿ ದುಕ್ಖಪ್ಪಭವೋ। ಬನ್ಧನಟ್ಠೇನ ಪಾಸೋ ವಿಯಾತಿ ಪಾಸೋ, ಮಾರಸ್ಸ ಪಾಸೋ ಮಾರಪಾಸೋ। ದುರುಗ್ಗಿಲನಟ್ಠೇನ ಬಳಿಸಂ ವಿಯಾತಿ ಬಳಿಸಂ, ಮಾರಸ್ಸ ಬಳಿಸಂ ಮಾರಬಳಿಸಂ। ತಣ್ಹಾಭಿಭೂತಾ ಮಾರಸ್ಸ ವಿಸಯಂ ನಾತಿಕ್ಕಮನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಉಪರಿ ಮಾರೋ ವಸಂ ವತ್ತೇತೀತಿ ಇಮಿನಾ ಪರಿಯಾಯೇನ ಮಾರಸ್ಸ ವಿಸಯೋತಿ ಮಾರವಿಸಯೋ। ಸನ್ದನಟ್ಠೇನ ತಣ್ಹಾವ ನದೀ ತಣ್ಹಾನದೀ। ಅಜ್ಝೋತ್ಥರಣಟ್ಠೇನ ತಣ್ಹಾವ ಜಾಲಂ ತಣ್ಹಾಜಾಲಂ। ಯಥಾ ಸುನಖಾ ಗದ್ದೂಲಬದ್ಧಾ ಯದಿಚ್ಛಕಂ ನಿಯ್ಯನ್ತಿ, ಏವಂ ತಣ್ಹಾಬದ್ಧಾ ಸತ್ತಾತಿ ದಳ್ಹಬನ್ಧನಟ್ಠೇನ ಗದ್ದೂಲಂ ವಿಯಾತಿ ಗದ್ದೂಲಂ, ತಣ್ಹಾವ ಗದ್ದೂಲಂ ತಣ್ಹಾಗದ್ದೂಲಂ। ದುಪ್ಪೂರಣಟ್ಠೇನ ತಣ್ಹಾವ ಸಮುದ್ದೋ ತಣ್ಹಾಸಮುದ್ದೋ। ಅಭಿಜ್ಝಾಯನಟ್ಠೇನ ಅಭಿಜ್ಝಾ। ಲುಬ್ಭನ್ತಿ ಏತೇನ, ಸಯಂ ವಾ ಲುಬ್ಭತಿ, ಲುಬ್ಭನಮತ್ತಮೇವ ವಾ ತನ್ತಿ ಲೋಭೋ। ಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಮೂಲಂ।

    Kusaladhamme āvaratīti āvaraṇaṃ. Chādanavasena chadanaṃ. Satte vaṭṭasmiṃ bandhatīti bandhanaṃ. Cittaṃ upahantvā kilissati saṃkiliṭṭhaṃ karotīti upakkileso. Thāmagataṭṭhena anu anu setīti anusayo. Uppajjamānaṃ cittaṃ pariyuṭṭhātīti pariyuṭṭhānaṃ, uppajjituṃ apadānena kusalavāraṃ gaṇhātīti attho. ‘‘Corā magge pariyuṭṭhiṃsu, dhuttā magge pariyuṭṭhiṃsū’’tiādīsu (cūḷava. 430) hi maggaṃ gaṇhiṃsūti attho. Evamidhāpi gahaṇaṭṭhena pariyuṭṭhānaṃ veditabbaṃ. Paliveṭhanaṭṭhena latā viyāti latā. ‘‘Latā uppajja tiṭṭhatī’’ti (dha. pa. 340) āgataṭṭhānepi ayaṃ taṇhā latāti vuttā. Vividhāni vatthūni icchatīti vevicchaṃ. Vaṭṭadukkhassa mūlanti dukkhamūlaṃ. Tasseva dukkhassa nidānanti dukkhanidānaṃ. Taṃ dukkhaṃ ito pabhavatīti dukkhappabhavo. Bandhanaṭṭhena pāso viyāti pāso, mārassa pāso mārapāso. Duruggilanaṭṭhena baḷisaṃ viyāti baḷisaṃ, mārassa baḷisaṃ mārabaḷisaṃ. Taṇhābhibhūtā mārassa visayaṃ nātikkamanti, tesaṃ upari māro vasaṃ vattetīti iminā pariyāyena mārassa visayoti māravisayo. Sandanaṭṭhena taṇhāva nadī taṇhānadī. Ajjhottharaṇaṭṭhena taṇhāva jālaṃ taṇhājālaṃ. Yathā sunakhā gaddūlabaddhā yadicchakaṃ niyyanti, evaṃ taṇhābaddhā sattāti daḷhabandhanaṭṭhena gaddūlaṃ viyāti gaddūlaṃ, taṇhāva gaddūlaṃ taṇhāgaddūlaṃ. Duppūraṇaṭṭhena taṇhāva samuddo taṇhāsamuddo. Abhijjhāyanaṭṭhena abhijjhā. Lubbhanti etena, sayaṃ vā lubbhati, lubbhanamattameva vā tanti lobho. Sampayuttakānaṃ akusalānaṃ patiṭṭhaṭṭhena mūlaṃ.

    ವಿಸತ್ತಿಕಾತೀತಿ ವಿಸತ್ತಿಕಾ ಇತಿ। ಕೇನಟ್ಠೇನಾತಿ ಕೇನ ಸಭಾವೇನ। ವಿಸತಾತಿ ವಿತ್ಥಟಾ ರೂಪಾದೀಸು। ವಿಸಾಲಾತಿ ವಿಪುಲಾ। ವಿಸಟಾತಿ ತೇಭೂಮಕಬ್ಯಾಪಕವಸೇನ ವಿಸಟಾ। ಪುರಿಮವಚನಮೇವ ತಕಾರಸ್ಸ ಟಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ಬ್ಯಞ್ಜನವಿಭಾಗಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ವಿಸಕ್ಕತೀತಿ ಪರಿಸಪ್ಪತಿ ಸಹತಿ ವಾ। ರತ್ತೋ ಹಿ ರಾಗವತ್ಥುನಾ ಪಾದೇನ ತಾಳಿಯಮಾನೋಪಿ ಸಹತಿ। ಓಸಕ್ಕನಂ ವಿಪ್ಫನ್ದನಂ ವಾ ‘‘ವಿಸಕ್ಕನ’’ನ್ತಿಪಿ ವದನ್ತಿ। ‘‘ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಪತೀ’’ತಿ ಕೇಚಿ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ। ವಿಸಂಹರತೀತಿ ತಥಾ ತಥಾ ಕಾಮೇಸು ಆನಿಸಂಸಂ ಪಸ್ಸನ್ತೀ ವಿವಿಧೇಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾಭಿಮುಖಪ್ಪವತ್ತಿತೋ ಚಿತ್ತಂ ಸಂಹರತಿ ಸಙ್ಖಿಪತಿ, ವಿಸಂ ವಾ ದುಕ್ಖಂ, ತಂ ಹರತಿ, ವಹತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ವಿಸಂವಾದಿಕಾತಿ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಂ ನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಗಣ್ಹನ್ತೀ ವಿಸಂವಾದಿಕಾ ಹೋತಿ। ದುಕ್ಖನಿಬ್ಬತ್ತಕಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಹೇತುಭಾವತೋ ವಿಸಮೂಲಾ , ವಿಸಂ ವಾ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖಾದಿಭೂತಾ ವೇದನಾ ಮೂಲಂ ಏತಿಸ್ಸಾತಿ ವಿಸಮೂಲಾ। ದುಕ್ಖಸಮುದಯತ್ತಾ ವಿಸಂ ಫಲಂ ಏತಿಸ್ಸಾತಿ ವಿಸಫಲಾ। ಯಾಯ ತಣ್ಹಾಯ ರೂಪಾದಿಕಸ್ಸ ದುಕ್ಖಸ್ಸೇವ ಪರಿಭೋಗೋ ಹೋತಿ, ನ ಅಮತಸ್ಸಾತಿ ಸಾ ‘‘ವಿಸಪರಿಭೋಗಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಸಬ್ಬತ್ಥ ನಿರುತ್ತಿವಸೇನ ಪದಸಿದ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    Visattikātīti visattikā iti. Kenaṭṭhenāti kena sabhāvena. Visatāti vitthaṭā rūpādīsu. Visālāti vipulā. Visaṭāti tebhūmakabyāpakavasena visaṭā. Purimavacanameva takārassa ṭakāraṃ katvā byañjanavibhāgaṃ katvā vuttaṃ. Visakkatīti parisappati sahati vā. Ratto hi rāgavatthunā pādena tāḷiyamānopi sahati. Osakkanaṃ vipphandanaṃ vā ‘‘visakkana’’ntipi vadanti. ‘‘Kusalākusalānaṃ patī’’ti keci vaṇṇayanti. Visaṃharatīti tathā tathā kāmesu ānisaṃsaṃ passantī vividhehi ākārehi nekkhammābhimukhappavattito cittaṃ saṃharati saṅkhipati, visaṃ vā dukkhaṃ, taṃ harati, vahatīti attho. Visaṃvādikāti aniccādiṃ niccādito gaṇhantī visaṃvādikā hoti. Dukkhanibbattakassa kammassa hetubhāvato visamūlā, visaṃ vā dukkhadukkhādibhūtā vedanā mūlaṃ etissāti visamūlā. Dukkhasamudayattā visaṃ phalaṃ etissāti visaphalā. Yāya taṇhāya rūpādikassa dukkhasseva paribhogo hoti, na amatassāti sā ‘‘visaparibhogā’’ti vuttā. Sabbattha niruttivasena padasiddhi veditabbā.

    ತಸ್ಸಾ ವಿಸಯಂ ದಸ್ಸೇತುಕಾಮೋ ‘‘ವಿಸಾಲಾ ವಾ ಪನ ಸಾ ತಣ್ಹಾ ರೂಪೇ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ವಿಸಾಲಾ ವಾ ಪನಾತಿ ಮಹನ್ತೀ ಏವ ತಣ್ಹಾಯನಟ್ಠೇನ ತಣ್ಹಾ, ರೂಪಾದಯೋ ಪಞ್ಚ ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಿಕರಾಗವಸೇನ ವುತ್ತಾ। ಕುಲೇ ಗಣೇತಿಆದೀನಿ ಏಕಾದಸ ಪದಾನಿ ಲೋಲುಪ್ಪಾದವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ। ಕಾಮಧಾತುತ್ತಿಕೋ ಕಮ್ಮವಟ್ಟವಸೇನ ವಿಭತ್ತೋ, ಕಾಮಭವತ್ತಿಕೋ ವಿಪಾಕವಟ್ಟವಸೇನ ವಿಭತ್ತೋ, ಸಞ್ಞಾಭವತ್ತಿಕೋ ಸಞ್ಞಾವಸೇನ ವಿಭತ್ತೋ, ಏಕವೋಕಾರಭವತ್ತಿಕೋ ಖನ್ಧವಸೇನ ವಿಭತ್ತೋ। ಅತೀತತ್ತಿಕೋ ಕಾಲವಸೇನ, ದಿಟ್ಠಚತುಕ್ಕೋ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ, ಅಪಾಯತ್ತಿಕೋ ಓಕಾಸವಸೇನ, ಖನ್ಧತ್ತಿಕೋ ನಿಸ್ಸತ್ತನಿಜ್ಜೀವವಸೇನ ವಿಭತ್ತೋತಿ ಞಾತಬ್ಬಂ। ತತ್ರಾಯಂ ಸಙ್ಖೇಪೇನ ಅತ್ಥದೀಪನಾ ವಿಭಾವನಾ ಚ –

    Tassā visayaṃ dassetukāmo ‘‘visālā vā pana sā taṇhā rūpe’’tiādimāha. Tattha visālā vā panāti mahantī eva taṇhāyanaṭṭhena taṇhā, rūpādayo pañca pañcakāmaguṇikarāgavasena vuttā. Kule gaṇetiādīni ekādasa padāni loluppādavasena vuttāni. Kāmadhātuttiko kammavaṭṭavasena vibhatto, kāmabhavattiko vipākavaṭṭavasena vibhatto, saññābhavattiko saññāvasena vibhatto, ekavokārabhavattiko khandhavasena vibhatto. Atītattiko kālavasena, diṭṭhacatukko ārammaṇavasena, apāyattiko okāsavasena, khandhattiko nissattanijjīvavasena vibhattoti ñātabbaṃ. Tatrāyaṃ saṅkhepena atthadīpanā vibhāvanā ca –

    ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಕಾಮಧಾತು? ಹೇಟ್ಠತೋ ಅವೀಚಿನಿರಯಂ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕರಿತ್ವಾ ಉಪರಿತೋ ಪರನಿಮ್ಮಿತವಸವತ್ತಿದೇವೇ ಅನ್ತೋಕರಿತ್ವಾ ಯಂ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅನ್ತರೇ ಏತ್ಥಾವಚರಾ ಏತ್ಥ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಾ ರೂಪಂ ವೇದನಾ ಸಞ್ಞಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಕಾಮಧಾತು’’ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೨೮೭)।

    ‘‘Tattha katamā kāmadhātu? Heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ karitvā uparito paranimmitavasavattideve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā khandhadhātuāyatanā rūpaṃ vedanā saññā saṅkhārā viññāṇaṃ, ayaṃ vuccati kāmadhātu’’ (dha. sa. 1287).

    ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾ ರೂಪಧಾತು? ಹೇಟ್ಠತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕರಿತ್ವಾ ಉಪರಿತೋ ಅಕನಿಟ್ಠೇ ದೇವೇ ಅನ್ತೋಕರಿತ್ವಾ ಯಂ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅನ್ತರೇ ಏತ್ಥಾವಚರಾ ಏತ್ಥ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ ಉಪಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರಿಸ್ಸ ವಾ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ರೂಪಧಾತು’’ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೨೮೯)।

    ‘‘Tattha katamā rūpadhātu? Heṭṭhato brahmalokaṃ pariyantaṃ karitvā uparito akaniṭṭhe deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā, ayaṃ vuccati rūpadhātu’’ (dha. sa. 1289).

    ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಅರೂಪಧಾತು? ಹೇಟ್ಠತೋ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನುಪಗೇ ದೇವೇ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕರಿತ್ವಾ ಉಪರಿತೋ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನುಪಗೇ ದೇವೇ ಅನ್ತೋಕರಿತ್ವಾ ಯಂ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅನ್ತರೇ ಏತ್ಥಾವಚರಾ ಏತ್ಥ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ ಉಪಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರಿಸ್ಸ ವಾ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಅರೂಪಧಾತೂ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೨೯೧)। ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ‘‘ಕಾಮಧಾತೂತಿ ಕಾಮಭವೋ, ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಲಬ್ಭನ್ತಿ। ರೂಪಧಾತೂತಿ ರೂಪಭವೋ, ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಲಬ್ಭನ್ತಿ। ಅರೂಪಧಾತೂತಿ ಅರೂಪಭವೋ, ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ಲಬ್ಭನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।

    ‘‘Tattha katamā arūpadhātu? Heṭṭhato ākāsānañcāyatanupage deve pariyantaṃ karitvā uparito nevasaññānāsaññāyatanupage deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā, ayaṃ vuccati arūpadhātū’’ti (dha. sa. 1291). Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘kāmadhātūti kāmabhavo, pañcakkhandhā labbhanti. Rūpadhātūti rūpabhavo, pañcakkhandhā labbhanti. Arūpadhātūti arūpabhavo, cattāro khandhā labbhantī’’ti vuttaṃ.

    ಅಥ ವಾ ಕಾಮರಾಗಸಙ್ಖಾತೇನ ಕಾಮೇನ ಯುತ್ತಾ ಧಾತು ಕಾಮಧಾತು, ಕಾಮಸಙ್ಖಾತಾ ವಾ ಧಾತು ಕಾಮಧಾತು। ಕಾಮಂ ಪಹಾಯ ರೂಪೇನ ಯುತ್ತಾ ಧಾತು ರೂಪಧಾತು, ರೂಪಸಙ್ಖಾತಾ ವಾ ಧಾತು ರೂಪಧಾತು। ಕಾಮಞ್ಚ ರೂಪಞ್ಚ ಪಹಾಯ ಅರೂಪೇನ ಯುತ್ತಾ ಧಾತು ಅರೂಪಧಾತು, ಅರೂಪಸಙ್ಖಾತಾ ವಾ ಧಾತು ಅರೂಪಧಾತು। ತಾ ಏವ ಧಾತುಯೋ ಪುನ ಭವಪರಿಯಾಯೇನ ವುತ್ತಾ। ಭವನ್ತೀತಿ ಹಿ ಭವಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ಸಞ್ಞಾಯ ಯುತ್ತೋ ಭವೋ, ಸಞ್ಞಾವತಂ ವಾ ಭವೋ, ಸಞ್ಞಾ ವಾ ಏತ್ಥ ಭವೇ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಞ್ಞಾಭವೋ। ಸೋ ಕಾಮಭವೋ ಚ ಅಸಞ್ಞಾಭವಮುತ್ತೋ ರೂಪಭವೋ ಚ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಭವಮುತ್ತೋ ಅರೂಪಭವೋ ಚ ಹೋತಿ।

    Atha vā kāmarāgasaṅkhātena kāmena yuttā dhātu kāmadhātu, kāmasaṅkhātā vā dhātu kāmadhātu. Kāmaṃ pahāya rūpena yuttā dhātu rūpadhātu, rūpasaṅkhātā vā dhātu rūpadhātu. Kāmañca rūpañca pahāya arūpena yuttā dhātu arūpadhātu, arūpasaṅkhātā vā dhātu arūpadhātu. Tā eva dhātuyo puna bhavapariyāyena vuttā. Bhavantīti hi bhavāti vuccanti. Saññāya yutto bhavo, saññāvataṃ vā bhavo, saññā vā ettha bhave atthīti saññābhavo. So kāmabhavo ca asaññābhavamutto rūpabhavo ca nevasaññānāsaññābhavamutto arūpabhavo ca hoti.

    ನ ಸಞ್ಞಾಭವೋ ಅಸಞ್ಞಾಭವೋ, ಸೋ ರೂಪಭವೇಕದೇಸೋ। ಓಳಾರಿಕತ್ತಾಭಾವತೋ ನೇವಸಞ್ಞಾ, ಸುಖುಮತ್ತೇನ ಸಬ್ಭಾವತೋ ನಾಸಞ್ಞಾತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾ, ತಾಯ ಯುತ್ತೋ ಭವೋ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಭವೋ। ಅಥ ವಾ ಓಳಾರಿಕಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ಅಭಾವಾ ಸುಖುಮಾಯ ಚ ಭಾವಾ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾ ಅಸ್ಮಿಂ ಭವೇತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಭವೋ, ಸೋ ಅರೂಪಭವೇಕದೇಸೋ। ಏಕೇನ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇನ ವೋಕಿಣ್ಣೋ ಭವೋ, ಏಕೋ ವಾ ವೋಕಾರೋ, ಅಸ್ಸ ಭವಸ್ಸಾತಿ ಏಕವೋಕಾರಭವೋ, ಸೋ ಅಸಞ್ಞಾಭವೋವ। ಚತೂಹಿ ಅರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇಹಿ ವೋಕಿಣ್ಣೋ ಭವೋ, ಚತ್ತಾರೋ ವಾ ವೋಕಾರಾ ಅಸ್ಸ ಭವಸ್ಸಾತಿ ಚತುವೋಕಾರಭವೋ, ಸೋ ಅರೂಪಭವೋ ಏವ। ಪಞ್ಚಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ವೋಕಿಣ್ಣೋ ಭವೋ, ಪಞ್ಚ ವಾ ವೋಕಾರಾ ಅಸ್ಸ ಭವಸ್ಸಾತಿ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೋ, ಸೋ ಕಾಮಭವೋ ಚ ರೂಪಭವೇಕದೇಸೋ ಚ ಹೋತಿ। ಅತೀತತ್ತಿಕೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೋವ। ದಿಟ್ಠನ್ತಿ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ। ಸುತನ್ತಿ ದ್ವಿಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಂ ಸದ್ದಾರಮ್ಮಣಂ। ಮುತನ್ತಿ ಫುಸಿತ್ವಾ ಗಹೇತಬ್ಬಾನಿ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಾನಿ ಗನ್ಧರಸಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಾನಿ। ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ನಾಮ ಮನಸಾ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ। ತೇಸು ದಿಟ್ಠಸುತಮುತವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು। ವಿಸಟಾ ವಿತ್ಥತಾತಿ ಮಹನ್ತಾ ಪತ್ಥಟಾ।

    Na saññābhavo asaññābhavo, so rūpabhavekadeso. Oḷārikattābhāvato nevasaññā, sukhumattena sabbhāvato nāsaññāti nevasaññānāsaññā, tāya yutto bhavo nevasaññānāsaññābhavo. Atha vā oḷārikāya saññāya abhāvā sukhumāya ca bhāvā nevasaññānāsaññā asmiṃ bhaveti nevasaññānāsaññābhavo, so arūpabhavekadeso. Ekena rūpakkhandhena vokiṇṇo bhavo, eko vā vokāro, assa bhavassāti ekavokārabhavo, so asaññābhavova. Catūhi arūpakkhandhehi vokiṇṇo bhavo, cattāro vā vokārā assa bhavassāti catuvokārabhavo, so arūpabhavo eva. Pañcahi khandhehi vokiṇṇo bhavo, pañca vā vokārā assa bhavassāti pañcavokārabhavo, so kāmabhavo ca rūpabhavekadeso ca hoti. Atītattiko heṭṭhā vuttanayova. Diṭṭhanti catusamuṭṭhānikaṃ rūpārammaṇaṃ. Sutanti dvisamuṭṭhānikaṃ saddārammaṇaṃ. Mutanti phusitvā gahetabbāni catusamuṭṭhānikāni gandharasaphoṭṭhabbārammaṇāni. Viññātabbaṃ nāma manasā jānitabbaṃ dhammārammaṇaṃ. Tesu diṭṭhasutamutaviññātabbesu dhammesu. Visaṭā vitthatāti mahantā patthaṭā.

    ಅಪಾಯಲೋಕೇತಿ ವಡ್ಢಿಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅಯಸ್ಸ ಅಭಾವೇನ ಅಪಾಯೋ, ತಸ್ಮಿಂ ಅಪಾಯಲೋಕೇ। ಖನ್ಧಲೋಕೇತಿ ರಾಸಟ್ಠೇನ ರೂಪಾದಯೋ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಏವ ಲೋಕೋ। ಧಾತುಲೋಕೇತಿ ಸುಞ್ಞತಟ್ಠೇನ ಚಕ್ಖುಧಾತುಆದಯೋ ಅಟ್ಠಾರಸ ಧಾತುಯೋ ಏವ ಲೋಕೋ। ಆಯತನಲೋಕೇತಿ ಆಯತನಾದೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ದ್ವಾದಸಾಯತನಾನಿ ಏವ ಲೋಕೋ। ಸಬ್ಬೇಪಿ ಲುಜ್ಜನಪಲುಜ್ಜನಟ್ಠೇನ ಲೋಕೋ, ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇ ಲೋಕೇ ವಿಸಟಾ ವಿತ್ಥಟಾತಿ ವಿಸತ್ತಿಕಾ। ಸತೋತಿ ಸರತೀತಿ ಸತೋ, ಪುಗ್ಗಲೇನ ಸತಿ ವುತ್ತಾ।

    Apāyaloketi vaḍḍhisaṅkhātassa ayassa abhāvena apāyo, tasmiṃ apāyaloke. Khandhaloketi rāsaṭṭhena rūpādayo pañcakkhandhā eva loko. Dhātuloketi suññataṭṭhena cakkhudhātuādayo aṭṭhārasa dhātuyo eva loko. Āyatanaloketi āyatanādīhi kāraṇehi dvādasāyatanāni eva loko. Sabbepi lujjanapalujjanaṭṭhena loko, vuttappakāre loke visaṭā vitthaṭāti visattikā. Satoti saratīti sato, puggalena sati vuttā.

    ತತ್ಥ ಸರಣಲಕ್ಖಣಾ ಸತಿ। ಸರನ್ತಿ ತಾಯ, ಸಯಂ ವಾ ಸರತಿ, ಸರಣಮತ್ತಮೇವ ವಾ ಏಸಾತಿ ಸತಿ। ಸಾ ಪನೇಸಾ ಅಪಿಲಾಪನಲಕ್ಖಣಾ, ಅಸಮ್ಮೋಸನರಸಾ, ಆರಕ್ಖಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ, ವಿಸಯಾಭಿಮುಖಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ ವಾ, ಥಿರಸಞ್ಞಾಪದಟ್ಠಾನಾ, ಕಾಯಾದಿಸತಿಪಟ್ಠಾನಪದಟ್ಠಾನಾ ವಾ। ಆರಮ್ಮಣೇ ದಳ್ಹಪತಿಟ್ಠಿತತ್ತಾ ಪನ ಏಸಿಕಾ ವಿಯ, ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಾದೀನಂ ರಕ್ಖಣತೋ ದೋವಾರಿಕೋ ವಿಯ ಚ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ।

    Tattha saraṇalakkhaṇā sati. Saranti tāya, sayaṃ vā sarati, saraṇamattameva vā esāti sati. Sā panesā apilāpanalakkhaṇā, asammosanarasā, ārakkhapaccupaṭṭhānā, visayābhimukhabhāvapaccupaṭṭhānā vā, thirasaññāpadaṭṭhānā, kāyādisatipaṭṭhānapadaṭṭhānā vā. Ārammaṇe daḷhapatiṭṭhitattā pana esikā viya, cakkhudvārādīnaṃ rakkhaṇato dovāriko viya ca daṭṭhabbā.

    ತಸ್ಸಾ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಭಾವೇನ್ತೋ ಸತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಮಾಹ। ತತ್ಥ ಕಾಯೇತಿ ರೂಪಕಾಯೇ। ರೂಪಕಾಯೋ ಹಿ ಇಧ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನಂ ಕೇಸಾದೀನಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮೂಹಟ್ಠೇನ ಹತ್ಥಿಕಾಯರಥಕಾಯಾದಯೋ ವಿಯ ‘‘ಕಾಯೋ’’ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ಯಥಾ ಚ ಸಮೂಹಟ್ಠೇನ, ಏವಂ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಆಯಟ್ಠೇನ। ಕುಚ್ಛಿತಾನಞ್ಹಿ ಪರಮಜೇಗುಚ್ಛಾನಂ ಸೋ ಆಯೋತಿಪಿ ಕಾಯೋ। ಆಯೋತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿದೇಸೋ। ತತ್ರಾಯಂ ವಚನತ್ಥೋ – ಆಯನ್ತಿ ತತೋತಿ ಆಯೋ। ಕೇ ಆಯನ್ತೀತಿ? ಕುಚ್ಛಿತಾ ಕೇಸಾದಯೋ। ಇತಿ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಕೇಸಾದೀನಂ ಆಯೋತಿ ಕಾಯೋ।

    Tassā pavattiṭṭhānaṃ dassento ‘‘kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato’’tiādinā nayena catubbidhaṃ satipaṭṭhānamāha. Tattha kāyeti rūpakāye. Rūpakāyo hi idha aṅgapaccaṅgānaṃ kesādīnañca dhammānaṃ samūhaṭṭhena hatthikāyarathakāyādayo viya ‘‘kāyo’’ti adhippeto. Yathā ca samūhaṭṭhena, evaṃ kucchitānaṃ āyaṭṭhena. Kucchitānañhi paramajegucchānaṃ so āyotipi kāyo. Āyoti uppattideso. Tatrāyaṃ vacanattho – āyanti tatoti āyo. Ke āyantīti? Kucchitā kesādayo. Iti kucchitānaṃ kesādīnaṃ āyoti kāyo.

    ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ಕಾಯಸ್ಸ ಅನುಪಸ್ಸನಾ, ಕಾಯಂ ವಾ ಅನುಪಸ್ಸನಾ, ‘‘ಕಾಯೇ’’ತಿ ಚ ವತ್ವಾಪಿ ಪುನ ‘‘ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾ’’ತಿ ದುತಿಯಂ ಕಾಯಗ್ಗಹಣಂ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸತೋ ವವತ್ಥಾನಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಾದಿದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Kāyānupassanāti kāyassa anupassanā, kāyaṃ vā anupassanā, ‘‘kāye’’ti ca vatvāpi puna ‘‘kāyānupassanā’’ti dutiyaṃ kāyaggahaṇaṃ asammissato vavatthānaghanavinibbhogādidassanatthaṃ katanti veditabbaṃ.

    ತೇನ ನ ಕಾಯೇ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾ ಚಿತ್ತಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾ ವಾ, ಅಥ ಖೋ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಯೇವಾತಿ ಕಾಯಸಙ್ಖಾತೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಕಾರಸ್ಸೇವ ದಸ್ಸನೇನ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸತೋ ವವತ್ಥಾನಂ ದಸ್ಸಿತಂ ಹೋತಿ, ತಥಾ ನ ಕಾಯೇ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗವಿನಿಮುತ್ತಏಕಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾ, ನಾಪಿ ಕೇಸಲೋಮಾದಿವಿನಿಮುತ್ತಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾನುಪಸ್ಸನಾ। ಯೋಪಿ ಚೇತ್ಥ ಕೇಸಲೋಮಾದಿಕೋ ಭೂತುಪಾದಾಯಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತೋ ಕಾಯೋ, ತತ್ಥಾಪಿ ನ ಭೂತುಪಾದಾಯವಿನಿಮುತ್ತಏಕಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾ, ಅಥ ಖೋ ರಥಸಮ್ಭಾರಾನುಪಸ್ಸಕಸ್ಸ ವಿಯ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಸಮೂಹಾನುಪಸ್ಸನಾ, ನಗರಾವಯವಾನುಪಸ್ಸಕಸ್ಸ ವಿಯ ಕೇಸಲೋಮಾದಿಸಮೂಹಾನುಪಸ್ಸನಾ, ಕದಲಿಕ್ಖನ್ಧಪತ್ತವಟ್ಟಿವಿನಿಭುಜನಕಸ್ಸ ವಿಯ ರಿತ್ತಮುಟ್ಠಿವಿನಿವೇಠಕಸ್ಸ ವಿಯ ಚ ಭೂತುಪಾದಾಯಸಮೂಹಾನುಪಸ್ಸನಾಯೇವಾತಿ ಸಮೂಹವಸೇನೇವ ಕಾಯಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ವತ್ಥುನೋ ನಾನಪ್ಪಕಾರತೋ ದಸ್ಸೇನ್ತೇನ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ। ನ ಹೇತ್ಥ ಯಥಾವುತ್ತಸಮೂಹವಿನಿಮುತ್ತೋ ಕಾಯೋ ವಾ ಇತ್ಥೀ ವಾ ಪುರಿಸೋ ವಾ ಅಞ್ಞೋ ವಾ ಕೋಚಿ ಧಮ್ಮೋ ದಿಸ್ಸತಿ, ಯಥಾವುತ್ತಧಮ್ಮಸಮೂಹಮತ್ತೇಯೇವ ಪನ ತಥಾ ತಥಾ ಸತ್ತಾ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸಂ ಕರೋನ್ತಿ। ತೇನಾಹು ಪೋರಾಣಾ –

    Tena na kāye vedanānupassanā cittadhammānupassanā vā, atha kho kāyānupassanāyevāti kāyasaṅkhāte vatthusmiṃ kāyānupassanākārasseva dassanena asammissato vavatthānaṃ dassitaṃ hoti, tathā na kāye aṅgapaccaṅgavinimuttaekadhammānupassanā, nāpi kesalomādivinimuttaitthipurisānupassanā. Yopi cettha kesalomādiko bhūtupādāyasamūhasaṅkhāto kāyo, tatthāpi na bhūtupādāyavinimuttaekadhammānupassanā, atha kho rathasambhārānupassakassa viya aṅgapaccaṅgasamūhānupassanā, nagarāvayavānupassakassa viya kesalomādisamūhānupassanā, kadalikkhandhapattavaṭṭivinibhujanakassa viya rittamuṭṭhiviniveṭhakassa viya ca bhūtupādāyasamūhānupassanāyevāti samūhavaseneva kāyasaṅkhātassa vatthuno nānappakārato dassentena ghanavinibbhogo dassito hoti. Na hettha yathāvuttasamūhavinimutto kāyo vā itthī vā puriso vā añño vā koci dhammo dissati, yathāvuttadhammasamūhamatteyeva pana tathā tathā sattā micchābhinivesaṃ karonti. Tenāhu porāṇā –

    ‘‘ಯಂ ಪಸ್ಸತಿ ನ ತಂ ದಿಟ್ಠಂ, ಯಂ ದಿಟ್ಠಂ ತಂ ನ ಪಸ್ಸತಿ।

    ‘‘Yaṃ passati na taṃ diṭṭhaṃ, yaṃ diṭṭhaṃ taṃ na passati;

    ಅಪಸ್ಸಂ ಬಜ್ಝತೇ ಮೂಳ್ಹೋ, ಬಜ್ಝಮಾನೋ ನ ಮುಚ್ಚತೀ’’ತಿ॥ (ದೀ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೨.೩೭೩; ಮ॰ ನಿ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧.೧೦೬)।

    Apassaṃ bajjhate mūḷho, bajjhamāno na muccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.373; ma. ni. aṭṭha. 1.106);

    ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಾದಿದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಆದಿಸದ್ದೇನ ಚೇತ್ಥ ಅಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಅಯಞ್ಹಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಯೇವ , ನ ಅಞ್ಞಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾ। ಯಥಾ ಅನುದಕಭೂತಾಯಪಿ ಮರೀಚಿಯಾ ಉದಕಾನುಪಸ್ಸನಾ ಹೋತಿ, ನ ಏವಂ ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಾನತ್ತಾಸುಭಭೂತೇಯೇವ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ನಿಚ್ಚಸುಖತ್ತಸುಭಭಾವಾನುಪಸ್ಸನಾ , ಅಥ ಖೋ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾ ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಾನತ್ತಾಸುಭಾಕಾರಸಮೂಹಾನುಪಸ್ಸನಾಯೇವಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ।

    Ghanavinibbhogādidassanatthanti vuttaṃ. Ādisaddena cettha ayampi attho veditabbo. Ayañhi etasmiṃ kāye kāyānupassanāyeva , na aññadhammānupassanā. Yathā anudakabhūtāyapi marīciyā udakānupassanā hoti, na evaṃ aniccadukkhānattāsubhabhūteyeva imasmiṃ kāye niccasukhattasubhabhāvānupassanā , atha kho kāyānupassanā aniccadukkhānattāsubhākārasamūhānupassanāyevāti vuttaṃ hoti.

    ಅಥ ವಾ ಯ್ವಾಯಂ ಮಹಾಸತಿಪಟ್ಠಾನೇ ‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಅರಞ್ಞಗತೋ ವಾ…ಪೇ॰… ಸೋ ಸತೋವ ಅಸ್ಸಸತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೭೪; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೧೦೭) ನಯೇನ ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಾದಿಚುಣ್ಣಿಕಜಾತಅಟ್ಠಿಕಪರಿಯೋಸಾನೋ ಕಾಯೋ ವುತ್ತೋ, ಯೋ ಚ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಕಥಾಯಂ ‘‘ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಪಥವೀಕಾಯಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ। ಆಪೋಕಾಯಂ। ತೇಜೋಕಾಯಂ। ವಾಯೋಕಾಯಂ। ಕೇಸಕಾಯಂ। ಲೋಮಕಾಯಂ। ಛವಿಕಾಯಂ। ಚಮ್ಮಕಾಯಂ। ಮಂಸಕಾಯಂ। ರುಹಿರಕಾಯಂ। ನ್ಹಾರುಕಾಯಂ। ಅಟ್ಠಿಕಾಯಂ। ಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಕಾಯ’’ನ್ತಿ ಕಾಯೋ ವುತ್ತೋ, ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಇಮಸ್ಮಿಂಯೇವ ಕಾಯೇ ಅನುಪಸ್ಸನತೋ ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।

    Atha vā yvāyaṃ mahāsatipaṭṭhāne ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhu araññagato vā…pe… so satova assasatī’’tiādinā (dī. ni. 2.374; ma. ni. 1.107) nayena assāsapassāsādicuṇṇikajātaaṭṭhikapariyosāno kāyo vutto, yo ca paṭisambhidāyaṃ satipaṭṭhānakathāyaṃ ‘‘idhekacco pathavīkāyaṃ aniccato anupassati. Āpokāyaṃ. Tejokāyaṃ. Vāyokāyaṃ. Kesakāyaṃ. Lomakāyaṃ. Chavikāyaṃ. Cammakāyaṃ. Maṃsakāyaṃ. Ruhirakāyaṃ. Nhārukāyaṃ. Aṭṭhikāyaṃ. Aṭṭhimiñjakāya’’nti kāyo vutto, tassa sabbassa imasmiṃyeva kāye anupassanato kāye kāyānupassanāti evampi attho daṭṭhabbo.

    ಅಥ ವಾ ಕಾಯೇ ‘‘ಅಹ’’ನ್ತಿ ವಾ ‘‘ಮಮ’’ನ್ತಿ ವಾ ಏವಂ ಗಹೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಅನುಪಸ್ಸನತೋ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸೇವ ಪನ ಕೇಸಲೋಮಾದಿಕಸ್ಸ ನಾನಾಧಮ್ಮಸಮೂಹಸ್ಸ ಅನುಪಸ್ಸನತೋ ಕಾಯೇ ಕೇಸಾದಿಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ಏವಮತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅಪಿ ಚ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ, ನೋ ನಿಚ್ಚತೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೩.೩೫) ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯಂ ಆಗತನಯಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸ್ಸೇವ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಾದಿನೋ ಆಕಾರಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಕಾಯಸ್ಸ ಅನುಪಸ್ಸನತೋಪಿ ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅಯಂ ಪನ ಚತುಸತಿಪಟ್ಠಾನಸಾಧಾರಣೋ ಅತ್ಥೋ।

    Atha vā kāye ‘‘aha’’nti vā ‘‘mama’’nti vā evaṃ gahetabbassa yassa kassaci anupassanato tassa tasseva pana kesalomādikassa nānādhammasamūhassa anupassanato kāye kesādisamūhasaṅkhātakāyānupassanāti evamattho daṭṭhabbo. Api ca ‘‘imasmiṃ kāye aniccato anupassati, no niccato’’tiādinā (paṭi. ma. 3.35) anukkamena paṭisambhidāyaṃ āgatanayassa sabbasseva aniccalakkhaṇādino ākārasamūhasaṅkhātassa kāyassa anupassanatopi kāye kāyānupassanāti evampi attho daṭṭhabbo. Ayaṃ pana catusatipaṭṭhānasādhāraṇo attho.

    ಸತಿಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ತಯೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ ಸತಿಗೋಚರೋಪಿ, ತಿಧಾ ಪಟಿಪನ್ನೇಸು ಸಾವಕೇಸು ಸತ್ಥುನೋ ಪಟಿಘಾನುನಯವೀತಿವತ್ತತಾಪಿ, ಸತಿಪಿ। ‘‘ಚತುನ್ನಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾನಂ ಸಮುದಯಞ್ಚ ಅತ್ಥಙ್ಗಮಞ್ಚ ದೇಸಿಸ್ಸಾಮಿ, ತಂ ಸುಣಾಥ ಸಾಧುಕಂ ಮನಸಿ ಕರೋಥ…ಪೇ॰… ಕೋ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕಾಯಸ್ಸ ಸಮುದಯೋ? ಆಹಾರಸಮುದಯಾ ಕಾಯಸಮುದಯೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೪೦೮) ಹಿ ಸತಿಗೋಚರೋ ‘‘ಸತಿಪಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ । ತಥಾ ‘‘ಕಾಯೋ ಉಪಟ್ಠಾನಂ, ನೋ ಸತಿ, ಸತಿ ಉಪಟ್ಠಾನಞ್ಚೇವ ಸತಿ ಚಾ’’ತಿಆದೀಸುಪಿ (ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೩.೩೫)। ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಪತಿಟ್ಠಾತಿ ಅಸ್ಮಿನ್ತಿ ಪಟ್ಠಾನಂ। ಕಾ ಪತಿಟ್ಠಾತಿ? ಸತಿ। ಸತಿಯಾ ಪಟ್ಠಾನಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ, ಪಧಾನಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವಾ ಪಟ್ಠಾನಂ, ಸತಿಯಾ ಪಟ್ಠಾನಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ, ಹತ್ಥಿಟ್ಠಾನಅಸ್ಸಟ್ಠಾನಾದೀನಿ ವಿಯ।

    Satipaṭṭhānanti tayo satipaṭṭhānā satigocaropi, tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno paṭighānunayavītivattatāpi, satipi. ‘‘Catunnaṃ, bhikkhave, satipaṭṭhānānaṃ samudayañca atthaṅgamañca desissāmi, taṃ suṇātha sādhukaṃ manasi karotha…pe… ko ca, bhikkhave, kāyassa samudayo? Āhārasamudayā kāyasamudayo’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.408) hi satigocaro ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuccati . Tathā ‘‘kāyo upaṭṭhānaṃ, no sati, sati upaṭṭhānañceva sati cā’’tiādīsupi (paṭi. ma. 3.35). Tassattho – patiṭṭhāti asminti paṭṭhānaṃ. Kā patiṭṭhāti? Sati. Satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ, padhānaṭṭhānanti vā paṭṭhānaṃ, satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ, hatthiṭṭhānaassaṭṭhānādīni viya.

    ‘‘ತಯೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ ಯದರಿಯೋ ಸೇವತಿ, ಯದರಿಯೋ ಸೇವಮಾನೋ ಸತ್ಥಾ ಗಣಮನುಸಾಸಿತುಮರಹತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೩೦೪, ೩೧೧) ಏತ್ಥ ತಿಧಾ ಪಟಿಪನ್ನೇಸು ಸಾವಕೇಸು ಸತ್ಥುನೋ ಪಟಿಘಾನುನಯವೀತಿವತ್ತತಾ ‘‘ಸತಿಪಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ। ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಪಟ್ಠಪೇತಬ್ಬತೋ ಪಟ್ಠಾನಂ, ಪವತ್ತಯಿತಬ್ಬತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕೇನ ಪಟ್ಠಪೇತಬ್ಬೋತಿ? ಸತಿಯಾ, ಸತಿಯಾ ಪಟ್ಠಾನಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ। ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ ಭಾವಿತಾ ಬಹುಲೀಕತಾ ಸತ್ತ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೇ ಪರಿಪೂರೇನ್ತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೧೪೭) ಪನ ಸತಿಯೇವ ‘‘ಸತಿಪಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಪತಿಟ್ಠಾತೀತಿ ಪಟ್ಠಾನಂ, ಉಪಟ್ಠಾತಿ ಓಕ್ಕನ್ತಿತ್ವಾ ಪಕ್ಖನ್ದಿತ್ವಾ ಪವತ್ತತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸತಿಯೇವ ಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ। ಅಥ ವಾ ಸರಣಟ್ಠೇನ ಸತಿ, ಉಪಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಪಟ್ಠಾನಂ। ಇತಿ ಸತಿ ಚ ಸಾ ಪಟ್ಠಾನಞ್ಚಾತಿಪಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ। ಇದಮಿಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ। ತಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ। ಭಾವೇನ್ತೋತಿ ವಡ್ಢೇನ್ತೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಯಂ ತಿಧಾ ಪಟಿಪನ್ನೇಸು ಸಾವಕೇಸು ಸತ್ಥುನೋ ಪಟಿಘಾನುನಯವೀತಿವತ್ತತಾ ‘‘ಸತಿಪಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಇಮಿನಾ ಸುತ್ತೇನ ಗಹೇತಬ್ಬಂ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ –

    ‘‘Tayo satipaṭṭhānā yadariyo sevati, yadariyo sevamāno satthā gaṇamanusāsitumarahatī’’ti (ma. ni. 3.304, 311) ettha tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno paṭighānunayavītivattatā ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuttā. Tassattho – paṭṭhapetabbato paṭṭhānaṃ, pavattayitabbatoti attho. Kena paṭṭhapetabboti? Satiyā, satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānanti. ‘‘Cattāro satipaṭṭhānā bhāvitā bahulīkatā satta bojjhaṅge paripūrentī’’tiādīsu (ma. ni. 3.147) pana satiyeva ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuccati. Tassattho – patiṭṭhātīti paṭṭhānaṃ, upaṭṭhāti okkantitvā pakkhanditvā pavattatīti attho. Satiyeva paṭṭhānanti satipaṭṭhānaṃ. Atha vā saraṇaṭṭhena sati, upaṭṭhānaṭṭhena paṭṭhānaṃ. Iti sati ca sā paṭṭhānañcātipi satipaṭṭhānaṃ. Idamidha adhippetaṃ. Taṃ satipaṭṭhānaṃ. Bhāventoti vaḍḍhento. Ettha ca yaṃ tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno paṭighānunayavītivattatā ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuttaṃ, taṃ iminā suttena gahetabbaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘ತಯೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ ಯದರಿಯೋ ಸೇವತಿ, ಯದರಿಯೋ ಸೇವಮಾನೋ ಸತ್ಥಾ ಗಣಮನುಸಾಸಿತುಮರಹತೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೩೦೪, ೩೧೧) ಇತಿ ಖೋ ಪನೇತಂ ವುತ್ತಂ, ಕಿಞ್ಚೇತಂ ಪಟಿಚ್ಚ ವುತ್ತಂ। ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ಥಾ ಸಾವಕಾನಂ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ ಅನುಕಮ್ಪಕೋ ಹಿತೇಸೀ ಅನುಕಮ್ಪಂ ಉಪಾದಾಯ ‘‘ಇದಂ ವೋ ಹಿತಾಯ ಇದಂ ವೋ ಸುಖಾಯಾ’’ತಿ। ತಸ್ಸ ಸಾವಕಾ ನ ಸುಸ್ಸೂಸನ್ತಿ, ನ ಸೋತಂ ಓದಹನ್ತಿ, ನ ಅಞ್ಞಾ ಚಿತ್ತಂ ಉಪಟ್ಠಪೇನ್ತಿ, ವೋಕ್ಕಮ್ಮ ಚ ಸತ್ಥು ಸಾಸನಾ ವತ್ತನ್ತಿ। ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾಗತೋ ನ ಚೇವ ಅನತ್ತಮನೋ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಅನತ್ತಮನತಂ ಪಟಿಸಂವೇದೇತಿ , ಅನವಸ್ಸುತೋ ಚ ವಿಹರತಿ ಸತೋ ಸಮ್ಪಜಾನೋ। ಇದಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಠಮಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ। ಯದರಿಯೋ…ಪೇ॰… ಮರಹತಿ।

    ‘‘Tayo satipaṭṭhānā yadariyo sevati, yadariyo sevamāno satthā gaṇamanusāsitumarahatī’’ti (ma. ni. 3.304, 311) iti kho panetaṃ vuttaṃ, kiñcetaṃ paṭicca vuttaṃ. Idha, bhikkhave, satthā sāvakānaṃ dhammaṃ deseti anukampako hitesī anukampaṃ upādāya ‘‘idaṃ vo hitāya idaṃ vo sukhāyā’’ti. Tassa sāvakā na sussūsanti, na sotaṃ odahanti, na aññā cittaṃ upaṭṭhapenti, vokkamma ca satthu sāsanā vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato na ceva anattamano hoti, na ca anattamanataṃ paṭisaṃvedeti , anavassuto ca viharati sato sampajāno. Idaṃ, bhikkhave, paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ. Yadariyo…pe… marahati.

    ‘‘ಪುನ ಚಪರಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ಥಾ…ಪೇ॰… ಇದಂ ವೋ ಸುಖಾಯಾತಿ। ತಸ್ಸ ಏಕಚ್ಚೇ ಸಾವಕಾ ನ ಸುಸ್ಸೂಸನ್ತಿ…ಪೇ॰… ವತ್ತನ್ತಿ। ಏಕಚ್ಚೇ ಸಾವಕಾ ಸುಸ್ಸೂಸನ್ತಿ…ಪೇ॰… ನ ಚ ವೋಕ್ಕಮ್ಮ ಸತ್ಥು ಸಾಸನಾ ವತ್ತನ್ತಿ। ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾಗತೋ ನ ಚೇವ ಅನತ್ತಮನೋ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಅನತ್ತಮನತಂ ಪಟಿಸಂವೇದೇತಿ, ನ ಚ ಅತ್ತಮನೋ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಅತ್ತಮನತಂ ಪಟಿಸಂವೇದೇತಿ। ಅನತ್ತಮನತಾ ಚ ಅತ್ತಮನತಾ ಚ ತದುಭಯಂ ಅಭಿನಿವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಉಪೇಕ್ಖಕೋ ವಿಹರತಿ ಸತೋ ಸಮ್ಪಜಾನೋ। ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದುತಿಯಂ…ಪೇ॰…।

    ‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, satthā…pe… idaṃ vo sukhāyāti. Tassa ekacce sāvakā na sussūsanti…pe… vattanti. Ekacce sāvakā sussūsanti…pe… na ca vokkamma satthu sāsanā vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato na ceva anattamano hoti, na ca anattamanataṃ paṭisaṃvedeti, na ca attamano hoti, na ca attamanataṃ paṭisaṃvedeti. Anattamanatā ca attamanatā ca tadubhayaṃ abhinivajjetvā upekkhako viharati sato sampajāno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, dutiyaṃ…pe….

    ‘‘ಪುನ ಚಪರಂ…ಪೇ॰… ಇದಂ ವೋ ಸುಖಾಯಾತಿ। ತಸ್ಸ ಸಾವಕಾ ಸುಸ್ಸೂಸನ್ತಿ…ಪೇ॰… ವತ್ತನ್ತಿ। ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾಗತೋ ಅತ್ತಮನೋ ಚೇವ ಹೋತಿ, ಅತ್ತಮನತಞ್ಚ ಪಟಿಸಂವೇದೇತಿ, ಅನವಸ್ಸುತೋ ಚ ವಿಹರತಿ ಸತೋ ಸಮ್ಪಜಾನೋ। ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತತಿಯ’’ನ್ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೧೧)।

    ‘‘Puna caparaṃ…pe… idaṃ vo sukhāyāti. Tassa sāvakā sussūsanti…pe… vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato attamano ceva hoti, attamanatañca paṭisaṃvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajāno. Idaṃ vuccati, bhikkhave, tatiya’’nti (dī. ni. 3.311).

    ಏವಂ ಪಟಿಘಾನುನಯೇಹಿ ಅನವಸ್ಸುತತಾ ನಿಚ್ಚಂ ಉಪಟ್ಠಿತಸತಿತಾಯ ತದುಭಯಂ ವೀತಿವತ್ತತಾ ‘‘ಸತಿಪಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ। ಬುದ್ಧಾನಮೇವ ಕಿರ ನಿಚ್ಚಂ ಉಪಟ್ಠಿತಸತಿತಾ ಹೋತಿ, ನ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾದೀನನ್ತಿ।

    Evaṃ paṭighānunayehi anavassutatā niccaṃ upaṭṭhitasatitāya tadubhayaṃ vītivattatā ‘‘satipaṭṭhāna’’nti vuttā. Buddhānameva kira niccaṃ upaṭṭhitasatitā hoti, na paccekabuddhādīnanti.

    ವೇದನಾಸು ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾತಿಆದೀಸು ವೇದನಾದೀನಂ ಪುನ ವಚನೇ ಪಯೋಜನಂ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಯಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಯಥಾಯೋಗಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅಯಮ್ಪಿ ಸಾಧಾರಣತ್ಥೋ। ಸುಖಾದೀಸು ಅನೇಕಪ್ಪಭೇದಾಸು ವೇದನಾಸು ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಏಕೇಕವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾ। ಸರಾಗಾದಿಕೇ ಸೋಳಸಪ್ಪಭೇದೇ ಚಿತ್ತೇ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಏಕೇಕಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ। ಕಾಯವೇದನಾಚಿತ್ತಾನಿ ಠಪೇತ್ವಾ ಸೇಸತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮೇಸು ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಏಕೇಕಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಸುತ್ತನ್ತೇ ವುತ್ತನಯೇನ ನೀವರಣಾದಿಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಕಾಯೇತಿ ಏಕವಚನಂ, ಸರೀರಸ್ಸ ಏಕತ್ತಾ । ಚಿತ್ತೇತಿ ಏಕವಚನಂ, ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಭಾವಭೇದಾಭಾವತೋ ಜಾತಿಗ್ಗಹಣೇನ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಯಥಾ ಚ ವೇದನಾದಯೋ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ, ತಥಾನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ವೇದನಾಸು ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾ, ಚಿತ್ತೇ ಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ, ಧಮ್ಮೇಸು ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಕಥಂ ವೇದನಾ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ? ಸುಖಾ ತಾವ ವೇದನಾ ದುಕ್ಖತೋ, ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ಸಲ್ಲತೋ, ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ। ಯಥಾಹ –

    Vedanāsu vedanānupassanātiādīsu vedanādīnaṃ puna vacane payojanaṃ kāyānupassanāyaṃ vuttanayeneva yathāyogaṃ yojetvā veditabbaṃ. Ayampi sādhāraṇattho. Sukhādīsu anekappabhedāsu vedanāsu visuṃ visuṃ aniccādito ekekavedanānupassanā. Sarāgādike soḷasappabhede citte visuṃ visuṃ aniccādito ekekacittānupassanā. Kāyavedanācittāni ṭhapetvā sesatebhūmakadhammesu visuṃ visuṃ aniccādito ekekadhammānupassanā satipaṭṭhānasuttante vuttanayena nīvaraṇādidhammānupassanāti. Ettha ca kāyeti ekavacanaṃ, sarīrassa ekattā . Citteti ekavacanaṃ, cittassa sabhāvabhedābhāvato jātiggahaṇena katanti veditabbaṃ. Yathā ca vedanādayo anupassitabbā, tathānupassanto vedanāsu vedanānupassanā, citte cittānupassanā, dhammesu dhammānupassanāti veditabbā. Kathaṃ vedanā anupassitabbā? Sukhā tāva vedanā dukkhato, dukkhā vedanā sallato, adukkhamasukhā aniccato anupassitabbā. Yathāha –

    ‘‘ಯೋ ಸುಖಂ ದುಕ್ಖತೋ ಅದ್ದ, ದುಕ್ಖಮದ್ದಕ್ಖಿ ಸಲ್ಲತೋ।

    ‘‘Yo sukhaṃ dukkhato adda, dukkhamaddakkhi sallato;

    ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಂ ಸನ್ತಂ, ಅದ್ದಕ್ಖಿ ನಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ।

    Adukkhamasukhaṃ santaṃ, addakkhi naṃ aniccato;

    ಸ ವೇ ಸಮ್ಮದ್ದಸೋ ಭಿಕ್ಖು, ಪರಿಜಾನಾತಿ ವೇದನಾ’’ತಿ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೫೩)।

    Sa ve sammaddaso bhikkhu, parijānāti vedanā’’ti. (saṃ. ni. 4.253);

    ಸಬ್ಬಾ ಏವ ಚೇತಾ ದುಕ್ಖತೋಪಿ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ವೇದಯಿತಂ, ತಂ ದುಕ್ಖಸ್ಮಿನ್ತಿ ವದಾಮೀ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೪.೨೫೯)। ಸುಖದುಕ್ಖತೋಪಿ ಚ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ। ಯಥಾಹ ‘‘ಸುಖಾ ವೇದನಾ ಠಿತಿಸುಖಾ, ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಾ। ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ಠಿತಿದುಕ್ಖಾ, ವಿಪರಿಣಾಮಸುಖಾ। ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ವೇದನಾ ಞಾಣಸುಖಾ, ಅಞ್ಞಾಣದುಕ್ಖಾ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೬೫)। ಅಪಿ ಚ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಸತ್ತವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನಾಪಿ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ। ಚಿತ್ತಧಮ್ಮೇಸುಪಿ ಚಿತ್ತಂ ತಾವ ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಸಹಜಾತಭೂಮಿಕಮ್ಮವಿಪಾಕಕಿರಿಯಾದಿನಾನತ್ತಭೇದಾನಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಸತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾನಂ ಸರಾಗಾದಿಸೋಳಸಭೇದಾನಞ್ಚ ವಸೇನ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಂ। ಧಮ್ಮಾ ಸಲಕ್ಖಣಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣಾನಂ ಸುಞ್ಞತಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಸತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾನಂ ಸನ್ತಾಸನ್ತಾದೀನಞ್ಚ ವಸೇನ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ।

    Sabbā eva cetā dukkhatopi anupassitabbā. Vuttañhetaṃ ‘‘yaṃ kiñci vedayitaṃ, taṃ dukkhasminti vadāmī’’ti (saṃ. ni. 4.259). Sukhadukkhatopi ca anupassitabbā. Yathāha ‘‘sukhā vedanā ṭhitisukhā, vipariṇāmadukkhā. Dukkhā vedanā ṭhitidukkhā, vipariṇāmasukhā. Adukkhamasukhā vedanā ñāṇasukhā, aññāṇadukkhā’’ti (ma. ni. 1.465). Api ca aniccādisattavipassanāvasenāpi anupassitabbā. Cittadhammesupi cittaṃ tāva ārammaṇādhipatisahajātabhūmikammavipākakiriyādinānattabhedānaṃ aniccādisattānupassanānaṃ sarāgādisoḷasabhedānañca vasena anupassitabbaṃ. Dhammā salakkhaṇasāmaññalakkhaṇānaṃ suññatadhammassa aniccādisattānupassanānaṃ santāsantādīnañca vasena anupassitabbā.

    ಇಮೇ ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾಚಿತ್ತೇಸು ಲಬ್ಭನ್ತಿ। ಅಞ್ಞೇನೇವ ಹಿ ಚಿತ್ತೇನ ಕಾಯಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ಅಞ್ಞೇನ ವೇದನಂ, ಅಞ್ಞೇನ ಚಿತ್ತಂ, ಅಞ್ಞೇನ ಧಮ್ಮೇ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಏಕಚಿತ್ತೇಯೇವ ಲಬ್ಭನ್ತೀತಿ। ಆದಿತೋ ಹಿ ಕಾಯಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಆಗತಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸತಿ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ, ತಾಯ ಸತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ ನಾಮ। ವಿಪಸ್ಸನಂ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪೇತ್ವಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗಂ ಪತ್ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸತಿ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ, ತಾಯ ಸತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ ನಾಮ।

    Ime cattāro satipaṭṭhānā pubbabhāge nānācittesu labbhanti. Aññeneva hi cittena kāyaṃ pariggaṇhāti, aññena vedanaṃ, aññena cittaṃ, aññena dhamme pariggaṇhāti, lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhantīti. Ādito hi kāyaṃ pariggaṇhitvā āgatassa vipassanāsampayuttā sati kāyānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo kāyānupassī nāma. Vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyamaggaṃ pattassa maggakkhaṇe maggasampayuttā sati kāyānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo kāyānupassī nāma.

    ವೇದನಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಧಮ್ಮೇ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಆಗತಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸತಿ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ, ತಾಯ ಸತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ ನಾಮ। ವಿಪಸ್ಸನಂ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪೇತ್ವಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗಂ ಪತ್ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸತಿ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ, ತಾಯ ಸತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ ನಾಮ, ಏವಂ ತಾವ ದೇಸನಾ ಪುಗ್ಗಲೇ ತಿಟ್ಠತಿ, ಕಾಯೇ ಪನ ‘‘ಸುಭ’’ನ್ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಪ್ಪಹಾನಾ ಕಾಯಪರಿಗ್ಗಾಹಿಕಾ ಸತಿ ಮಗ್ಗೇನ ಸಮಿಜ್ಝತೀತಿ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ। ವೇದನಾಯ ‘‘ಸುಖ’’ನ್ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಪ್ಪಹಾನಾ ವೇದನಾಪರಿಗ್ಗಾಹಿಕಾ ಸತಿ ಮಗ್ಗೇನ ಸಮಿಜ್ಝತೀತಿ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ। ಚಿತ್ತೇ ‘‘ನಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಪ್ಪಹಾನಾ ಚಿತ್ತಪರಿಗ್ಗಾಹಿಕಾ ಸತಿ ಮಗ್ಗೇನ ಸಮಿಜ್ಝತೀತಿ ಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ। ಧಮ್ಮೇಸು ‘‘ಅತ್ತಾ’’ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಪ್ಪಹಾನಾ ಧಮ್ಮಪರಿಗ್ಗಾಹಿಕಾ ಸತಿ ಮಗ್ಗೇನ ಸಮಿಜ್ಝತೀತಿ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ। ಇತಿ ಏಕಾವ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸತಿ ಚತುಕಿಚ್ಚಸಾಧಕಟ್ಠೇನ ಚತ್ತಾರಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ। ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಏಕಚಿತ್ತೇಯೇವ ಲಬ್ಭನ್ತೀ’’ತಿ।

    Vedanaṃ pariggaṇhitvā cittaṃ pariggaṇhitvā dhamme pariggaṇhitvā āgatassa vipassanāsampayuttā sati dhammānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo dhammānupassī nāma. Vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyamaggaṃ pattassa maggakkhaṇe maggasampayuttā sati dhammānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo dhammānupassī nāma, evaṃ tāva desanā puggale tiṭṭhati, kāye pana ‘‘subha’’nti vipallāsappahānā kāyapariggāhikā sati maggena samijjhatīti kāyānupassanā nāma. Vedanāya ‘‘sukha’’nti vipallāsappahānā vedanāpariggāhikā sati maggena samijjhatīti vedanānupassanā nāma. Citte ‘‘nicca’’nti vipallāsappahānā cittapariggāhikā sati maggena samijjhatīti cittānupassanā nāma. Dhammesu ‘‘attā’’ti vipallāsappahānā dhammapariggāhikā sati maggena samijjhatīti dhammānupassanā nāma. Iti ekāva maggasampayuttā sati catukiccasādhakaṭṭhena cattāri nāmāni labhati. Tena vuttaṃ ‘‘lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhantī’’ti.

    ಪುನ ಉಪಕಾರವಸೇನ ಚ ಅಪರಿಹೀನವಸೇನ ಚ ಗುಣವಸೇನ ಚ ಅಪರೇ ತಯೋ ಚತುಕ್ಕಾ ವುತ್ತಾ। ತತ್ಥ ಅಸತಿಪರಿವಜ್ಜನಾಯಾತಿ ನ ಸತಿ ಅಸತಿ, ಸತಿ ಏತ್ಥ ನತ್ಥೀತಿ ವಾ ಅಸತಿ, ಮುಟ್ಠಸ್ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಪರಿವಜ್ಜನಾಯಾತಿ ಸಮನ್ತತೋ ವಜ್ಜನೇನ। ಭತ್ತನಿಕ್ಖಿತ್ತಕಾಕಸದಿಸೇ ಹಿ ಮುಟ್ಠಸತಿಪುಗ್ಗಲೇ ಪರಿವಜ್ಜನೇನ ಉಪಟ್ಠಿತಸತಿಪುಗ್ಗಲಸೇವನೇನ ಠಾನನಿಸಜ್ಜಾದೀಸು ಸತಿಸಮುಟ್ಠಾಪನತ್ಥಂ ನಿನ್ನಪೋಣಪಬ್ಭಾರಚಿತ್ತತಾಯ ಚ ಸತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ। ಸತಿಕರಣೀಯಾನಂ ಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಸತಿಯಾ ಕಾತಬ್ಬಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ। ಕತತ್ತಾತಿ ಕತಭಾವೇನ। ಚತುನ್ನಂ ಮಗ್ಗಾನಂ ಕತತ್ತಾ, ಭಾವಿತತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸತಿಪರಿಬನ್ಧಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಹತತ್ತಾತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಂ ನಾಸಿತಭಾವೇನ। ಸತಿನಿಮಿತ್ತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅಸಮ್ಮುಟ್ಠತ್ತಾತಿ ಸತಿಯಾ ಕಾರಣಾನಂ ಕಾಯಾದಿಆರಮ್ಮಣಾನಂ ಅನಟ್ಠಭಾವೇನ।

    Puna upakāravasena ca aparihīnavasena ca guṇavasena ca apare tayo catukkā vuttā. Tattha asatiparivajjanāyāti na sati asati, sati ettha natthīti vā asati, muṭṭhassatiyā etaṃ adhivacanaṃ. Parivajjanāyāti samantato vajjanena. Bhattanikkhittakākasadise hi muṭṭhasatipuggale parivajjanena upaṭṭhitasatipuggalasevanena ṭhānanisajjādīsu satisamuṭṭhāpanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittatāya ca sati uppajjati. Satikaraṇīyānaṃ dhammānanti satiyā kātabbānaṃ dhammānaṃ. Katattāti katabhāvena. Catunnaṃ maggānaṃ katattā, bhāvitattāti attho. Satiparibandhānaṃ dhammānaṃ hatattāti kāmacchandādīnaṃ nāsitabhāvena. Satinimittānaṃ dhammānaṃ asammuṭṭhattāti satiyā kāraṇānaṃ kāyādiārammaṇānaṃ anaṭṭhabhāvena.

    ಸತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾತಿ ಸತಿಯಾ ಸಮ್ಮಾ ಆಗತತ್ತಾ ಅಪರಿಹೀನತ್ತಾ ಚ। ವಸಿತತ್ತಾತಿ ವಸಿಭಾವಪ್ಪತ್ತೇನ। ಪಾಗುಞ್ಞತಾಯಾತಿ ಪಗುಣಭಾವೇನ। ಅಪಚ್ಚೋರೋಹಣತಾಯಾತಿ ಅನಿವತ್ತನಭಾವೇನ ಅಪಚ್ಚೋಸಕ್ಕನಭಾವೇನ।

    Satiyāsamannāgatattāti satiyā sammā āgatattā aparihīnattā ca. Vasitattāti vasibhāvappattena. Pāguññatāyāti paguṇabhāvena. Apaccorohaṇatāyāti anivattanabhāvena apaccosakkanabhāvena.

    ಸತ್ತತ್ತಾತಿ ಸಭಾವೇನ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ। ಸನ್ತತ್ತಾತಿ ನಿಬ್ಬುತಸಭಾವತ್ತಾ। ಸಮಿತತ್ತಾತಿ ಕಿಲೇಸಾನಂ ವೂಪಸಮಿತಭಾವತ್ತಾ। ಸನ್ತಧಮ್ಮಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾತಿ ಸಪ್ಪುರಿಸಧಮ್ಮೇಹಿ ಅಪರಿಹೀನತ್ತಾ। ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿಆದಯೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯಾ ಏವ। ಸರಣಕವಸೇನ ಸತಿ, ಇದಂ ಸತಿಯಾ ಸಭಾವಪದಂ। ಪುನಪ್ಪುನಂ ಸರಣತೋ ಅನುಸ್ಸರಣವಸೇನ ಅನುಸ್ಸತಿ। ಅಭಿಮುಖಂ ಗನ್ತ್ವಾ ವಿಯ ಸರಣತೋ ಪಟಿಸರಣವಸೇನ ಪಟಿಸ್ಸತಿ। ಉಪಸಗ್ಗವಸೇನ ವಾ ವಡ್ಢಿತಮತ್ತಮೇವ। ಸರಣಾಕಾರೋ ಸರಣತಾ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಸರಣತಾತಿ ತಿಣ್ಣಂ ಸರಣಾನಮ್ಪಿ ನಾಮಂ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಪಟಿಸೇಧೇತುಂ ಪುನ ಸತಿಗ್ಗಹಣಂ ಕತಂ। ಸತಿಸಙ್ಖಾತಾ ಸರಣತಾತಿ ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ। ಸುತಪರಿಯತ್ತಸ್ಸ ಧಾರಣಭಾವತೋ ಧಾರಣತಾ। ಅನುಪವಿಸನಸಙ್ಖಾತೇನ ಓಗಾಹನಟ್ಠೇನ ಅಪಿಲಾಪನಭಾವೋ ಅಪಿಲಾಪನತಾ। ಯಥಾ ಹಿ ಉದಕೇ ಲಾಬುಕಟಾಹಾದೀನಿ ಪಲವನ್ತಿ, ನ ಅನುಪವಿಸನ್ತಿ, ನ ತಥಾ ಆರಮ್ಮಣೇ ಸತಿ। ಆರಮ್ಮಣಞ್ಹಿ ಏಸಾ ಅನುಪವಿಸತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಅಪಿಲಾಪನತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ। ಚಿರಕತಚಿರಭಾಸಿತಾನಂ ನ ಸಮ್ಮುಸ್ಸನಭಾವತೋ ಅಸಮ್ಮುಸ್ಸನತಾ। ಉಪಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣೇ ಜೋತನಲಕ್ಖಣೇ ಚ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ಸತಿಸಙ್ಖಾತಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಸತಿನ್ದ್ರಿಯಂ। ಪಮಾದೇ ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ಸತಿಬಲಂ। ಯಾಥಾವಸತಿ ನಿಯ್ಯಾನಸತಿ ಕುಸಲಸತೀತಿ ಸಮ್ಮಾಸತಿ। ಬುಜ್ಝನಕಸ್ಸ ಅಙ್ಗೋತಿ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೋ, ಪಸಟ್ಠೋ ಸುನ್ದರೋ ವಾ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೋ ಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೋ, ಸತಿಯೇವ ಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೋ ಸತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೋ।

    Sattattāti sabhāvena vijjamānattā. Santattāti nibbutasabhāvattā. Samitattāti kilesānaṃ vūpasamitabhāvattā. Santadhammasamannāgatattāti sappurisadhammehi aparihīnattā. Buddhānussatiādayo heṭṭhā vuttanayā eva. Saraṇakavasena sati, idaṃ satiyā sabhāvapadaṃ. Punappunaṃ saraṇato anussaraṇavasena anussati. Abhimukhaṃ gantvā viya saraṇato paṭisaraṇavasena paṭissati. Upasaggavasena vā vaḍḍhitamattameva. Saraṇākāro saraṇatā. Yasmā pana saraṇatāti tiṇṇaṃ saraṇānampi nāmaṃ, tasmā taṃ paṭisedhetuṃ puna satiggahaṇaṃ kataṃ. Satisaṅkhātā saraṇatāti ayañhettha attho. Sutapariyattassa dhāraṇabhāvato dhāraṇatā. Anupavisanasaṅkhātena ogāhanaṭṭhena apilāpanabhāvo apilāpanatā. Yathā hi udake lābukaṭāhādīni palavanti, na anupavisanti, na tathā ārammaṇe sati. Ārammaṇañhi esā anupavisati, tasmā ‘‘apilāpanatā’’ti vuttā. Cirakatacirabhāsitānaṃ na sammussanabhāvato asammussanatā. Upaṭṭhānalakkhaṇe jotanalakkhaṇe ca indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, satisaṅkhātaṃ indriyaṃ satindriyaṃ. Pamāde na kampatīti satibalaṃ. Yāthāvasati niyyānasati kusalasatīti sammāsati. Bujjhanakassa aṅgoti bojjhaṅgo, pasaṭṭho sundaro vā bojjhaṅgo sambojjhaṅgo, satiyeva sambojjhaṅgo satisambojjhaṅgo.

    ಏಕಾಯನಮಗ್ಗೋತಿ ಏಕಮಗ್ಗೋ, ಅಯಂ ಮಗ್ಗೋ ನ ದ್ವೇಧಾಪಥಭೂತೋತಿ ಏವಮತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅಥ ವಾ ಏಕೇನ ಅಯಿತಬ್ಬೋತಿ ಏಕಾಯನೋ। ಏಕೇನಾತಿ ಗಣಸಙ್ಗಣಿಕಂ ಪಹಾಯ ವೂಪಕಟ್ಠೇನ ಪವಿವಿತ್ತಚಿತ್ತೇನ। ಅಯಿತಬ್ಬೋ ಪಟಿಪಜ್ಜಿತಬ್ಬೋ, ಅಯನ್ತಿ ವಾ ಏತೇನಾತಿ ಅಯನೋ, ಸಂಸಾರತೋ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅತ್ಥೋ । ಏಕಸ್ಸ ಅಯನೋ ಏಕಾಯನೋ। ಏಕಸ್ಸಾತಿ ಸೇಟ್ಠಸ್ಸ। ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಂ ಸೇಟ್ಠೋವ ಭಗವಾ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಭಗವತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ತೇನ ಅಞ್ಞೇಪಿ ಅಯನ್ತಿ, ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಭಗವತೋವ ಸೋ ಅಯನೋ ತೇನ ಉಪ್ಪಾದಿತತ್ತಾ। ಯಥಾಹ ‘‘ಸೋ ಹಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಭಗವಾ ಅನುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದೇತಾ’’ತಿಆದಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೧.೨೧೫; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೩.೫; ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೭೯)। ಅಯತೀತಿ ವಾ ಅಯನೋ, ಗಚ್ಛತಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏಕಸ್ಮಿಂ ಅಯನೋ ಏಕಾಯನೋ। ಇಮಸ್ಮಿಂಯೇವ ಧಮ್ಮವಿನಯೇ ಪವತ್ತತಿ, ನ ಅಞ್ಞತ್ಥಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಯಥಾಹ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಖೋ, ಸುಭದ್ದ, ಧಮ್ಮವಿನಯೇ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ ಉಪಲಬ್ಭತೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೨೧೪)। ದೇಸನಾಭೇದೋಯೇವ ಹೇಸೋ, ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಏಕೋವ। ಅಪಿ ಚ ಏಕಂ ಅಯತೀತಿ ಏಕಾಯನೋ। ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾಮುಖಭಾವನಾನಯೇನ ಪವತ್ತೋಪಿ ಅಪರಭಾಗೇ ಏಕಂ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ಗಚ್ಛತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಯಥಾಹ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಸಹಮ್ಪತಿ –

    Ekāyanamaggoti ekamaggo, ayaṃ maggo na dvedhāpathabhūtoti evamattho daṭṭhabbo. Atha vā ekena ayitabboti ekāyano. Ekenāti gaṇasaṅgaṇikaṃ pahāya vūpakaṭṭhena pavivittacittena. Ayitabbo paṭipajjitabbo, ayanti vā etenāti ayano, saṃsārato nibbānaṃ gacchatīti attho . Ekassa ayano ekāyano. Ekassāti seṭṭhassa. Sabbasattānaṃ seṭṭhova bhagavā, tasmā ‘‘bhagavato’’ti vuttaṃ hoti. Kiñcāpi hi tena aññepi ayanti, evaṃ santepi bhagavatova so ayano tena uppāditattā. Yathāha ‘‘so hi brāhmaṇa bhagavā anuppannassa maggassa uppādetā’’tiādi (saṃ. ni. 1.215; paṭi. ma. 3.5; ma. ni. 3.79). Ayatīti vā ayano, gacchati pavattatīti attho. Ekasmiṃ ayano ekāyano. Imasmiṃyeva dhammavinaye pavattati, na aññatthāti vuttaṃ hoti. Yathāha ‘‘imasmiṃ kho, subhadda, dhammavinaye ariyo aṭṭhaṅgiko maggo upalabbhatī’’ti (dī. ni. 2.214). Desanābhedoyeva heso, atthato pana ekova. Api ca ekaṃ ayatīti ekāyano. Pubbabhāge nānāmukhabhāvanānayena pavattopi aparabhāge ekaṃ nibbānameva gacchatīti vuttaṃ hoti. Yathāha brahmā sahampati –

    ‘‘ಏಕಾಯನಂ ಜಾತಿಖಯನ್ತದಸ್ಸೀ, ಮಗ್ಗಂ ಪಜಾನಾತಿ ಹಿತಾನುಕಮ್ಪೀ।

    ‘‘Ekāyanaṃ jātikhayantadassī, maggaṃ pajānāti hitānukampī;

    ಏತೇನ ಮಗ್ಗೇನ ತರಿಂಸು ಪುಬ್ಬೇ, ತರಿಸ್ಸನ್ತಿ ಯೇ ಚ ತರನ್ತಿ ಓಘ’’ನ್ತಿ॥ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೩೮೪, ೪೦೯)।

    Etena maggena tariṃsu pubbe, tarissanti ye ca taranti ogha’’nti. (saṃ. ni. 5.384, 409);

    ಮಗ್ಗೋತಿ ಕೇನಟ್ಠೇನ ಮಗ್ಗೋ? ನಿಬ್ಬಾನಂ ಗಮನಟ್ಠೇನ, ನಿಬ್ಬಾನತ್ಥಿಕೇಹಿ ಮಗ್ಗನೀಯಟ್ಠೇನ ಚ। ಉಪೇತೋತಿ ಆಸನ್ನಂ ಗತೋ। ಸಮುಪೇತೋತಿ ತತೋ ಆಸನ್ನತರಂ ಗತೋ। ಉಭಯೇನಪಿ ಸತಿಯಾ ಅಪರಿಹೀನೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉಪಗತೋತಿ ಉಪಗನ್ತ್ವಾ ಠಿತೋ। ಸಮುಪಗತೋತಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಹುತ್ವಾ ಠಿತೋ। ‘‘ಉಪಾಗತೋ ಸಮುಪಾಗತೋ’’ತಿಪಿ ಪಾಳಿ। ಉಭಯೇನಾಪಿ ಸತಿಸಮೀಪಂ ಆಗತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಉಪಪನ್ನೋತಿ ಅವಿಯೋಗಾಪನ್ನೋ। ಸಮುಪಪನ್ನೋತಿ ಪರಿಪುಣ್ಣೋ। ಸಮನ್ನಾಗತೋತಿ ಅವಿಕಲೋ ವಿಜ್ಜಮಾನೋ। ‘‘ಉಪೇತೋ ಸಮುಪೇತೋತಿ ದ್ವೀಹಿ ಪದೇಹಿ ಪವತ್ತಂ ಕಥಿತಂ। ಉಪಗತೋ ಸಮುಪಗತೋತಿ ದ್ವೀಹಿ ಪದೇಹಿ ಪಟಿವೇಧೋ। ಉಪಪನ್ನೋ ಸಮುಪಪನ್ನೋ ಸಮನ್ನಾಗತೋತಿ ತೀಹಿ ಪದೇಹಿ ಪಟಿಲಾಭೋ ಕಥಿತೋ’’ತಿ ಏವಮೇಕೇ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ।

    Maggoti kenaṭṭhena maggo? Nibbānaṃ gamanaṭṭhena, nibbānatthikehi magganīyaṭṭhena ca. Upetoti āsannaṃ gato. Samupetoti tato āsannataraṃ gato. Ubhayenapi satiyā aparihīnoti attho. Upagatoti upagantvā ṭhito. Samupagatoti sampayutto hutvā ṭhito. ‘‘Upāgato samupāgato’’tipi pāḷi. Ubhayenāpi satisamīpaṃ āgatoti attho. Upapannoti aviyogāpanno. Samupapannoti paripuṇṇo. Samannāgatoti avikalo vijjamāno. ‘‘Upeto samupetoti dvīhi padehi pavattaṃ kathitaṃ. Upagato samupagatoti dvīhi padehi paṭivedho. Upapanno samupapanno samannāgatoti tīhi padehi paṭilābho kathito’’ti evameke vaṇṇayanti.

    ಲೋಕೇ ವಾ ಸಾ ವಿಸತ್ತಿಕಾತಿ ಯಾ ಏಸಾ ಅನೇಕಪ್ಪಕಾರೇನ ವುತ್ತಾ ವಿಸತ್ತಿಕಾ, ಸಾ ಖನ್ಧಲೋಕೇ ಏವ, ನ ಅಞ್ಞತ್ರ ಖನ್ಧೇಹಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಲೋಕೇ ವಾ ತಂ ವಿಸತ್ತಿಕನ್ತಿ ಖನ್ಧಲೋಕೇ ಏವ ಪವತ್ತಂ ಏತಂ ವಿಸತ್ತಿಕಸಙ್ಖಾತಂ ತಣ್ಹಂ। ತರತಿ ಕಾಮೇ ಪರಿವಜ್ಜೇನ್ತೋ। ಉತ್ತರತಿ ಕಿಲೇಸೇ ಪಜಹನ್ತೋ। ಪತರತಿ ತೇಸಂ ಪತಿಟ್ಠಾಹೇತುಂ ಛಿನ್ದನ್ತೋ। ಸಮತಿಕ್ಕಮತಿ ಸಂಸಾರಂ ಅತಿಕ್ಕಮನ್ತೋ। ವೀತಿವತ್ತತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಅಭಬ್ಬುಪ್ಪತ್ತಿಕಂ ಕರೋನ್ತೋ। ಅಥ ವಾ ತರತಿ ಉತ್ತರತಿ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನೇನ। ಪತರತಿ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನೇನ। ಸಮತಿಕ್ಕಮತಿ ಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನೇನ। ಅಥ ವಾ ತರತಿ ಸೀಲೇನ। ಉತ್ತರತಿ ಸಮಾಧಿನಾ। ಪತರತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ। ಸಮತಿಕ್ಕಮತಿ ಮಗ್ಗೇನ। ವೀತಿವತ್ತತಿ ಫಲೇನಾತಿ ಏವಮಾದಿನಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।

    Loke vā sā visattikāti yā esā anekappakārena vuttā visattikā, sā khandhaloke eva, na aññatra khandhehi pavattatīti attho. Loke vā taṃ visattikanti khandhaloke eva pavattaṃ etaṃ visattikasaṅkhātaṃ taṇhaṃ. Tarati kāme parivajjento. Uttarati kilese pajahanto. Patarati tesaṃ patiṭṭhāhetuṃ chindanto. Samatikkamati saṃsāraṃ atikkamanto. Vītivattati paṭisandhiabhabbuppattikaṃ karonto. Atha vā tarati uttarati kāyānupassanena. Patarati vedanānupassanena. Samatikkamati cittānupassanena. Atha vā tarati sīlena. Uttarati samādhinā. Patarati vipassanāya. Samatikkamati maggena. Vītivattati phalenāti evamādinā yojetabbaṃ.

    ೪. ಚತುತ್ಥಗಾಥಾಯ ಅಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಯೋ ಏಕಂ ಸಾಲಿಖೇತ್ತಾದಿಖೇತ್ತಂ ವಾ ಘರವತ್ಥಾದಿವತ್ಥುಂ ವಾ ಕಹಾಪಣಸಙ್ಖಾತಂ ಹಿರಞ್ಞಂ ವಾ ಗೋಅಸ್ಸಾದಿಭೇದಂ ಗವಾಸ್ಸಂ ವಾ ಅನ್ತೋಜಾತಾದಿದಾಸೇ ವಾ ಭತಕಾದಿಕಮ್ಮಕರೇ ವಾ ಇತ್ಥಿಸಞ್ಞಿತಾ ಥಿಯೋ ವಾ ಞಾತಿಬನ್ಧವಾದಿಬನ್ಧೂ ವಾ ಅಞ್ಞೇ ವಾ ಮನಾಪಿಯರೂಪಾದಿಕೇ ಪುಥುಕಾಮೇ ಅನುಗಿಜ್ಝತೀತಿ। ಸಾಲಿಕ್ಖೇತ್ತನ್ತಿ ಯತ್ಥ ಸಾಲಿಯೋ ವಿರುಹನ್ತಿ। ವೀಹಿಕ್ಖೇತ್ತಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ವೀಹೀತಿ ಅವಸೇಸವೀಹಯೋ। ಮೋದಯತೀತಿ ಮುಗ್ಗೋ। ಘರವತ್ಥುನ್ತಿ ಘರಪತಿಟ್ಠಾಪನತ್ಥಂ ಕತಾಕತಭೂಮಿಭಾಗೋ। ಕೋಟ್ಠಕವತ್ಥಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಕೋಟ್ಠಕೋತಿ ದ್ವಾರಕೋಟ್ಠಾದಿ। ಪುರೇತಿ ಘರಸ್ಸ ಪುರತೋ। ಪಚ್ಛಾತಿ ಘರಸ್ಸ ಪಚ್ಛತೋ। ಏತ್ಥ ಆರಾಮೇನ್ತಿ ಚಿತ್ತಂ ತೋಸೇನ್ತೀತಿ ಆರಾಮೋ, ಪುಪ್ಫೇನಪಿ ಫಲೇನಪಿ ಛಾಯಾಯಪಿ ದಕೇನಪಿ ರಮನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।

    4. Catutthagāthāya ayaṃ saṅkhepattho – yo ekaṃ sālikhettādikhettaṃ vā gharavatthādivatthuṃ vā kahāpaṇasaṅkhātaṃ hiraññaṃ vā goassādibhedaṃ gavāssaṃ vā antojātādidāse vā bhatakādikammakare vā itthisaññitā thiyo vā ñātibandhavādibandhū vā aññe vā manāpiyarūpādike puthukāme anugijjhatīti. Sālikkhettanti yattha sāliyo viruhanti. Vīhikkhettādīsupi eseva nayo. Vīhīti avasesavīhayo. Modayatīti muggo. Gharavatthunti gharapatiṭṭhāpanatthaṃ katākatabhūmibhāgo. Koṭṭhakavatthādīsupi eseva nayo. Koṭṭhakoti dvārakoṭṭhādi. Pureti gharassa purato. Pacchāti gharassa pacchato. Ettha ārāmenti cittaṃ tosentīti ārāmo, pupphenapi phalenapi chāyāyapi dakenapi ramantīti attho.

    ಪಸುಕಾದಯೋತಿ ಏಳಕಾದಯೋ। ಅನ್ತೋಜಾತಕೋತಿ ಅನ್ತೋಘರದಾಸಿಯಾ ಕುಚ್ಛಿಮ್ಹಿ ಜಾತೋ। ಧನಕ್ಕೀತಕೋತಿ ಧನೇನ ಕೀಣಿತ್ವಾ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಗಹಿತೋ। ಸಾಮಂ ವಾತಿ ಸಯಂ ವಾ। ದಾಸಬ್ಯನ್ತಿ ದಾಸಸ್ಸ ಭಾವೋ ದಾಸಬ್ಯಂ, ತಂ ದಾಸಬ್ಯಂ। ಉಪೇತೀತಿ ಉಪಗಚ್ಛತಿ। ಅಕಾಮಕೋ ವಾತಿ ಅತ್ತನೋ ಅರುಚಿಯಾ ವಾ ಕರಮರಾನೀತೋ।

    Pasukādayoti eḷakādayo. Antojātakoti antogharadāsiyā kucchimhi jāto. Dhanakkītakoti dhanena kīṇitvā parivattetvā gahito. Sāmaṃ vāti sayaṃ vā. Dāsabyanti dāsassa bhāvo dāsabyaṃ, taṃ dāsabyaṃ. Upetīti upagacchati. Akāmako vāti attano aruciyā vā karamarānīto.

    ತೇ ಚತ್ತಾರೋ ಪುನಪಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಆಮಾಯ ದಾಸಾಪಿ ಭವನ್ತಿ ಹೇಕೇ’’ತಿ ಆಹ। ಆಮಾಯ ದಾಸಾತಿ ಅನ್ತೋಜಾತದಾಸಾ। ‘‘ಯತ್ಥ ದಾಸೋ ಆಮಜಾತೋ ಠಿತೋ ಥುಲ್ಲಾನಿ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏತೇವ ವುತ್ತಾ। ಧನೇನ ಕೀತಾತಿ ಧನದಾಸಾ। ಸಾಮಞ್ಚ ಏಕೇತಿ ಸಯಂ ದಾಸಾ। ಭಯಾಪಣುನ್ನಾತಿ ಅಕಾಮದಾಸಾ। ಭಯೇನ ಪಣುನ್ನಾ ಖಿಪಿತಾ।

    Te cattāro punapi dassetuṃ ‘‘āmāya dāsāpi bhavanti heke’’ti āha. Āmāya dāsāti antojātadāsā. ‘‘Yattha dāso āmajāto ṭhito thullāni gacchatī’’ti etthāpi eteva vuttā. Dhanena kītāti dhanadāsā. Sāmañca eketi sayaṃ dāsā. Bhayāpaṇunnāti akāmadāsā. Bhayena paṇunnā khipitā.

    ಭತಕಾತಿ ಭತಿಯಾ ಜೀವನಕಾ। ಕಸಿಕಮ್ಮಾದಿಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತೀತಿ ಕಮ್ಮಕರಾ। ಉಪಜೀವಿನೋತಿ ಸಮ್ಮನ್ತನಾದಿನಾ ಉಪಗನ್ತ್ವಾ ನಿಸ್ಸಯಂ ಕತ್ವಾ ಜೀವನ್ತೀತಿ ಉಪಜೀವಿನೋ।

    Bhatakāti bhatiyā jīvanakā. Kasikammādikammaṃ karontīti kammakarā. Upajīvinoti sammantanādinā upagantvā nissayaṃ katvā jīvantīti upajīvino.

    ಇತ್ಥೀತಿ ಥಿಯತಿ ಏತಿಸ್ಸಂ ಗಬ್ಭೋತಿ ಇತ್ಥೀ। ಪರಿಗ್ಗಹೋತಿ ಸಹಾಯೀ ಸಸ್ಸಾಮಿಕಾ। ಮಾತಾಪಿತಿಬನ್ಧವಾಪಿ ಞಾತಿಬನ್ಧು। ಸಗೋತ್ತೋ ಗೋತ್ತಬನ್ಧು। ಏಕಾಚರಿಯಕುಲೇ ವಾ ಏಕಜಾತಿಮನ್ತಂ ವಾ ಉಗ್ಗಹಿತಮನ್ತೋ ಮನ್ತಬನ್ಧು। ಧನುಸಿಪ್ಪಾದಿಸದ್ಧಿಂ ಉಗ್ಗಹಿತಕೋ ಸಿಪ್ಪಬನ್ಧು। ‘‘ಮಿತ್ತಬನ್ಧವಾತಿಪಿ ಬನ್ಧೂ’’ತಿ ಕತ್ಥಚಿ ಪೋತ್ಥಕೇ ಪಾಠೋ ದಿಸ್ಸತಿ।

    Itthīti thiyati etissaṃ gabbhoti itthī. Pariggahoti sahāyī sassāmikā. Mātāpitibandhavāpi ñātibandhu. Sagotto gottabandhu. Ekācariyakule vā ekajātimantaṃ vā uggahitamanto mantabandhu. Dhanusippādisaddhiṃ uggahitako sippabandhu. ‘‘Mittabandhavātipi bandhū’’ti katthaci potthake pāṭho dissati.

    ಗಿಜ್ಝತೀತಿ ಕಿಲೇಸಕಾಮೇನ ಪತ್ಥೇತಿ। ಅನುಗಿಜ್ಝತೀತಿ ಅನು ಅನು ಗಿಜ್ಝತಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪತ್ಥೇತಿ। ಪಲಿಗಿಜ್ಝತೀತಿ ಸಮನ್ತತೋ ಪತ್ಥೇತಿ। ಪಲಿಬಜ್ಝತೀತಿ ವಿಸೇಸೇನ ಪತ್ಥೇತಿ। ‘‘ಓಳಾರಿಕತ್ತೇನ ನಿಮಿತ್ತಗ್ಗಾಹವಸೇನ ಗಿಜ್ಝತಿ, ಅನುಗಿಜ್ಝತಿ, ಅನುಬ್ಯಞ್ಜನಗ್ಗಾಹವಸೇನ ಪಲಿಗಿಜ್ಝತಿ, ಪಲಿಬಜ್ಝತೀ’’ತಿ ಏವಮೇಕೇ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ।

    Gijjhatīti kilesakāmena pattheti. Anugijjhatīti anu anu gijjhati punappunaṃ pattheti. Paligijjhatīti samantato pattheti. Palibajjhatīti visesena pattheti. ‘‘Oḷārikattena nimittaggāhavasena gijjhati, anugijjhati, anubyañjanaggāhavasena paligijjhati, palibajjhatī’’ti evameke vaṇṇayanti.

    ೫. ಪಞ್ಚಮಗಾಥಾಯಂ ಅಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ತಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಅಬಲಖ್ಯಾ ಕಿಲೇಸಾ ಬಲೀಯನ್ತಿ ಸಹನ್ತಿ ಮದ್ದನ್ತಿ। ಸದ್ಧಾಬಲಾದಿವಿರಹೇನ ವಾ ಅಬಲಂ ತಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಅಬಲಾ ಕಿಲೇಸಾ ಬಲೀಯನ್ತಿ, ಅಬಲತ್ತಾ ಬಲೀಯನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅಥ ವಾ ತಂ ಕಾಮಗಿದ್ಧಂ ಕಾಮರತ್ತಂ ಕಾಮಪರಿಯೇಸನ್ತಞ್ಚ ಸೀಹಾದಯೋ ಚ ಪಾಕಟಪರಿಸ್ಸಯಾ, ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದಯೋ ಚ ಅಪಾಕಟಪರಿಸ್ಸಯಾ ಮದ್ದನ್ತಿ। ತತೋ ಅಪಾಕಟಪರಿಸ್ಸಯೇಹಿ ಅಭಿಭೂತಂ ತಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಜಾತಿಆದಿದುಕ್ಖಂ ಭಿನ್ನಂ ನಾವಂ ಉದಕಂ ವಿಯ ಅನ್ವೇತಿ।

    5. Pañcamagāthāyaṃ ayaṃ saṅkhepattho – taṃ puggalaṃ abalakhyā kilesā balīyanti sahanti maddanti. Saddhābalādivirahena vā abalaṃ taṃ puggalaṃ abalā kilesā balīyanti, abalattā balīyantīti attho. Atha vā taṃ kāmagiddhaṃ kāmarattaṃ kāmapariyesantañca sīhādayo ca pākaṭaparissayā, kāyaduccaritādayo ca apākaṭaparissayā maddanti. Tato apākaṭaparissayehi abhibhūtaṃ taṃ puggalaṃ jātiādidukkhaṃ bhinnaṃ nāvaṃ udakaṃ viya anveti.

    ಅಬಲಾತಿ ನತ್ಥಿ ಏತೇಸಂ ಬಲನ್ತಿ ಅಬಲಾ, ಬಲವಿರಹಿತಾ। ದುಬ್ಬಲಾತಿ ಮನ್ದಪಯೋಗಾಬಲೇನ ಕತ್ತಬ್ಬಕಿಚ್ಚವಿರಹಿತಾ । ಅಪ್ಪಬಲಾತಿ ಅಪ್ಪಂ ಪರಿತ್ತಂ ಏತೇಸಂ ಬಲನ್ತಿ ಅಪ್ಪಬಲಾ, ಯುಜ್ಝಿತುಂ ಅಸಮತ್ಥಾ। ಅಪ್ಪಥಾಮಕಾತಿ ಅಪ್ಪೋ ಪರಿತ್ತೋ ಥಾಮೋ ಏತೇಸಂ ವಾಯಾಮೋ ಉಸ್ಸಾಹೋತಿ ಅಪ್ಪಥಾಮಕಾ। ಹೀನಾ ನಿಹೀನಾ ಪಯೋಗಹೀನೇನ। ಓಮಕಾ ಥಾಮಹೀನೇನ। ಲಾಮಕಾ ಪಚ್ಚಯಹೀನೇನ। ಛತುಕ್ಕಾ ಅಜ್ಝಾಸಯಹೀನೇನ। ಪರಿತ್ತಾ ಪತ್ತಿಹೀನೇನ। ಸಹನ್ತೀತಿ ಮದ್ದನ್ತಿ ಘಟ್ಟನಂ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಿ। ಪರಿಸಹನ್ತೀತಿ ಸಬ್ಬತೋ ಮದ್ದನ್ತಿ। ಅಭಿಭವನ್ತಿ ಅಪರಾಪರಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿವಸೇನ। ಅಜ್ಝೋತ್ಥರನ್ತಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿವಸೇನ। ಪರಿಯಾದಿಯನ್ತಿ ಸುಸ್ಸೋಸೇತ್ವಾ ಠಾನೇನ। ಮದ್ದನ್ತಿ ಕುಸಲುಪ್ಪತ್ತಿನಿವಾರಣೇನ।

    Abalāti natthi etesaṃ balanti abalā, balavirahitā. Dubbalāti mandapayogābalena kattabbakiccavirahitā . Appabalāti appaṃ parittaṃ etesaṃ balanti appabalā, yujjhituṃ asamatthā. Appathāmakāti appo paritto thāmo etesaṃ vāyāmo ussāhoti appathāmakā. Hīnā nihīnā payogahīnena. Omakā thāmahīnena. Lāmakā paccayahīnena. Chatukkā ajjhāsayahīnena. Parittā pattihīnena. Sahantīti maddanti ghaṭṭanaṃ uppādenti. Parisahantīti sabbato maddanti. Abhibhavanti aparāparaṃ uppattivasena. Ajjhottharanti punappunaṃ uppattivasena. Pariyādiyanti sussosetvā ṭhānena. Maddanti kusaluppattinivāraṇena.

    ಸದ್ಧಾಬಲನ್ತಿ ಸದ್ದಹನ್ತಿ ಏತಾಯ, ಸಯಂ ವಾ ಸದ್ದಹತಿ, ಸದ್ದಹನಮತ್ತಮೇವ ವಾ ಏಸಾತಿ ಸದ್ಧಾ। ಸಾ ಸದ್ದಹನಲಕ್ಖಣಾ, ಓಕಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಾ ವಾ, ಸಮ್ಪಸಾದನರಸಾ ಉದಕಪ್ಪಸಾದಕಮಣಿ ವಿಯ। ಪಕ್ಖನ್ದನರಸಾ ವಾ ಓಘುತ್ತರಣೋ ವಿಯ। ಅಕಾಲುಸಿಯಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ, ಅಧಿಮುತ್ತಿಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ ವಾ। ಸದ್ಧೇಯ್ಯವತ್ಥುಪದಟ್ಠಾನಾ, ಸೋತಾಪತ್ತಿಯಙ್ಗಪದಟ್ಠಾನಾ ವಾ। ಸಾ ಹತ್ಥವಿತ್ತಬೀಜಾನಿ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ। ಅಸದ್ಧಿಯೇ ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ಸದ್ಧಾಬಲಂ। ವೀರಿಯಬಲನ್ತಿ ವೀರಸ್ಸ ಭಾವೋ ವೀರಿಯಂ, ವೀರಾನಂ ವಾ ಕಮ್ಮಂ ವೀರಿಯಂ, ವಿಧಿನಾ ವಾ ನಯೇನ ಉಪಾಯೇನ ಈರಯಿತಬ್ಬಂ ಪವತ್ತಯಿತಬ್ಬನ್ತಿ ವೀರಿಯಂ। ತಂ ಪನೇತಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭನಲಕ್ಖಣಞ್ಚ ಪಗ್ಗಹಣಲಕ್ಖಣಞ್ಚ ವೀರಿಯಂ, ಸಹಜಾತಾನಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭನರಸಂ, ಅಸಂಸೀದನಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ‘‘ಸಂವಿಗ್ಗೋ ಯೋನಿಸೋ ಪದಹತೀ’’ತಿ ವಚನತೋ (ಅ॰ ನಿ॰ ೪.೧೧೩) ಸಂವೇಗಪದಟ್ಠಾನಂ, ವೀರಿಯಾರಮ್ಭವತ್ಥುಪದಟ್ಠಾನಂ ವಾ। ಸಮ್ಮಾ ಆರದ್ಧಂ ಸಬ್ಬಸಮ್ಪತ್ತೀನಂ ಮೂಲನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಕೋಸಜ್ಜೇ ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ವೀರಿಯಬಲಂ। ಸತಿಯಾ ಲಕ್ಖಣಾದೀನಿ ವುತ್ತಾನೇವ।

    Saddhābalanti saddahanti etāya, sayaṃ vā saddahati, saddahanamattameva vā esāti saddhā. Sā saddahanalakkhaṇā, okappanalakkhaṇā vā, sampasādanarasā udakappasādakamaṇi viya. Pakkhandanarasā vā oghuttaraṇo viya. Akālusiyapaccupaṭṭhānā, adhimuttipaccupaṭṭhānā vā. Saddheyyavatthupadaṭṭhānā, sotāpattiyaṅgapadaṭṭhānā vā. Sā hatthavittabījāni viya daṭṭhabbā. Asaddhiye na kampatīti saddhābalaṃ. Vīriyabalanti vīrassa bhāvo vīriyaṃ, vīrānaṃ vā kammaṃ vīriyaṃ, vidhinā vā nayena upāyena īrayitabbaṃ pavattayitabbanti vīriyaṃ. Taṃ panetaṃ upatthambhanalakkhaṇañca paggahaṇalakkhaṇañca vīriyaṃ, sahajātānaṃ upatthambhanarasaṃ, asaṃsīdanabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, ‘‘saṃviggo yoniso padahatī’’ti vacanato (a. ni. 4.113) saṃvegapadaṭṭhānaṃ, vīriyārambhavatthupadaṭṭhānaṃ vā. Sammā āraddhaṃ sabbasampattīnaṃ mūlanti daṭṭhabbaṃ. Kosajje na kampatīti vīriyabalaṃ. Satiyā lakkhaṇādīni vuttāneva.

    ಮುಟ್ಠಸ್ಸಚ್ಚೇ ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ಸತಿಬಲಂ। ಸಹಜಾತಾನಿ ಸಮ್ಮಾ ಆಧೀಯತಿ ಠಪೇತೀತಿ ಸಮಾಧಿ। ಸೋ ಪಾಮೋಕ್ಖಲಕ್ಖಣೋ ಅವಿಕ್ಖೇಪಲಕ್ಖಣೋ ವಾ, ಸಹಜಾತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನರಸೋ ನ್ಹಾನಿಯಚುಣ್ಣಾನಂ ಉದಕಂ ವಿಯ, ಉಪಸಮಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ, ಞಾಣಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ ವಾ। ‘‘ಸಮಾಹಿತೋ ಯಥಾಭೂತಂ ಪಜಾನಾತಿ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಹಿ ವುತ್ತಂ। ವಿಸೇಸತೋ ಸುಖಪದಟ್ಠಾನೋ ನಿವಾತೇ ಪದೀಪಚ್ಚೀನಂ ಠಿತಿ ವಿಯ ಚೇತಸೋ ಠಿತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಉದ್ಧಚ್ಚೇ ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ಸಮಾಧಿಬಲಂ। ಪಜಾನಾತೀತಿ ಪಞ್ಞಾ। ಕಿಂ ಪಜಾನಾತಿ? ‘‘ಇದಂ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಮಹಾವ॰ ೧೫) ನಯೇನ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ। ಸಾ ಯಥಾಸಭಾವಪಟಿವೇಧಲಕ್ಖಣಾ, ಅಕ್ಖಲಿತಪಟಿವೇಧಲಕ್ಖಣಾ ವಾ ಕುಸಲಿಸ್ಸಾಸಖಿತ್ತಉಸುಪಟಿವೇಧೋ ವಿಯ, ವಿಸಯೋಭಾಸನರಸಾ ಪದೀಪೋ ವಿಯ, ಅಸಮ್ಮೋಹಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ ಅರಞ್ಞಗತಸುದೇಸಕೋ ವಿಯ। ಅವಿಜ್ಜಾಯ ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ಪಞ್ಞಾಬಲಂ। ಹಿರಿಬಲಂ ಓತ್ತಪ್ಪಬಲನ್ತಿ ಅಹಿರಿಕೇ ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ಹಿರಿಬಲಂ। ಅನೋತ್ತಪ್ಪೇ ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ಓತ್ತಪ್ಪಬಲಂ। ಅಯಂ ಉಭಯವಸೇನ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾ ಹೋತಿ। ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದೀಹಿ ಹಿರೀಯತೀತಿ ಹಿರೀ, ಲಜ್ಜಾಯೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ತೇಹಿ ಏವ ಓತ್ತಪ್ಪತೀತಿ ಓತ್ತಪ್ಪಂ, ಪಾಪತೋ ಉಬ್ಬೇಗಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ।

    Muṭṭhassacce na kampatīti satibalaṃ. Sahajātāni sammā ādhīyati ṭhapetīti samādhi. So pāmokkhalakkhaṇo avikkhepalakkhaṇo vā, sahajātānaṃ dhammānaṃ ārammaṇe sampiṇḍanaraso nhāniyacuṇṇānaṃ udakaṃ viya, upasamapaccupaṭṭhāno, ñāṇapaccupaṭṭhāno vā. ‘‘Samāhito yathābhūtaṃ pajānāti passatī’’ti hi vuttaṃ. Visesato sukhapadaṭṭhāno nivāte padīpaccīnaṃ ṭhiti viya cetaso ṭhitīti daṭṭhabbo. Uddhacce na kampatīti samādhibalaṃ. Pajānātīti paññā. Kiṃ pajānāti? ‘‘Idaṃ dukkha’’ntiādinā (mahāva. 15) nayena ariyasaccāni. Sā yathāsabhāvapaṭivedhalakkhaṇā, akkhalitapaṭivedhalakkhaṇā vā kusalissāsakhittausupaṭivedho viya, visayobhāsanarasā padīpo viya, asammohapaccupaṭṭhānā araññagatasudesako viya. Avijjāya na kampatīti paññābalaṃ. Hiribalaṃ ottappabalanti ahirike na kampatīti hiribalaṃ. Anottappe na kampatīti ottappabalaṃ. Ayaṃ ubhayavasena atthavaṇṇanā hoti. Kāyaduccaritādīhi hirīyatīti hirī, lajjāyetaṃ adhivacanaṃ. Tehi eva ottappatīti ottappaṃ, pāpato ubbegassetaṃ adhivacanaṃ.

    ತೇಸಂ ನಾನಾಕರಣದೀಪನತ್ಥಂ – ‘‘ಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಅಧಿಪತಿ, ಲಜ್ಜಾದಿಲಕ್ಖಣೇನ ಚಾ’’ತಿ ಇಮಂ ಮಾತಿಕಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಅಯಂ ವಿತ್ಥಾರಕಥಾ ವುತ್ತಾ – ಅಜ್ಝತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾ ಹಿರೀ ನಾಮ, ಬಹಿದ್ಧಾಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಓತ್ತಪ್ಪಂ ನಾಮ। ಅತ್ತಾಧಿಪತಿ ಹಿರೀ ನಾಮ, ಲೋಕಾಧಿಪತಿ ಓತ್ತಪ್ಪಂ ನಾಮ। ಲಜ್ಜಾಸಭಾವಸಣ್ಠಿತಾ ಹಿರೀ ನಾಮ, ಭಯಸಭಾವಸಣ್ಠಿತಂ ಓತ್ತಪ್ಪಂ ನಾಮ। ಸಪ್ಪತಿಸ್ಸವಲಕ್ಖಣಾ ಹಿರೀ ನಾಮ, ವಜ್ಜಭೀರುಕಭಯದಸ್ಸಾವಿಲಕ್ಖಣಂ ಓತ್ತಪ್ಪಂ ನಾಮ।

    Tesaṃ nānākaraṇadīpanatthaṃ – ‘‘samuṭṭhānaṃ adhipati, lajjādilakkhaṇena cā’’ti imaṃ mātikaṃ ṭhapetvā ayaṃ vitthārakathā vuttā – ajjhattasamuṭṭhānā hirī nāma, bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ nāma. Attādhipati hirī nāma, lokādhipati ottappaṃ nāma. Lajjāsabhāvasaṇṭhitā hirī nāma, bhayasabhāvasaṇṭhitaṃ ottappaṃ nāma. Sappatissavalakkhaṇā hirī nāma, vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappaṃ nāma.

    ತತ್ಥ ಅಜ್ಝತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಹಿರಿಂ ಚತೂಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ – ಜಾತಿಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ, ವಯಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ, ಸೂರಭಾವಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ, ಬಾಹುಸಚ್ಚಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ। ಕಥಂ? ‘‘ಪಾಪಕರಣಂ ನಾಮೇತಂ ನ ಜಾತಿಸಮ್ಪನ್ನಾನಂ ಕಮ್ಮಂ, ಹೀನಜಚ್ಚಾನಂ ಕೇವಟ್ಟಾದೀನಂ ಇದಂ ಕಮ್ಮಂ, ಮಾದಿಸಸ್ಸ ಜಾತಿಸಮ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಇದಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಾತುಂ ನ ಯುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ತಾವ ಜಾತಿಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಪಾಪಂ ಅಕರೋನ್ತೋ ಹಿರಿಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ। ತಥಾ ‘‘ಪಾಪಕರಣಂ ನಾಮೇತಂ ದಹರೇಹಿ ಕತ್ತಬ್ಬಂ ಕಮ್ಮಂ, ಮಾದಿಸಸ್ಸ ವಯೇ ಠಿತಸ್ಸ ಇದಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಾತುಂ ನ ಯುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ವಯಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಪಾಪಂ ಅಕರೋನ್ತೋ ಹಿರಿಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ। ತಥಾ ‘‘ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ನಾಮೇತಂ ದುಬ್ಬಲಜಾತಿಕಾನಂ ಕಮ್ಮಂ, ಮಾದಿಸಸ್ಸ ಸೂರಭಾವಸಮ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಇದಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಾತುಂ ನ ಯುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಸೂರಭಾವಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಪಾಪಂ ಅಕರೋನ್ತೋ ಹಿರಿಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ। ತಥಾ ‘‘ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ನಾಮೇತಂ ಅನ್ಧಬಾಲಾನಂ ಕಮ್ಮಂ, ನ ಪಣ್ಡಿತಾನಂ। ಮಾದಿಸಸ್ಸ ಪಣ್ಡಿತಸ್ಸ ಬಹುಸ್ಸುತಸ್ಸ ಇದಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಾತುಂ ನ ಯುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಬಾಹುಸಚ್ಚಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಪಾಪಂ ಅಕರೋನ್ತೋ ಹಿರಿಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ। ಏವಂ ಅಜ್ಝತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಹಿರಿಂ ಚತೂಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ। ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ಚ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಚಿತ್ತೇ ಹಿರಿಂ ಪವೇಸೇತ್ವಾ ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ನ ಕರೋತಿ। ಏವಂ ಅಜ್ಝತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾ ಹಿರೀ ನಾಮ ಹೋತಿ। ಕಥಂ ಬಹಿದ್ಧಾಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಓತ್ತಪ್ಪಂ ನಾಮ? ‘‘ಸಚೇ ತ್ವಂ ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ಕರಿಸ್ಸಸಿ, ಚತೂಸು ಪರಿಸಾಸು ಗರಹಪ್ಪತ್ತೋ ಭವಿಸ್ಸಸಿ –

    Tattha ajjhattasamuṭṭhānaṃ hiriṃ catūhi kāraṇehi samuṭṭhāpeti – jātiṃ paccavekkhitvā, vayaṃ paccavekkhitvā, sūrabhāvaṃ paccavekkhitvā, bāhusaccaṃ paccavekkhitvā. Kathaṃ? ‘‘Pāpakaraṇaṃ nāmetaṃ na jātisampannānaṃ kammaṃ, hīnajaccānaṃ kevaṭṭādīnaṃ idaṃ kammaṃ, mādisassa jātisampannassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yutta’’nti evaṃ tāva jātiṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā ‘‘pāpakaraṇaṃ nāmetaṃ daharehi kattabbaṃ kammaṃ, mādisassa vaye ṭhitassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yutta’’nti evaṃ vayaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā ‘‘pāpakammaṃ nāmetaṃ dubbalajātikānaṃ kammaṃ, mādisassa sūrabhāvasampannassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yutta’’nti evaṃ sūrabhāvaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā ‘‘pāpakammaṃ nāmetaṃ andhabālānaṃ kammaṃ, na paṇḍitānaṃ. Mādisassa paṇḍitassa bahussutassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yutta’’nti evaṃ bāhusaccaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Evaṃ ajjhattasamuṭṭhānaṃ hiriṃ catūhi kāraṇehi samuṭṭhāpeti. Samuṭṭhāpetvā ca pana attano citte hiriṃ pavesetvā pāpakammaṃ na karoti. Evaṃ ajjhattasamuṭṭhānā hirī nāma hoti. Kathaṃ bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ nāma? ‘‘Sace tvaṃ pāpakammaṃ karissasi, catūsu parisāsu garahappatto bhavissasi –

    ‘‘ಗರಹಿಸ್ಸನ್ತಿ ತಂ ವಿಞ್ಞೂ, ಅಸುಚಿಂ ನಾಗರಿಕೋ ಯಥಾ।

    ‘‘Garahissanti taṃ viññū, asuciṃ nāgariko yathā;

    ವಜ್ಜಿತೋ ಸೀಲವನ್ತೇಹಿ, ಕಥಂ ಭಿಕ್ಖು ಕರಿಸ್ಸಸೀ’’ತಿ॥ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲ ಧಮ್ಮುದ್ದೇಸಕಥಾ) –

    Vajjito sīlavantehi, kathaṃ bhikkhu karissasī’’ti. (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusala dhammuddesakathā) –

    ಏವಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತೋ ಹಿ ಬಹಿದ್ಧಾಸಮುಟ್ಠಿತೇನ ಓತ್ತಪ್ಪೇನ ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ನ ಕರೋತಿ, ಏವಂ ಬಹಿದ್ಧಾಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಓತ್ತಪ್ಪಂ ನಾಮ ಹೋತಿ।

    Evaṃ paccavekkhanto hi bahiddhāsamuṭṭhitena ottappena pāpakammaṃ na karoti, evaṃ bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ nāma hoti.

    ಕಥಂ ಅತ್ತಾಧಿಪತಿ ಹಿರೀ ನಾಮ? ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಕುಲಪುತ್ತೋ ಅತ್ತಾನಂ ಅಧಿಪತಿಂ ಜೇಟ್ಠಕಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಮಾದಿಸಸ್ಸ ಸದ್ಧಾಪಬ್ಬಜಿತಸ್ಸ ಬಹುಸ್ಸುತಸ್ಸ ಧುತಙ್ಗಧರಸ್ಸ ನ ಯುತ್ತಂ ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ಕಾತು’’ನ್ತಿ ಪಾಪಂ ನ ಕರೋತಿ। ಏವಂ ಅತ್ತಾಧಿಪತಿ ಹಿರೀ ನಾಮ ಹೋತಿ। ತೇನಾಹ ಭಗವಾ ‘‘ಸೋ ಅತ್ತಾನಂಯೇವ ಅಧಿಪತಿಂ ಕರಿತ್ವಾ ಅಕುಸಲಂ ಪಜಹತಿ, ಕುಸಲಂ ಭಾವೇತಿ, ಸಾವಜ್ಜಂ ಪಜಹತಿ, ಅನವಜ್ಜಂ ಭಾವೇತಿ, ಸುದ್ಧಂ ಅತ್ತಾನಂ ಪರಿಹರತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲ ಧಮ್ಮುದ್ದೇಸಕಥಾ; ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೪೦)।

    Kathaṃ attādhipati hirī nāma? Idhekacco kulaputto attānaṃ adhipatiṃ jeṭṭhakaṃ katvā ‘‘mādisassa saddhāpabbajitassa bahussutassa dhutaṅgadharassa na yuttaṃ pāpakammaṃ kātu’’nti pāpaṃ na karoti. Evaṃ attādhipati hirī nāma hoti. Tenāha bhagavā ‘‘so attānaṃyeva adhipatiṃ karitvā akusalaṃ pajahati, kusalaṃ bhāveti, sāvajjaṃ pajahati, anavajjaṃ bhāveti, suddhaṃ attānaṃ pariharatī’’ti (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusala dhammuddesakathā; a. ni. 3.40).

    ಕಥಂ ಲೋಕಾಧಿಪತಿ ಓತ್ತಪ್ಪಂ ನಾಮ? ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಕುಲಪುತ್ತೋ ಲೋಕಂ ಅಧಿಪತಿಂ ಜೇಟ್ಠಕಂ ಕತ್ವಾ ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ನ ಕರೋತಿ। ಯಥಾಹ –

    Kathaṃ lokādhipati ottappaṃ nāma? Idhekacco kulaputto lokaṃ adhipatiṃ jeṭṭhakaṃ katvā pāpakammaṃ na karoti. Yathāha –

    ‘‘ಮಹಾ ಖೋ ಪನಾಯಂ ಲೋಕಸನ್ನಿವಾಸೋ, ಮಹನ್ತಸ್ಮಿಂ ಖೋ ಪನ ಲೋಕಸನ್ನಿವಾಸೇ ಸನ್ತಿ ಸಮಣಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಇದ್ಧಿಮನ್ತೋ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಕಾ ಪರಚಿತ್ತವಿದುನೋ, ತೇ ದೂರತೋಪಿ ಪಸ್ಸನ್ತಿ, ಆಸನ್ನಾಪಿ ನ ದಿಸ್ಸನ್ತಿ, ಚೇತಸಾಪಿ ಚಿತ್ತಂ ಜಾನನ್ತಿ। ತೇಪಿ ಮಂ ಏವಂ ಜಾನೇಯ್ಯುಂ ‘ಪಸ್ಸಥ ಭೋ ಇಮಂ ಕುಲಪುತ್ತಂ ಸದ್ಧಾಯ ಅಗಾರಸ್ಮಾ ಅನಗಾರಿಯಂ ಪಬ್ಬಜಿತೋ ಸಮಾನೋ ವೋಕಿಣ್ಣೋ ವಿಹರತಿ ಪಾಪಕೇಹಿ ಅಕುಸಲೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹೀ’ತಿ। ದೇವತಾಪಿ ಖೋ ಸನ್ತಿ ಇದ್ಧಿಮನ್ತಿನಿಯೋ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಕಾ ಪರಚಿತ್ತವಿದುನಿಯೋ, ತಾ ದೂರತೋಪಿ ಪಸ್ಸನ್ತಿ, ಆಸನ್ನಾಪಿ ನ ದಿಸ್ಸನ್ತಿ, ಚೇತಸಾಪಿ ಚಿತ್ತಂ ಜಾನನ್ತಿ। ತಾಪಿ ಮಂ ಏವಂ ಜಾನೇಯ್ಯುಂ ‘ಪಸ್ಸಥ ಭೋ ಇಮಂ ಕುಲಪುತ್ತಂ ಸದ್ಧಾಯ ಅಗಾರಸ್ಮಾ ಅನಗಾರಿಯಂ ಪಬ್ಬಜಿತೋ ಸಮಾನೋ ವೋಕಿಣ್ಣೋ ವಿಹರತಿ ಪಾಪಕೇಹಿ ಅಕುಸಲೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹೀ’ತಿ। ಸೋ ಇತಿ ಪಟಿಸಞ್ಚಿಕ್ಖತಿ ‘ಆರದ್ಧಂ ಖೋ ಪನ ಮೇ ವೀರಿಯಂ ಭವಿಸ್ಸತಿ ಅಸಲ್ಲೀನಂ, ಉಪಟ್ಠಿತಾ ಸತಿ ಅಸಮ್ಮುಟ್ಠಾ, ಪಸ್ಸದ್ಧೋ ಕಾಯೋ ಅಸಾರದ್ಧೋ, ಸಮಾಹಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಏಕಗ್ಗ’ನ್ತಿ। ಸೋ ಲೋಕಂಯೇವ ಅಧಿಪತಿಂ ಕರಿತ್ವಾ ಅಕುಸಲಂ ಪಜಹತಿ, ಕುಸಲಂ ಭಾವೇತಿ, ಸಾವಜ್ಜಂ ಪಜಹತಿ, ಅನವಜ್ಜಂ ಭಾವೇತಿ, ಸುದ್ಧಂ ಅತ್ತಾನಂ ಪರಿಹರತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲ ಧಮ್ಮುದ್ದೇಸಕಥಾ; ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೪೦)।

    ‘‘Mahā kho panāyaṃ lokasannivāso, mahantasmiṃ kho pana lokasannivāse santi samaṇabrāhmaṇā iddhimanto dibbacakkhukā paracittaviduno, te dūratopi passanti, āsannāpi na dissanti, cetasāpi cittaṃ jānanti. Tepi maṃ evaṃ jāneyyuṃ ‘passatha bho imaṃ kulaputtaṃ saddhāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito samāno vokiṇṇo viharati pāpakehi akusalehi dhammehī’ti. Devatāpi kho santi iddhimantiniyo dibbacakkhukā paracittaviduniyo, tā dūratopi passanti, āsannāpi na dissanti, cetasāpi cittaṃ jānanti. Tāpi maṃ evaṃ jāneyyuṃ ‘passatha bho imaṃ kulaputtaṃ saddhāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito samāno vokiṇṇo viharati pāpakehi akusalehi dhammehī’ti. So iti paṭisañcikkhati ‘āraddhaṃ kho pana me vīriyaṃ bhavissati asallīnaṃ, upaṭṭhitā sati asammuṭṭhā, passaddho kāyo asāraddho, samāhitaṃ cittaṃ ekagga’nti. So lokaṃyeva adhipatiṃ karitvā akusalaṃ pajahati, kusalaṃ bhāveti, sāvajjaṃ pajahati, anavajjaṃ bhāveti, suddhaṃ attānaṃ pariharatī’’ti (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusala dhammuddesakathā; a. ni. 3.40).

    ಏವಂ ಲೋಕಾಧಿಪತಿ ಓತ್ತಪ್ಪಂ ನಾಮ ಹೋತಿ। ‘‘ಲಜ್ಜಾಸಭಾವಸಣ್ಠಿತಾ ಹಿರೀ, ಭಯಸಭಾವಸಣ್ಠಿತಂ ಓತ್ತಪ್ಪ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಲಜ್ಜಾತಿ ಲಜ್ಜನಾಕಾರೋ, ತೇನ ಸಭಾವೇನ ಸಣ್ಠಿತಾ ಹಿರೀ। ಭಯನ್ತಿ ಅಪಾಯಭಯಂ, ತೇನ ಸಭಾವೇನ ಸಣ್ಠಿತಂ ಓತ್ತಪ್ಪಂ। ತದುಭಯಮ್ಪಿ ಪಾಪಪರಿವಜ್ಜನೇ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ। ಏಕಚ್ಚೋ ಹಿ ಯಥಾ ನಾಮ ಏಕೋ ಕುಲಪುತ್ತೋ ಉಚ್ಚಾರಪಸ್ಸಾವಾದೀನಿ ಕರೋನ್ತೋ ಲಜ್ಜಿತಬ್ಬಯುತ್ತಕಂ ಏಕಂ ದಿಸ್ವಾ ಲಜ್ಜನಾಕಾರಪ್ಪತ್ತೋ ಭವೇಯ್ಯ ಹೀಳಿತೋ, ಏವಮೇವ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಲಜ್ಜೀಧಮ್ಮಂ ಓಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ನ ಕರೋತಿ। ಏಕಚ್ಚೋ ಅಪಾಯಭಯಭೀತೋ ಹುತ್ವಾ ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ನ ಕರೋತಿ।

    Evaṃ lokādhipati ottappaṃ nāma hoti. ‘‘Lajjāsabhāvasaṇṭhitā hirī, bhayasabhāvasaṇṭhitaṃ ottappa’’nti ettha pana lajjāti lajjanākāro, tena sabhāvena saṇṭhitā hirī. Bhayanti apāyabhayaṃ, tena sabhāvena saṇṭhitaṃ ottappaṃ. Tadubhayampi pāpaparivajjane pākaṭaṃ hoti. Ekacco hi yathā nāma eko kulaputto uccārapassāvādīni karonto lajjitabbayuttakaṃ ekaṃ disvā lajjanākārappatto bhaveyya hīḷito, evameva ajjhattaṃ lajjīdhammaṃ okkamitvā pāpakammaṃ na karoti. Ekacco apāyabhayabhīto hutvā pāpakammaṃ na karoti.

    ತತ್ರಿದಂ ಓಪಮ್ಮಂ – ಯಥಾ ಹಿ ದ್ವೀಸು ಅಯೋಗುಳೇಸು ಏಕೋ ಸೀತಲೋ ಭವೇಯ್ಯ ಗೂಥಮಕ್ಖಿತೋ, ಏಕೋ ಉಣ್ಹೋ ಆದಿತ್ತೋ। ತತ್ಥ ಪಣ್ಡಿತೋ ಸೀತಲಂ ಗೂಥಮಕ್ಖಿತತ್ತಾ ಜಿಗುಚ್ಛನ್ತೋ ನ ಗಣ್ಹಾತಿ, ಇತರಂ ಡಾಹಭಯೇನ। ತತ್ಥ ಸೀತಲಸ್ಸ ಗೂಥಮಕ್ಖನಜಿಗುಚ್ಛಾಯ ಅಗಣ್ಹನಂ ವಿಯ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಲಜ್ಜೀಧಮ್ಮಂ ಓಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಪಾಪಸ್ಸ ಅಕರಣಂ, ಉಣ್ಹಸ್ಸ ಡಾಹಭಯೇನ ಅಗಣ್ಹನಂ ವಿಯ ಅಪಾಯಭಯೇನ ಪಾಪಸ್ಸ ಅಕರಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Tatridaṃ opammaṃ – yathā hi dvīsu ayoguḷesu eko sītalo bhaveyya gūthamakkhito, eko uṇho āditto. Tattha paṇḍito sītalaṃ gūthamakkhitattā jigucchanto na gaṇhāti, itaraṃ ḍāhabhayena. Tattha sītalassa gūthamakkhanajigucchāya agaṇhanaṃ viya ajjhattaṃ lajjīdhammaṃ okkamitvā pāpassa akaraṇaṃ, uṇhassa ḍāhabhayena agaṇhanaṃ viya apāyabhayena pāpassa akaraṇaṃ veditabbaṃ.

    ‘‘ಸಪ್ಪತಿಸ್ಸವಲಕ್ಖಣಾ ಹಿರೀ, ವಜ್ಜಭೀರುಕಭಯದಸ್ಸಾವಿಲಕ್ಖಣಂ ಓತ್ತಪ್ಪ’’ನ್ತಿ ಇದಮ್ಪಿ ದ್ವಯಂ ಪಾಪಪರಿವಜ್ಜನೇ ಏವ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ। ಏಕಚ್ಚೋ ಹಿ ಜಾತಿಮಹತ್ತಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ಸತ್ಥುಮಹತ್ತಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ದಾಯಜ್ಜಮಹತ್ತಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಮಹತ್ತಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾತಿ ಚತೂಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಸಪ್ಪತಿಸ್ಸವಲಕ್ಖಣಂ ಹಿರಿಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ಪಾಪಂ ನ ಕರೋತಿ। ಏಕಚ್ಚೋ ಅತ್ತಾನುವಾದಭಯಂ ಪರಾನುವಾದಭಯಂ ದಣ್ಡಭಯಂ ದುಗ್ಗತಿಭಯನ್ತಿ ಚತೂಹಾಕಾರೇಹಿ ವಜ್ಜಭೀರುಕಭಾವದಸ್ಸಾವಿಲಕ್ಖಣಂ ಓತ್ತಪ್ಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ಪಾಪಂ ನ ಕರೋತಿ। ತತ್ಥ ಜಾತಿಮಹತ್ತಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾದೀನಿ ಚೇವ ಅತ್ತಾನುವಾದಭಯಾದೀನಿ ಚ ವಿತ್ಥಾರೇತ್ವಾ ಕಥೇತಬ್ಬಾನಿ। ಏವಂ ವುತ್ತಂ ಸತ್ತವಿಧಂ ಬಲಂ ಯಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ನತ್ಥಿ, ತೇ ಕಿಲೇಸಾ ತಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಸಹನ್ತಿ…ಪೇ॰… ಪರಿಯಾದಿಯನ್ತಿ ಮದ್ದನ್ತೀತಿ।

    ‘‘Sappatissavalakkhaṇā hirī, vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappa’’nti idampi dvayaṃ pāpaparivajjane eva pākaṭaṃ hoti. Ekacco hi jātimahattapaccavekkhaṇā satthumahattapaccavekkhaṇā dāyajjamahattapaccavekkhaṇā sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇāti catūhi kāraṇehi sappatissavalakkhaṇaṃ hiriṃ samuṭṭhāpetvā pāpaṃ na karoti. Ekacco attānuvādabhayaṃ parānuvādabhayaṃ daṇḍabhayaṃ duggatibhayanti catūhākārehi vajjabhīrukabhāvadassāvilakkhaṇaṃ ottappaṃ samuṭṭhāpetvā pāpaṃ na karoti. Tattha jātimahattapaccavekkhaṇādīni ceva attānuvādabhayādīni ca vitthāretvā kathetabbāni. Evaṃ vuttaṃ sattavidhaṃ balaṃ yassa puggalassa natthi, te kilesā taṃ puggalaṃ sahanti…pe… pariyādiyanti maddantīti.

    ದ್ವೇ ಪರಿಸ್ಸಯಾತಿ ಪಾಕಟಾಪಾಕಟವಸೇನ ದ್ವೇ ಏವ ಉಪದ್ದವಾ, ನ ಏಕಂ, ನ ತೀಣಿ। ತೇ ವಿಭಾಗತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕತಮೇ ಪಾಕಟಪರಿಸ್ಸಯಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಕೋಕಾತಿ ಕೇಕಾ। ಅಯಮೇವ ವಾ ಪಾಠೋ। ಚೋರಾತಿ ಚೋರಿಯಕಮ್ಮೇಹಿ ಯುತ್ತಾ। ಮಾಣವಾತಿ ಸಾಹಸಿಕಕಮ್ಮೇಹಿ ಯುತ್ತಾ। ಕತಕಮ್ಮಾತಿ ಸನ್ಧಿಚ್ಛೇದಾದಿಕತಚೋರಿಕಕಮ್ಮಾ। ಅಕತಕಮ್ಮಾತಿ ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಾತುಂ ನಿಕ್ಖನ್ತಾ। ಏತ್ಥ ಅಸ್ಸೂತಿ ಭವೇಯ್ಯುನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ಚಕ್ಖುರೋಗೋತಿ ಚಕ್ಖುಸ್ಮಿಂ ಉಪ್ಪನ್ನರೋಗೋ, ರುಜತೀತಿ ರೋಗೋ। ಚಕ್ಖುರೋಗೋತಿಆದಯೋ ವತ್ಥುವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಪಸಾದಾನಞ್ಹಿ ರೋಗೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ। ಕಣ್ಣರೋಗೋತಿ ಬಹಿಕಣ್ಣರೋಗೋ। ಮುಖರೋಗೋತಿ ಮುಖೇ ಉಪ್ಪನ್ನರೋಗೋ। ದನ್ತರೋಗೋತಿ ದನ್ತಸೂಲಂ। ಕಾಸೋತಿ ಖಯರೋಗೋ। ಸಾಸೋತಿ ಸ್ವಾಸೋ ಉಗ್ಗಾರರೋಗೋ। ಪಿನಾಸೋತಿ ಬಹಿನಾಸಿಕಾಯ ರೋಗೋ। ಡಾಹೋತಿ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕೋ ಉಣ್ಹೋ। ಮುಚ್ಛಾತಿ ಸತಿವಿಸ್ಸಜ್ಜನಕಾ। ಪಕ್ಖನ್ದಿಕಾತಿ ಲೋಹಿತಪಕ್ಖನ್ದಿಕಾ ಅತಿಸಾರೋ। ಸೂಲಾತಿ ಆಮಸೂಲಾ ಕುಚ್ಛಿವಾತೋ। ವಿಸೂಚಿಕಾತಿ ಮಹನ್ತೋ ವಿರೇಚನಕೋ। ಕಿಲಾಸೋತಿ ಸಬಲೋ। ಸೋಸೋತಿ ಸುಕ್ಖನಕೋ ಸೋಸಬ್ಯಾಧಿ। ಅಪಮಾರೋತಿ ಅಮನುಸ್ಸಗ್ಗಾಹೋ ವೇರಿಯಕ್ಖಾಬಾಧೋ। ದದ್ದೂತಿ ದದ್ದುಪೀಳಕಾ। ಕಣ್ಡೂತಿ ಖುದ್ದಕಪೀಳಕಾ। ಕಚ್ಛೂತಿ ಮಹಾಕಚ್ಛು। ರಖಸಾತಿ ನಖೇಹಿ ವಿಲಿಖಿತಟ್ಠಾನೇ ರೋಗೋ। ‘‘ನಖಸಾ’’ತಿಪಿ ಪಾಳಿ। ವಿತಚ್ಛಿಕಾತಿ ಹತ್ಥತಲಪಾದತಲೇಸು ಹೀರಂ ಹೀರಂ ಕತ್ವಾ ಫಾಲೇನ್ತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕರೋಗೋ। ಲೋಹಿತಪಿತ್ತನ್ತಿ ಸೋಣಿತಪಿತ್ತಂ, ರತ್ತಪಿತ್ತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಮಧುಮೇಹೋತಿ ಸರೀರಬ್ಭನ್ತರೇ ಉಕ್ಕಟ್ಠರೋಗೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಅಪಿ ಚ ಮಧುಮೇಹೋ ಆಬಾಧೋ ಉಕ್ಕಟ್ಠೋ’’ತಿ (ಪಾಚಿ॰ ೧೫)।

    Dve parissayāti pākaṭāpākaṭavasena dve eva upaddavā, na ekaṃ, na tīṇi. Te vibhāgato dassetuṃ ‘‘katame pākaṭaparissayā’’tiādimāha. Tattha kokāti kekā. Ayameva vā pāṭho. Corāti coriyakammehi yuttā. Māṇavāti sāhasikakammehi yuttā. Katakammāti sandhicchedādikatacorikakammā. Akatakammāti taṃ kammaṃ kātuṃ nikkhantā. Ettha assūti bhaveyyunti attho. Cakkhurogoti cakkhusmiṃ uppannarogo, rujatīti rogo. Cakkhurogotiādayo vatthuvasena veditabbā. Nibbattitapasādānañhi rogo nāma natthi. Kaṇṇarogoti bahikaṇṇarogo. Mukharogoti mukhe uppannarogo. Dantarogoti dantasūlaṃ. Kāsoti khayarogo. Sāsoti svāso uggārarogo. Pināsoti bahināsikāya rogo. Ḍāhoti abbhantare uppajjanako uṇho. Mucchāti sativissajjanakā. Pakkhandikāti lohitapakkhandikā atisāro. Sūlāti āmasūlā kucchivāto. Visūcikāti mahanto virecanako. Kilāsoti sabalo. Sosoti sukkhanako sosabyādhi. Apamāroti amanussaggāho veriyakkhābādho. Daddūti daddupīḷakā. Kaṇḍūti khuddakapīḷakā. Kacchūti mahākacchu. Rakhasāti nakhehi vilikhitaṭṭhāne rogo. ‘‘Nakhasā’’tipi pāḷi. Vitacchikāti hatthatalapādatalesu hīraṃ hīraṃ katvā phālento uppajjanakarogo. Lohitapittanti soṇitapittaṃ, rattapittanti vuttaṃ hoti. Madhumehoti sarīrabbhantare ukkaṭṭharogo. Vuttañhetaṃ ‘‘api ca madhumeho ābādho ukkaṭṭho’’ti (pāci. 15).

    ಅಂಸಾತಿ ಅರಿಸರೋಗೋ। ಪೀಳಕಾತಿ ಲೋಹಿತಪೀಳಕಾ। ಭಗಂ ದಾಲಯತೀತಿ ಭಗನ್ದಲಾ, ವಚ್ಚಮಗ್ಗಂ ಫಾಲೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಪಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾತಿ ಪಿತ್ತೇನ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಏತೇಸನ್ತಿ ಪಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾ। ತೇ ಕಿರ ದ್ವತ್ತಿಂಸ ಹೋನ್ತಿ। ಸೇಮ್ಹಸಮುಟ್ಠಾನಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಸನ್ನಿಪಾತಿಕಾತಿ ವಾತಪಿತ್ತಸೇಮ್ಹಾನಂ ಸನ್ನಿಪಾತೇನ ಏಕೀಭಾವೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಾ। ಆಬಾಧಟ್ಠೇನ ಆಬಾಧಾ। ಉತುಪರಿಣಾಮಜಾತಿ ಉತುಪರಿಣಾಮೇನ। ಅಚ್ಚುಣ್ಹಾತಿ ಸೀತೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕರೋಗಾ। ವಿಸಮಪರಿಹಾರಜಾತಿ ಅತಿಟ್ಠಾನನಿಸಜ್ಜಾದಿನಾ ವಿಸಮಪರಿಹಾರೇನ ಜಾತಾ। ಓಪಕ್ಕಮಿಕಾತಿ ವಧಬನ್ಧನಾದಿನಾ ಉಪಕ್ಕಮೇನ ಜಾತಾ। ಕಮ್ಮವಿಪಾಕಜಾತಿ ಬಲವಕಮ್ಮವಿಪಾಕಸಮ್ಭೂತಾ। ಸೀತಂ ಉಣ್ಹಂ…ಪೇ॰… ಸಮ್ಫಸ್ಸೋತಿ ಇಮೇ ಪಾಕಟಾ ಏವ। ಇತಿ ವಾತಿ ಏವಂ ವಾ। ಇಮೇ ವುಚ್ಚನ್ತೀತಿ ನಿಗಮೇನ್ತೋ ಆಹ।

    Aṃsāti arisarogo. Pīḷakāti lohitapīḷakā. Bhagaṃ dālayatīti bhagandalā, vaccamaggaṃ phāletīti attho. Pittasamuṭṭhānāti pittena samuṭṭhānaṃ uppatti etesanti pittasamuṭṭhānā. Te kira dvattiṃsa honti. Semhasamuṭṭhānādīsupi eseva nayo. Sannipātikāti vātapittasemhānaṃ sannipātena ekībhāvena uppannā. Ābādhaṭṭhena ābādhā. Utupariṇāmajāti utupariṇāmena. Accuṇhāti sītena uppajjanakarogā. Visamaparihārajāti atiṭṭhānanisajjādinā visamaparihārena jātā. Opakkamikāti vadhabandhanādinā upakkamena jātā. Kammavipākajāti balavakammavipākasambhūtā. Sītaṃ uṇhaṃ…pe… samphassoti ime pākaṭā eva. Iti vāti evaṃ vā. Ime vuccantīti nigamento āha.

    ಕತಮೇ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಪರಿಸ್ಸಯಾತಿ ಅಪಾಕಟಾ ಅಚ್ಛಾದಿತಉಪದ್ದವಾ ಕತಮೇತಿ ಪುಚ್ಛತಿ। ತತ್ಥ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತನ್ತಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಅದಿನ್ನಾದಾನಮಿಚ್ಛಾಚಾರಚೇತನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ವಚೀದುಚ್ಚರಿತನ್ತಿ ಮುಸಾವಾದಪಿಸುಣವಾಚಾಫರುಸವಾಚಾಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪಚೇತನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಮನೋದುಚ್ಚರಿತನ್ತಿ ಅಭಿಜ್ಝಾಬ್ಯಾಪಾದಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಕಾಯೇ ಪವತ್ತಂ, ಕಾಯತೋ ವಾ ಪವತ್ತಂ, ದುಟ್ಠು ಚರಿತಂ, ಕಿಲೇಸಪೂತಿಕತ್ತಾ ವಾ ದುಟ್ಠು ಚರಿತನ್ತಿ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಂ। ವಚೀಮನೋದುಚ್ಚರಿತೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।

    Katame paṭicchannaparissayāti apākaṭā acchāditaupaddavā katameti pucchati. Tattha kāyaduccaritanti pāṇātipātaadinnādānamicchācāracetanā veditabbā. Vacīduccaritanti musāvādapisuṇavācāpharusavācāsamphappalāpacetanā veditabbā. Manoduccaritanti abhijjhābyāpādamicchādiṭṭhiyo veditabbā. Kāye pavattaṃ, kāyato vā pavattaṃ, duṭṭhu caritaṃ, kilesapūtikattā vā duṭṭhu caritanti kāyaduccaritaṃ. Vacīmanoduccaritesupi eseva nayo.

    ಕಾಮೀಯನ್ತೀತಿ ಕಾಮಾ, ಪಞ್ಚ ಕಾಮಗುಣಾ। ಕಾಮೇಸು ಛನ್ದೋ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ। ಕಾಮಯತೀತಿ ವಾ ಕಾಮೋ, ಕಾಮೋ ಏವ ಛನ್ದೋ, ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ ನ ಕತ್ತುಕಮ್ಯತಾಛನ್ದೋ, ನ ಧಮ್ಮಚ್ಛನ್ದೋ ವಾ। ಕಾಮತಣ್ಹಾವ ಏವಂನಾಮಿಕಾ। ಕುಸಲಧಮ್ಮೇ ನೀವರತೀತಿ ನೀವರಣಂ, ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ ಏವ ನೀವರಣಂ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದನೀವರಣಂ। ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ। ಬ್ಯಾಪಜ್ಜತಿ ತೇನ ಚಿತ್ತಂ ಪೂತಿಭಾವಂ ಉಪಗಚ್ಛತಿ, ಬ್ಯಾಪಾದಯತಿ ವಾ ವಿನಯಾಚಾರರೂಪಸಮ್ಪತ್ತಿಹಿತಸುಖಾದೀನೀತಿ ವಾ ಬ್ಯಾಪಾದೋ। ಥಿನನತಾ ಥಿನಂ। ಮಿದ್ಧನತಾ ಮಿದ್ಧಂ, ಅನುಸ್ಸಾಹಸಂಹನನತಾ ಅಸತ್ತಿವಿಘಾತತಾ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಥಿನಞ್ಚ ಮಿದ್ಧಞ್ಚ ಥಿನಮಿದ್ಧಂ। ತತ್ಥ ಥಿನಂ ಅನುಸ್ಸಾಹನಲಕ್ಖಣಂ, ವೀರಿಯವಿನೋದನರಸಂ, ಸಂಸೀದನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ। ಮಿದ್ಧಂ ಅಕಮ್ಮಞ್ಞತಾಲಕ್ಖಣಂ, ಓನಹನರಸಂ, ಲೀನಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ಪಚಲಾಯಿಕಾನಿದ್ದಾಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ ವಾ। ಉಭಯಮ್ಪಿ ಅರತಿತನ್ದೀವಿಜಮ್ಭಿತಾದೀಸು ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ।

    Kāmīyantīti kāmā, pañca kāmaguṇā. Kāmesu chando kāmacchando. Kāmayatīti vā kāmo, kāmo eva chando, kāmacchando na kattukamyatāchando, na dhammacchando vā. Kāmataṇhāva evaṃnāmikā. Kusaladhamme nīvaratīti nīvaraṇaṃ, kāmacchando eva nīvaraṇaṃ kāmacchandanīvaraṇaṃ. Evaṃ sesesupi. Byāpajjati tena cittaṃ pūtibhāvaṃ upagacchati, byāpādayati vā vinayācārarūpasampattihitasukhādīnīti vā byāpādo. Thinanatā thinaṃ. Middhanatā middhaṃ, anussāhasaṃhananatā asattivighātatā cāti attho. Thinañca middhañca thinamiddhaṃ. Tattha thinaṃ anussāhanalakkhaṇaṃ, vīriyavinodanarasaṃ, saṃsīdanapaccupaṭṭhānaṃ. Middhaṃ akammaññatālakkhaṇaṃ, onahanarasaṃ, līnabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, pacalāyikāniddāpaccupaṭṭhānaṃ vā. Ubhayampi aratitandīvijambhitādīsu ayonisomanasikārapadaṭṭhānanti.

    ಉದ್ಧತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಉದ್ಧಚ್ಚಂ। ತಂ ಅವೂಪಸಮಲಕ್ಖಣಂ ವಾತಾಭಿಘಾತಚಲಜಲಂ ವಿಯ, ಅನವಟ್ಠಾನರಸಂ ವಾತಾಭಿಘಾತಚಲಧಜಪಟಾಕಂ ವಿಯ, ಭನ್ತತ್ತಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ ಪಾಸಾಣಾಭಿಘಾತಸಮುದ್ಧತಭಸ್ಮಂ ವಿಯ , ಚೇತಸೋ ಅವೂಪಸಮೋ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಪದಟ್ಠಾನಂ। ಚಿತ್ತವಿಕ್ಖೇಪೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಕುಚ್ಛಿತಂ ಕತಂ ಕುಕತಂ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಕುಕ್ಕುಚ್ಚಂ। ತಂ ಪಚ್ಛಾನುತಾಪಲಕ್ಖಣಂ, ಕತಾಕತಾನುಸೋಚನರಸಂ, ವಿಪ್ಪಟಿಸಾರಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ಕತಾಕತಪದಟ್ಠಾನಂ ದಾಸಬ್ಯಂ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ । ಉದ್ಧಚ್ಚಞ್ಚ ಕುಕ್ಕುಚ್ಚಞ್ಚ ಉದ್ಧಚ್ಚಕುಕ್ಕುಚ್ಚಂ। ವಿಗತಾ ಚಿಕಿಚ್ಛಾತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ, ಸಭಾವಂ ವಾ ವಿಚಿನನ್ತೋ ಏತಾಯ ಕಿಚ್ಛತಿ ಕಿಲಮತೀತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ, ಸಾ ಸಂಸಯಲಕ್ಖಣಾ, ಸಂಸಪ್ಪನರಸಾ, ಅನಿಚ್ಛಯಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ, ಅನೇಕಂಸಗ್ಗಾಹಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ ವಾ, ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಪದಟ್ಠಾನಾ। ಪಟಿಪತ್ತಿಅನ್ತರಾಯಕರಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ।

    Uddhatassa bhāvo uddhaccaṃ. Taṃ avūpasamalakkhaṇaṃ vātābhighātacalajalaṃ viya, anavaṭṭhānarasaṃ vātābhighātacaladhajapaṭākaṃ viya, bhantattapaccupaṭṭhānaṃ pāsāṇābhighātasamuddhatabhasmaṃ viya , cetaso avūpasamo ayonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ. Cittavikkhepoti daṭṭhabbaṃ. Kucchitaṃ kataṃ kukataṃ, tassa bhāvo kukkuccaṃ. Taṃ pacchānutāpalakkhaṇaṃ, katākatānusocanarasaṃ, vippaṭisārapaccupaṭṭhānaṃ, katākatapadaṭṭhānaṃ dāsabyaṃ viya daṭṭhabbaṃ . Uddhaccañca kukkuccañca uddhaccakukkuccaṃ. Vigatā cikicchāti vicikicchā, sabhāvaṃ vā vicinanto etāya kicchati kilamatīti vicikicchā, sā saṃsayalakkhaṇā, saṃsappanarasā, anicchayapaccupaṭṭhānā, anekaṃsaggāhapaccupaṭṭhānā vā, ayonisomanasikārapadaṭṭhānā. Paṭipattiantarāyakarāti daṭṭhabbā.

    ರಜ್ಜನಲಕ್ಖಣೋ ರಾಗೋ। ದುಸ್ಸನಲಕ್ಖಣೋ ದೋಸೋ। ಮುಯ್ಹನಲಕ್ಖಣೋ ಮೋಹೋ। ಕುಜ್ಝನಲಕ್ಖಣೋ ಕೋಧೋ, ಚಣ್ಡಿಕ್ಕಲಕ್ಖಣೋ ವಾ, ಆಘಾತಕರಣರಸೋ, ದೂಸನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ। ಉಪನನ್ಧನಲಕ್ಖಣೋ ಉಪನಾಹೋ, ವೇರಅಪ್ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜನರಸೋ, ಕೋಧಾನುಬನ್ಧಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ। ವುತ್ತಞ್ಚೇತಂ ‘‘ಪುಬ್ಬಕಾಲಂ ಕೋಧೋ, ಅಪರಕಾಲಂ ಉಪನಾಹೋ’’ತಿಆದಿ (ವಿಭ॰ ೮೯೧)।

    Rajjanalakkhaṇo rāgo. Dussanalakkhaṇo doso. Muyhanalakkhaṇo moho. Kujjhanalakkhaṇo kodho, caṇḍikkalakkhaṇo vā, āghātakaraṇaraso, dūsanapaccupaṭṭhāno. Upanandhanalakkhaṇo upanāho, veraappaṭinissajjanaraso, kodhānubandhabhāvapaccupaṭṭhāno. Vuttañcetaṃ ‘‘pubbakālaṃ kodho, aparakālaṃ upanāho’’tiādi (vibha. 891).

    ಪರಗುಣಮಕ್ಖನಲಕ್ಖಣೋ ಮಕ್ಖೋ। ತೇಸಂ ವಿನಾಸನರಸೋ, ತದಚ್ಛಾದನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ। ಯುಗಗ್ಗಾಹಲಕ್ಖಣೋ ಪಳಾಸೋ, ಪರಗುಣೇಹಿ ಅತ್ತನೋ ಗುಣಾನಂ ಸಮೀಕರಣರಸೋ, ಪರೇಸಂ ಗುಣಪ್ಪಮಾಣೇನ ಉಪಟ್ಠಾನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ।

    Paraguṇamakkhanalakkhaṇo makkho. Tesaṃ vināsanaraso, tadacchādanapaccupaṭṭhāno. Yugaggāhalakkhaṇo paḷāso, paraguṇehi attano guṇānaṃ samīkaraṇaraso, paresaṃ guṇappamāṇena upaṭṭhānapaccupaṭṭhāno.

    ಪರಸಮ್ಪತ್ತಿಖೀಯನಲಕ್ಖಣಾ ಇಸ್ಸಾ, ತಸ್ಸ ಅಕ್ಖಮನಲಕ್ಖಣಾ ವಾ, ತತ್ಥ ಅನಭಿರತಿರಸಾ, ತತೋ ವಿಮುಖಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ। ಅತ್ತನೋ ಸಮ್ಪತ್ತಿನಿಗೂಹನಲಕ್ಖಣಂ ಮಚ್ಛರಿಯಂ, ಅತ್ತನೋ ಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಪರೇಹಿ ಸಾಧಾರಣಭಾವಂ ಅಕ್ಖಮನರಸಂ, ಸಙ್ಕೋಚನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ।

    Parasampattikhīyanalakkhaṇā issā, tassa akkhamanalakkhaṇā vā, tattha anabhiratirasā, tato vimukhabhāvapaccupaṭṭhānā. Attano sampattinigūhanalakkhaṇaṃ macchariyaṃ, attano sampattiyā parehi sādhāraṇabhāvaṃ akkhamanarasaṃ, saṅkocanapaccupaṭṭhānaṃ.

    ಕತಪಾಪಪಟಿಚ್ಛಾದನಲಕ್ಖಣಾ ಮಾಯಾ, ತಸ್ಸ ನಿಗೂಹನರಸಾ, ತದಾವರಣಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ। ಅತ್ತನೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಗುಣಪ್ಪಕಾಸನಲಕ್ಖಣಂ ಸಾಠೇಯ್ಯಂ, ತೇಸಂ ಸಮುದಾಹರಣರಸಂ, ಸರೀರಾಕಾರೇಹಿಪಿ ತೇಸಂ ವಿಭೂತಕರಣಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ।

    Katapāpapaṭicchādanalakkhaṇā māyā, tassa nigūhanarasā, tadāvaraṇapaccupaṭṭhānā. Attano avijjamānaguṇappakāsanalakkhaṇaṃ sāṭheyyaṃ, tesaṃ samudāharaṇarasaṃ, sarīrākārehipi tesaṃ vibhūtakaraṇapaccupaṭṭhānaṃ.

    ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉದ್ಧುಮಾತಭಾವಲಕ್ಖಣೋ ಥಮ್ಭೋ, ಅಪ್ಪತಿಸ್ಸವವುತ್ತಿರಸೋ, ಅಮದ್ದವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ। ಕರಣುತ್ತರಿಯಲಕ್ಖಣೋ ಸಾರಮ್ಭೋ, ವಿಪಚ್ಚನೀಕತಾರಸೋ, ಅಗಾರವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ।

    Cittassa uddhumātabhāvalakkhaṇo thambho, appatissavavuttiraso, amaddavapaccupaṭṭhāno. Karaṇuttariyalakkhaṇo sārambho, vipaccanīkatāraso, agāravapaccupaṭṭhāno.

    ಉಣ್ಣತಿಲಕ್ಖಣೋ ಮಾನೋ, ಅಹಂಕಾರರಸೋ, ಉದ್ಧುಮಾತಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ। ಅಬ್ಭುಣ್ಣತಿಲಕ್ಖಣೋ ಅತಿಮಾನೋ, ಅತಿವಿಯ ಅಹಂಕಾರರಸೋ, ಅಚ್ಚುದ್ಧುಮಾತಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ।

    Uṇṇatilakkhaṇo māno, ahaṃkāraraso, uddhumātabhāvapaccupaṭṭhāno. Abbhuṇṇatilakkhaṇo atimāno, ativiya ahaṃkāraraso, accuddhumātabhāvapaccupaṭṭhāno.

    ಮತ್ತಭಾವಲಕ್ಖಣೋ ಮದೋ, ಮದಗ್ಗಹಣರಸೋ, ಉಮ್ಮಾದಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ । ಪಞ್ಚಸು ಕಾಮಗುಣೇಸು ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವೋಸ್ಸಗ್ಗಲಕ್ಖಣೋ ಪಮಾದೋ, ವೋಸ್ಸಗ್ಗಾನುಪ್ಪದನರಸೋ, ಸತಿವಿಪ್ಪವಾಸಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋತಿ ಏವಂ ಇಮೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಲಕ್ಖಣಾದೀನಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ಅಯಮೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪೋ, ವಿತ್ಥಾರೋ ಪನ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಕೋಧೋ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿಭಙ್ಗೇ (ವಿಭ॰ ೮೯೧) ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।

    Mattabhāvalakkhaṇo mado, madaggahaṇaraso, ummādapaccupaṭṭhāno . Pañcasu kāmaguṇesu cittassa vossaggalakkhaṇo pamādo, vossaggānuppadanaraso, sativippavāsapaccupaṭṭhānoti evaṃ imesaṃ dhammānaṃ lakkhaṇādīni veditabbāni. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana ‘‘tattha katamo kodho’’tiādinā vibhaṅge (vibha. 891) vuttanayeneva veditabbo.

    ವಿಸೇಸತೋ ಚೇತ್ಥ ಆಮಿಸಗಿದ್ಧೋ ಅತ್ತನಾ ಅಲಭನ್ತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಲಾಭಿನೋ ಕುಜ್ಝತಿ, ತಸ್ಸ ಸಕಿಂ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಕೋಧೋ ಕೋಧೋಯೇವ। ತದುತ್ತರಿ ಉಪನಾಹೋ। ಸೋ ಏವಂ ಕುದ್ಧೋ ಉಪನಯ್ಹನ್ತೋ ಚ ಸನ್ತೇಪಿ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಲಾಭಿನೋ ಗುಣಂ ಮಕ್ಖೇತಿ ‘‘ಅಹಮ್ಪಿ ತಾದಿಸೋ’’ತಿ ಚ ಯುಗಗ್ಗಾಹಂ ಗಣ್ಹಾತಿ। ಅಯಮಸ್ಸ ಮಕ್ಖೋ ಚ ಪಲಾಸೋ ಚ, ಸೋ ಏವಂ ಮಕ್ಖೀ ಪಲಾಸೀ ತಸ್ಸ ಲಾಭಸಕ್ಕಾರಾದೀಸು ‘‘ಕಿಂ ಇಮಸ್ಸ ಇಮಿನಾ’’ತಿ ಇಸ್ಸತಿ ಪದುಸ್ಸತಿ, ಅಯಮಸ್ಸ ಇಸ್ಸಾ। ಸಚೇ ಪನಸ್ಸ ಕಾಚಿ ಸಮ್ಪತ್ತಿ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸಾ ತೇನ ಸಾಧಾರಣಭಾವಂ ನ ಸಹತಿ, ಇದಮಸ್ಸ ಮಚ್ಛೇರಂ। ಲಾಭಹೇತು ಖೋ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತೇಪಿ ದೋಸೇ ಪಟಿಚ್ಛಾದೇತಿ, ಅಯಮಸ್ಸ ಮಾಯಾ। ಅಸನ್ತೇಪಿ ಗುಣೇ ಪಕಾಸೇತಿ, ಇದಮಸ್ಸ ಸಾಠೇಯ್ಯಂ। ಸೋ ಏವಂ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಸಚೇ ಪನ ಯಥಾಧಿಪ್ಪಾಯಂ ಲಾಭಂ ಲಭತಿ, ತೇನ ಥದ್ಧೋ ಹೋತಿ ಅಮುದುಚಿತ್ತೋ ‘‘ನ ಇದಂ ಏವಂ ಕಾತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ಓವದಿತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯೋ, ಅಯಮಸ್ಸ ಥಮ್ಭೋ। ಸಚೇ ಪನ ನಂ ಕೋಚಿ ಕಿಞ್ಚಿ ವದತಿ ‘‘ನ ಇದಂ ಏವಂ ಕಾತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ, ತೇನ ಸಾರದ್ಧಚಿತ್ತೋ ಹೋತಿ, ಭಾಕುಟಿಕಮುಖೋ ‘‘ಕೋ ಮೇ ತ್ವ’’ನ್ತಿ ಪಸಯ್ಹಭಾಣೀ, ಅಯಮಸ್ಸ ಸಾರಮ್ಭೋ। ತತೋ ಥಮ್ಭೇನ ‘‘ಅಹಮೇವ ಸೇಯ್ಯೋ’’ತಿ ಅತ್ತಾನಂ ಮಞ್ಞನ್ತೋ ಮಾನೀ ಹೋತಿ। ಸಾರಮ್ಭೇನ ‘‘ಕೇ ಇಮೇ’’ತಿ ಪರೇ ಅತಿಮಞ್ಞನ್ತೋ ಅತಿಮಾನೀ, ಅಯಮಸ್ಸ ಮಾನೋ ಚ ಅತಿಮಾನೋ ಚ। ಸೋ ತೇಹಿ ಮಾನಾತಿಮಾನೇಹಿ ಜಾತಿಮದಾದಿಅನೇಕರೂಪಂ ಮದಂ ಜನೇತಿ, ಮತ್ತೋ ಸಮಾನೋ ಕಾಮಗುಣಾದಿಭೇದೇಸು ವತ್ಥೂಸು ಪಮಜ್ಜತಿ, ಅಯಮಸ್ಸ ಮದೋ ಚ ಪಮಾದೋ ಚಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Visesato cettha āmisagiddho attanā alabhanto aññassa lābhino kujjhati, tassa sakiṃ uppanno kodho kodhoyeva. Taduttari upanāho. So evaṃ kuddho upanayhanto ca santepi aññassa lābhino guṇaṃ makkheti ‘‘ahampi tādiso’’ti ca yugaggāhaṃ gaṇhāti. Ayamassa makkho ca palāso ca, so evaṃ makkhī palāsī tassa lābhasakkārādīsu ‘‘kiṃ imassa iminā’’ti issati padussati, ayamassa issā. Sace panassa kāci sampatti hoti, tassā tena sādhāraṇabhāvaṃ na sahati, idamassa maccheraṃ. Lābhahetu kho pana attano santepi dose paṭicchādeti, ayamassa māyā. Asantepi guṇe pakāseti, idamassa sāṭheyyaṃ. So evaṃ paṭipanno sace pana yathādhippāyaṃ lābhaṃ labhati, tena thaddho hoti amuducitto ‘‘na idaṃ evaṃ kātabba’’nti ovadituṃ asakkuṇeyyo, ayamassa thambho. Sace pana naṃ koci kiñci vadati ‘‘na idaṃ evaṃ kātabba’’nti, tena sāraddhacitto hoti, bhākuṭikamukho ‘‘ko me tva’’nti pasayhabhāṇī, ayamassa sārambho. Tato thambhena ‘‘ahameva seyyo’’ti attānaṃ maññanto mānī hoti. Sārambhena ‘‘ke ime’’ti pare atimaññanto atimānī, ayamassa māno ca atimāno ca. So tehi mānātimānehi jātimadādianekarūpaṃ madaṃ janeti, matto samāno kāmaguṇādibhedesu vatthūsu pamajjati, ayamassa mado ca pamādo cāti veditabbaṃ.

    ಸಬ್ಬೇ ಕಿಲೇಸಾತಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ। ಉಪತಾಪನಟ್ಠೇನ ವಿಬಾಧನಟ್ಠೇನ ಚ ಕಿಲೇಸಾ। ಕಿಲೇಸಪೂತಿಕತ್ತಾ ದುಚ್ಚರಿತಾ। ಕಿಲೇಸದರಥಕರಣಟ್ಠೇನ ದರಥಾ। ಅನ್ತೋಡಾಹಾದಿಕರಣಟ್ಠೇನ ಪರಿಳಾಹಾ। ಸದಾ ತಾಪನಟ್ಠೇನ ಸನ್ತಾಪಾ। ಅಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಟ್ಠೇನ ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಟ್ಠೇನ ಚ ಸಬ್ಬೇ ಅಕುಸಲಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾ।

    Sabbe kilesāti sabbepi akusalā dhammā. Upatāpanaṭṭhena vibādhanaṭṭhena ca kilesā. Kilesapūtikattā duccaritā. Kilesadarathakaraṇaṭṭhena darathā. Antoḍāhādikaraṇaṭṭhena pariḷāhā. Sadā tāpanaṭṭhena santāpā. Akosallasambhūtaṭṭhena abhisaṅkharaṇaṭṭhena ca sabbe akusalābhisaṅkhārā.

    ಕೇನಟ್ಠೇನಾತಿ ಕೇನ ಅತ್ಥೇನ। ಅಭಿಭವನಾದಿತಿವಿಧಂ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪರಿಸಹನ್ತೀತಿ ಪರಿಸ್ಸಯಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಪರಿಸಹನ್ತೀತಿ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಿ ಅಭಿಭವನ್ತಿ। ಪರಿಹಾನಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತೀತಿ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪರಿಚ್ಚಜನಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ। ತತ್ರಾಸಯಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಆಸಯನ್ತಿ ನಿವಸನ್ತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇ ಪರಿಸ್ಸಯಾತಿ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದಯೋ ಉಪದ್ದವಾ। ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನ್ತರಾಯಾಯಾತಿ ಉಪರಿ ವತ್ತಬ್ಬಾನಂ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪದಾದಿತೋ ಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನ್ತರಧಾನಾಯ ಅದಸ್ಸನತ್ಥಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ। ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪದಾಯಾತಿ ಸುನ್ದರಾಯ ಪಸಟ್ಠಾಯ ವಾ ಪಟಿಪದಾಯ, ನ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪದಾಯ। ಅನುಲೋಮಪಟಿಪದಾಯಾತಿ ಅವಿರುದ್ಧಪಟಿಪದಾಯ, ನ ಪಟಿಲೋಮಪಟಿಪದಾಯ। ಅಪಚ್ಚನೀಕಪಟಿಪದಾಯಾತಿ ನ ಪಚ್ಚನೀಕಪಟಿಪದಾಯ, ಅಪಚ್ಚತ್ಥಿಕಪಟಿಪದಾಯ। ಅನ್ವತ್ಥಪಟಿಪದಾಯಾತಿ ಅತ್ಥಅನುಗತಾಯ ಪಟಿಪದಾಯ, ಉಪರೂಪರಿ ವಡ್ಢಿತಾಯ ಪಟಿಪದಾಯ। ಯಥಾ ಅತ್ಥೋ, ತಥಾ ಪಟಿಪಜ್ಜಿತಬ್ಬಾಯ ಪಟಿಪದಾಯಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ‘‘ಅತ್ತತ್ಥಪಟಿಪದಾಯಾ’’ತಿಪಿ ಪಾಳಿ, ತಂ ನ ಸುನ್ದರಂ। ಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮಪಟಿಪದಾಯಾತಿ ಧಮ್ಮೋ ನಾಮ ನವಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮೋ। ಅನುಧಮ್ಮೋ ನಾಮ ವಿಪಸ್ಸನಾದಿ। ತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅನುರೂಪಾ ಧಮ್ಮಪಟಿಪದಾ ಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮಪಟಿಪದಾ, ತಸ್ಸಾ ಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮಪಟಿಪದಾಯ।

    Kenaṭṭhenāti kena atthena. Abhibhavanāditividhaṃ atthaṃ dassetuṃ ‘‘parisahantīti parissayā’’tiādimāha. Parisahantīti dukkhaṃ uppādenti abhibhavanti. Parihānāya saṃvattantīti kusalānaṃ dhammānaṃ pariccajanāya saṃvattanti. Tatrāsayāti tasmiṃ sarīre akusalā dhammā āsayanti nivasanti uppajjantīti attho. Te parissayāti kāyaduccaritādayo upaddavā. Kusalānaṃ dhammānaṃ antarāyāyāti upari vattabbānaṃ sammāpaṭipadādito kosallasambhūtānaṃ dhammānaṃ antaradhānāya adassanatthāya saṃvattanti. Sammāpaṭipadāyāti sundarāya pasaṭṭhāya vā paṭipadāya, na micchāpaṭipadāya. Anulomapaṭipadāyāti aviruddhapaṭipadāya, na paṭilomapaṭipadāya. Apaccanīkapaṭipadāyāti na paccanīkapaṭipadāya, apaccatthikapaṭipadāya. Anvatthapaṭipadāyāti atthaanugatāya paṭipadāya, uparūpari vaḍḍhitāya paṭipadāya. Yathā attho, tathā paṭipajjitabbāya paṭipadāyāti vuttaṃ hoti. ‘‘Attatthapaṭipadāyā’’tipi pāḷi, taṃ na sundaraṃ. Dhammānudhammapaṭipadāyāti dhammo nāma navalokuttaradhammo. Anudhammo nāma vipassanādi. Tassa dhammassa anurūpā dhammapaṭipadā dhammānudhammapaṭipadā, tassā dhammānudhammapaṭipadāya.

    ಸೀಲೇಸು ಪರಿಪೂರಿಕಾರಿತಾಯಾತಿ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸೀಲೇಸು ಪಾರಿಪೂರಿಂ ಕತ್ವಾ ಠಿತತಾಯ। ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ಗುತ್ತದ್ವಾರತಾಯಾತಿ ‘‘ಚಕ್ಖುನಾ ರೂಪಂ ದಿಸ್ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೧೩; ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೧೬; ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೨೪; ಚೂಳನಿ॰ ಮೇತ್ತಗೂಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೧೮) ನಯೇನ ವುತ್ತೇಸು ಮನಚ್ಛಟ್ಠೇಸು ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ಸುಗೋಪಿತದ್ವಾರಭಾವಸ್ಸ। ಭೋಜನೇ ಮತ್ತಞ್ಞುತಾಯಾತಿ ಪಟಿಗ್ಗಹಣಾದೀಸು ಪಮಾಣಯುತ್ತತಾಯ। ಅಲಂಸಾಟಕಾದಿಂ ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ಮಿತಭೋಜನತಾಯ।

    Sīlesu paripūrikāritāyāti pātimokkhasīlesu pāripūriṃ katvā ṭhitatāya. Indriyesu guttadvāratāyāti ‘‘cakkhunā rūpaṃ disvā’’tiādinā (dī. ni. 1.213; a. ni. 3.16; ma. ni. 2.24; cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddesa 18) nayena vuttesu manacchaṭṭhesu indriyesu sugopitadvārabhāvassa. Bhojane mattaññutāyāti paṭiggahaṇādīsu pamāṇayuttatāya. Alaṃsāṭakādiṃ muñcitvā mitabhojanatāya.

    ಜಾಗರಿಯಾನುಯೋಗಸ್ಸಾತಿ ‘‘ದಿವಸಂ ಚಙ್ಕಮೇನ ನಿಸಜ್ಜಾಯ ಆವರಣೀಯೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೧೬; ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೨೪) ಏವಮಾದಿನಾ ನಯೇನ ಪಞ್ಚ ಜಾಗರಣಧಮ್ಮೇ ಅನುಯೋಗಸ್ಸ। ಸತಿಸಮ್ಪಜಞ್ಞಸ್ಸಾತಿ ಸಬ್ಬಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಭಾವನಾನುಯುತ್ತಾನಂ ಸಬ್ಬಯೋಗೀನಂ ಸಬ್ಬದಾ ಉಪಕಾರಕಸ್ಸ ಸತಿಸಮ್ಪಜಞ್ಞಸ್ಸ।

    Jāgariyānuyogassāti ‘‘divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehī’’ti (a. ni. 3.16; ma. ni. 2.24) evamādinā nayena pañca jāgaraṇadhamme anuyogassa. Satisampajaññassāti sabbakammaṭṭhānabhāvanānuyuttānaṃ sabbayogīnaṃ sabbadā upakārakassa satisampajaññassa.

    ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾನನ್ತಿ ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಓಕ್ಕನ್ತಿತ್ವಾ ಪಕ್ಕನ್ದಿತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಾನತೋ ಪಟ್ಠಾನಂ, ಸತಿಯೇವ ಪಟ್ಠಾನಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ। ಕಾಯವೇದನಾಚಿತ್ತಧಮ್ಮೇಸು ಪನಸ್ಸಾ ಅಸುಭದುಕ್ಖಾನಿಚ್ಚಾನತ್ತಾಕಾರಗಹಣವಸೇನ ಸುಭಸುಖನಿಚ್ಚತ್ತಸಞ್ಞಾಪಹಾನಕಿಚ್ಚಸಾಧನವಸೇನ ಚ ಪವತ್ತಿತೋ ಚತುಧಾ ಪಭೇದೋ ಹೋತಿ, ತೇಸಂ ಚತುನ್ನಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾನಂ।

    Satipaṭṭhānānanti ārammaṇesu okkantitvā pakkanditvā upaṭṭhānato paṭṭhānaṃ, satiyeva paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ. Kāyavedanācittadhammesu panassā asubhadukkhāniccānattākāragahaṇavasena subhasukhaniccattasaññāpahānakiccasādhanavasena ca pavattito catudhā pabhedo hoti, tesaṃ catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ.

    ಚತುನ್ನಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾನನ್ತಿ ಪದಹನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಪಧಾನಂ, ಸೋಭನಂ ಪಧಾನಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ, ಸಮ್ಮಾ ವಾ ಪದಹನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ, ಸೋಭನಂ ವಾ ತಂ ಕಿಲೇಸವಿರೂಪತ್ತವಿರಹತೋ, ಪಧಾನಞ್ಚ ಹಿತಸುಖನಿಪ್ಫಾದಕಟ್ಠೇನ ಸೇಟ್ಠಭಾವಾವಹನತೋ, ಪಧಾನಭಾವಕರಣತೋ ಚಾತಿ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ, ವೀರಿಯಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ। ಉಪ್ಪನ್ನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಅನುಪ್ಪನ್ನುಪ್ಪನ್ನಾನಞ್ಚ ಚತುನ್ನಂ ಅಕುಸಲಕುಸಲಾನಂ ಪಹಾನಾನುಪ್ಪತ್ತಿಉಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತಿಕಿಚ್ಚಸಾಧನವಸೇನ ಪವತ್ತಿತೋ ಪನಸ್ಸ ಚತುಧಾ ಪಭೇದೋ ಹೋತಿ, ತೇಸಂ ಚತುನ್ನಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾನಂ।

    Catunnaṃ sammappadhānānanti padahanti etenāti padhānaṃ, sobhanaṃ padhānaṃ sammappadhānaṃ, sammā vā padahanti etenāti sammappadhānaṃ, sobhanaṃ vā taṃ kilesavirūpattavirahato, padhānañca hitasukhanipphādakaṭṭhena seṭṭhabhāvāvahanato, padhānabhāvakaraṇato cāti sammappadhānaṃ, vīriyassetaṃ adhivacanaṃ. Uppannuppannānaṃ anuppannuppannānañca catunnaṃ akusalakusalānaṃ pahānānuppattiuppādaṭṭhitikiccasādhanavasena pavattito panassa catudhā pabhedo hoti, tesaṃ catunnaṃ sammappadhānānaṃ.

    ಚತುನ್ನಂ ಇದ್ಧಿಪಾದಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಛನ್ದವೀರಿಯಚಿತ್ತವೀಮಂಸಾಸು ಏಕೇಕೋ ಇಜ್ಝತೀತಿ ಇದ್ಧಿ, ಸಮಿಜ್ಝತಿ ನಿಪ್ಫಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇಜ್ಝನ್ತಿ ವಾ ಏತಾಯ ಸತ್ತಾ ಇದ್ಧಾ ವುದ್ಧಾ ಉಕ್ಕಂಸಗತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಇದ್ಧಿ। ಪಠಮೇನ ಅತ್ಥೇನ ಇದ್ಧಿಯೇವ ಪಾದೋತಿ ಇದ್ಧಿಪಾದೋ, ಇದ್ಧಿಕೋಟ್ಠಾಸೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ದುತಿಯೇನ ಅತ್ಥೇನ ಇದ್ಧಿಯಾ ಪಾದೋತಿ ಇದ್ಧಿಪಾದೋ, ಪಾದೋತಿ ಪತಿಟ್ಠಾ ಅಧಿಗಮುಪಾಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇನ ಹಿ ಯಸ್ಮಾ ಉಪರೂಪರಿವಿಸೇಸಸಙ್ಖಾತಂ ಇದ್ಧಿಂ ಪಜ್ಜನ್ತಿ ಪಾಪುಣನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪಾದೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತೇಸಂ ಚತುನ್ನಂ ಇದ್ಧಿಪಾದಾನಂ।

    Catunnaṃ iddhipādānanti ettha chandavīriyacittavīmaṃsāsu ekeko ijjhatīti iddhi, samijjhati nipphajjatīti attho. Ijjhanti vā etāya sattā iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti iddhi. Paṭhamena atthena iddhiyeva pādoti iddhipādo, iddhikoṭṭhāsoti attho. Dutiyena atthena iddhiyā pādoti iddhipādo, pādoti patiṭṭhā adhigamupāyoti attho. Tena hi yasmā uparūparivisesasaṅkhātaṃ iddhiṃ pajjanti pāpuṇanti, tasmā pādoti vuccati. Tesaṃ catunnaṃ iddhipādānaṃ.

    ಸತ್ತನ್ನಂ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನನ್ತಿ ಬೋಧಿಯಾ, ಬೋಧಿಸ್ಸ ವಾ ಅಙ್ಗಾತಿ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಯಾ ಏಸಾ ಧಮ್ಮಸಾಮಗ್ಗೀ ಯಾಯ ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾಯ ಲೀನುದ್ಧಚ್ಚಪತಿಟ್ಠಾನಾಯೂಹನಕಾಮಸುಖತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗಉಚ್ಛೇದಸಸ್ಸತಾಭಿನಿವೇಸಾದೀನಂ ಅನೇಕೇಸಂ ಉಪದ್ದವಾನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತಾಯ ಸತಿಧಮ್ಮವಿಚಯವೀರಿಯಪೀತಿಪಸ್ಸದ್ಧಿಸಮಾಧಿಉಪೇಕ್ಖಾಸಙ್ಖಾತಾಯ ಧಮ್ಮಸಾಮಗ್ಗಿಯಾ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಬುಜ್ಝತೀತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಬೋಧೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಬುಜ್ಝತೀತಿ ಕಿಲೇಸಸನ್ತಾನನಿದ್ದಾಯ ಉಟ್ಠಹತಿ, ಚತ್ತಾರಿ ವಾ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ, ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ವಾ ಸಚ್ಛಿಕರೋತಿ, ತಸ್ಸಾ ಧಮ್ಮಸಾಮಗ್ಗಿಸಙ್ಖಾತಾಯ ಬೋಧಿಯಾ ಅಙ್ಗಾತಿಪಿ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ ಝಾನಙ್ಗಮಗ್ಗಙ್ಗಾದೀನಿ ವಿಯ। ಯೋ ಪನೇಸ ಯಥಾವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾಯ ಏತಾಯ ಧಮ್ಮಸಾಮಗ್ಗಿಯಾ ಬುಜ್ಝತೀತಿ ಕತ್ವಾ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ‘‘ಬೋಧೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಸ್ಸ ಬೋಧಿಸ್ಸ ಅಙ್ಗಾತಿಪಿ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ ಸೇನಙ್ಗರಥಙ್ಗಾದಯೋ ವಿಯ। ತೇನಾಹು ಅಟ್ಠಕಥಾಚರಿಯಾ ‘‘ಬುಜ್ಝನಕಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಅಙ್ಗಾತಿ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ’’ತಿ। ತೇಸಂ ಸತ್ತನ್ನಂ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ।

    Sattannaṃ bojjhaṅgānanti bodhiyā, bodhissa vā aṅgāti bojjhaṅgā. Idaṃ vuttaṃ hoti, yā esā dhammasāmaggī yāya lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānāya līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtāya satidhammavicayavīriyapītipassaddhisamādhiupekkhāsaṅkhātāya dhammasāmaggiyā ariyasāvako bujjhatīti katvā ‘‘bodhī’’ti vuccati, bujjhatīti kilesasantānaniddāya uṭṭhahati, cattāri vā ariyasaccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikaroti, tassā dhammasāmaggisaṅkhātāya bodhiyā aṅgātipi bojjhaṅgā jhānaṅgamaggaṅgādīni viya. Yo panesa yathāvuttappakārāya etāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā ariyasāvako ‘‘bodhī’’ti vuccati, tassa bodhissa aṅgātipi bojjhaṅgā senaṅgarathaṅgādayo viya. Tenāhu aṭṭhakathācariyā ‘‘bujjhanakassa puggalassa aṅgāti bojjhaṅgā’’ti. Tesaṃ sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ.

    ಅರಿಯಸ್ಸ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸ್ಸಾತಿ ಅರಿಯೋತಿ ತಂತಂಮಗ್ಗವಜ್ಝಕಿಲೇಸೇಹಿ ಆರಕತ್ತಾ ಅರಿಯಭಾವಕರತ್ತಾ ಅರಿಯಫಲಪಟಿಲಾಭಕರತ್ತಾ ಚ ಅರಿಯೋ। ಅಟ್ಠಙ್ಗಾನಿ ಅಸ್ಸಾತಿ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ। ಸ್ವಾಯಂ ಚತುರಙ್ಗಿಕಾ ವಿಯ ಸೇನಾ, ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕಂ ವಿಯ ಚ ತೂರಿಯಂ ಅಙ್ಗಮತ್ತಮೇವ ಹೋತಿ, ಅಙ್ಗವಿನಿಮುತ್ತೋ ನತ್ಥಿ। ನಿಬ್ಬಾನಂ ಮಗ್ಗತಿ, ಕಿಲೇಸೇ ವಾ ಮಾರೇನ್ತೋ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಮಗ್ಗೋ, ತಸ್ಸ ಅರಿಯಸ್ಸ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಭಾವನಾನುಯೋಗಸ್ಸ। ಇಮೇಸಂ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾನಂ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ। ಅನ್ತರಾಯಾಯಾತಿ ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ ಅನ್ತರಾಯಾಯ ಅನ್ತರಧಾನಾಯ ಲೋಕಿಯಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ ಪರಿಚ್ಚಾಗಾಯ।

    Ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassāti ariyoti taṃtaṃmaggavajjhakilesehi ārakattā ariyabhāvakarattā ariyaphalapaṭilābhakarattā ca ariyo. Aṭṭhaṅgāni assāti aṭṭhaṅgiko. Svāyaṃ caturaṅgikā viya senā, pañcaṅgikaṃ viya ca tūriyaṃ aṅgamattameva hoti, aṅgavinimutto natthi. Nibbānaṃ maggati, kilese vā mārento gacchatīti maggo, tassa ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa bhāvanānuyogassa. Imesaṃ kusalānaṃ dhammānanti vuttappakārānaṃ lokiyalokuttarakusaladhammānaṃ. Antarāyāyāti lokuttarakusaladhammānaṃ antarāyāya antaradhānāya lokiyakusaladhammānaṃ pariccāgāya.

    ತೇಸು ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತುಂ ಅಪ್ಪದಾನಟ್ಠೇನ ಪರಿಸ್ಸಯಾ ನಾಮ। ತೇ ಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುಜ್ಝಮಾನಾ ಉಪದ್ದವಂ ನಾವಹನ್ತಿ। ತತ್ಥೇತೇತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ತಭಾವೇ ಏತೇ। ಪಾಪಕಾತಿ ಲಾಮಕಾ। ಅತ್ತಭಾವಸನ್ನಿಸ್ಸಯಾತಿ ಅತ್ತಭಾವಂ ಉಪನಿಸ್ಸಾಯ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಅತ್ತಭಾವಸನ್ನಿಸ್ಸಯಾ। ದಕೇತಿ ಉದಕೇ।

    Tesu lokuttarakusaladhammānaṃ uppajjituṃ appadānaṭṭhena parissayā nāma. Te hi uppajjitvā nirujjhamānā upaddavaṃ nāvahanti. Tattheteti tasmiṃ attabhāve ete. Pāpakāti lāmakā. Attabhāvasannissayāti attabhāvaṃ upanissāya ārammaṇaṃ katvā uppajjantīti attabhāvasannissayā. Daketi udake.

    ವುತ್ತಂ ಹೇತನ್ತಿ ಕಥಿತಞ್ಹಿ ಏತಂ। ಸಾನ್ತೇವಾಸಿಕೋತಿ ಅನ್ತೇವಾಸಿಕಸಙ್ಖಾತೇನ ಕಿಲೇಸೇನ ಸಹ ವಸತೀತಿ ಸಾನ್ತೇವಾಸಿಕೋ। ಸಾಚರಿಯಕೋತಿ ಸಮುದಾಚರಣಸಙ್ಖಾತೇನ ಕಿಲೇಸೇನ ಸಹ ವಸತೀತಿ ಸಾಚರಿಯಕೋ।

    Vuttaṃhetanti kathitañhi etaṃ. Sāntevāsikoti antevāsikasaṅkhātena kilesena saha vasatīti sāntevāsiko. Sācariyakoti samudācaraṇasaṅkhātena kilesena saha vasatīti sācariyako.

    ಚಕ್ಖುನಾ ರೂಪಂ ದಿಸ್ವಾತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣೇನ ರೂಪಂ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ। ಉಪರಿ ಸೋತೇನ ಸದ್ದಂ ಸುತ್ವಾತಿಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಸಮುದಾಚರನ್ತಿ। ಸರಸಙ್ಕಪ್ಪಾತಿ ನಾನಾರಮ್ಮಣೇ ಸಂಸರಣವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಪರಿಕಪ್ಪಾ। ಸಂಯೋಜನಿಯಾತಿ ಆರಮ್ಮಣಭಾವಂ ಉಪಗನ್ತ್ವಾ ಸಂಯೋಜನಸಮ್ಬನ್ಧನೇನ ಸಂಯೋಜನಾನಂ ಹಿತಾ। ತ್ಯಸ್ಸಾತಿ ತೇ ಪಾಪಕಾ ಅಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ। ಅನ್ತೋ ವಸನ್ತೀತಿ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ಚಿತ್ತೇ ನಿವಸನ್ತಿ। ಅನ್ವಾಸವನ್ತೀತಿ ಕಿಲೇಸಸನ್ತಾನಂ ಅನುಗನ್ತ್ವಾ ಭುಸಂ ಸವನ್ತಿ ಅನುಬನ್ಧನ್ತಿ। ತೇ ನನ್ತಿ ತಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಏತೇ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ। ಸಮುದಾಚರನ್ತೀತಿ ಸಮ್ಮಾ ಆಚರನ್ತಿ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ।

    Cakkhunā rūpaṃ disvāti cakkhuviññāṇena rūpaṃ passitvā. Upari sotena saddaṃ sutvātiādīsupi eseva nayo. Uppajjantīti samudācaranti. Sarasaṅkappāti nānārammaṇe saṃsaraṇavasena uppannā parikappā. Saṃyojaniyāti ārammaṇabhāvaṃ upagantvā saṃyojanasambandhanena saṃyojanānaṃ hitā. Tyassāti te pāpakā assa puggalassa. Anto vasantīti abbhantare citte nivasanti. Anvāsavantīti kilesasantānaṃ anugantvā bhusaṃ savanti anubandhanti. Te nanti taṃ puggalaṃ ete akusalā dhammā. Samudācarantīti sammā ācaranti pavattantīti attho.

    ಕಿಲಿಸ್ಸನಟ್ಠೇನ ಮಲಾ। ಸತ್ತುಅತ್ಥೇನ ಅಮಿತ್ತಾ। ವೇರಿಅತ್ಥೇನ ಸಪತ್ತಾ। ಹನನಟ್ಠೇನ ವಧಕಾ। ಪಚ್ಚಾಮಿತ್ತಟ್ಠೇನ ಪಚ್ಚತ್ಥಿಕಾ। ಅಥ ವಾ ಮಲಾ ಸೂರಿಯಸ್ಸೋಪಕ್ಕಿಲೇಸವಲಾಹಕಾ ವಿಯ। ಅಮಿತ್ತಾ ಸೂರಿಯಸ್ಸ ಧೂಮಂ ವಿಯ। ಸಪತ್ತಾ ಸೂರಿಯಸ್ಸ ಹಿಮಂ ವಿಯ। ವಧಕಾ ಸೂರಿಯಸ್ಸ ರಜಂ ವಿಯ। ಪಚ್ಚತ್ಥಿಕಾ ಸೂರಿಯಸ್ಸ ರಾಹು ವಿಯ। ‘‘ಮಲಾ ಸುವಣ್ಣಸ್ಸ ಮಲಂ ವಿಯ ಚಿತ್ತಪ್ಪಭಾನಾಸಕಾ। ಅಮಿತ್ತಾ ಕಾಳಲೋಹಮಲಂ ವಿಯ ಚಿತ್ತೇ ಸಿನಿದ್ಧಭಾವನಾಸಕಾ, ಸಪತ್ತಾ ಯುಗನದ್ಧಂ ಯುಜ್ಝನ್ತಾ ಸಪತ್ತಾ ವಿಯ ಚಿತ್ತೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಧಮ್ಮಧಂಸಕಾ। ವಧಕಾ ಮನುಸ್ಸಘಾತಕಾ ವಿಯ ಧಮ್ಮಘಾತಕಾ। ಪಚ್ಚತ್ಥಿಕಾ ರಞ್ಞಾ ಉಪಗತಸ್ಸ ವಿನಾಸೋ ವಿಯ ಮೋಕ್ಖಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪಟಿಸೇಧಕಾ’’ತಿ ಏವಮೇಕೇ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ।

    Kilissanaṭṭhena malā. Sattuatthena amittā. Veriatthena sapattā. Hananaṭṭhena vadhakā. Paccāmittaṭṭhena paccatthikā. Atha vā malā sūriyassopakkilesavalāhakā viya. Amittā sūriyassa dhūmaṃ viya. Sapattā sūriyassa himaṃ viya. Vadhakā sūriyassa rajaṃ viya. Paccatthikā sūriyassa rāhu viya. ‘‘Malā suvaṇṇassa malaṃ viya cittappabhānāsakā. Amittā kāḷalohamalaṃ viya citte siniddhabhāvanāsakā, sapattā yuganaddhaṃ yujjhantā sapattā viya citte patiṭṭhitadhammadhaṃsakā. Vadhakā manussaghātakā viya dhammaghātakā. Paccatthikā raññā upagatassa vināso viya mokkhamaggassa paṭisedhakā’’ti evameke vaṇṇayanti.

    ಅನತ್ಥಜನನೋತಿ ನ ಅತ್ಥಂ ಅನತ್ಥಂ, ತಂ ಅನತ್ಥಂ ಉಪ್ಪಾದೇತೀತಿ ಅನತ್ಥಜನನೋ। ಕೋ ಸೋ? ಲೋಭೋ। ಚಿತ್ತಪ್ಪಕೋಪನೋತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪಕೋಪನೋ ಚಲನೋ, ಕುಸಲಂ ನಿವಾರೇತ್ವಾ ಚಿತ್ತಂ ರುನ್ಧತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಭಯಮನ್ತರತೋ ಜಾತನ್ತಿ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ಅತ್ತನೋ ಚಿತ್ತೇಯೇವ ಜಾತಂ, ಅನತ್ಥಜನನಾದಿಭಯಹೇತು। ತಂ ಜನೋ ನಾವಬುಜ್ಝತೀತಿ ತಂ ಭಯಂ ಬಾಲಮಹಾಜನೋ ಅವಗನ್ತ್ವಾ ಓತರಿತ್ವಾ ನ ಜಾನಾತಿ। ಅತ್ಥನ್ತಿ ಲುದ್ಧೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಅತ್ಥಂ ನ ಜಾನಾತಿ। ಧಮ್ಮನ್ತಿ ತಸ್ಸ ಹೇತುಂ। ಅನ್ಧತಮನ್ತಿ ಬಹಲನ್ಧಕಾರಂ। ಯನ್ತಿ ಯಸ್ಮಾ, ಯಂ ನರಂ ವಾ। ಸಹತೇತಿ ಅಭಿಭವತಿ।

    Anatthajananoti na atthaṃ anatthaṃ, taṃ anatthaṃ uppādetīti anatthajanano. Ko so? Lobho. Cittappakopanoti cittassa pakopano calano, kusalaṃ nivāretvā cittaṃ rundhatīti attho. Bhayamantarato jātanti abbhantare attano citteyeva jātaṃ, anatthajananādibhayahetu. Taṃ jano nāvabujjhatīti taṃ bhayaṃ bālamahājano avagantvā otaritvā na jānāti. Atthanti luddho puggalo lokiyalokuttaraatthaṃ na jānāti. Dhammanti tassa hetuṃ. Andhatamanti bahalandhakāraṃ. Yanti yasmā, yaṃ naraṃ vā. Sahateti abhibhavati.

    ಅಜ್ಝತ್ತನ್ತಿ ಸಕಸನ್ತಾನೇ। ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಪುಬ್ಬನ್ತತೋ ಉದ್ಧಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಅಹಿತಾಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ದುಕ್ಖಾಯ । ತದುಭಯೇನ ಅಫಾಸುವಿಹಾರಾಯ। ಅಹಿತಾಯಾತಿ ಚೇತಸಿಕದುಕ್ಖತ್ಥಾಯ। ದುಕ್ಖಾಯಾತಿ ಕಾಯಿಕದುಕ್ಖತ್ಥಾಯ। ಅಫಾಸುವಿಹಾರಾಯಾತಿ ತದುಭಯೇನ ನ ಸುಖವಿಹಾರತ್ಥಾಯ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಭವಙ್ಗಚಲನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಾ, ತಾವ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ನಾಮ। ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಂ ಪನ ಪತ್ವಾ ಅನಿವತ್ತನಭಾವೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ನಾಮಾ’’ತಿ ಏವಮೇಕೇ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ।

    Ajjhattanti sakasantāne. Uppajjamānā uppajjantīti pubbantato uddhaṃ uppajjamānā ahitāya uppajjanti dukkhāya . Tadubhayena aphāsuvihārāya. Ahitāyāti cetasikadukkhatthāya. Dukkhāyāti kāyikadukkhatthāya. Aphāsuvihārāyāti tadubhayena na sukhavihāratthāya. Atha vā ‘‘uppajjamānā uppajjantīti bhavaṅgacalanato paṭṭhāya yāva voṭṭhabbanā, tāva uppajjamānā nāma. Voṭṭhabbanaṃ pana patvā anivattanabhāvena uppajjanti nāmā’’ti evameke vaṇṇayanti.

    ತಚಸಾರಂವ ಸಮ್ಫಲನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಫಲೇನ ನಾಸಿತಂ ತಚಸಾರಸಙ್ಖಾತಂ ವೇಳು ವಿಯ। ಅರತೀತಿ ಕುಸಲೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಉಕ್ಕಣ್ಠಿತತಾ। ರತೀತಿ ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣೇ ಅಭಿರತಿ। ಲೋಮಹಂಸೋತಿ ಕಣ್ಟಕಸದಿಸೋ ಹುತ್ವಾ ಉದ್ಧಗ್ಗಲೋಮೋ। ಇತೋನಿದಾನಾತಿ ಅಯಂ ಅತ್ತಭಾವೋ ನಿದಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಇತೋನಿದಾನಾ। ಇತೋಜಾತಿ ಇತೋ ಅತ್ತಭಾವತೋ ಜಾತಾ। ಇತೋ ಸಮುಟ್ಠಾಯ ಮನೋವಿತಕ್ಕಾತಿ ಯಥಾ ದೀಘಸುತ್ತಕೇನ ಪಾದೇ ಬದ್ಧಂ ಕಾಕಂ ಕುಮಾರಕಾ ತಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಪರಿಯನ್ತಂ ಅಙ್ಗುಲಿಂ ವೇಠೇತ್ವಾ ಓಸ್ಸಜ್ಜನ್ತಿ, ಸೋ ದೂರಂ ಗನ್ತ್ವಾಪಿ ಪುನ ತೇಸಂ ಪಾದಮೂಲೇಯೇವ ಪತತಿ, ಏವಮೇವ ಇತೋ ಅತ್ತಭಾವತೋ ಸಮುಟ್ಠಾಯ ಪಾಪವಿತಕ್ಕಾ ಚಿತ್ತಂ ಓಸ್ಸಜ್ಜನ್ತಿ।

    Tacasāraṃva samphalanti attano phalena nāsitaṃ tacasārasaṅkhātaṃ veḷu viya. Aratīti kusalesu dhammesu ukkaṇṭhitatā. Ratīti pañcakāmaguṇe abhirati. Lomahaṃsoti kaṇṭakasadiso hutvā uddhaggalomo. Itonidānāti ayaṃ attabhāvo nidānaṃ paccayo etesanti itonidānā. Itojāti ito attabhāvato jātā. Ito samuṭṭhāya manovitakkāti yathā dīghasuttakena pāde baddhaṃ kākaṃ kumārakā tassa suttassa pariyantaṃ aṅguliṃ veṭhetvā ossajjanti, so dūraṃ gantvāpi puna tesaṃ pādamūleyeva patati, evameva ito attabhāvato samuṭṭhāya pāpavitakkā cittaṃ ossajjanti.

    ‘‘ಸಾನ್ತೇವಾಸಿಕೋ’’ತಿಆದಿಕಂ ಪಠಮಸುತ್ತಂ ಕಿಲೇಸೇನ ಸಹವಾಸಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ‘‘ತಯೋಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅನ್ತರಾಮಲಾ’’ತಿಆದಿಕಂ ದುತಿಯಂ ಕುಸಲಧಮ್ಮಮಲೀನಕರಣವಸೇನ ಅತ್ಥಾನತ್ಥಸ್ಸ ಅಜಾನನವಸೇನ ಚ। ‘‘ತಯೋ ಖೋ, ಮಹಾರಾಜ, ಪುರಿಸಸ್ಸ ಧಮ್ಮಾ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ’’ತಿಆದಿಕಂ ತತಿಯಂ ಅತ್ತನೋ ನಿಸ್ಸಯಘಾತನವಸೇನ। ‘‘ರಾಗೋ ಚ ದೋಸೋ ಚ ಇತೋನಿದಾನಾ’’ತಿಆದಿಕಂ ಚತುತ್ಥಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಾದಸ್ಸನವಸೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ಞಾತಬ್ಬಂ।

    ‘‘Sāntevāsiko’’tiādikaṃ paṭhamasuttaṃ kilesena sahavāsaṃ sandhāya vuttaṃ. ‘‘Tayome, bhikkhave, antarāmalā’’tiādikaṃ dutiyaṃ kusaladhammamalīnakaraṇavasena atthānatthassa ajānanavasena ca. ‘‘Tayo kho, mahārāja, purisassa dhammā ajjhattaṃ uppajjamānā’’tiādikaṃ tatiyaṃ attano nissayaghātanavasena. ‘‘Rāgo ca doso ca itonidānā’’tiādikaṃ catutthaṃ kilesānaṃ patiṭṭhādassanavasena vuttanti ñātabbaṃ.

    ತತೋ ತತೋ ಪರಿಸ್ಸಯತೋತಿ ತಮ್ಹಾ ತಮ್ಹಾ ಉಪದ್ದವಾ। ತಂ ಪುಗ್ಗಲನ್ತಿ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಕಿಲೇಸಸಮಙ್ಗೀಪುಗ್ಗಲಂ। ದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತೀತಿ ದುಕ್ಖಂ ಅನು ಏತಿ ಮಾತು ಪಚ್ಛತೋ ಖೀರಪಿವಕೋ ವಿಯ। ಅನುಗಚ್ಛತೀತಿ ಸಮೀಪಂ ಗಚ್ಛತಿ ಚೋರಘಾತಕೋ ವಿಯ ವಜ್ಝಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ । ಅನ್ವಾಯಿಕಂ ಹೋತೀತಿ ಸಮ್ಪತ್ತಂ ಹೋತಿ ಧಮ್ಮಗನ್ಥಿಕಾಯ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ವಿಯ। ಜಾತಿದುಕ್ಖನ್ತಿ ಜಾತಿಸದ್ದಸ್ಸ ತಾವ ಅನೇಕೇ ಅತ್ಥಾ ಪವೇದಿತಾ। ಯಥಾ –

    Tato tato parissayatoti tamhā tamhā upaddavā. Taṃ puggalanti vuttappakārakilesasamaṅgīpuggalaṃ. Dukkhaṃ anvetīti dukkhaṃ anu eti mātu pacchato khīrapivako viya. Anugacchatīti samīpaṃ gacchati coraghātako viya vajjhappattassa . Anvāyikaṃ hotīti sampattaṃ hoti dhammaganthikāya paricchedo viya. Jātidukkhanti jātisaddassa tāva aneke atthā paveditā. Yathā –

    ಭವೋ ಕುಲಂ ನಿಕಾಯೋ ಚ, ಸೀಲಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಲಕ್ಖಣಂ।

    Bhavo kulaṃ nikāyo ca, sīlaṃ paññatti lakkhaṇaṃ;

    ಪಸೂತಿ ಸನ್ಧಿ ಚೇವಾತಿ, ಜಾತಿಅತ್ಥಾ ಪವೇದಿತಾ॥

    Pasūti sandhi cevāti, jātiatthā paveditā.

    ತಥಾ ಹಿಸ್ಸ ‘‘ಏಕಮ್ಪಿ ಜಾತಿಂ ದ್ವೇಪಿ ಜಾತಿಯೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾರಾ॰ ೧೨; ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೩೧; ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೨೫೭) ಭವೋ ಅತ್ಥೋ। ‘‘ಅಕ್ಖಿತ್ತೋ ಅನುಪಕ್ಕುಟ್ಠೋ ಜಾತಿವಾದೇನಾ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೩೦೩) ಏತ್ಥ ಕುಲಂ। ‘‘ಅತ್ಥಿ, ವಿಸಾಖೇ, ನಿಗಣ್ಠಾ ನಾಮ ಸಮಣಜಾತೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೭೧) ಏತ್ಥ ನಿಕಾಯೋ। ‘‘ಯತೋಹಂ, ಭಗಿನಿ, ಅರಿಯಾಯ ಜಾತಿಯಾ ಜಾತೋ ನಾಭಿಜಾನಾಮೀ’’ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೩೫೧) ಏತ್ಥ ಅರಿಯಸೀಲಂ। ‘‘ತಿರಿಯಾ ನಾಮ ತಿಣಜಾತಿ ನಾಭಿಯಾ ಉಗ್ಗನ್ತ್ವಾ ನಭಂ ಆಹಚ್ಚ ಠಿತಾ ಅಹೋಸೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೧೯೬) ಏತ್ಥ ಪಞ್ಞತ್ತಿ। ‘‘ಜಾತಿ ದ್ವೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿ (ಧಾತು॰ ೭೧) ಏತ್ಥ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಂ। ‘‘ಸಮ್ಪತಿಜಾತೋ, ಆನನ್ದ, ಬೋಧಿಸತ್ತೋ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೧; ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೨೦೭) ಏತ್ಥ ಪಸೂತಿ। ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತೀ’’ತಿ (ಮಹಾವ॰ ೧; ಉದಾ॰ ೧; ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೪೦೩; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೫೩; ವಿಭ॰ ೨೨೫; ಕಥಾ॰ ೪೫೦) ಚ, ‘‘ಜಾತಿಪಿ ದುಕ್ಖಾ’’ತಿ (ಮಹಾವ॰ ೧೪; ವಿಭ॰ ೧೯೦; ದೀ॰ ನಿ॰ ೨.೩೮೭; ಮ॰ ನಿ॰ ೨.೩೭೩; ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೧೦೮೧; ಪಟಿ॰ ಮ॰ ೨.೩೦) ಚ ಏತ್ಥ ಪರಿಯಾಯತೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೋ, ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಪನ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತಮಾನಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ಯೇ ಯೇ ಖನ್ಧಾ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಪಠಮಪಾತುಭಾವೋ ಜಾತಿ ನಾಮ।

    Tathā hissa ‘‘ekampi jātiṃ dvepi jātiyo’’tiādīsu (pārā. 12; dī. ni. 1.31; ma. ni. 2.257) bhavo attho. ‘‘Akkhitto anupakkuṭṭho jātivādenā’’ti (dī. ni. 1.303) ettha kulaṃ. ‘‘Atthi, visākhe, nigaṇṭhā nāma samaṇajātī’’ti (a. ni. 3.71) ettha nikāyo. ‘‘Yatohaṃ, bhagini, ariyāya jātiyā jāto nābhijānāmī’’ti (ma. ni. 2.351) ettha ariyasīlaṃ. ‘‘Tiriyā nāma tiṇajāti nābhiyā uggantvā nabhaṃ āhacca ṭhitā ahosī’’ti (a. ni. 5.196) ettha paññatti. ‘‘Jāti dvīhi khandhehi saṅgahitā’’ti (dhātu. 71) ettha saṅkhatalakkhaṇaṃ. ‘‘Sampatijāto, ānanda, bodhisatto’’ti (dī. ni. 2.31; ma. ni. 3.207) ettha pasūti. ‘‘Bhavapaccayā jātī’’ti (mahāva. 1; udā. 1; ma. ni. 1.403; saṃ. ni. 2.53; vibha. 225; kathā. 450) ca, ‘‘jātipi dukkhā’’ti (mahāva. 14; vibha. 190; dī. ni. 2.387; ma. ni. 2.373; saṃ. ni. 5.1081; paṭi. ma. 2.30) ca ettha pariyāyato paṭisandhikkhaṇo, nippariyāyato pana tattha tattha nibbattamānānaṃ sattānaṃ ye ye khandhā pātubhavanti, tesaṃ tesaṃ paṭhamapātubhāvo jāti nāma.

    ಕಸ್ಮಾ ಪನೇಸಾ ಜಾತಿ ದುಕ್ಖಾತಿ ಚೇ? ಅನೇಕೇಸಂ ದುಕ್ಖಾನಂ ವತ್ಥುಭಾವತೋ। ಅನೇಕಾನಿ ಹಿ ದುಕ್ಖಾನಿ। ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ದುಕ್ಖದುಕ್ಖಂ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಂ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಂ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನದುಕ್ಖಂ ಅಪ್ಪಟಿಚ್ಛನ್ನದುಕ್ಖಂ ಪರಿಯಾಯದುಕ್ಖಂ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯದುಕ್ಖನ್ತಿ।

    Kasmā panesā jāti dukkhāti ce? Anekesaṃ dukkhānaṃ vatthubhāvato. Anekāni hi dukkhāni. Seyyathidaṃ – dukkhadukkhaṃ vipariṇāmadukkhaṃ saṅkhāradukkhaṃ paṭicchannadukkhaṃ appaṭicchannadukkhaṃ pariyāyadukkhaṃ nippariyāyadukkhanti.

    ತತ್ಥ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕಾ ದುಕ್ಖವೇದನಾ ಸಭಾವತೋ ಚ ನಾಮತೋ ಚ ದುಕ್ಖತ್ತಾ ‘‘ದುಕ್ಖದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ।

    Tattha kāyikacetasikā dukkhavedanā sabhāvato ca nāmato ca dukkhattā ‘‘dukkhadukkha’’nti vuccati.

    ಸುಖವೇದನಾ ವಿಪರಿಣಾಮೇನ ದುಕ್ಖುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುತೋ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಂ। ಉಪೇಕ್ಖಾವೇದನಾ ಚೇವ ಅವಸೇಸಾ ಚ ತೇಭೂಮಕಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಉದಯಬ್ಬಯಪೀಳಿತತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಂ।

    Sukhavedanā vipariṇāmena dukkhuppattihetuto vipariṇāmadukkhaṃ. Upekkhāvedanā ceva avasesā ca tebhūmakā saṅkhārā udayabbayapīḷitattā saṅkhāradukkhaṃ.

    ಕಣ್ಣಸೂಲದನ್ತಸೂಲರಾಗಜಪರಿಳಾಹದೋಸಮೋಹಜಪರಿಳಾಹಾದಿ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕೋ ಆಬಾಧೋ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ಜಾನಿತಬ್ಬತೋ ಉಪಕ್ಕಮಸ್ಸ ಚ ಅಪಾಕಟಭಾವತೋ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನದುಕ್ಖಂ। ಅಪಾಕಟದುಕ್ಖನ್ತಿಪಿ ವುಚ್ಚತಿ।

    Kaṇṇasūladantasūlarāgajapariḷāhadosamohajapariḷāhādi kāyikacetasiko ābādho pucchitvā jānitabbato upakkamassa ca apākaṭabhāvato paṭicchannadukkhaṃ. Apākaṭadukkhantipi vuccati.

    ದ್ವತ್ತಿಂಸಕಮ್ಮಕಾರಣಾದಿಸಮುಟ್ಠಾನೋ ಆಬಾಧೋ ಅಪುಚ್ಛಿತ್ವಾವ ಜಾನಿತಬ್ಬತೋ ಉಪಕ್ಕಮಸ್ಸ ಚ ಪಾಕಟಭಾವತೋ ಅಪ್ಪಟಿಚ್ಛನ್ನದುಕ್ಖಂ। ಪಾಕಟದುಕ್ಖನ್ತಿಪಿ ವುಚ್ಚತಿ।

    Dvattiṃsakammakāraṇādisamuṭṭhāno ābādho apucchitvāva jānitabbato upakkamassa ca pākaṭabhāvato appaṭicchannadukkhaṃ. Pākaṭadukkhantipi vuccati.

    ಠಪೇತ್ವಾ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖಂ ಸೇಸಂ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗೇ ಆಗತಂ ಜಾತಿಆದಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ವತ್ಥುಭಾವತೋ ಪರಿಯಾಯದುಕ್ಖಂ। ದುಕ್ಖದುಕ್ಖಂ ಪನ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯದುಕ್ಖನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ।

    Ṭhapetvā dukkhadukkhaṃ sesaṃ dukkhasaccavibhaṅge āgataṃ jātiādi sabbampi tassa tassa dukkhassa vatthubhāvato pariyāyadukkhaṃ. Dukkhadukkhaṃ pana nippariyāyadukkhanti vuccati.

    ತತ್ರಾಯಂ ಜಾತಿ ಯಂ ತಂ ಬಾಲಪಣ್ಡಿತಸುತ್ತಾದೀಸು (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೨೪೬ ಆದಯೋ) ಭಗವತಾಪಿ ಉಪಮಾವಸೇನ ಪಕಾಸಿತಂ ಆಪಾಯಿಕಂ ದುಕ್ಖಂ, ಯಞ್ಚ ಸುಗತಿಯಮ್ಪಿ ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ಗಬ್ಭೋಕ್ಕನ್ತಿಮೂಲಕಾದಿಭೇದಂ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಸ ವತ್ಥುಭಾವತೋ ದುಕ್ಖಾ।

    Tatrāyaṃ jāti yaṃ taṃ bālapaṇḍitasuttādīsu (ma. ni. 3.246 ādayo) bhagavatāpi upamāvasena pakāsitaṃ āpāyikaṃ dukkhaṃ, yañca sugatiyampi manussaloke gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ uppajjati, tassa vatthubhāvato dukkhā.

    ತತ್ರಿದಂ ಗಬ್ಭೋಕ್ಕನ್ತಿಮೂಲಕಾದಿಭೇದಂ ದುಕ್ಖಂ – ಅಯಞ್ಹಿ ಸತ್ತೋ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಮ್ಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಮಾನೋ ನ ಉಪ್ಪಲಪದುಮಪುಣ್ಡರಿಕಾದೀಸು ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ, ಅಥ ಖೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಆಮಾಸಯಸ್ಸ ಉಪರಿ ಪಕ್ಕಾಸಯಸ್ಸ ಉದರಪಟಲಪಿಟ್ಠಿಕಣ್ಟಕಾನಂ ವೇಮಜ್ಝೇ ಪರಮಸಮ್ಬಾಧೇ ತಿಬ್ಬನ್ಧಕಾರೇ ನಾನಾಕುಣಪಗನ್ಧಪರಿಭಾವಿತೇ ಅಸುಚಿಪರಮದುಗ್ಗನ್ಧಪವನವಿಚರಿತೇ ಅಧಿಮತ್ತಜೇಗುಚ್ಛೇ ಕುಚ್ಛಿಪ್ಪದೇಸೇ ಪೂತಿಮಚ್ಛಪೂತಿಕುಮ್ಮಾಸಚನ್ದನಿಕಾದೀಸು ಕಿಮಿ ವಿಯ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ। ಸೋ ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ ದಸ ಮಾಸೇ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಸಮ್ಭವೇನ ಉಸ್ಮನಾ ಪುಟಪಾಕಂ ವಿಯ ಪಚ್ಚಮಾನೋ ಪಿಟ್ಠಪಿಣ್ಡಿ ವಿಯ ಸೇದಿಯಮಾನೋ ಸಮಿಞ್ಜನಪಸಾರಣಾದಿವಿರಹಿತೋ ಅಧಿಮತ್ತಂ ದುಕ್ಖಂ ಪಚ್ಚನುಭೋತೀತಿ, ಇದಂ ತಾವ ಗಬ್ಭೋಕ್ಕನ್ತಿಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ।

    Tatridaṃ gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ – ayañhi satto mātukucchimhi nibbattamāno na uppalapadumapuṇḍarikādīsu nibbattati, atha kho heṭṭhā āmāsayassa upari pakkāsayassa udarapaṭalapiṭṭhikaṇṭakānaṃ vemajjhe paramasambādhe tibbandhakāre nānākuṇapagandhaparibhāvite asuciparamaduggandhapavanavicarite adhimattajegucche kucchippadese pūtimacchapūtikummāsacandanikādīsu kimi viya nibbattati. So tattha nibbatto dasa māse mātukucchisambhavena usmanā puṭapākaṃ viya paccamāno piṭṭhapiṇḍi viya sediyamāno samiñjanapasāraṇādivirahito adhimattaṃ dukkhaṃ paccanubhotīti, idaṃ tāva gabbhokkantimūlakaṃ dukkhaṃ.

    ಯಂ ಪನ ಸೋ ಮಾತು ಸಹಸಾ ಉಪಕ್ಖಲನಗಮನನಿಸೀದನವುಟ್ಠಾನಪರಿವತ್ತನಾದೀಸು ಸುರಾಧುತ್ತಹತ್ಥಗತೋ ಏಳಕೋ ವಿಯ ಅಹಿತುಣ್ಡಿಕಹತ್ಥಗತೋ ಸಪ್ಪಪೋತಕೋ ವಿಯ ಚ ಆಕಡ್ಢನಪರಿಕಡ್ಢನಓಧುನನದ್ಧುನನಾದಿನಾ ಉಪಕ್ಕಮೇನ ಅಧಿಮತ್ತಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನುಭವತಿ, ಯಞ್ಚ ಮಾತು ಸೀತುದಕಪಾನಕಾಲೇ ಸೀತನರಕುಪಪನ್ನೋ ವಿಯ ಉಣ್ಹಯಾಗುಭತ್ತಾದಿಅಜ್ಝೋಹರಣಕಾಲೇ ಅಙ್ಗಾರವುಟ್ಠಿಸಮ್ಪರಿಕಿಣ್ಣೋ ವಿಯ ಲೋಣಮ್ಬಿಲಾದಿಅಜ್ಝೋಹರಣಕಾಲೇ ಖಾರಾಪಟಿಚ್ಛಕಾದಿಕಮ್ಮಕಾರಣಪತ್ತೋ ವಿಯ ತಿಬ್ಬಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನುಭೋತಿ, ಇದಂ ಗಬ್ಭಪರಿಹರಣಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ।

    Yaṃ pana so mātu sahasā upakkhalanagamananisīdanavuṭṭhānaparivattanādīsu surādhuttahatthagato eḷako viya ahituṇḍikahatthagato sappapotako viya ca ākaḍḍhanaparikaḍḍhanaodhunanaddhunanādinā upakkamena adhimattaṃ dukkhaṃ anubhavati, yañca mātu sītudakapānakāle sītanarakupapanno viya uṇhayāgubhattādiajjhoharaṇakāle aṅgāravuṭṭhisamparikiṇṇo viya loṇambilādiajjhoharaṇakāle khārāpaṭicchakādikammakāraṇapatto viya tibbaṃ dukkhaṃ anubhoti, idaṃ gabbhapariharaṇamūlakaṃ dukkhaṃ.

    ಯಂ ಪನಸ್ಸ ಮೂಳ್ಹಗಬ್ಭಾಯ ಮಾತುಯಾ ಮಿತ್ತಾಮಚ್ಚಸುಹಜ್ಜಾದೀಹಿಪಿ ಅದಸ್ಸನಾರಹೇ ದುಕ್ಖುಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನೇ ಛೇದನಫಾಲನಾದೀಹಿ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಇದಂ ಗಬ್ಭವಿಪತ್ತಿಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ।

    Yaṃ panassa mūḷhagabbhāya mātuyā mittāmaccasuhajjādīhipi adassanārahe dukkhuppattiṭṭhāne chedanaphālanādīhi dukkhaṃ uppajjati, idaṃ gabbhavipattimūlakaṃ dukkhaṃ.

    ಯಂ ವಿಜಾಯಮಾನಾಯ ಮಾತುಯಾ ಕಮ್ಮಜೇಹಿ ವಾತೇಹಿ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ನರಕಪಪಾತಂ ವಿಯ ಅತಿಭಯಾನಕಂ ಯೋನಿಮಗ್ಗಂ ಪಟಿಪಾತಿಯಮಾನಸ್ಸ ಪರಮಸಮ್ಬಾಧೇನ ಚ ಯೋನಿಮುಖೇನ ತಾಳಚ್ಛಿಗ್ಗಳೇನ ವಿಯ ಮಹಾನಾಗಸ್ಸ ನಿಕಡ್ಢಿಯಮಾನಸ್ಸ ನರಕಸತ್ತಸ್ಸ ವಿಯ ಚ ಸಙ್ಘಾತಪಬ್ಬತೇಹಿ ವಿಚುಣ್ಣಿಯಮಾನಸ್ಸ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಇದಂ ವಿಜಾಯನಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ।

    Yaṃ vijāyamānāya mātuyā kammajehi vātehi parivattetvā narakapapātaṃ viya atibhayānakaṃ yonimaggaṃ paṭipātiyamānassa paramasambādhena ca yonimukhena tāḷacchiggaḷena viya mahānāgassa nikaḍḍhiyamānassa narakasattassa viya ca saṅghātapabbatehi vicuṇṇiyamānassa dukkhaṃ uppajjati, idaṃ vijāyanamūlakaṃ dukkhaṃ.

    ಯಂ ಪನ ಜಾತಸ್ಸ ತರುಣವಣಸದಿಸಸುಖುಮಾಲಸರೀರಸ್ಸ ಹತ್ಥಗ್ಗಹಣನ್ಹಾಪನಧೋವನಚೋಳಪರಿಮಜ್ಜನಾದಿಕಾಲೇ ಸೂಚಿಮುಖಖುರಧಾರಾಹಿ ವಿಜ್ಝನಫಾಲನಸದಿಸಂ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಇದಂ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿತೋ ಬಹಿನಿಕ್ಖಮನಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ।

    Yaṃ pana jātassa taruṇavaṇasadisasukhumālasarīrassa hatthaggahaṇanhāpanadhovanacoḷaparimajjanādikāle sūcimukhakhuradhārāhi vijjhanaphālanasadisaṃ dukkhaṃ uppajjati, idaṃ mātukucchito bahinikkhamanamūlakaṃ dukkhaṃ.

    ಯಂ ಪನ ತತೋ ಪರಂ ಪವತ್ತಿಯಂ ಅತ್ತನಾವ ಅತ್ತಾನಂ ವಧೇನ್ತಸ್ಸ ಅಚೇಲಕವತಾದಿವಸೇನ ಆತಾಪನಪರಿತಾಪನಾನುಯೋಗಮನುಯುತ್ತಸ್ಸ ಕೋಧವಸೇನ ಅಭುಞ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಉಬ್ಬನ್ಧನ್ತಸ್ಸ ಚ ದುಕ್ಖಂ ಹೋತಿ, ಇದಂ ಅತ್ತೂಪಕ್ಕಮಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ।

    Yaṃ pana tato paraṃ pavattiyaṃ attanāva attānaṃ vadhentassa acelakavatādivasena ātāpanaparitāpanānuyogamanuyuttassa kodhavasena abhuñjantassa ubbandhantassa ca dukkhaṃ hoti, idaṃ attūpakkamamūlakaṃ dukkhaṃ.

    ಯಂ ಪನ ಪರತೋ ವಧಬನ್ಧನಾದೀನಿ ಅನುಭವನ್ತಸ್ಸ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಇದಂ ಪರೂಪಕ್ಕಮಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ।

    Yaṃ pana parato vadhabandhanādīni anubhavantassa dukkhaṃ uppajjati, idaṃ parūpakkamamūlakaṃ dukkhanti.

    ಇತಿ ಇಮಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸ್ಸಾಪಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಅಯಂ ಜಾತಿ ವತ್ಥುಮೇವ ಹೋತಿ, ಇದಂ ಜಾತಿದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ।

    Iti imassa sabbassāpi dukkhassa ayaṃ jāti vatthumeva hoti, idaṃ jātidukkhaṃ anveti.

    ಜರಾದುಕ್ಖನ್ತಿ ದುವಿಧಾ ಜರಾ – ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಞ್ಚ ಖಣ್ಡಿಚ್ಚಾದಿಸಮ್ಮತೋ ಸನ್ತತಿಯಂ ಏಕಭವಪರಿಯಾಪನ್ನೋ ಖನ್ಧಪುರಾಣಭಾವೋ ಚ, ಸಾ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ। ಸಾ ಪನೇಸಾ ದುಕ್ಖಾ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಭಾವತೋ ಚೇವ ದುಕ್ಖವತ್ಥುತೋ ಚ। ಯಂ ಹಿದಂ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಸಿಥಿಲಭಾವತೋ ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಕಾರವಿರೂಪತಾ ಯೋಬ್ಬನವಿನಾಸಬಲೂಪಘಾತಸತಿಮತಿವಿಪ್ಪವಾಸಪರಪರಿಭವಾದಿಅನೇಕಪಚ್ಚಯಂ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕಂ ದುಕ್ಖಮುಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಜರಾ ತಸ್ಸ ವತ್ಥು। ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

    Jarādukkhanti duvidhā jarā – saṅkhatalakkhaṇañca khaṇḍiccādisammato santatiyaṃ ekabhavapariyāpanno khandhapurāṇabhāvo ca, sā idha adhippetā. Sā panesā dukkhā saṅkhāradukkhabhāvato ceva dukkhavatthuto ca. Yaṃ hidaṃ aṅgapaccaṅgasithilabhāvato indriyavikāravirūpatā yobbanavināsabalūpaghātasatimativippavāsaparaparibhavādianekapaccayaṃ kāyikacetasikaṃ dukkhamuppajjati, jarā tassa vatthu. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘ಅಙ್ಗಾನಂ ಸಿಥಿಲಭಾವಾ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ವಿಕಾರತೋ।

    ‘‘Aṅgānaṃ sithilabhāvā, indriyānaṃ vikārato;

    ಯೋಬ್ಬನಸ್ಸ ವಿನಾಸೇನ, ಬಲಸ್ಸ ಉಪಘಾತತೋ॥

    Yobbanassa vināsena, balassa upaghātato.

    ‘‘ವಿಪ್ಪವಾಸಾ ಸತಾದೀನಂ, ಪುತ್ತದಾರೇಹಿ ಅತ್ತನೋ।

    ‘‘Vippavāsā satādīnaṃ, puttadārehi attano;

    ಅಪ್ಪಸಾದನೀಯತೋ ಚೇವ, ಭಿಯ್ಯೋ ಬಾಲತ್ತಪತ್ತಿಯಾ॥

    Appasādanīyato ceva, bhiyyo bālattapattiyā.

    ‘‘ಪಪ್ಪೋತಿ ದುಕ್ಖಂ ಯಂ ಮಚ್ಚೋ, ಕಾಯಿಕಂ ಮಾನಸಂ ತಥಾ।

    ‘‘Pappoti dukkhaṃ yaṃ macco, kāyikaṃ mānasaṃ tathā;

    ಸಬ್ಬಮೇತಂ ಜರಾಹೇತು, ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಮಾ ಜರಾ ದುಖಾ’’ತಿ॥ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೯೨; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೫೪೨)।

    Sabbametaṃ jarāhetu, yasmā tasmā jarā dukhā’’ti. (vibha. aṭṭha. 192; visuddhi. 2.542);

    ಇದಂ ಜರಾದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಬ್ಯಾಧೀತಿ ವಿವಿಧಂ ದುಕ್ಖಂ ಆದಹತಿ ವಿದಹತೀತಿ ಬ್ಯಾಧಿ। ಬ್ಯಾಧಯತಿ ತಾಪಯತಿ ಕಮ್ಪಯತೀತಿ ವಾ ಬ್ಯಾಧಿ।

    Idaṃ jarādukkhaṃ anvetīti sambandho. Byādhīti vividhaṃ dukkhaṃ ādahati vidahatīti byādhi. Byādhayati tāpayati kampayatīti vā byādhi.

    ಮರಣದುಕ್ಖನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ದುವಿಧಂ ಮರಣಂ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಞ್ಚ, ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ ‘‘ಜರಾಮರಣಂ ದ್ವೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತ’’ನ್ತಿ (ಧಾತು॰ ೭೧)। ಏಕಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಪಬನ್ಧವಿಚ್ಛೇದೋ ಚ, ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ ‘‘ನಿಚ್ಚಂ ಮರಣತೋ ಭಯ’’ನ್ತಿ (ಸು॰ ನಿ॰ ೫೮೧; ಜಾ॰ ೧.೧೧.೮೮)। ತಂ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ। ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಮರಣಂ ಉಪಕ್ಕಮಮರಣಂ ಸರಸಮರಣಂ ಆಯುಕ್ಖಯಮರಣಂ ಪುಞ್ಞಕ್ಖಯಮರಣನ್ತಿಪಿ ತಸ್ಸೇವ ನಾಮಂ। ಪುನ ಖಣಿಕಮರಣಂ ಸಮ್ಮುತಿಮರಣಂ ಸಮುಚ್ಛೇದಮರಣನ್ತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಪವತ್ತೇ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಭೇದೋ ಖಣಿಕಮರಣಂ ನಾಮ। ತಿಸ್ಸೋ ಮತೋ ಫುಸ್ಸೋ ಮತೋತಿ ಇದಂ ಪರಮತ್ಥತೋ ಸತ್ತಸ್ಸ ಅಭಾವಾ, ಸಸ್ಸಂ ಮತಂ, ರುಕ್ಖೋ ಮತೋತಿ ಇದಮ್ಪಿ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಸಮ್ಮುತಿಮರಣಂ ನಾಮ। ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಅಪ್ಪಟಿಸನ್ಧಿಕಾ ಕಾಲಕಿರಿಯಾ ಸಮುಚ್ಛೇದಮರಣಂ ನಾಮ। ಬಾಹಿರಸಮ್ಮುತಿಮರಣಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಇತರಂ ಸಮ್ಮುತಿಮರಣಞ್ಚ ಇಧ ಯಥಾವುತ್ತಪ್ಪಬನ್ಧವಿಚ್ಛೇದನಭಾವೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಂ, ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪನ ವತ್ಥುಭಾವತೋ ದುಕ್ಖಂ। ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

    Maraṇadukkhanti etthāpi duvidhaṃ maraṇaṃ saṅkhatalakkhaṇañca, yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘jarāmaraṇaṃ dvīhi khandhehi saṅgahita’’nti (dhātu. 71). Ekabhavapariyāpannajīvitindriyapabandhavicchedo ca, yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘niccaṃ maraṇato bhaya’’nti (su. ni. 581; jā. 1.11.88). Taṃ idha adhippetaṃ. Jātipaccayā maraṇaṃ upakkamamaraṇaṃ sarasamaraṇaṃ āyukkhayamaraṇaṃ puññakkhayamaraṇantipi tasseva nāmaṃ. Puna khaṇikamaraṇaṃ sammutimaraṇaṃ samucchedamaraṇanti ayampi bhedo veditabbo. Pavatte rūpārūpadhammānaṃ bhedo khaṇikamaraṇaṃ nāma. Tisso mato phusso matoti idaṃ paramatthato sattassa abhāvā, sassaṃ mataṃ, rukkho matoti idampi jīvitindriyassa abhāvā sammutimaraṇaṃ nāma. Khīṇāsavassa appaṭisandhikā kālakiriyā samucchedamaraṇaṃ nāma. Bāhirasammutimaraṇaṃ ṭhapetvā itaraṃ sammutimaraṇañca idha yathāvuttappabandhavicchedanabhāvena saṅgahitaṃ, dukkhassa pana vatthubhāvato dukkhaṃ. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘ಪಾಪಸ್ಸ ಪಾಪಕಮ್ಮಾದಿ-ನಿಮಿತ್ತಮನುಪಸ್ಸತೋ।

    ‘‘Pāpassa pāpakammādi-nimittamanupassato;

    ಭದ್ದಸ್ಸಾಪಸಹನ್ತಸ್ಸ, ವಿಯೋಗಂ ಪಿಯವತ್ಥುಕಂ।

    Bhaddassāpasahantassa, viyogaṃ piyavatthukaṃ;

    ಮೀಯಮಾನಸ್ಸ ಯಂ ದುಕ್ಖಂ, ಮಾನಸಂ ಅವಿಸೇಸತೋ॥

    Mīyamānassa yaṃ dukkhaṃ, mānasaṃ avisesato.

    ‘‘ಸಬ್ಬೇಸಞ್ಚಾಪಿ ಯಂ ಸನ್ಧಿ-ಬನ್ಧನಚ್ಛೇದನಾದಿಕಂ।

    ‘‘Sabbesañcāpi yaṃ sandhi-bandhanacchedanādikaṃ;

    ವಿತುಜ್ಜಮಾನಮಮ್ಮಾನಂ, ಹೋತಿ ದುಕ್ಖಂ ಸರೀರಜಂ॥

    Vitujjamānamammānaṃ, hoti dukkhaṃ sarīrajaṃ.

    ‘‘ಅಸಯ್ಹಮಪ್ಪತಿಕಾರಂ, ದುಕ್ಖಸ್ಸೇತಸ್ಸಿದಂ ಯತೋ।

    ‘‘Asayhamappatikāraṃ, dukkhassetassidaṃ yato;

    ಮರಣಂ ವತ್ಥು ತೇನೇತಂ, ದುಕ್ಖಮಿಚ್ಚೇವ ಭಾಸಿತ’’ನ್ತಿ॥ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೯೩; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೫೪೩)।

    Maraṇaṃ vatthu tenetaṃ, dukkhamicceva bhāsita’’nti. (vibha. aṭṭha. 193; visuddhi. 2.543);

    ಸೋಕಪರಿದೇವದುಕ್ಖದೋಮನಸ್ಸುಪಾಯಾಸದುಕ್ಖನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸೋಕಾದೀಸು ಸೋಕೋ ನಾಮ ಞಾತಿಬ್ಯಸನಾದೀಹಿ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಅನ್ತೋನಿಜ್ಝಾನಲಕ್ಖಣೋ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾಪೋ। ದುಕ್ಖೋ ಪನಸ್ಸ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖತ್ತಾ ಚೇವ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚ ವತ್ಥುಭಾವತೋ। ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

    Sokaparidevadukkhadomanassupāyāsadukkhanti ettha sokādīsu soko nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa antonijjhānalakkhaṇo cittasantāpo. Dukkho panassa dukkhadukkhattā ceva dukkhassa ca vatthubhāvato. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘ಸತ್ತಾನಂ ಹದಯಂ ಸೋಕೋ, ಸಲ್ಲಂ ವಿಯ ವಿತುಜ್ಜತಿ।

    ‘‘Sattānaṃ hadayaṃ soko, sallaṃ viya vitujjati;

    ಅಗ್ಗಿತತ್ತೋವ ನಾರಾಚೋ, ಭುಸಞ್ಚ ಡಹತೇ ಪುನ॥

    Aggitattova nārāco, bhusañca ḍahate puna.

    ‘‘ಸಮಾವಹತಿ ಚ ಬ್ಯಾಧಿ-ಜರಾಮರಣಭೇದನಂ।

    ‘‘Samāvahati ca byādhi-jarāmaraṇabhedanaṃ;

    ದುಕ್ಖಮ್ಪಿ ವಿವಿಧಂ ಯಸ್ಮಾ, ತಸ್ಮಾ ದುಕ್ಖೋತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ॥ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೯೪; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೫೪೪)।

    Dukkhampi vividhaṃ yasmā, tasmā dukkhoti vuccatī’’ti. (vibha. aṭṭha. 194; visuddhi. 2.544);

    ಪರಿದೇವೋ ನಾಮ ಞಾತಿಬ್ಯಸನಾದೀಹಿ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ವಚೀಪಲಾಪೋ। ದುಕ್ಖೋ ಪನಸ್ಸ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಭಾವತೋ ದುಕ್ಖವತ್ಥುತೋ ಚ। ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

    Paridevo nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa vacīpalāpo. Dukkho panassa saṃsāradukkhabhāvato dukkhavatthuto ca. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘ಯಂ ಸೋಕಸಲ್ಲವಿಹತೋ ಪರಿದೇವಮಾನೋ, ಕಣ್ಠೋಟ್ಠತಾಲುತಲಸೋಸಜಮಪ್ಪಸಯ್ಹಂ।

    ‘‘Yaṃ sokasallavihato paridevamāno, kaṇṭhoṭṭhatālutalasosajamappasayhaṃ;

    ಭಿಯ್ಯೋಧಿಮತ್ತಮಧಿಗಚ್ಛತಿಯೇವ ದುಕ್ಖಂ, ದುಕ್ಖೋತಿ ತೇನ ಭಗವಾ ಪರಿದೇವಮಾಹಾ’’ತಿ॥ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೯೫; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೫೪೫)।

    Bhiyyodhimattamadhigacchatiyeva dukkhaṃ, dukkhoti tena bhagavā paridevamāhā’’ti. (vibha. aṭṭha. 195; visuddhi. 2.545);

    ದುಕ್ಖಂ ನಾಮ ಕಾಯಪೀಳನಲಕ್ಖಣಂ ಕಾಯಿಕಂ ದುಕ್ಖಂ। ದುಕ್ಖಂ ಪನಸ್ಸ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖತ್ತಾ ಚೇವ ಮಾನಸದುಕ್ಖಾವಹನತೋ ಚ। ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

    Dukkhaṃ nāma kāyapīḷanalakkhaṇaṃ kāyikaṃ dukkhaṃ. Dukkhaṃ panassa dukkhadukkhattā ceva mānasadukkhāvahanato ca. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘ಪೀಳೇತಿ ಕಾಯಿಕಮಿದಂ, ದುಕ್ಖಂ ದುಕ್ಖಞ್ಚ ಮಾನಸಂ ಭಿಯ್ಯೋ।

    ‘‘Pīḷeti kāyikamidaṃ, dukkhaṃ dukkhañca mānasaṃ bhiyyo;

    ಜನಯತಿ ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಮಾ, ದುಕ್ಖನ್ತಿ ವಿಸೇಸತೋ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ॥ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೯೬-೧೯೭; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೫೪೬)।

    Janayati yasmā tasmā, dukkhanti visesato vutta’’nti. (vibha. aṭṭha. 196-197; visuddhi. 2.546);

    ದೋಮನಸ್ಸಂ ನಾಮ ಚಿತ್ತಪೀಳನಲಕ್ಖಣಂ ಮಾನಸಂ ದುಕ್ಖಂ। ದುಕ್ಖಂ ಪನಸ್ಸ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖತ್ತಾ ಚೇವ ಕಾಯಿಕದುಕ್ಖಾವಹನತೋ ಚ। ಚೇತೋದುಕ್ಖಸಮಪ್ಪಿತಾ ಹಿ ಕೇಸೇ ಪಕಿರಿಯ ಕನ್ದನ್ತಿ, ಉರಾನಿ ಪತಿಪಿಸೇನ್ತಿ, ಆವಟ್ಟನ್ತಿ, ವಿವಟ್ಟನ್ತಿ, ಛಿನ್ನಪಪಾತಂ ಪಪತನ್ತಿ, ಸತ್ಥಂ ಆಹರನ್ತಿ, ವಿಸಂ ಖಾದನ್ತಿ, ರಜ್ಜುಯಾ ಉಬ್ಬನ್ಧನ್ತಿ, ಅಗ್ಗಿಂ ಪವಿಸನ್ತಿ, ನಾನಪ್ಪಕಾರಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನುಭವನ್ತಿ। ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

    Domanassaṃ nāma cittapīḷanalakkhaṇaṃ mānasaṃ dukkhaṃ. Dukkhaṃ panassa dukkhadukkhattā ceva kāyikadukkhāvahanato ca. Cetodukkhasamappitā hi kese pakiriya kandanti, urāni patipisenti, āvaṭṭanti, vivaṭṭanti, chinnapapātaṃ papatanti, satthaṃ āharanti, visaṃ khādanti, rajjuyā ubbandhanti, aggiṃ pavisanti, nānappakāraṃ dukkhaṃ anubhavanti. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘ಪೀಳೇತಿ ಯತೋ ಚಿತ್ತಂ, ಕಾಯಸ್ಸ ಚ ಪೀಳನಂ ಸಮಾವಹತಿ।

    ‘‘Pīḷeti yato cittaṃ, kāyassa ca pīḷanaṃ samāvahati;

    ದುಕ್ಖನ್ತಿ ದೋಮನಸ್ಸಮ್ಪಿ, ದೋಮನಸ್ಸಂ ತತೋ ಅಹೂ’’ತಿ॥ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೯೬-೧೯೭; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೫೪೭)।

    Dukkhanti domanassampi, domanassaṃ tato ahū’’ti. (vibha. aṭṭha. 196-197; visuddhi. 2.547);

    ಉಪಾಯಾಸೋ ನಾಮ ಞಾತಿಬ್ಯಸನಾದೀಹಿ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಅಧಿಮತ್ತಚೇತೋದುಕ್ಖಪ್ಪಭಾವಿತೋ ದೋಸೋಯೇವ। ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಪರಿಯಾಪನ್ನೋ ಏಕೋ ಧಮ್ಮೋತಿ ಏಕೇ। ದುಕ್ಖೋ ಪನಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಭಾವತೋ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿದಹನತೋ ಕಾಯಸ್ಸ ವಿಹನನತೋ ಚ। ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

    Upāyāso nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa adhimattacetodukkhappabhāvito dosoyeva. Saṅkhārakkhandhapariyāpanno eko dhammoti eke. Dukkho panassa saṅkhāradukkhabhāvato cittaṃ paridahanato kāyassa vihananato ca. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಚ ಪರಿದಹನಾ, ಕಾಯಸ್ಸ ವಿಹನನತೋ ಚ ಅಧಿಮತ್ತಂ।

    ‘‘Cittassa ca paridahanā, kāyassa vihananato ca adhimattaṃ;

    ಯಂ ದುಕ್ಖಮುಪಾಯಾಸೋ, ಜನೇತಿ ದುಕ್ಖೋ ತತೋ ವುತ್ತೋ’’ತಿ॥ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೯೮; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೫೪೮)।

    Yaṃ dukkhamupāyāso, janeti dukkho tato vutto’’ti. (vibha. aṭṭha. 198; visuddhi. 2.548);

    ಏತ್ಥ ಚ ಮನ್ದಗ್ಗಿನಾ ಅನ್ತೋಭಾಜನೇ ಪಾಕೋ ವಿಯ ಸೋಕೋ, ತಿಕ್ಖಗ್ಗಿನಾ ಪಚ್ಚಮಾನಸ್ಸ ಭಾಜನತೋ ಬಹಿ ನಿಕ್ಖಮನಂ ವಿಯ ಪರಿದೇವೋ, ಬಹಿ ನಿಕ್ಖನ್ತಾವಸೇಸಸ್ಸ ನಿಕ್ಖಮಿತುಮ್ಪಿ ಅಪ್ಪಹೋನ್ತಸ್ಸ ಅನ್ತೋಭಾಜನೇಯೇವ ಯಾವ ಪರಿಕ್ಖಯಾ ಪಾಕೋ ವಿಯ ಉಪಾಯಾಸೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ।

    Ettha ca mandagginā antobhājane pāko viya soko, tikkhagginā paccamānassa bhājanato bahi nikkhamanaṃ viya paridevo, bahi nikkhantāvasesassa nikkhamitumpi appahontassa antobhājaneyeva yāva parikkhayā pāko viya upāyāso daṭṭhabbo.

    ನೇರಯಿಕಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ನಿರಯೇ ಪಞ್ಚವಿಧಬನ್ಧನಾದಿಕಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ, ತಂ ದೇವದೂತಸುತ್ತೇನ ದೀಪೇತಬ್ಬಂ। ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

    Nerayikaṃ dukkhanti niraye pañcavidhabandhanādikaṃ dukkhaṃ anveti, taṃ devadūtasuttena dīpetabbaṃ. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘ಜಾಯೇಥ ನೋ ಚೇ ನರಕೇಸು ಸತ್ತೋ, ತತ್ಥಗ್ಗಿದಾಹಾದಿಕಮಪ್ಪಸಯ್ಹಂ।

    ‘‘Jāyetha no ce narakesu satto, tatthaggidāhādikamappasayhaṃ;

    ಲಭೇಥ ದುಕ್ಖಂ ನು ಕುಹಿಂ ಪತಿಟ್ಠಂ, ಇಚ್ಚಾಹ ದುಕ್ಖಾತಿ ಮುನೀಧ ಜಾತಿ’’ನ್ತಿ॥ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೯೧; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೫೪೧)।

    Labhetha dukkhaṃ nu kuhiṃ patiṭṭhaṃ, iccāha dukkhāti munīdha jāti’’nti. (vibha. aṭṭha. 191; visuddhi. 2.541);

    ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿಕಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ತಿರಚ್ಛಾನೇಸು ಕಸಾಪತೋದತಾಳನವಿಜ್ಝನಾದಿಕಂ ಅನೇಕವಿಧಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ, ತಂ ಬಾಲಪಣ್ಡಿತಸುತ್ತತೋ ಗಹೇತಬ್ಬಂ। ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

    Tiracchānayonikaṃdukkhanti tiracchānesu kasāpatodatāḷanavijjhanādikaṃ anekavidhaṃ dukkhaṃ anveti, taṃ bālapaṇḍitasuttato gahetabbaṃ. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘ದುಕ್ಖಂ ತಿರಚ್ಛೇಸು ಕಸಾಪತೋದದಣ್ಡಾಭಿಘಾತಾದಿಭವಂ ಅನೇಕಂ।

    ‘‘Dukkhaṃ tiracchesu kasāpatodadaṇḍābhighātādibhavaṃ anekaṃ;

    ಯಂ ತಂ ಕಥಂ ತತ್ಥ ಭವೇಯ್ಯ ಜಾತಿಂ, ವಿನಾ ತಹಿಂ ಜಾತಿ ತತೋಪಿ ದುಕ್ಖಾ’’ತಿ॥ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೯೧; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೫೪೧)।

    Yaṃ taṃ kathaṃ tattha bhaveyya jātiṃ, vinā tahiṃ jāti tatopi dukkhā’’ti. (vibha. aṭṭha. 191; visuddhi. 2.541);

    ಪೇತ್ತಿವಿಸಯಿಕಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಪೇತೇಸು ಪನ ಖುಪ್ಪಿಪಾಸ ವಾತಾತಪಾದಿನಿಬ್ಬತ್ತಂ ದುಕ್ಖಞ್ಚ ಲೋಕನ್ತರೇ ತಿಬ್ಬನ್ಧಕಾರೇ ಅಸಯ್ಹಸೀತಾದಿದುಕ್ಖಞ್ಚ ಅನ್ವೇತಿ। ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

    Pettivisayikaṃ dukkhanti petesu pana khuppipāsa vātātapādinibbattaṃ dukkhañca lokantare tibbandhakāre asayhasītādidukkhañca anveti. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘ಪೇತೇಸು ದುಕ್ಖಂ ಪನ ಖುಪ್ಪಿಪಾಸಾವಾತಾತಪಾದಿಪ್ಪಭವಂ ವಿಚಿತ್ತಂ।

    ‘‘Petesu dukkhaṃ pana khuppipāsāvātātapādippabhavaṃ vicittaṃ;

    ಯಸ್ಮಾ ಅಜಾತಸ್ಸ ನ ತತ್ಥ ಅತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾಪಿ ದುಕ್ಖಂ ಮುನಿ ಜಾತಿಮಾಹ॥

    Yasmā ajātassa na tattha atthi, tasmāpi dukkhaṃ muni jātimāha.

    ‘‘ತಿಬ್ಬನ್ಧಕಾರೇ ಚ ಅಸಯ್ಹಸೀತೇ, ಲೋಕನ್ತರೇ ಯಂ ಅಸುರೇಸು ದುಕ್ಖಂ।

    ‘‘Tibbandhakāre ca asayhasīte, lokantare yaṃ asuresu dukkhaṃ;

    ನ ತಂ ಭವೇ ತತ್ಥ ನ ಚಸ್ಸ ಜಾತಿ, ಯತೋ ಅಯಂ ಜಾತಿ ತತೋಪಿ ದುಕ್ಖಾ’’ತಿ॥ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೯೧; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೫೪೧)।

    Na taṃ bhave tattha na cassa jāti, yato ayaṃ jāti tatopi dukkhā’’ti. (vibha. aṭṭha. 191; visuddhi. 2.541);

    ಮಾನುಸಿಕಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಮನುಸ್ಸೇಸು ವಧಬನ್ಧನಾದಿಕಂ ದುಕ್ಖಂ। ಗಬ್ಭೋಕ್ಕನ್ತಿಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ‘‘ಅಯಞ್ಹಿ ಸತ್ತೋ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಮ್ಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಮಾನೋ ನ ಉಪ್ಪಲಪದುಮಪುಣ್ಡರಿಕಾದೀಸು ನಿಬ್ಬತ್ತತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಯಂ ಜಾತಿದುಕ್ಖಂ ವುತ್ತಂ, ಇದಂ ತಾವ ಗಬ್ಭೋಕ್ಕನ್ತಿಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ। ಗಬ್ಭೇ ಠಿತಿಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಯಂ ಪನ ‘‘ಸೋ ಮಾತು ಸಹಸಾ ಉಪಕ್ಖಲನಗಮನನಿಸೀದನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಯಂ ತಿಬ್ಬಂ ದುಕ್ಖಂ ವುತ್ತಂ, ಇದಂ ಗಬ್ಭೇ ಠಿತಿಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ। ಗಬ್ಭಾ ವುಟ್ಠಾನಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ‘‘ಯಂ ಪನಸ್ಸ ಮೂಳ್ಹಗಬ್ಭಾಯ ಮಾತುಯಾ ಮಿತ್ತಾಮಚ್ಚಸುಹಜ್ಜಾದೀಹಿಪಿ ಅದಸ್ಸನಾರಹೇ ದುಕ್ಖುಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನೇ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಯಂ ದುಕ್ಖಂ ವುತ್ತಂ, ಇದಂ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿತೋ ಬಹಿ ನಿಕ್ಖನ್ತಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ। ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

    Mānusikaṃ dukkhanti manussesu vadhabandhanādikaṃ dukkhaṃ. Gabbhokkantimūlakaṃ dukkhanti ‘‘ayañhi satto mātukucchimhi nibbattamāno na uppalapadumapuṇḍarikādīsu nibbattatī’’tiādinā nayena yaṃ jātidukkhaṃ vuttaṃ, idaṃ tāva gabbhokkantimūlakaṃ dukkhaṃ anveti. Gabbhe ṭhitimūlakaṃ dukkhanti yaṃ pana ‘‘so mātu sahasā upakkhalanagamananisīdanā’’tiādinā nayena yaṃ tibbaṃ dukkhaṃ vuttaṃ, idaṃ gabbhe ṭhitimūlakaṃ dukkhaṃ anveti. Gabbhā vuṭṭhānamūlakaṃ dukkhanti ‘‘yaṃ panassa mūḷhagabbhāya mātuyā mittāmaccasuhajjādīhipi adassanārahe dukkhuppattiṭṭhāne’’tiādinā nayena yaṃ dukkhaṃ vuttaṃ, idaṃ mātukucchito bahi nikkhantamūlakaṃ dukkhaṃ anveti. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘ಯಞ್ಚಾಪಿ ಗೂಥನರಕೇ ವಿಯ ಮಾತುಗಬ್ಭೇ,

    ‘‘Yañcāpi gūthanarake viya mātugabbhe,

    ಸತ್ತೋ ವಸಂ ಚಿರಮತೋ ಬಹಿ ನಿಕ್ಖಮನಞ್ಚ।

    Satto vasaṃ ciramato bahi nikkhamanañca;

    ಪಪ್ಪೋತಿ ದುಕ್ಖಮತಿಘೋರಮಿದಮ್ಪಿ ನತ್ಥಿ,

    Pappoti dukkhamatighoramidampi natthi,

    ಜಾತಿಂ ವಿನಾ ಇತಿಪಿ ಜಾತಿ ಅಯಞ್ಹಿ ದುಕ್ಖಾ॥

    Jātiṃ vinā itipi jāti ayañhi dukkhā.

    ‘‘ಕಿಂ ಭಾಸಿತೇನ ಬಹುನಾ ನನು ಯಂ ಕುಹಿಞ್ಚಿ,

    ‘‘Kiṃ bhāsitena bahunā nanu yaṃ kuhiñci,

    ಅತ್ಥೀಧ ಕಿಞ್ಚಿರಪಿ ದುಕ್ಖಮಿದಂ ಕದಾಚಿ।

    Atthīdha kiñcirapi dukkhamidaṃ kadāci;

    ನೇವತ್ಥಿ ಜಾತಿವಿರಹೇ ಯದತೋ ಮಹೇಸಿ,

    Nevatthi jātivirahe yadato mahesi,

    ದುಕ್ಖಾತಿ ಸಬ್ಬಪಠಮಂ ಇಮಮಾಹ ಜಾತಿ’’ನ್ತಿ॥ (ವಿಭ॰ ಅಟ್ಠ॰ ೧೯೧; ವಿಸುದ್ಧಿ॰ ೨.೫೪೧)।

    Dukkhāti sabbapaṭhamaṃ imamāha jāti’’nti. (vibha. aṭṭha. 191; visuddhi. 2.541);

    ಜಾತಸ್ಸೂಪನಿಬನ್ಧಕಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಜಾತಸ್ಸ ಉಪನಿಬನ್ಧನಂ ನ್ಹಾನಲೇಪನಖಾದನಪಿವನಾದಿಜಗ್ಗನದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ। ಜಾತಸ್ಸ ಪರಾಧೇಯ್ಯಕಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಪರಸ್ಸ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಆಯತ್ತಂ ಇಸ್ಸರಿಯದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ। ‘‘ಸಬ್ಬಂ ಪರವಸಂ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ ಹಿ ವುತ್ತಂ। ಅತ್ತೂಪಕ್ಕಮಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಯಂ ಅತ್ತನಾವ ಅತ್ತಾನಂ ವಧೇನ್ತಸ್ಸ ಅಚೇಲಕವತಾದಿವಸೇನ ಆತಾಪನಪರಿತಾಪನಾನುಯೋಗಮನುಯುತ್ತಸ್ಸ ಕೋಧವಸೇನ ಅಭುಞ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಉಬ್ಬನ್ಧನ್ತಸ್ಸ ಚ ದುಕ್ಖಂ ಹೋತಿ, ಇದಂ ಅತ್ತೂಪಕ್ಕಮಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ। ಪರೂಪಕ್ಕಮಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಯಂ ಪರತೋ ವಧಬನ್ಧನಾದೀನಿ ಅನುಭವನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಇದಂ ಪರೂಪಕ್ಕಮಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ। ದುಕ್ಖದುಕ್ಖನ್ತಿ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕಾ ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ಸಭಾವತೋ ಚ ನಾಮತೋ ಚ ದುಕ್ಖತ್ತಾ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖಂ, ಇದಂ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ। ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖನ್ತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾವೇದನಾ ಚೇವ ಅವಸೇಸಾ ಚ ತೇಭೂಮಕಸಙ್ಖಾರಾ ಉದಯಬ್ಬಯಪೀಳಿತತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಂ, ಇದಂ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ। ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖನ್ತಿ ಸುಖವೇದನಾ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಸ್ಸ ಹೇತುತೋ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಂ, ಇದಂ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ।

    Jātassūpanibandhakaṃ dukkhanti jātassa upanibandhanaṃ nhānalepanakhādanapivanādijagganadukkhaṃ anveti. Jātassa parādheyyakaṃ dukkhanti parassa aññassa āyattaṃ issariyadukkhaṃ anveti. ‘‘Sabbaṃ paravasaṃ dukkha’’nti hi vuttaṃ. Attūpakkamaṃ dukkhanti yaṃ attanāva attānaṃ vadhentassa acelakavatādivasena ātāpanaparitāpanānuyogamanuyuttassa kodhavasena abhuñjantassa ubbandhantassa ca dukkhaṃ hoti, idaṃ attūpakkamaṃ dukkhaṃ anveti. Parūpakkamaṃ dukkhanti yaṃ parato vadhabandhanādīni anubhavantassa uppajjati, idaṃ parūpakkamaṃ dukkhaṃ anveti. Dukkhadukkhanti kāyikacetasikā dukkhā vedanā sabhāvato ca nāmato ca dukkhattā dukkhadukkhaṃ, idaṃ dukkhadukkhaṃ anveti. Saṅkhāradukkhanti upekkhāvedanā ceva avasesā ca tebhūmakasaṅkhārā udayabbayapīḷitattā saṅkhāradukkhaṃ, idaṃ saṅkhāradukkhaṃ anveti. Vipariṇāmadukkhanti sukhavedanā vipariṇāmadukkhassa hetuto vipariṇāmadukkhaṃ, idaṃ vipariṇāmadukkhaṃ anveti.

    ಮಾತುಮರಣನ್ತಿ ಮಾತುಯಾ ಮರಣಂ। ಪಿತುಮರಣನ್ತಿ ಪಿತುನೋ ಮರಣಂ। ಭಾತುಮರಣನ್ತಿ ಜೇಟ್ಠಕನಿಟ್ಠಭಾತೂನಂ ಮರಣಂ। ಭಗಿನಿಮರಣನ್ತಿ ಜೇಟ್ಠಕನಿಟ್ಠಭಗಿನೀನಂ ಮರಣಂ। ಪುತ್ತಮರಣನ್ತಿ ಪುತ್ತಾನಂ ಮರಣಂ। ಧೀತುಮರಣನ್ತಿ ಧೀತೂನಂ ಮರಣಂ। ಞಾತಿಬ್ಯಸನಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಞಾತೀನಂ ಬ್ಯಸನಂ, ಚೋರರೋಗಭಯಾದೀಹಿ ಞಾತಿಕ್ಖಯೋ, ಞಾತಿವಿನಾಸೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ತೇನ ಞಾತಿಬ್ಯಸನೇನ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಅಜ್ಝೋತ್ಥಟಸ್ಸ ಅಭಿಭೂತಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ದುಕ್ಖಂ ಞಾತಿಬ್ಯಸನಂ ದುಕ್ಖಂ, ತಂ ಞಾತಿಬ್ಯಸನಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ। ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಭೋಗಾನಂ ಬ್ಯಸನಂ ಭೋಗಬ್ಯಸನಂ, ರಾಜಚೋರಾದಿವಸೇನ ಭೋಗಕ್ಖಯೋ, ಭೋಗವಿನಾಸೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ವುತ್ತನಯೇನ ತಂ ಭೋಗಬ್ಯಸನಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ। ರೋಗಬ್ಯಸನನ್ತಿ ರೋಗೋ ಏವ ಬ್ಯಸನಂ ರೋಗಬ್ಯಸನಂ। ರೋಗೋ ಹಿ ಆರೋಗ್ಯಂ ಬ್ಯಸತಿ ವಿನಾಸೇತೀತಿ ಬ್ಯಸನಂ, ವುತ್ತನಯೇನ ತಂ ರೋಗಬ್ಯಸನಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ। ಸೀಲಬ್ಯಸನಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಸೀಲಸ್ಸ ಬ್ಯಸನಂ ಸೀಲಬ್ಯಸನಂ, ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ। ವುತ್ತನಯೇನ ತಂ ಸೀಲಬ್ಯಸನಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ। ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಂ ವಿನಾಸಯಮಾನಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ದಿಟ್ಠಿಯೇವ ಬ್ಯಸನಂ ದಿಟ್ಠಿಬ್ಯಸನಂ, ವುತ್ತನಯೇನ ತಂ ದಿಟ್ಠಿಬ್ಯಸನಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನ್ವೇತಿ। ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಾನಿ ದ್ವೇ ಅನಿಪ್ಫನ್ನಾನಿ, ಪಚ್ಛಿಮಾನಿ ತೀಣಿ ನಿಪ್ಫನ್ನಾನಿ ತಿಲಕ್ಖಣಾಹತಾನಿ। ಪುರಿಮಾನಿ ಚ ತೀಣಿ ನೇವ ಕುಸಲಾನಿ ನಾಕುಸಲಾನಿ। ಸೀಲದಿಟ್ಠಿಬ್ಯಸನದ್ವಯಂ ಅಕುಸಲಂ।

    Mātumaraṇanti mātuyā maraṇaṃ. Pitumaraṇanti pituno maraṇaṃ. Bhātumaraṇanti jeṭṭhakaniṭṭhabhātūnaṃ maraṇaṃ. Bhaginimaraṇanti jeṭṭhakaniṭṭhabhaginīnaṃ maraṇaṃ. Puttamaraṇanti puttānaṃ maraṇaṃ. Dhītumaraṇanti dhītūnaṃ maraṇaṃ. Ñātibyasanaṃ dukkhanti ñātīnaṃ byasanaṃ, corarogabhayādīhi ñātikkhayo, ñātivināsoti attho. Tena ñātibyasanena phuṭṭhassa ajjhotthaṭassa abhibhūtassa uppannaṃ dukkhaṃ ñātibyasanaṃ dukkhaṃ, taṃ ñātibyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Sesesupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – bhogānaṃ byasanaṃ bhogabyasanaṃ, rājacorādivasena bhogakkhayo, bhogavināsoti attho. Vuttanayena taṃ bhogabyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Rogabyasananti rogo eva byasanaṃ rogabyasanaṃ. Rogo hi ārogyaṃ byasati vināsetīti byasanaṃ, vuttanayena taṃ rogabyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Sīlabyasanaṃ dukkhanti sīlassa byasanaṃ sīlabyasanaṃ, dussīlyassetaṃ nāmaṃ. Vuttanayena taṃ sīlabyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Sammādiṭṭhiṃ vināsayamānā uppannā diṭṭhiyeva byasanaṃ diṭṭhibyasanaṃ, vuttanayena taṃ diṭṭhibyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Ettha ca purimāni dve anipphannāni, pacchimāni tīṇi nipphannāni tilakkhaṇāhatāni. Purimāni ca tīṇi neva kusalāni nākusalāni. Sīladiṭṭhibyasanadvayaṃ akusalaṃ.

    ಯಥಾತಿ ಓಪಮ್ಮೇ। ಭಿನ್ನಂ ನಾವನ್ತಿ ಸಿಥಿಲಬನ್ಧನಂ ನಾವಂ, ಜಜ್ಜರೀಭೂತಂ ವಾ ಪದರುಗ್ಘಾಟಿಮಂ ವಾ। ದಕಮೇಸಿನ್ತಿ ಉದಕದಾಯಿಂ ಉದಕಪ್ಪವೇಸನಿಂ। ತತೋ ತತೋ ಉದಕಂ ಅನ್ವೇತೀತಿ ತತೋ ತತೋ ಭಿನ್ನಟ್ಠಾನತೋ ಉದಕಂ ಪವಿಸತಿ। ಪುರತೋಪೀತಿ ನಾವಾಯ ಪುರಿಮಭಾಗತೋಪಿ। ಪಚ್ಛತೋಪೀತಿ ತಸ್ಸಾ ಪಚ್ಛಿಮಭಾಗತೋಪಿ। ಹೇಟ್ಠತೋಪೀತಿ ಅಧೋಭಾಗತೋಪಿ। ಪಸ್ಸತೋಪೀತಿ ಉಭಯಪಸ್ಸತೋಪಿ। ಯಂ ಅನ್ತರನ್ತರಾ ನ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಪಾಠಾನುಸಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।

    Yathāti opamme. Bhinnaṃ nāvanti sithilabandhanaṃ nāvaṃ, jajjarībhūtaṃ vā padarugghāṭimaṃ vā. Dakamesinti udakadāyiṃ udakappavesaniṃ. Tato tato udakaṃ anvetīti tato tato bhinnaṭṭhānato udakaṃ pavisati. Puratopīti nāvāya purimabhāgatopi. Pacchatopīti tassā pacchimabhāgatopi. Heṭṭhatopīti adhobhāgatopi. Passatopīti ubhayapassatopi. Yaṃ antarantarā na vuttaṃ, taṃ pāṭhānusārena veditabbaṃ.

    ತಸ್ಮಾ ಕಾಯಗತಾಸತಿಆದಿಭಾವನಾಯ ಜನ್ತು, ಸದಾ ಸತೋ ಹುತ್ವಾ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ರೂಪಾದೀಸು ವತ್ಥುಕಾಮೇಸು ಸಬ್ಬಪ್ಪಕಾರಮ್ಪಿ ಕಿಲೇಸಕಾಮಂ ಪರಿವಜ್ಜೇನ್ತೋ ಕಾಮಾನಿ ಪರಿವಜ್ಜೇಯ್ಯ। ಏವಂ ತೇ ಕಾಮೇ ಪಹಾಯ ತಪ್ಪಹಾನಕರಮಗ್ಗೇನೇವ ಚತುಬ್ಬಿಧಮ್ಪಿ ಓಘಂ ತರೇಯ್ಯ ತರಿತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯ। ತತೋ ಯಥಾ ಪುರಿಸೋ ಗರುಕಂ ನಾವಂ ಉದಕಂ ಸಿಞ್ಚಿತ್ವಾ ಲಹುಕಾಯ ನಾವಾಯ ಅಪ್ಪಕಸಿರೇನೇವ ಪಾರಗೂ ಭವೇಯ್ಯ ಪಾರಂ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯ, ಏವಮೇವಂ ಅತ್ತಭಾವನಾವಂ ಕಿಲೇಸೂದಕಗರುಕಂ ಸಿಞ್ಚಿತ್ವಾ ಲಹುಕೇನ ಅತ್ತಭಾವೇನ ಪಾರಗೂ ಭವೇಯ್ಯ। ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಪಾರಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಗತೋ ಭವೇಯ್ಯ, ಅರಹತ್ತಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನೇನಾತಿ ಅರಹತ್ತನಿಕೂಟೇನ ದೇಸನಂ ನಿಟ್ಠಾಪೇಸಿ।

    Tasmā kāyagatāsatiādibhāvanāya jantu, sadā sato hutvā vikkhambhanasamucchedavasena rūpādīsu vatthukāmesu sabbappakārampi kilesakāmaṃ parivajjento kāmāni parivajjeyya. Evaṃ te kāme pahāya tappahānakaramaggeneva catubbidhampi oghaṃ tareyya tarituṃ sakkuṇeyya. Tato yathā puriso garukaṃ nāvaṃ udakaṃ siñcitvā lahukāya nāvāya appakasireneva pāragū bhaveyya pāraṃ gaccheyya, evamevaṃ attabhāvanāvaṃ kilesūdakagarukaṃ siñcitvā lahukena attabhāvena pāragū bhaveyya. Sabbadhammapāraṃ nibbānaṃ gato bhaveyya, arahattappattiyā gaccheyya anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbānenāti arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesi.

    ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ಜಾತಿಆದಿಕಂ ದುಕ್ಖಂ ಏತಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಅನ್ವೇತಿ, ತಸ್ಮಾ। ತಂಕಾರಣಾ ತಂಹೇತೂತಿಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಯಸ್ಮಾ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರದುಕ್ಖಂ ಏತಂ ಅನ್ವೇತಿ, ತಂಹೇತು। ಯಸ್ಮಾ ಅನ್ವೇತಿ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾ, ಯಸ್ಮಾ ಅನ್ವೇತಿ ತಂನಿದಾನನ್ತಿ ಏವಂ ಪದಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ। ಹೇತೂತಿಆದೀನಿ ಕಾರಣವೇವಚನಾನಿ। ಕಾರಣಞ್ಹಿ ತೇನ ತಸ್ಸ ಫಲಂ ಹಿನೋತಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ಹೇತು। ತಂ ತಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಫಲಂ ಏತಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ಪಚ್ಚಯೋ। ‘‘ಹನ್ದ ನಂ ಗಣ್ಹಥಾ’’ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತಂ ವಿಯ ಅತ್ತನೋ ಫಲಂ ನಿದೇತೀತಿ ನಿದಾನಂ।

    Tasmāti yasmā jātiādikaṃ dukkhaṃ etaṃ puggalaṃ anveti, tasmā. Taṃkāraṇā taṃhetūtiādīsupi eseva nayo. Yasmā vuttappakāradukkhaṃ etaṃ anveti, taṃhetu. Yasmā anveti tappaccayā, yasmā anveti taṃnidānanti evaṃ padayojanā kātabbā. Hetūtiādīni kāraṇavevacanāni. Kāraṇañhi tena tassa phalaṃ hinoti pavattatīti hetu. Taṃ taṃ paṭicca phalaṃ eti pavattatīti paccayo. ‘‘Handa naṃ gaṇhathā’’ti dassentaṃ viya attano phalaṃ nidetīti nidānaṃ.

    ‘‘ತಂಕಾರಣಾತಿ ಅಕಾರಣನಿಕ್ಕಾರಣಪಟಿಸೇಧೋ। ತಂಹೇತೂತಿ ಅಹೇತುಮಹಾಭೂತಹೇತುಪಟಿಸೇಧೋ। ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾತಿ ಅಪ್ಪಚ್ಚಯೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಅಸಾಧಾರಣಪಚ್ಚಯಪಟಿಸೇಧೋ । ತಂನಿದಾನಾತಿ ಅನಿದಾನೇನ ಸಹ ಆಗಮಾಧಿಗಮನಿದಾನಪಟಿಸೇಧೋ’’ತಿ ಏವಮೇಕೇ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ। ಏತಂ ಆದೀನವಂ ಸಮ್ಪಸ್ಸಮಾನೋತಿ ಏತಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ಉಪದ್ದವಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನ ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸಮಾನೋ ದಕ್ಖಮಾನೋ।

    ‘‘Taṃkāraṇāti akāraṇanikkāraṇapaṭisedho. Taṃhetūti ahetumahābhūtahetupaṭisedho. Tappaccayāti appaccayena saddhiṃ asādhāraṇapaccayapaṭisedho . Taṃnidānāti anidānena saha āgamādhigamanidānapaṭisedho’’ti evameke vaṇṇayanti. Etaṃ ādīnavaṃ sampassamānoti etaṃ vuttappakāraṃ upaddavaṃ vipassanāñāṇena sammā passamāno dakkhamāno.

    ಸದಾತಿ ಮೂಲಪದಂ। ಪುನ ಸದಾತಿ ಅತ್ಥಪದಂ। ಸದಾತಿ ಸಬ್ಬದಿವಸೇ। ಸಬ್ಬದಾತಿ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ಕಾಲೇ। ಸಬ್ಬಕಾಲನ್ತಿ ಪುಬ್ಬಣ್ಹಾದಿಸಬ್ಬಕಾಲಂ। ನಿಚ್ಚಕಾಲನ್ತಿ ದಿವಸೇ ದಿವಸೇ। ಧುವಕಾಲನ್ತಿ ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನಕಾಲಂ। ಸತತನ್ತಿ ನಿರನ್ತರಂ। ಸಮಿತನ್ತಿ ಏಕೀಭೂತಂ। ಅಬ್ಬೋಕಿಣ್ಣನ್ತಿ ಅಞ್ಞೇನ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸಂ। ಪೋಙ್ಖಾನುಪೋಙ್ಖನ್ತಿ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಘಟಿತಂ ‘‘ಪೋಙ್ಖಾನುಪೋಙ್ಖಂ ಅವಿರಾಧಿತಂ ಉಪಟ್ಠಾತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೧೧೧೫) ವಿಯ। ಉದಕೂಮಿಕಜಾತನ್ತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಉದಕಊಮಿತರಙ್ಗಂ ವಿಯ। ಅವೀಚೀತಿ ಅವಿರಳಂ। ಸನ್ತತೀತಿ ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನಂ। ಸಹಿತನ್ತಿ ಘಟಿತಂ ಏಕೀಭೂತಂ ವಾ ‘‘ಸಹಿತಂ ಮೇ, ಅಸಹಿತಂ ತೇ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ॰ ನಿ॰ ೧.೨೦೨) ವಿಯ। ಫಸ್ಸಿತನ್ತಿ ಫುಸಿತಂ ‘‘ನಿವಾತೇ ಫುಸಿತಗ್ಗಲೇ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ। ಪುರೇಭತ್ತಂ ಪಚ್ಛಾಭತ್ತನ್ತಿ ದ್ವೇ ಪದಾನಿ ದಿವಾಕಾಲವಿಭಾಗವಸೇನ। ಪುರಿಮಂ ಯಾಮಂ ಮಜ್ಝಿಮಂ ಯಾಮಂ ಪಚ್ಛಿಮಂ ಯಾಮನ್ತಿ ತೀಣಿ ರತ್ತಿವಿಭಾಗವಸೇನ। ಕಾಳೇ ಜುಣ್ಹೇತಿ ಅಡ್ಢಮಾಸವಸೇನ। ವಸ್ಸೇ…ಪೇ॰… ಗಿಮ್ಹೇತಿ ತೀಣಿ ಉತುವಸೇನ। ಪುರಿಮೇ ವಯೋಖನ್ಧೇ…ಪೇ॰… ಪಚ್ಛಿಮೇ ವಯೋಖನ್ಧೇತಿ ತೀಣಿ ವಯೋವಿಭಾಗವಸೇನ ವುತ್ತಾನೀತಿ ಞಾತಬ್ಬಂ।

    Sadāti mūlapadaṃ. Puna sadāti atthapadaṃ. Sadāti sabbadivase. Sabbadāti sabbasmiṃ kāle. Sabbakālanti pubbaṇhādisabbakālaṃ. Niccakālanti divase divase. Dhuvakālanti abbocchinnakālaṃ. Satatanti nirantaraṃ. Samitanti ekībhūtaṃ. Abbokiṇṇanti aññena asammissaṃ. Poṅkhānupoṅkhanti paṭipāṭiyā ghaṭitaṃ ‘‘poṅkhānupoṅkhaṃ avirādhitaṃ upaṭṭhātī’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.1115) viya. Udakūmikajātanti nibbattaudakaūmitaraṅgaṃ viya. Avīcīti aviraḷaṃ. Santatīti anupacchinnaṃ. Sahitanti ghaṭitaṃ ekībhūtaṃ vā ‘‘sahitaṃ me, asahitaṃ te’’tiādīsu (dī. ni. 1.202) viya. Phassitanti phusitaṃ ‘‘nivāte phusitaggale’’tiādīsu viya. Purebhattaṃ pacchābhattanti dve padāni divākālavibhāgavasena. Purimaṃ yāmaṃ majjhimaṃ yāmaṃ pacchimaṃ yāmanti tīṇi rattivibhāgavasena. Kāḷe juṇheti aḍḍhamāsavasena. Vasse…pe… gimheti tīṇi utuvasena. Purime vayokhandhe…pe… pacchime vayokhandheti tīṇi vayovibhāgavasena vuttānīti ñātabbaṃ.

    ಸತೋತಿ ಚತೂಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಸತೋ। ‘‘ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಭಾವೇನ್ತೋ ಸತೋ’’ತಿಆದೀನಿ ‘‘ಏವಂ ಸಮುಚ್ಛೇದತೋ ಕಾಮೇ ಪರಿವಜ್ಜೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಪರಿಯೋಸಾನಾನಿ ವುತ್ತತ್ಥಾನೇವ। ಅಪಿ ಚ ಸತ್ತತ್ತಾ ಸತೋತಿ ತೀಸು ವತ್ಥೂಸು ಸತ್ತಭಾವೇನ ವಾ ತಯೋ ಕಿಲೇಸೇ ಪಟಿಕ್ಕಮಾಪೇತುಂ ಸತ್ತಿಭಾವೇನ ವಾ ಸತತ್ತಾ ಸತೋ। ಸನ್ತತ್ತಾತಿ ಕಿಲೇಸೋಪಕ್ಕಿಲೇಸೇ ಪಲಾಪೇತ್ವಾ ಠಾನೇನ ಚ ಆರಮ್ಮಣೇನ ಚ ಪಮೋಚೇತ್ವಾ ಸನ್ತತ್ತಾ ಸತೋ। ಸಮಿತತ್ತಾತಿ ಇಟ್ಠಫಲದಾಯಕಪುಞ್ಞೇನ ಚ ಅನಿಟ್ಠಫಲದಾಯಕಪಾಪೇನ ಚ ಸಮಿತತ್ತಾ ಸತೋ। ಸನ್ತಧಮ್ಮಸಮನ್ನಾಗತೋತಿ ಸಪ್ಪುರಿಸಧಮ್ಮೇ ಭಜನತೋ ಬುದ್ಧಾದಿಅರಿಯಪುಗ್ಗಲೇ ಸೇವನತೋ ಸನ್ತಧಮ್ಮಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ಸತೋ।

    Satoti catūhi kāraṇehi sato. ‘‘Kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato’’tiādīni ‘‘evaṃ samucchedato kāme parivajjeyyā’’ti pariyosānāni vuttatthāneva. Api ca sattattā satoti tīsu vatthūsu sattabhāvena vā tayo kilese paṭikkamāpetuṃ sattibhāvena vā satattā sato. Santattāti kilesopakkilese palāpetvā ṭhānena ca ārammaṇena ca pamocetvā santattā sato. Samitattāti iṭṭhaphaladāyakapuññena ca aniṭṭhaphaladāyakapāpena ca samitattā sato. Santadhammasamannāgatoti sappurisadhamme bhajanato buddhādiariyapuggale sevanato santadhammasamannāgatattā sato.

    ವತ್ಥುಕಾಮೇ ಪರಿಜಾನಿತ್ವಾತಿ ಏತೇ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇ ತೇಭೂಮಕೇ ವತ್ಥುಕಾಮೇ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾಯ ಜಾನಿತ್ವಾ। ಪಹಾಯಾತಿ ಕಿಲೇಸಕಾಮೇ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾಯ ಪರಿಚ್ಚಜಿತ್ವಾ। ಪಜಹಿತ್ವಾತಿ ಛಡ್ಡೇತ್ವಾ। ಕಿಂ ಕಚವರಂ ವಿಯ ಪಿಟಕೇನಾತಿ? ನ ಹಿ, ಅಪಿ ಚ ಖೋ ತಂ ವಿನೋದೇತ್ವಾ ತರಿತ್ವಾ ವಿಜ್ಝಿತ್ವಾ ನೀಹರಿತ್ವಾ। ಕಿಂ ಬಲಿಬದ್ದಮಿವ ಪತೋದೇನಾತಿ ? ನ ಹಿ, ಅಥ ಖೋ ತಂ ಬ್ಯನ್ತಿಂ ಕರಿತ್ವಾ ವಿಗತನ್ತಂ ಕರಿತ್ವಾ। ಯಥಾಸ್ಸ ಅನ್ತೋಪಿ ನಾವಸಿಸ್ಸತಿ, ಅನ್ತಮಸೋ ಭಙ್ಗಮತ್ತಮ್ಪಿ, ತಥಾ ತಂ ಕರಿತ್ವಾ। ಕಥಂ ಪನ ತಂ ತಥಾ ಕತನ್ತಿ? ಅನಭಾವಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಅನು ಅಭಾವಂ ಗಮೇತ್ವಾ। ಸಮುಚ್ಛೇದಪ್ಪಹಾನೇನ ಯಥಾ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಾ ಹೋತಿ, ತಥಾ ಕರಿತ್ವಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ। ಏಸ ನಯೋ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದನೀವರಣಾದೀಸು।

    Vatthukāme parijānitvāti ete vuttappakāre tebhūmake vatthukāme tīraṇapariññāya jānitvā. Pahāyāti kilesakāme pahānapariññāya pariccajitvā. Pajahitvāti chaḍḍetvā. Kiṃ kacavaraṃ viya piṭakenāti? Na hi, api ca kho taṃ vinodetvā taritvā vijjhitvā nīharitvā. Kiṃ balibaddamiva patodenāti ? Na hi, atha kho taṃ byantiṃ karitvā vigatantaṃ karitvā. Yathāssa antopi nāvasissati, antamaso bhaṅgamattampi, tathā taṃ karitvā. Kathaṃ pana taṃ tathā katanti? Anabhāvaṃ gahetvā anu abhāvaṃ gametvā. Samucchedappahānena yathā samucchinnā hoti, tathā karitvāti vuttaṃ hoti. Esa nayo kāmacchandanīvaraṇādīsu.

    ಕಾಮೋಘನ್ತಿಆದೀಸು ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಿಕರಾಗೋ ಅವಸೀದನಟ್ಠೇನ ‘‘ಕಾಮೋಘೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಭವೋಘೋತಿ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು ಛನ್ದರಾಗೋ ಝಾನನಿಕನ್ತಿ ಚ। ದಿಟ್ಠೋಘೋತಿ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಾದಿಸಹಗತಾ ಭವೇ ಪತ್ಥನಾಯೇವ, ದಿಟ್ಠೋಘೋ ಭವೋಘೇ ಏವ ಸಮೋಧಾನಂ ಗಚ್ಛತಿ। ಅವಿಜ್ಜೋಘೋ ಚತೂಸು ಸಚ್ಚೇಸು ಅಞ್ಞಾಣಂ। ತತ್ಥ ಕಾಮಗುಣೇ ಅಸ್ಸಾದತೋ ಮನಸಿ ಕರೋತೋ ಅನುಪ್ಪನ್ನೋ ಚ ಕಾಮೋಘೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಚ ಕಾಮೋಘೋ ಸಂವಡ್ಢತಿ। ಮಹಗ್ಗತಧಮ್ಮೇ ಅಸ್ಸಾದತೋ ಮನಸಿ ಕರೋತೋ ಅನುಪ್ಪನ್ನೋ ಚ ಭವೋಘೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಚ ಸಂವಡ್ಢತಿ। ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮೇಸು ಚತುವಿಪಲ್ಲಾಸಪದಟ್ಠಾನಭಾವೇನ ಅನುಪ್ಪನ್ನೋ ಚ ಅವಿಜ್ಜೋಘೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಚ ಸಂವಡ್ಢತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ವುತ್ತನಯಪಚ್ಚನೀಕತೋ ಸುಕ್ಕಪಕ್ಖೋ ವಿತ್ಥಾರೇತಬ್ಬೋ।

    Kāmoghantiādīsu pañcakāmaguṇikarāgo avasīdanaṭṭhena ‘‘kāmogho’’ti vuccati. Bhavoghoti rūpārūpabhavesu chandarāgo jhānanikanti ca. Diṭṭhoghoti sassatadiṭṭhādisahagatā bhave patthanāyeva, diṭṭhogho bhavoghe eva samodhānaṃ gacchati. Avijjogho catūsu saccesu aññāṇaṃ. Tattha kāmaguṇe assādato manasi karoto anuppanno ca kāmogho uppajjati, uppanno ca kāmogho saṃvaḍḍhati. Mahaggatadhamme assādato manasi karoto anuppanno ca bhavogho uppajjati, uppanno ca saṃvaḍḍhati. Tebhūmakadhammesu catuvipallāsapadaṭṭhānabhāvena anuppanno ca avijjogho uppajjati, uppanno ca saṃvaḍḍhatīti veditabbo. Vuttanayapaccanīkato sukkapakkho vitthāretabbo.

    ಅಪ್ಪಣಿಹಿತವಿಮೋಕ್ಖಂ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಕಾಮೋಘಂ, ಅನಿಮಿತ್ತವಿಮೋಕ್ಖಂ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಭವೋಘಂ, ಸುಞ್ಞತವಿಮೋಕ್ಖಂ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಅವಿಜ್ಜೋಘಞ್ಚ ತರೇಯ್ಯ। ಪಠಮಮಗ್ಗವಸೇನ ತರೇಯ್ಯ, ದುತಿಯಮಗ್ಗವಸೇನ ಉತ್ತರೇಯ್ಯ, ತತಿಯಮಗ್ಗವಸೇನ ಪತರೇಯ್ಯ, ಚತುತ್ಥಮಗ್ಗವಸೇನ ಸಮತಿಕ್ಕಮೇಯ್ಯ, ಫಲವಸೇನ ವೀತಿವತ್ತೇಯ್ಯಾತಿ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಕಾಮೋಘವಸೇನ ತರೇಯ್ಯ, ಭವೋಘವಸೇನ ಉತ್ತರೇಯ್ಯ, ದಿಟ್ಠೋಘವಸೇನ ಪತರೇಯ್ಯ, ಅವಿಜ್ಜೋಘವಸೇನ ಸಮತಿಕ್ಕಮೇಯ್ಯ, ಸಬ್ಬೋಘವಸೇನ ವೀತಿವತ್ತೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಏವಮೇಕೇ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ।

    Appaṇihitavimokkhaṃ paṭipanno kāmoghaṃ, animittavimokkhaṃ paṭipanno bhavoghaṃ, suññatavimokkhaṃ paṭipanno avijjoghañca tareyya. Paṭhamamaggavasena tareyya, dutiyamaggavasena uttareyya, tatiyamaggavasena patareyya, catutthamaggavasena samatikkameyya, phalavasena vītivatteyyāti. Atha vā ‘‘kāmoghavasena tareyya, bhavoghavasena uttareyya, diṭṭhoghavasena patareyya, avijjoghavasena samatikkameyya, sabboghavasena vītivatteyyā’’ti evameke vaṇṇayanti.

    ಗರುಕನ್ತಿ ನ ಸಲ್ಲಹುಕಂ। ಭಾರಿಕನ್ತಿ ಭಾರಭಣ್ಡಂ ಏತ್ಥ ಠಪಯನ್ತೀತಿ ಭಾರಿಕಂ। ಉದಕಂ ಸಿತ್ವಾತಿ ಉದಕಂ ಸಿಞ್ಚಿತ್ವಾ। ಓಸಿಞ್ಚಿತ್ವಾತಿ ಅತಿರೇಕಂ ಸಿಞ್ಚಿತ್ವಾ। ಛಡ್ಡೇತ್ವಾತಿ ಪಾತೇತ್ವಾ। ಲಹುಕಾಯಾತಿ ಸಲ್ಲಹುಕಾಯ। ಖಿಪ್ಪನ್ತಿ ಸೀಘಂ। ಲಹುನ್ತಿ ತಂಖಣಂ। ಅಪ್ಪಕಸಿರೇನೇವಾತಿ ನಿದುಕ್ಖೇನೇವ। ಪಾರಂ ವುಚ್ಚತಿ ಅಮತಂ ನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ ಸಕ್ಕಾಯಓರತೋ ಪಾರಭೂತಂ ಪಾರಂ। ತಣ್ಹಾವಾನತೋ ನಿಕ್ಖನ್ತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಕಥೀಯತಿ। ಯೋಸೋತಿ ಯೋ ಏಸೋ। ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಸಮಥೋತಿಆದಿ ಸಬ್ಬಂ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ। ಯಸ್ಮಾ ಹಿ ತಂ ಆಗಮ್ಮ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರವಿಪ್ಫನ್ದಿತಾನಿ ಸಮನ್ತಿ ವೂಪಸಮನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಸಮಥೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯಸ್ಮಾ ಚೇತಂ ಆಗಮ್ಮ ಸಬ್ಬೇ ಉಪಧಯೋ ಪಟಿನಿಸ್ಸಟ್ಠಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸಬ್ಬಾ ತಣ್ಹಾ ಖೀಯನ್ತಿ, ಸಬ್ಬೇ ಕಿಲೇಸರಜ್ಜಾ ವಿರಜ್ಜನ್ತಿ, ಸಬ್ಬಂ ದುಕ್ಖಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸಬ್ಬೂಪಧಿಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗೋ, ತಣ್ಹಕ್ಖಯೋ, ವಿರಾಗೋ, ನಿರೋಧೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಯಾ ಪನೇಸಾ ತಣ್ಹಾ ಭವೇನ ಭವಂ, ಫಲೇನ ವಾ ಸದ್ಧಿಂ ಕಮ್ಮಂ ವಿನತಿ ಸಂಸಿಬ್ಬತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವಾನನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತತೋ ನಿಕ್ಖನ್ತಂ ವಾನತೋತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ। ಪಾರಂ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯ ನಿಮಿತ್ತವಸೇನ ಏಕತೋ ವುಟ್ಠಾನಗೋತ್ರಭುಞಾಣೇನ ನಿಬ್ಬಾನಪಾರಂ ಪಾಪುಣೇಯ್ಯ। ಅಧಿಗಚ್ಛೇಯ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಪವತ್ತೇಹಿ ಉಭತೋವುಟ್ಠಾನಮಗ್ಗಞಾಣೇನ ನಿಬ್ಬಾನಪಾರಂ ವಿಸೇಸೇನ ಪಾಪುಣೇಯ್ಯ। ಫುಸೇಯ್ಯ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಫಲಚಿತ್ತವಸೇನ ನಿಬ್ಬಾನಪಾರಂ ಫುಸೇಯ್ಯ। ಸಚ್ಛಿಕರೇಯ್ಯ ಗುಣವಸೇನ ಫುಸಿತ್ವಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣೇನ ನಿಬ್ಬಾನಪಾರಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಕರೇಯ್ಯ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಪಠಮಮಗ್ಗೇನ ಪಾರಂ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯ, ದುತಿಯೇನ ಅಧಿಗಚ್ಛೇಯ್ಯ, ತತಿಯೇನ ಫುಸೇಯ್ಯ, ಚತುತ್ಥೇನ ಸಚ್ಛಿ ಕರೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಏವಮೇಕೇ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ। ಯೋಪಿ ಪಾರಂ ಗನ್ತುಕಾಮೋತಿ ಯೋ ಕೋಚಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇ ಠಿತೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ನಿಬ್ಬಾನಪಾರಂ ಗನ್ತುಕಾಮೋ, ಸೋಪಿ ಅವಸ್ಸಂ ತತ್ಥ ಗಮಿಸ್ಸತೀತಿ ಪಾರಗೂ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ – ‘‘ಓತಿಣ್ಣೋಮ್ಹಿ ಜಾತಿಯಾ ಜರಾಯ ಮರಣೇನ ಸೋಕೇಹಿ ಪರಿದೇವೇಹಿ ದುಕ್ಖೇಹಿ ದೋಮನಸ್ಸೇಹಿ ಉಪಾಯಾಸೇಹೀ’’ತಿಆದಿ । ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಅಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾಯೋಗೇನ ಚ, ಸೋಪಿ ಪಾರಗೂ ನಾಮ। ಯೋಪಿ ಪಾರಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಯೋಪಿ ಮಗ್ಗಸಮಙ್ಗೀ ನಿಬ್ಬಾನಪಾರಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಸೋಪಿ ಪಾರಗೂ ನಾಮ। ಯೋಪಿ ಪಾರಂ ಗತೋತಿ ಯೋಪಿ ಮಗ್ಗೇನ ಕಿಚ್ಚಂ ನಿಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ಫಲೇ ಠಿತೋ ನಿಬ್ಬಾನಪಾರಙ್ಗತೋ, ಸೋಪಿ ಪಾರಗೂ ನಾಮ।

    Garukanti na sallahukaṃ. Bhārikanti bhārabhaṇḍaṃ ettha ṭhapayantīti bhārikaṃ. Udakaṃ sitvāti udakaṃ siñcitvā. Osiñcitvāti atirekaṃ siñcitvā. Chaḍḍetvāti pātetvā. Lahukāyāti sallahukāya. Khippanti sīghaṃ. Lahunti taṃkhaṇaṃ. Appakasirenevāti nidukkheneva. Pāraṃ vuccati amataṃ nibbānanti sakkāyaorato pārabhūtaṃ pāraṃ. Taṇhāvānato nikkhantaṃ nibbānaṃ kathīyati. Yosoti yo eso. Sabbasaṅkhārasamathotiādi sabbaṃ nibbānameva. Yasmā hi taṃ āgamma sabbasaṅkhāravipphanditāni samanti vūpasamanti, tasmā ‘‘sabbasaṅkhārasamatho’’ti vuccati. Yasmā cetaṃ āgamma sabbe upadhayo paṭinissaṭṭhā honti, sabbā taṇhā khīyanti, sabbe kilesarajjā virajjanti, sabbaṃ dukkhaṃ nirujjhati, tasmā ‘‘sabbūpadhipaṭinissaggo, taṇhakkhayo, virāgo, nirodho’’ti vuccati. Yā panesā taṇhā bhavena bhavaṃ, phalena vā saddhiṃ kammaṃ vinati saṃsibbatīti katvā vānanti vuccati, tato nikkhantaṃ vānatoti nibbānaṃ. Pāraṃ gaccheyya nimittavasena ekato vuṭṭhānagotrabhuñāṇena nibbānapāraṃ pāpuṇeyya. Adhigaccheyya nimittapavattehi ubhatovuṭṭhānamaggañāṇena nibbānapāraṃ visesena pāpuṇeyya. Phuseyya nibbānārammaṇaphalacittavasena nibbānapāraṃ phuseyya. Sacchikareyya guṇavasena phusitvā paccavekkhaṇañāṇena nibbānapāraṃ paccakkhaṃ kareyya. Atha vā ‘‘paṭhamamaggena pāraṃ gaccheyya, dutiyena adhigaccheyya, tatiyena phuseyya, catutthena sacchi kareyyā’’ti evameke vaṇṇayanti. Yopi pāraṃ gantukāmoti yo koci vipassanāñāṇe ṭhito puggalo nibbānapāraṃ gantukāmo, sopi avassaṃ tattha gamissatīti pāragū. Vuttañhetaṃ – ‘‘otiṇṇomhi jātiyā jarāya maraṇena sokehi paridevehi dukkhehi domanassehi upāyāsehī’’tiādi . Pubbabhāge ajjhāsayavasena vipassanāyogena ca, sopi pāragū nāma. Yopi pāraṃ gacchatīti yopi maggasamaṅgī nibbānapāraṃ gacchati, sopi pāragū nāma. Yopi pāraṃ gatoti yopi maggena kiccaṃ niṭṭhāpetvā phale ṭhito nibbānapāraṅgato, sopi pāragū nāma.

    ತಂ ಜಿನವಚನೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಹೇತಂ ಭಗವತಾ – ತಿಣ್ಣೋ ಪಾರಙ್ಗತೋ ಥಲೇ ತಿಟ್ಠತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅಭಿಞ್ಞಾಪಾರಗೂತಿ ಅಧಿಗತೇನ ಞಾಣೇನ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಪಾರಂ ಗನ್ತುಕಾಮೋ ಗಚ್ಛತಿ, ಗತೋತಿ ಪಾರಗೂ। ಪರಿಞ್ಞಾಪಾರಗೂತಿ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾಯ ಸಮತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ವುತ್ತನಯೇನ ಪಾರಗೂ। ಪಹಾನಪಾರಗೂತಿ ಸಮುದಯಪಕ್ಖಿಕಾನಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾಯ ಸಮತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ವುತ್ತನಯೇನ ಪಾರಗೂ। ಯೋ ಹಿ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಂ ಪರಿಜಾನಾತಿ, ಸೋ ತೀಹಿ ಪರಿಞ್ಞಾಹಿ ಪರಿಜಾನಾತಿ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾಯ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾಯ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾಯಾತಿ। ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾ? ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಂ ಜಾನಾತಿ ‘‘ಇಮೇ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾ, ಇಮೇ ಬಾಹಿರಾ, ಇದಮಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣಂ, ಇಮಾನಿ ರಸಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಪದಟ್ಠಾನಾನೀ’’ತಿ, ಅಯಂ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾ। ಕತಮಾ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ? ಏವಂ ಞಾತಂ ಕತ್ವಾ ಲಬ್ಭಮಾನವಸೇನ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಂ ತೀರೇತಿ ‘‘ಅನಿಚ್ಚತೋ ದುಕ್ಖತೋ ರೋಗತೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೩.೧೨೨), ಅಯಂ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ। ಕತಮಾ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾ? ಏವಂ ತೀರಯಿತ್ವಾ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗೇನ ಧಮ್ಮೇಸು ಛನ್ದರಾಗಂ ಪಜಹತಿ, ಅಯಂ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾತಿ। ಇಮಾ ಪರಿಞ್ಞಾಯೋ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಸೋ ಅಭಿಞ್ಞಾಪಾರಗೂ ಪರಿಞ್ಞಾಪಾರಗೂ ಪಹಾನಪಾರಗೂ’’ತಿ ಆಹ।

    Taṃ jinavacanena dassetuṃ ‘‘vuttampi hetaṃ bhagavatā – tiṇṇo pāraṅgato thale tiṭṭhati brāhmaṇo’’tiādimāha. Abhiññāpāragūti adhigatena ñāṇena ñātapariññāya nibbānapāraṃ gantukāmo gacchati, gatoti pāragū. Pariññāpāragūti sabbadhammānaṃ tīraṇapariññāya samatikkamitvā vuttanayena pāragū. Pahānapāragūti samudayapakkhikānaṃ kilesānaṃ pahānapariññāya samatikkamitvā vuttanayena pāragū. Yo hi sabbadhammaṃ parijānāti, so tīhi pariññāhi parijānāti ñātapariññāya tīraṇapariññāya pahānapariññāyāti. Tattha katamā ñātapariññā? Sabbadhammaṃ jānāti ‘‘ime ajjhattikā, ime bāhirā, idamassa lakkhaṇaṃ, imāni rasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānānī’’ti, ayaṃ ñātapariññā. Katamā tīraṇapariññā? Evaṃ ñātaṃ katvā labbhamānavasena sabbadhammaṃ tīreti ‘‘aniccato dukkhato rogato’’tiādinā (saṃ. ni. 3.122), ayaṃ tīraṇapariññā. Katamā pahānapariññā? Evaṃ tīrayitvā aggamaggena dhammesu chandarāgaṃ pajahati, ayaṃ pahānapariññāti. Imā pariññāyo sandhāya ‘‘so abhiññāpāragū pariññāpāragū pahānapāragū’’ti āha.

    ಭಾವನಾಪಾರಗೂತಿ ಭಾವನಾಯ ಕೋಟಿಂ ಪತ್ವಾ ಮಗ್ಗವಸೇನ ನಿಬ್ಬಾನಪಾರಂ ಗತೋ। ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಪಾರಗೂತಿ ಫಲನಿಬ್ಬಾನವಸೇನ ಸಚ್ಛಿ ಕಿರಿಯಾಫಲನಿಬ್ಬಾನಪಾರಂ ಗತೋ। ಸಮಾಪತ್ತಿಪಾರಗೂತಿ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಸಮಾಪತ್ತೀನಂ ಪಾರಂ ಪತ್ತೋ। ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾದಿಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ। ಸಬ್ಬದುಕ್ಖಾನನ್ತಿ ಜಾತಿದುಕ್ಖಾದಿಸಬ್ಬದುಕ್ಖಾನಂ। ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಾನನ್ತಿ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದಿಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಾನಂ। ಅರಿಯಮಗ್ಗಾನನ್ತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಾದಿಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾನಂ । ನಿರೋಧಸ್ಸಾತಿ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ। ಸಬ್ಬಸಮಾಪತ್ತೀನನ್ತಿ ಸಬ್ಬಾಸಮ್ಪಿ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ರೂಪಾರೂಪಸಮಾಪತ್ತೀನಂ। ಸೋತಿ ಸೋ ಅರಿಯೋ। ವಸಿಪ್ಪತ್ತೋತಿ ವಸೀಭಾವಪ್ಪತ್ತೋ। ಅಥ ವಾ ಕನ್ತಭಾವಂ ಇಸ್ಸರಿಯಭಾವಂ ನಿಪ್ಫನ್ನಭಾವಂ ಪತ್ತೋ। ಪಾರಮಿಪ್ಪತ್ತೋತಿ ಪಾರಮೀತಿ ಅವಸಾನಂ ನಿಟ್ಠಾನಂ, ಉತ್ತಮಭಾವಂ ವಾ ತಂ ಪತ್ತೋ। ಕತ್ಥ ಪತ್ತೋತಿ ಆಹ ‘‘ಅರಿಯಸ್ಮಿಂ ಸೀಲಸ್ಮಿ’’ನ್ತಿಆದಿ। ತತ್ಥ ಅರಿಯಸ್ಮಿಂ ಸೀಲಸ್ಮಿನ್ತಿ ನಿದ್ದೋಸೇ ಸೀಲಸ್ಮಿಂ। ಅರಿಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಾಧಿಸ್ಮಿನ್ತಿ ನಿದ್ದೋಸೇ ಸಮಾಧಿಸ್ಮಿಂ। ಅರಿಯಾಯ ಪಞ್ಞಾಯಾತಿ ನಿದ್ದೋಸಾಯ ಪಞ್ಞಾಯ। ಅರಿಯಾಯ ವಿಮುತ್ತಿಯಾತಿ ನಿದ್ದೋಸಾಯ ಫಲವಿಮುತ್ತಿಯಾ। ಪುರಿಮೇನ ವಾಚಾಕಮ್ಮನ್ತಾಜೀವಾ ಗಹಿತಾ, ದುತಿಯೇನ ವಾಯಾಮಸತಿಸಮಾಧಯೋ ಗಹಿತಾ, ತತಿಯೇನ ವಿತಕ್ಕಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯೋ ಗಹಿತಾ, ಚತುತ್ಥೇನ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸೇಸಧಮ್ಮಾ ಗಹಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।

    Bhāvanāpāragūti bhāvanāya koṭiṃ patvā maggavasena nibbānapāraṃ gato. Sacchikiriyāpāragūti phalanibbānavasena sacchi kiriyāphalanibbānapāraṃ gato. Samāpattipāragūti aṭṭhannaṃ samāpattīnaṃ pāraṃ patto. Sabbadhammānanti pañcakkhandhādisabbadhammānaṃ. Sabbadukkhānanti jātidukkhādisabbadukkhānaṃ. Sabbakilesānanti kāyaduccaritādisabbakilesānaṃ. Ariyamaggānanti sotāpattimaggādicatunnaṃ ariyamaggānaṃ . Nirodhassāti nibbānassa. Sabbasamāpattīnanti sabbāsampi aṭṭhannaṃ rūpārūpasamāpattīnaṃ. Soti so ariyo. Vasippattoti vasībhāvappatto. Atha vā kantabhāvaṃ issariyabhāvaṃ nipphannabhāvaṃ patto. Pāramippattoti pāramīti avasānaṃ niṭṭhānaṃ, uttamabhāvaṃ vā taṃ patto. Kattha pattoti āha ‘‘ariyasmiṃ sīlasmi’’ntiādi. Tattha ariyasmiṃ sīlasminti niddose sīlasmiṃ. Ariyasmiṃ samādhisminti niddose samādhismiṃ. Ariyāya paññāyāti niddosāya paññāya. Ariyāya vimuttiyāti niddosāya phalavimuttiyā. Purimena vācākammantājīvā gahitā, dutiyena vāyāmasatisamādhayo gahitā, tatiyena vitakkasammādiṭṭhiyo gahitā, catutthena taṃsampayuttā sesadhammā gahitāti veditabbā.

    ಅನ್ತಗತೋತಿ ಮಗ್ಗೇನ ಸಙ್ಖಾರಲೋಕನ್ತಂ ಗತೋ। ಅನ್ತಪ್ಪತ್ತೋತಿ ತಮೇವ ಲೋಕನ್ತಂ ಫಲೇನ ಪತ್ತೋ। ಕೋಟಿಗತೋತಿ ಮಗ್ಗೇನ ಸಙ್ಖಾರಕೋಟಿಂ ಗತೋ। ಕೋಟಿಪ್ಪತ್ತೋತಿ ತಮೇವ ಕೋಟಿಂ ಫಲೇನ ಪತ್ತೋ। ಪರಿಯನ್ತಗತೋತಿ ಮಗ್ಗೇನ ಖನ್ಧಾಯತನಾದಿಲೋಕಪರಿಯನ್ತಂ ಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಪರಿವಟುಮಂ ಕತ್ವಾ ಗತೋ। ಪರಿಯನ್ತಪ್ಪತ್ತೋತಿ ತಮೇವ ಲೋಕಂ ಫಲೇನ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕತ್ವಾ ಪತ್ತೋ। ವೋಸಾನಗತೋತಿ ಮಗ್ಗೇನ ಅವಸಾನಂ ಗತೋ। ವೋಸಾನಪ್ಪತ್ತೋತಿ ಫಲೇನ ಅವಸಾನಂ ಪತ್ತೋ। ತಾಣಗತೋತಿ ಮಗ್ಗೇನ ತಾಯನಂ ಗತೋ। ತಾಣಪ್ಪತ್ತೋತಿ ಫಲೇನ ತಾಯನಂ ಪತ್ತೋ। ಲೇಣಗತೋತಿ ಮಗ್ಗೇನ ನಿಲೀಯನಂ ಗತೋ। ಲೇಣಪ್ಪತ್ತೋತಿ ತಂ ಫಲೇನ ನಿಲೀಯನಂ ಪತ್ತೋ। ಸರಣಗತೋತಿ ಮಗ್ಗೇನ ಪತಿಟ್ಠಂ ಗತೋ। ಸರಣಪ್ಪತ್ತೋತಿ ಫಲೇನ ಸರಣಂ ಪತ್ತೋ । ಅಭಯಗತೋತಿ ಮಗ್ಗೇನ ನಿಬ್ಭಯಂ ಗತೋ। ಅಭಯಪ್ಪತ್ತೋತಿ ಫಲೇನ ನಿಬ್ಭಯಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪತ್ತೋ। ಅಚ್ಚುತಗತೋತಿ ಚುತಿವಿರಹಿತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಮಗ್ಗೇನ ಗತೋ। ಅಚ್ಚುತಪ್ಪತ್ತೋತಿ ತಂ ಫಲೇನ ಪತ್ತೋ। ಅಮತಗತೋತಿ ಮರಣರಹಿತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಮಗ್ಗೇನ ಗತೋ। ಅಮತಪ್ಪತ್ತೋತಿ ತಂ ಫಲೇನ ಪತ್ತೋ। ನಿಬ್ಬಾನಗತೋತಿ ತಣ್ಹಾವಾನತೋ ನಿಕ್ಖನ್ತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಮಗ್ಗೇನ ಗತೋ। ನಿಬ್ಬಾನಪ್ಪತ್ತೋತಿ ತಮೇವ ಫಲೇನ ಪತ್ತೋ। ಸೋ ವುಟ್ಠವಾಸೋತಿ ಸೋ ಅರಹಾ ದಸಸು ಅರಿಯವಾಸೇಸು ವಸಿ ಪರಿವಸಿ ವುಟ್ಠೋ ವುಟ್ಠಾತಿ ಚ ವುಟ್ಠವಾಸೋ। ಚಿಣ್ಣಚರಣೋತಿ ಸೀಲೇನ ಸಹ ಅಟ್ಠಸು ಸಮಾಪತ್ತೀಸು ಚಿಣ್ಣವಸೀತಿ ಚಿಣ್ಣಚರಣೋ। ಗತದ್ಧೋತಿ ಸಂಸಾರದ್ಧಾನಂ ಅತಿಕ್ಕನ್ತೋ। ಗತದಿಸೋತಿ ಸುಪಿನನ್ತೇನಪಿ ಅಗತಪುಬ್ಬಂ ನಿಬ್ಬಾನದಿಸಂ ಗತೋ। ಗತಕೋಟಿಕೋತಿ ಅನುಪಾದಿಸೇಸನಿಬ್ಬಾನಕೋಟಿಂ ಗತೋ ಹುತ್ವಾ ಠಿತೋ। ಪಾಲಿತಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೋತಿ ರಕ್ಖಿತಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೋ। ಉತ್ತಮದಿಟ್ಠಿಪ್ಪತ್ತೋತಿ ಉತ್ತಮಂ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಂ ಪತ್ತೋ। ಪಟಿವಿದ್ಧಾಕುಪ್ಪೋತಿ ಅಕುಪ್ಪಂ ಅಚಲನಂ ಅರಹತ್ತಫಲಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತ್ವಾ ಠಿತೋ। ಸಚ್ಛಿಕತನಿರೋಧೋತಿ ನಿರೋಧಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾ ಠಿತೋ।

    Antagatoti maggena saṅkhāralokantaṃ gato. Antappattoti tameva lokantaṃ phalena patto. Koṭigatoti maggena saṅkhārakoṭiṃ gato. Koṭippattoti tameva koṭiṃ phalena patto. Pariyantagatoti maggena khandhāyatanādilokapariyantaṃ paricchedaṃ parivaṭumaṃ katvā gato. Pariyantappattoti tameva lokaṃ phalena pariyantaṃ katvā patto. Vosānagatoti maggena avasānaṃ gato. Vosānappattoti phalena avasānaṃ patto. Tāṇagatoti maggena tāyanaṃ gato. Tāṇappattoti phalena tāyanaṃ patto. Leṇagatoti maggena nilīyanaṃ gato. Leṇappattoti taṃ phalena nilīyanaṃ patto. Saraṇagatoti maggena patiṭṭhaṃ gato. Saraṇappattoti phalena saraṇaṃ patto . Abhayagatoti maggena nibbhayaṃ gato. Abhayappattoti phalena nibbhayaṃ nibbānaṃ patto. Accutagatoti cutivirahitaṃ nibbānaṃ maggena gato. Accutappattoti taṃ phalena patto. Amatagatoti maraṇarahitaṃ nibbānaṃ maggena gato. Amatappattoti taṃ phalena patto. Nibbānagatoti taṇhāvānato nikkhantaṃ nibbānaṃ maggena gato. Nibbānappattoti tameva phalena patto. Sovuṭṭhavāsoti so arahā dasasu ariyavāsesu vasi parivasi vuṭṭho vuṭṭhāti ca vuṭṭhavāso. Ciṇṇacaraṇoti sīlena saha aṭṭhasu samāpattīsu ciṇṇavasīti ciṇṇacaraṇo. Gataddhoti saṃsāraddhānaṃ atikkanto. Gatadisoti supinantenapi agatapubbaṃ nibbānadisaṃ gato. Gatakoṭikoti anupādisesanibbānakoṭiṃ gato hutvā ṭhito. Pālitabrahmacariyoti rakkhitabrahmacariyo. Uttamadiṭṭhippattoti uttamaṃ sammādiṭṭhiṃ patto. Paṭividdhākuppoti akuppaṃ acalanaṃ arahattaphalaṃ paṭivijjhitvā ṭhito. Sacchikatanirodhoti nirodhaṃ nibbānaṃ sacchikatvā ṭhito.

    ದುಕ್ಖಂ ತಸ್ಸ ಪರಿಞ್ಞಾತನ್ತಿ ತಿವಿಧಂ ದುಕ್ಖಂ ತೇನ ಸಮತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ। ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯನ್ತಿ ಸಭಾವಲಕ್ಖಣಾವಬೋಧವಸೇನ ಸೋಭನೇನ ಆಕಾರೇನ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ। ಅಭಿಞ್ಞಾತನ್ತಿ ಅಧಿಕೇನ ಞಾಣೇನ ಞಾತಂ। ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯನ್ತಿ ಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣಾವಬೋಧವಸೇನ ಕಿಚ್ಚಸಮಾಪನ್ನವಸೇನ ಚ ಬ್ಯಾಪಿತ್ವಾ ಪರಿಜಾನಿತಬ್ಬಂ। ಪರಿಞ್ಞಾತನ್ತಿ ಸಮನ್ತತೋ ಞಾತಂ। ಭಾವೇತಬ್ಬನ್ತಿ ವಡ್ಢೇತಬ್ಬಂ। ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬನ್ತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಕಾತಬ್ಬಂ। ದುವಿಧಾ ಹಿ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ ಪಟಿಲಾಭಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ ಆರಮ್ಮಣಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ ಚಾತಿ।

    Dukkhaṃ tassa pariññātanti tividhaṃ dukkhaṃ tena samatikkamitvā paricchinnaṃ. Abhiññeyyanti sabhāvalakkhaṇāvabodhavasena sobhanena ākārena jānitabbaṃ. Abhiññātanti adhikena ñāṇena ñātaṃ. Pariññeyyanti sāmaññalakkhaṇāvabodhavasena kiccasamāpannavasena ca byāpitvā parijānitabbaṃ. Pariññātanti samantato ñātaṃ. Bhāvetabbanti vaḍḍhetabbaṃ. Sacchikātabbanti paccakkhaṃ kātabbaṃ. Duvidhā hi sacchikiriyā paṭilābhasacchikiriyā ārammaṇasacchikiriyā cāti.

    ಉಕ್ಖಿತ್ತಪಲಿಘೋತಿ ಏತ್ಥ ಪಲಿಘೋತಿ ವಟ್ಟಮೂಲಿಕಾ ಅವಿಜ್ಜಾ। ಅಯಞ್ಹಿ ದುಕ್ಖಿಪನಟ್ಠೇನ ‘‘ಪಲಿಘೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತೇನೇಸ ತಸ್ಸಾ ಉಕ್ಖಿತ್ತತ್ತಾ ‘‘ಉಕ್ಖಿತ್ತಪಲಿಘೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ಸಂಕಿಣ್ಣಪರಿಖೋತಿ ಪರಿಖಾ ವುಚ್ಚತಿ ಪುನಬ್ಭವದಾಯಕೋ ಭವೇಸು ಜಾಯನವಸೇನ ಚೇವ ಸಂಸರಣವಸೇನ ಚ ‘‘ಜಾತಿಸಂಸಾರೋ’’ತಿ ಲದ್ಧನಾಮಾನಂ ಪುನಬ್ಭವಕ್ಖನ್ಧಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಕಮ್ಮಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ। ಸೋ ಹಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕರಣವಸೇನ ಪರಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತತ್ತಾ ‘‘ಪರಿಖಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತೇನೇಸ ತಸ್ಸಾ ಸಂಕಿಣ್ಣತ್ತಾ ವಿಕಿಣ್ಣತ್ತಾ ‘‘ಸಂಕಿಣ್ಣಪರಿಖೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ಅಬ್ಬೂಳ್ಹೇಸಿಕೋತಿ ಏಸಿಕಾತಿ ವಟ್ಟಮೂಲಿಕಾ ತಣ್ಹಾ। ಅಯಞ್ಹಿ ಗಮ್ಭೀರಾನುಗತಟ್ಠೇನ ‘‘ಏಸಿಕಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ತೇನೇಸ ತಸ್ಸಾ ಅಬ್ಬೂಳ್ಹತ್ತಾ ಲುಞ್ಚಿತ್ವಾ ಛಡ್ಡಿತತ್ತಾ ‘‘ಅಬ್ಬೂಳ್ಹೇಸಿಕೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ನಿರಗ್ಗಳೋತಿ ಅಗ್ಗಳಂ ವುಚ್ಚನ್ತಿ ಓರಮ್ಭಾಗಜನಕಾನಿ ಕಾಮಭವೇ ಉಪ್ಪತ್ತಿಪಚ್ಚಯಾನಿ ಓರಮ್ಭಾಗಿಯಾನಿ। ಏತಾನಿ ಹಿ ಮಹಾಕವಾಟಂ ವಿಯ ನಗರದ್ವಾರಂ ಚಿತ್ತಂ ಪಿದಹಿತ್ವಾ ಠಿತತ್ತಾ ‘‘ಅಗ್ಗಳ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ । ತೇನೇಸ ತೇಸಂ ನಿರಗ್ಗಳತ್ತಾ ಭಿನ್ನತ್ತಾ ‘‘ನಿರಗ್ಗಳೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ಅರಿಯೋತಿ ನಿಕ್ಕಿಲೇಸೋ ಪರಿಸುದ್ಧೋ। ಪನ್ನದ್ಧಜೋತಿ ಪಾತಿತಮಾನದ್ಧಜೋ। ಪನ್ನಭಾರೋತಿ ಖನ್ಧಭಾರಕಿಲೇಸಭಾರಅಭಿಸಙ್ಖಾರಭಾರಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಭಾರಾ ಪನ್ನಾ ಓರೋಪಿತಾ ಅಸ್ಸಾತಿ ಪನ್ನಭಾರೋ। ಅಪಿ ಚ ಇಧ ಮಾನಭಾರಸ್ಸೇವ ಓರೋಪಿತತ್ತಾ ‘‘ಪನ್ನಭಾರೋ’’ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ। ವಿಸಂಯುತ್ತೋತಿ ಚತೂಹಿ ಯೋಗೇಹಿ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸೇಹಿ ಚ ವಿಸಂಯುತ್ತೋ। ಇಧ ಪನ ಮಾನಯೋಗೇನೇವ ವಿಸಂಯುತ್ತತ್ತಾ ‘‘ವಿಸಂಯುತ್ತೋ’’ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ।

    Ukkhittapalighoti ettha palighoti vaṭṭamūlikā avijjā. Ayañhi dukkhipanaṭṭhena ‘‘paligho’’ti vuccati. Tenesa tassā ukkhittattā ‘‘ukkhittapaligho’’ti vutto. Saṃkiṇṇaparikhoti parikhā vuccati punabbhavadāyako bhavesu jāyanavasena ceva saṃsaraṇavasena ca ‘‘jātisaṃsāro’’ti laddhanāmānaṃ punabbhavakkhandhānaṃ paccayo kammābhisaṅkhāro. So hi punappunaṃ uppattikaraṇavasena parikkhipitvā ṭhitattā ‘‘parikhā’’ti vuccati. Tenesa tassā saṃkiṇṇattā vikiṇṇattā ‘‘saṃkiṇṇaparikho’’ti vutto. Abbūḷhesikoti esikāti vaṭṭamūlikā taṇhā. Ayañhi gambhīrānugataṭṭhena ‘‘esikā’’ti vuccati. Tenesa tassā abbūḷhattā luñcitvā chaḍḍitattā ‘‘abbūḷhesiko’’ti vuccati. Niraggaḷoti aggaḷaṃ vuccanti orambhāgajanakāni kāmabhave uppattipaccayāni orambhāgiyāni. Etāni hi mahākavāṭaṃ viya nagaradvāraṃ cittaṃ pidahitvā ṭhitattā ‘‘aggaḷa’’nti vuccanti . Tenesa tesaṃ niraggaḷattā bhinnattā ‘‘niraggaḷo’’ti vutto. Ariyoti nikkileso parisuddho. Pannaddhajoti pātitamānaddhajo. Pannabhāroti khandhabhārakilesabhāraabhisaṅkhārabhārapañcakāmaguṇabhārā pannā oropitā assāti pannabhāro. Api ca idha mānabhārasseva oropitattā ‘‘pannabhāro’’ti adhippeto. Visaṃyuttoti catūhi yogehi sabbakilesehi ca visaṃyutto. Idha pana mānayogeneva visaṃyuttattā ‘‘visaṃyutto’’ti adhippeto.

    ಏತ್ತಾವತಾ ಥೇರೇನ ಮಗ್ಗೇನ ಕಿಲೇಸೇ ಖೇಪೇತ್ವಾ ನಿರೋಧಸಯನವರಗತಸ್ಸ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಂ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಅಪ್ಪೇತ್ವಾ ವಿಹರಣಕಾಲೋ ದಸ್ಸಿತೋ। ಯಥಾ ಹಿ ದ್ವೇ ನಗರಾನಿ ಏಕಂ ಚೋರನಗರಂ, ಏಕಂ ಖೇಮನಗರಂ। ಅಥ ಏಕಸ್ಸ ಮಹಾಯೋಧಸ್ಸ ಏವಂ ಇಚ್ಛಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯ ‘‘ಯಾವಿಮಂ ಚೋರನಗರಂ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಾವ ಖೇಮನಗರಂ ಭಯತೋ ನ ಮುಚ್ಚತಿ। ಚೋರನಗರಂ ಅನಗರಂ ಕರಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಸನ್ನಾಹಂ ಕತ್ವಾ ಖಗ್ಗಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಚೋರನಗರಂ ಉಪಸಙ್ಕಮಿತ್ವಾ ನಗರದ್ವಾರೇ ಉಸ್ಸಾಪಿತೇ ಏಸಿಕತ್ಥಮ್ಭೇ ಖಗ್ಗೇನ ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಸದ್ಧಿಂ ದ್ವಾರಬಾಹಾಹಿ ಕವಾಟಂ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಪಲಿಘಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಪಾಕಾರಂ ಭಿನ್ದನ್ತೋ ಪರಿಖಂ ಸಂಕಿರಿತ್ವಾ ನಗರಸೋಭನತ್ಥಾಯ ಉಸ್ಸಾಪಿತೇ ಧಜೇ ಪಾತೇತ್ವಾ ನಗರಂ ಅಗ್ಗಿನಾ ಝಾಪೇತ್ವಾ ಖೇಮನಗರಂ ಪವಿಸಿತ್ವಾ ಉಪರಿಪಾಸಾದಮಾರುಯ್ಹ ಞಾತಿಗಣಪರಿವುತೋ ಸುರಸಭೋಜನಂ ಭುಞ್ಜೇಯ್ಯ। ಏವಂ ಚೋರನಗರಂ ವಿಯ ಸಕ್ಕಾಯೋ, ಖೇಮನಗರಂ ವಿಯ ನಿಬ್ಬಾನಂ, ಮಹಾಯೋಧೋ ವಿಯ ಯೋಗಾವಚರೋ। ತಸ್ಸೇವಂ ಹೋತಿ ‘‘ಯಾವ ಸಕ್ಕಾಯವಟ್ಟಂ ವಟ್ಟತಿ, ತಾವ ದ್ವತ್ತಿಂಸಕಮ್ಮಕಾರಣೇಹಿ ಅಟ್ಠನವುತಿರೋಗೇಹಿ ಪಞ್ಚವೀಸತಿಮಹಬ್ಭಯೇಹಿ ಚ ಪರಿಮುಚ್ಚನಂ ನತ್ಥೀ’’ತಿ। ಸೋ ಮಹಾಯೋಧೋ ವಿಯ ಸನ್ನಾಹಂ ಸೀಲಸನ್ನಾಹಂ ಕತ್ವಾ ಪಞ್ಞಾತಿಣ್ಹಖಗ್ಗಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಖಗ್ಗೇನ ಏಸಿಕತ್ಥಮ್ಭೇ ವಿಯ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇನ ತಣ್ಹೇಸಿಕಂ ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ, ಸೋ ಯೋಧೋ ಸದ್ವಾರಬಾಹಕಂ ನಗರಕವಾಟಂ ವಿಯ ಪಞ್ಚೋರಮ್ಭಾಗಿಯಸಂಯೋಜನಗ್ಗಳಂ ಉಗ್ಘೋಟೇತ್ವಾ, ಸೋ ಯೋಧೋ ಪಲಿಘಂ ವಿಯ ಅವಿಜ್ಜಾಪಲಿಘಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ, ಸೋ ಯೋಧೋ ಪಾಕಾರಂ ಭಿನ್ದನ್ತೋ ಪರಿಖಂ ವಿಯ ಕಮ್ಮಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಾಕಾರಂ ಭಿನ್ದನ್ತೋ ಜಾತಿಸಂಸಾರಪರಿಖಂ ಸಂಕಿರಿತ್ವಾ, ಸೋ ಯೋಧೋ ನಗರಸೋಭನತ್ಥಾಯ ಉಸ್ಸಾಪಿತೇ ಧಜೇ ವಿಯ ಮಾನದ್ಧಜೇ ಪಾತೇತ್ವಾ ಸಕ್ಕಾಯನಗರಂ ಝಾಪೇತ್ವಾ, ಸೋ ಯೋಧೋ ಖೇಮನಗರಂ ಪವಿಸಿತ್ವಾ ಉಪರಿಪಾಸಾದೇ ಸುರಸಭೋಜನಂ ಭುಞ್ಜನ್ತೋ ವಿಯ ನಿಬ್ಬಾನನಗರಂ ಪವಿಸಿತ್ವಾ ಅಮತನಿರೋಧಾರಮ್ಮಣಂ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಸುಖಂ ಅನುಭವಮಾನೋ ಕಾಲಂ ವೀತಿನಾಮೇತಿ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೭೧) –

    Ettāvatā therena maggena kilese khepetvā nirodhasayanavaragatassa khīṇāsavassa nibbānārammaṇaṃ phalasamāpattiṃ appetvā viharaṇakālo dassito. Yathā hi dve nagarāni ekaṃ coranagaraṃ, ekaṃ khemanagaraṃ. Atha ekassa mahāyodhassa evaṃ icchā uppajjeyya ‘‘yāvimaṃ coranagaraṃ tiṭṭhati, tāva khemanagaraṃ bhayato na muccati. Coranagaraṃ anagaraṃ karissāmī’’ti sannāhaṃ katvā khaggaṃ gahetvā coranagaraṃ upasaṅkamitvā nagaradvāre ussāpite esikatthambhe khaggena chinditvā saddhiṃ dvārabāhāhi kavāṭaṃ bhinditvā palighaṃ ukkhipitvā pākāraṃ bhindanto parikhaṃ saṃkiritvā nagarasobhanatthāya ussāpite dhaje pātetvā nagaraṃ agginā jhāpetvā khemanagaraṃ pavisitvā uparipāsādamāruyha ñātigaṇaparivuto surasabhojanaṃ bhuñjeyya. Evaṃ coranagaraṃ viya sakkāyo, khemanagaraṃ viya nibbānaṃ, mahāyodho viya yogāvacaro. Tassevaṃ hoti ‘‘yāva sakkāyavaṭṭaṃ vaṭṭati, tāva dvattiṃsakammakāraṇehi aṭṭhanavutirogehi pañcavīsatimahabbhayehi ca parimuccanaṃ natthī’’ti. So mahāyodho viya sannāhaṃ sīlasannāhaṃ katvā paññātiṇhakhaggaṃ gahetvā khaggena esikatthambhe viya arahattamaggena taṇhesikaṃ chinditvā, so yodho sadvārabāhakaṃ nagarakavāṭaṃ viya pañcorambhāgiyasaṃyojanaggaḷaṃ ugghoṭetvā, so yodho palighaṃ viya avijjāpalighaṃ ukkhipitvā, so yodho pākāraṃ bhindanto parikhaṃ viya kammābhisaṅkhārapākāraṃ bhindanto jātisaṃsāraparikhaṃ saṃkiritvā, so yodho nagarasobhanatthāya ussāpite dhaje viya mānaddhaje pātetvā sakkāyanagaraṃ jhāpetvā, so yodho khemanagaraṃ pavisitvā uparipāsāde surasabhojanaṃ bhuñjanto viya nibbānanagaraṃ pavisitvā amatanirodhārammaṇaṃ phalasamāpattisukhaṃ anubhavamāno kālaṃ vītināmeti. Vuttañhetaṃ bhagavatā (a. ni. 5.71) –

    ‘‘ಕಥಞ್ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಉಕ್ಖಿತ್ತಪಲಿಘೋ ಹೋತಿ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಹೀನಾ ಹೋತಿ ಉಚ್ಛಿನ್ನಮೂಲಾ ತಾಲಾವತ್ಥುಕತಾ ಅನಭಾವಂಕತಾ ಆಯತಿಂ ಅನುಪ್ಪಾದಧಮ್ಮಾ। ಏವಂ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಉಕ್ಖಿತ್ತಪಲಿಘೋ ಹೋತಿ।

    ‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu ukkhittapaligho hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno avijjā pahīnā hoti ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu ukkhittapaligho hoti.

    ‘‘ಕಥಞ್ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಸಂಕಿಣ್ಣಪರಿಖೋ ಹೋತಿ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ಪೋನೋಭವಿಕೋ ಜಾತಿಸಂಸಾರೋ ಪಹೀನೋ ಹೋತಿ…ಪೇ॰… ಏವಂ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಸಂಕಿಣ್ಣಪರಿಖೋ ಹೋತಿ।

    ‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu saṃkiṇṇaparikho hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno ponobhaviko jātisaṃsāro pahīno hoti…pe… evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu saṃkiṇṇaparikho hoti.

    ‘‘ಕಥಞ್ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಅಬ್ಬೂಳ್ಹೇಸಿಕೋ ಹೋತಿ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ತಣ್ಹಾ ಪಹೀನಾ ಹೋತಿ…ಪೇ॰… ಏವಂ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಅಬ್ಬೂಳ್ಹೇಸಿಕೋ ಹೋತಿ।

    ‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu abbūḷhesiko hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno taṇhā pahīnā hoti…pe… evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu abbūḷhesiko hoti.

    ‘‘ಕಥಞ್ಚ , ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ನಿರಗ್ಗಳೋ ಹೋತಿ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ಪಞ್ಚೋರಮ್ಭಾಗಿಯಾನಿ ಸಂಯೋಜನಾನಿ ಪಹೀನಾನಿ ಹೋನ್ತಿ…ಪೇ॰… ಏವಂ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ನಿರಗ್ಗಳೋ ಹೋತಿ।

    ‘‘Kathañca , bhikkhave, bhikkhu niraggaḷo hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno pañcorambhāgiyāni saṃyojanāni pahīnāni honti…pe… evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu niraggaḷo hoti.

    ‘‘ಕಥಞ್ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಅರಿಯೋ ಪನ್ನದ್ಧಜೋ ಪನ್ನಭಾರೋ ವಿಸಂಯುತ್ತೋ ಹೋತಿ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ಅಸ್ಮಿಮಾನೋ ಪಹೀನೋ ಹೋತಿ ಉಚ್ಛಿನ್ನಮೂಲೋ ತಾಲಾವತ್ಥುಕತೋ ಅನಭಾವಂಕತೋ ಆಯತಿಂ ಅನುಪ್ಪಾದಧಮ್ಮೋ। ಏವಂ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಅರಿಯೋ ಪನ್ನದ್ಧಜೋ ಪನ್ನಭಾರೋ ವಿಸಂಯುತ್ತೋ ಹೋತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೫.೭೧)।

    ‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu ariyo pannaddhajo pannabhāro visaṃyutto hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno asmimāno pahīno hoti ucchinnamūlo tālāvatthukato anabhāvaṃkato āyatiṃ anuppādadhammo. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu ariyo pannaddhajo pannabhāro visaṃyutto hoti (a. ni. 5.71).

    ‘‘ಏವಂ ವಿಮುತ್ತಚಿತ್ತಂ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುಂ ಸಇನ್ದಾ ದೇವಾ ಸಬ್ರಹ್ಮಕಾ ಸಪಜಾಪತಿಕಾ ಅನ್ವೇಸಂ ನಾಧಿಗಚ್ಛನ್ತಿ ‘ಇದಂನಿಸ್ಸಿತಂ ತಥಾಗತಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣ’’’ನ್ತಿ (ಮ॰ ನಿ॰ ೧.೨೪೬)।

    ‘‘Evaṃ vimuttacittaṃ kho, bhikkhave, bhikkhuṃ saindā devā sabrahmakā sapajāpatikā anvesaṃ nādhigacchanti ‘idaṃnissitaṃ tathāgatassa viññāṇa’’’nti (ma. ni. 1.246).

    ಪಞ್ಚಙ್ಗವಿಪ್ಪಹೀನೋತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿಪಞ್ಚಙ್ಗಾನಿ ವಿವಿಧೇಹಿ ಉಪಾಯೇಹಿ ಪಜಹಿತ್ವಾ ಠಿತೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

    Pañcaṅgavippahīnoti kāmacchandādipañcaṅgāni vividhehi upāyehi pajahitvā ṭhito. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ಕಥಞ್ಚಾವುಸೋ , ಭಿಕ್ಖು ಪಞ್ಚಙ್ಗವಿಪ್ಪಹೀನೋ ಹೋತಿ? ಇಧಾವುಸೋ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ ಪಹೀನೋ ಹೋತಿ, ಬ್ಯಾಪಾದೋ ಪಹೀನೋ ಹೋತಿ, ಥಿನಮಿದ್ಧಂ ಪಹೀನಂ ಹೋತಿ, ಉದ್ಧಚ್ಚಕುಕ್ಕುಚ್ಚಂ ಪಹೀನಂ ಹೋತಿ, ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಪಹೀನಾ ಹೋತಿ। ಏವಂ ಖೋ, ಆವುಸೋ, ಭಿಕ್ಖು ಪಞ್ಚಙ್ಗವಿಪ್ಪಹೀನೋ ಹೋತೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೪೮, ೩೬೦)।

    ‘‘Kathañcāvuso , bhikkhu pañcaṅgavippahīno hoti? Idhāvuso, bhikkhuno kāmacchando pahīno hoti, byāpādo pahīno hoti, thinamiddhaṃ pahīnaṃ hoti, uddhaccakukkuccaṃ pahīnaṃ hoti, vicikicchā pahīnā hoti. Evaṃ kho, āvuso, bhikkhu pañcaṅgavippahīno hotī’’ti (dī. ni. 3.348, 360).

    ಛಳಙ್ಗಸಮನ್ನಾಗತೋತಿ ಛನ್ನಂ ಅಙ್ಗಾನಂ ಪೂರೇತ್ವಾ ಛಸು ದ್ವಾರೇಸು ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣೇ ಪಟಿಘಾನುನಯಂ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಉಪೇಕ್ಖಾವಸೇನ ಸತೋ ಸಮ್ಪಜಾನೋ ಹುತ್ವಾ ವಿಹರಣವಸೇನ ಛಳಙ್ಗಾನಿ ಪೂರೇತ್ವಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಂ ಕತ್ವಾ ಠಿತತ್ತಾ ‘‘ಛಳಙ್ಗಸಮನ್ನಾಗತೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

    Chaḷaṅgasamannāgatoti channaṃ aṅgānaṃ pūretvā chasu dvāresu rūpādiārammaṇe paṭighānunayaṃ vajjetvā upekkhāvasena sato sampajāno hutvā viharaṇavasena chaḷaṅgāni pūretvā paripuṇṇaṃ katvā ṭhitattā ‘‘chaḷaṅgasamannāgato’’ti vutto. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ಕಥಞ್ಚಾವುಸೋ, ಭಿಕ್ಖು ಛಳಙ್ಗಸಮನ್ನಾಗತೋ ಹೋತಿ? ಇಧಾವುಸೋ, ಭಿಕ್ಖು ಚಕ್ಖುನಾ ರೂಪಂ ದಿಸ್ವಾ ನೇವ ಸುಮನೋ ಹೋತಿ ನ ದುಮ್ಮನೋ, ಉಪೇಕ್ಖಕೋ ವಿಹರತಿ ಸತೋ ಸಮ್ಪಜಾನೋ। ಸೋತೇನ ಸದ್ದಂ ಸುತ್ವಾ…ಪೇ॰… ಘಾನೇನ ಗನ್ಧಂ ಘಾಯಿತ್ವಾ, ಜಿವ್ಹಾಯ ರಸಂ ಸಾಯಿತ್ವಾ, ಕಾಯೇನ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಂ ಫುಸಿತ್ವಾ, ಮನಸಾ ಧಮ್ಮಂ ವಿಞ್ಞಾಯ ನೇವ ಸುಮನೋ ಹೋತಿ ನ ದುಮ್ಮನೋ, ಉಪೇಕ್ಖಕೋ ವಿಹರತಿ ಸತೋ ಸಮ್ಪಜಾನೋ। ಏವಂ ಖೋ, ಆವುಸೋ, ಭಿಕ್ಖು ಛಳಙ್ಗಸಮನ್ನಾಗತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೪೮, ೩೬೦)।

    ‘‘Kathañcāvuso, bhikkhu chaḷaṅgasamannāgato hoti? Idhāvuso, bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā neva sumano hoti na dummano, upekkhako viharati sato sampajāno. Sotena saddaṃ sutvā…pe… ghānena gandhaṃ ghāyitvā, jivhāya rasaṃ sāyitvā, kāyena phoṭṭhabbaṃ phusitvā, manasā dhammaṃ viññāya neva sumano hoti na dummano, upekkhako viharati sato sampajāno. Evaṃ kho, āvuso, bhikkhu chaḷaṅgasamannāgato hotī’’ti (dī. ni. 3.348, 360).

    ಏಕಾರಕ್ಖೋತಿ ಸತಿಆರಕ್ಖೇನ ಏಕೋ ಉತ್ತಮೋ ಆರಕ್ಖೋ ಅಸ್ಸಾತಿ ಏಕಾರಕ್ಖೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

    Ekārakkhoti satiārakkhena eko uttamo ārakkho assāti ekārakkho. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ಕಥಞ್ಚಾವುಸೋ, ಭಿಕ್ಖು ಏಕಾರಕ್ಖೋ ಹೋತಿ? ಇಧಾವುಸೋ, ಭಿಕ್ಖು ಸತಾರಕ್ಖೇನ ಚೇತಸಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ವಿಹರತಿ। ಏವಂ ಖೋ, ಆವುಸೋ, ಭಿಕ್ಖು ಏಕಾರಕ್ಖೋ ಹೋತೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೪೮, ೩೬೦)।

    ‘‘Kathañcāvuso, bhikkhu ekārakkho hoti? Idhāvuso, bhikkhu satārakkhena cetasā samannāgato viharati. Evaṃ kho, āvuso, bhikkhu ekārakkho hotī’’ti (dī. ni. 3.348, 360).

    ಚತುರಾಪಸ್ಸೇನೋತಿ ಪಞ್ಞಾಯ ಪಟಿಸೇವನಪರಿವಜ್ಜನವಿನೋದನಪಜಹನಾನಂ ವಸೇನ ಚತುನ್ನಂ ಅಪಸ್ಸಯಾನಂ ಇತೋ ಚಿತೋ ಚ ಅಪರಿವತ್ತಮಾನಾನಂ ವಸೇನ ಚತುರಾಪಸ್ಸೇನೋ, ತೇಸಂ ಪಾಪುಣಿತ್ವಾ ಠಿತೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

    Caturāpassenoti paññāya paṭisevanaparivajjanavinodanapajahanānaṃ vasena catunnaṃ apassayānaṃ ito cito ca aparivattamānānaṃ vasena caturāpasseno, tesaṃ pāpuṇitvā ṭhito. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ಕಥಞ್ಚಾವುಸೋ, ಭಿಕ್ಖು ಚತುರಾಪಸ್ಸೇನೋ ಹೋತಿ? ಇಧಾವುಸೋ, ಭಿಕ್ಖು ಸಙ್ಖಾಯೇಕಂ ಪಟಿಸೇವತಿ, ಸಙ್ಖಾಯೇಕಂ ಪರಿವಜ್ಜೇತಿ। ಸಙ್ಖಾಯೇಕಂ ವಿನೋದೇತಿ, ಸಙ್ಖಾಯೇಕಂ ಪಜಹತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೪೮, ೩೬೦) ನಯೇನ ವಿತ್ಥಾರೇತಬ್ಬಂ।

    ‘‘Kathañcāvuso, bhikkhu caturāpasseno hoti? Idhāvuso, bhikkhu saṅkhāyekaṃ paṭisevati, saṅkhāyekaṃ parivajjeti. Saṅkhāyekaṃ vinodeti, saṅkhāyekaṃ pajahatī’’tiādinā (dī. ni. 3.348, 360) nayena vitthāretabbaṃ.

    ಪಣುನ್ನಪಚ್ಚೇಕಸಚ್ಚೋತಿ ‘‘ಇದಮೇವ ದಸ್ಸನಂ ಸಚ್ಚಂ, ಇದಮೇವ ಸಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಪಾಟಿಏಕ್ಕಂ ಗಹಿತತ್ತಾ ಪಚ್ಚೇಕಸಙ್ಖಾತಾನಿ ದಿಟ್ಠಿಸಚ್ಚಾನಿ ಪಣುನ್ನಾನಿ ನಿಹಟಾನಿ ಪಹೀನಾನಿ ಅಸ್ಸಾತಿ ಪಣುನ್ನಪಚ್ಚೇಕಸಚ್ಚೋ।

    Paṇunnapaccekasaccoti ‘‘idameva dassanaṃ saccaṃ, idameva sacca’’nti evaṃ pāṭiekkaṃ gahitattā paccekasaṅkhātāni diṭṭhisaccāni paṇunnāni nihaṭāni pahīnāni assāti paṇunnapaccekasacco.

    ಸಮವಯಸಟ್ಠೇಸನೋತಿ ಏತ್ಥ ಅವಯಾತಿ ಅನೂನಾ। ಸಟ್ಠಾತಿ ವಿಸ್ಸಟ್ಠಾ। ಸಮ್ಮಾ ಅವಯಾ ಸಟ್ಠಾ ಏಸನಾ ಅಸ್ಸಾತಿ ಸಮವಯಸಟ್ಠೇಸನೋ। ಸಮ್ಮಾ ವಿಸ್ಸಟ್ಠಸಬ್ಬಏಸನೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕೇವಲೀತಿ ಪರಿಪುಣ್ಣೋ। ವುಸಿತವಾತಿ ವುಸಿತಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೋ, ಗರುಸಂವಾಸೇ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇಪಿ ದಸಸು ಅರಿಯವಾಸೇಸುಪಿ ವುಸಿತವನ್ತೋ। ಉತ್ತಮಪುರಿಸೋತಿ ಖೀಣಕಿಲೇಸತ್ತಾ ವಿಸೇಸಪುರಿಸೋ ಆಜಞ್ಞಪುರಿಸೋ। ಪರಮಪುರಿಸೋತಿ ಉತ್ತಮಪುರಿಸೋ, ಪರಮಂ ವಾ ಪಟಿಲಾಭಂ ಪತ್ತತ್ತಾ ಉತ್ತಮಂ ಪತ್ತಬ್ಬಂ ಅರಹತ್ತಪಟಿಲಾಭಂ ಪತ್ತೋ ಅನುತ್ತರಪುಞ್ಞಕ್ಖೇತ್ತಭೂತೋ ಉತ್ತಮಪುರಿಸೋ, ತೇನೇವತ್ಥೇನ ಪರಮಪುರಿಸೋ। ಅನುತ್ತರಂ ಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಂ ಅಮತಂ ಪಟಿಲಾಭಂ ಪತ್ತತ್ತಾ ಪರಮಪತ್ತಿಪ್ಪತ್ತೋ। ಅಥ ವಾ ‘‘ಘರಾವಾಸೇ ಆದೀನವಂ ಸಞ್ಜಾನಿತ್ವಾ ಸಾಸನಪವಿಸನವಸೇನ ಉತ್ತಮಪುರಿಸೋ। ಅತ್ತಭಾವೇ ಆದೀನವಂ ಸಞ್ಜಾನಿತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಪವಿಸನವಸೇನ ಪರಮಪುರಿಸೋ। ಕಿಲೇಸೇ ಆದೀನವಂ ಸಞ್ಜಾನಿತ್ವಾ ಅರಿಯಭೂಮನ್ತರಂ ಪವಿಟ್ಠೋ ಪರಮಪತ್ತಿಪ್ಪತ್ತೋತಿ ಏವಮೇಕೇ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ।

    Samavayasaṭṭhesanoti ettha avayāti anūnā. Saṭṭhāti vissaṭṭhā. Sammā avayā saṭṭhā esanā assāti samavayasaṭṭhesano. Sammā vissaṭṭhasabbaesanoti attho. Kevalīti paripuṇṇo. Vusitavāti vusitabrahmacariyo, garusaṃvāse ariyamaggepi dasasu ariyavāsesupi vusitavanto. Uttamapurisoti khīṇakilesattā visesapuriso ājaññapuriso. Paramapurisoti uttamapuriso, paramaṃ vā paṭilābhaṃ pattattā uttamaṃ pattabbaṃ arahattapaṭilābhaṃ patto anuttarapuññakkhettabhūto uttamapuriso, tenevatthena paramapuriso. Anuttaraṃ samāpattiṃ samāpajjituṃ amataṃ paṭilābhaṃ pattattā paramapattippatto. Atha vā ‘‘gharāvāse ādīnavaṃ sañjānitvā sāsanapavisanavasena uttamapuriso. Attabhāve ādīnavaṃ sañjānitvā vipassanāpavisanavasena paramapuriso. Kilese ādīnavaṃ sañjānitvā ariyabhūmantaraṃ paviṭṭho paramapattippattoti evameke vaṇṇayanti.

    ನೇವಾಚಿನತೀತಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಪಹೀನತ್ತಾ ತೇಸಂ ವಿಪಾಕಂ ನ ವಡ್ಢೇತಿ। ನಾಪಚಿನತೀತಿ ಫಲೇ ಠಿತತ್ತಾ ನ ವಿದ್ಧಂಸೇತಿ। ಅಪಚಿನಿತ್ವಾ ಠಿತೋತಿ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಪಹಾನೇ ಠಿತತ್ತಾ ಕಿಲೇಸೇ ವಿದ್ಧಂಸೇತ್ವಾ ಠಿತೋ। ಇತೋ ಪರಂ ತೀಹಿಪಿ ಪದೇಹಿ ಮಗ್ಗಫಲವಸೇನೇವ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ। ನೇವ ಪಜಹತೀತಿ ಪಹಾತಬ್ಬಾಭಾವೇನ ಕಿಲೇಸೇ ನ ಪಜಹತಿ। ನ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ತಣ್ಹಾಮಾನದಿಟ್ಠೀಹಿ ಗಹೇತಬ್ಬಾಭಾವತೋ ತೇಹಿ ನ ಗಣ್ಹಾತಿ। ಪಜಹಿತ್ವಾ ಠಿತೋತಿ ಚಜಿತ್ವಾ ಠಿತೋ। ನೇವ ಸಂಸಿಬ್ಬತೀತಿ ತಣ್ಹಾವಸೇನ ನೇವ ಸಂಸಿಬ್ಬತಿ। ನ ಉಸ್ಸಿನೇತೀತಿ ಮಾನವಸೇನ ನ ಉಕ್ಕಂಸತಿ। ವಿಸಿನಿತ್ವಾ ಠಿತೋತಿ ತಣ್ಹಾಸಂಸೀವನಂ ಅಕತ್ವಾ ಠಿತೋತಿ ಏವಮೇಕೇ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ। ನೇವ ವಿಧೂಪೇತೀತಿ ಕಿಲೇಸಗ್ಗಿಂ ನ ನಿಬ್ಬಾಪೇತಿ। ನ ಸನ್ಧೂಪೇತೀತಿ ಕಿಲೇಸಗ್ಗಿಂ ನ ಜಾಲಾಪೇತಿ। ವಿಧೂಪೇತ್ವಾ ಠಿತೋತಿ ತಂ ನಿಬ್ಬಾಪೇತ್ವಾ ಠಿತೋ।

    Nevācinatīti kusalākusalānaṃ pahīnattā tesaṃ vipākaṃ na vaḍḍheti. Nāpacinatīti phale ṭhitattā na viddhaṃseti. Apacinitvā ṭhitoti paṭippassaddhipahāne ṭhitattā kilese viddhaṃsetvā ṭhito. Ito paraṃ tīhipi padehi maggaphalavaseneva yojetabbaṃ. Neva pajahatīti pahātabbābhāvena kilese na pajahati. Na upādiyatīti taṇhāmānadiṭṭhīhi gahetabbābhāvato tehi na gaṇhāti. Pajahitvā ṭhitoti cajitvā ṭhito. Neva saṃsibbatīti taṇhāvasena neva saṃsibbati. Na ussinetīti mānavasena na ukkaṃsati. Visinitvā ṭhitoti taṇhāsaṃsīvanaṃ akatvā ṭhitoti evameke vaṇṇayanti. Neva vidhūpetīti kilesaggiṃ na nibbāpeti. Na sandhūpetīti kilesaggiṃ na jālāpeti. Vidhūpetvā ṭhitoti taṃ nibbāpetvā ṭhito.

    ಅಸೇಕ್ಖೇನ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇನಾತಿ ಸಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಾಭಾವೇನ ಅಸೇಕ್ಖೇನ ವಾಚಾಕಮ್ಮನ್ತಾಜೀವಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇನ ಸೀಲರಾಸಿನಾ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ಠಿತೋ, ಅಪರಿಹೀನಭಾವೇನ ಠಿತೋ। ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೇನಾತಿ ವಾಯಾಮಸತೀಹಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇನ ಸಮಾಧಿನಾ। ವಿಮುತ್ತಿಕ್ಖನ್ಧೇನಾತಿ ಫಲವಿಮುತ್ತಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಕ್ಖನ್ಧೇನ। ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣದಸ್ಸನಕ್ಖನ್ಧೇನಾತಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣೇನ। ಸಚ್ಚಂ ಸಮ್ಪಟಿಪಾದಿಯಿತ್ವಾತಿ ಚತುಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ಸಭಾವವಸೇನ ಸಕಸನ್ತಾನೇ ಸಮ್ಪಾದಿಯಿತ್ವಾ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತ್ವಾ ಠಿತೋ। ಏಜಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾತಿ ಕಮ್ಪನತಣ್ಹಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ। ಕಿಲೇಸಗ್ಗಿನ್ತಿ ರಾಗಾದಿಕಿಲೇಸಗ್ಗಿಂ। ಪರಿಯಾದಿಯಿತ್ವಾತಿ ಖೇಪೇತ್ವಾ ನಿಬ್ಬಾಪೇತ್ವಾ। ಅಪರಿಗಮನತಾಯಾತಿ ಸಂಸಾರೇ ಅಗಮನಭಾವೇನ ಪುನಾಗಮನಾಭಾವೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಟಂ ಸಮಾದಾಯಾತಿ ಜಯಗ್ಗಾಹಂ ಗಹೇತ್ವಾ। ಮುತ್ತಿಪಟಿಸೇವನತಾಯಾತಿ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸೇಹಿ ಮುಚ್ಚಿತ್ವಾ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಸೇವನವಸೇನ। ಅಥ ವಾ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸೇಹಿ ಮುತ್ತಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಸೇವನವಸೇನ। ಮೇತ್ತಾಯ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಯಾತಿ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಮುತ್ತಾಯ ಪರಿಸುದ್ಧಭಾವೇ ಠಿತಾಯ ಮೇತ್ತಾಯ ಠಿತೋ। ಕರುಣಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ।

    Asekkhenasīlakkhandhenāti sikkhitabbābhāvena asekkhena vācākammantājīvasīlakkhandhena sīlarāsinā samannāgatattā ṭhito, aparihīnabhāvena ṭhito. Samādhikkhandhenāti vāyāmasatīhi sampayuttena samādhinā. Vimuttikkhandhenāti phalavimuttisampayuttakkhandhena. Vimuttiñāṇadassanakkhandhenāti paccavekkhaṇañāṇena. Saccaṃ sampaṭipādiyitvāti catuariyasaccaṃ sabhāvavasena sakasantāne sampādiyitvā paṭivijjhitvā ṭhito. Ejaṃ samatikkamitvāti kampanataṇhaṃ atikkamitvā. Kilesagginti rāgādikilesaggiṃ. Pariyādiyitvāti khepetvā nibbāpetvā. Aparigamanatāyāti saṃsāre agamanabhāvena punāgamanābhāvenāti attho. Kaṭaṃ samādāyāti jayaggāhaṃ gahetvā. Muttipaṭisevanatāyāti sabbakilesehi muccitvā rūpādiārammaṇasevanavasena. Atha vā sabbakilesehi muttaphalasamāpattisevanavasena. Mettāya pārisuddhiyāti upakkilesamuttāya parisuddhabhāve ṭhitāya mettāya ṭhito. Karuṇādīsupi eseva nayo.

    ಅಚ್ಚನ್ತಪಾರಿಸುದ್ಧಿಯಾತಿ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಪರಿಸುದ್ಧಭಾವೇನ ಪರಿಸುದ್ಧಿಯಾ ಅನ್ತಂ ಪಾಪುಣಿತ್ವಾ ಠಿತೋ। ಅತಮ್ಮಯತಾಯಾತಿ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿಮಾನಾ ‘‘ತಮ್ಮಯಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ತೇಸಂ ಅಭಾವೋ ಅತಮ್ಮಯತಾ, ತಾಯ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿಮಾನವಿರಹಿತತಾಯ ಠಿತೋ। ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

    Accantapārisuddhiyāti atikkantaparisuddhabhāvena parisuddhiyā antaṃ pāpuṇitvā ṭhito. Atammayatāyāti taṇhādiṭṭhimānā ‘‘tammayā’’ti vuccanti. Tesaṃ abhāvo atammayatā, tāya taṇhādiṭṭhimānavirahitatāya ṭhito. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ಸೋ ತಾದಿಸೋ ಲೋಕವಿದೂ ಸುಮೇಧೋ, ಸಬ್ಬೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಅತಮ್ಮಯೋ ಮುನೀ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೩.೪೦)। ಏತ್ಥಾಪಿ ತಣ್ಹಾಮಾನದಿಟ್ಠಿವಿರಹಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ವಿಮುತ್ತತ್ತಾತಿ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸೇಹಿ ಮುತ್ತಭಾವೇನ। ಸನ್ತುಸ್ಸಿತತ್ತಾತಿ ಯಥಾಲಾಭಯಥಾಬಲಯಥಾಸಾರುಪ್ಪಸನ್ತೋಸವಸೇನ ಸನ್ತುಟ್ಠಭಾವೇನ ಠಿತೋ।

    ‘‘So tādiso lokavidū sumedho, sabbesu dhammesu atammayo munī’’ti (a. ni. 3.40). Etthāpi taṇhāmānadiṭṭhivirahitoti attho. Vimuttattāti sabbakilesehi muttabhāvena. Santussitattāti yathālābhayathābalayathāsāruppasantosavasena santuṭṭhabhāvena ṭhito.

    ಖನ್ಧಪರಿಯನ್ತೇತಿ ಏಕಚತುಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾನಂ ತೀಹಿ ಪರಿಞ್ಞಗ್ಗೀಹಿ ಝಾಪೇತ್ವಾ ಅನ್ತೇ ಅವಸಾನೇ ಠಿತೋ , ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಅನ್ತೋತಿ ವಾ ಪರಿಯನ್ತಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಪರಿಯನ್ತೇ। ಧಾತುಪರಿಯನ್ತಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ। ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಧಾತುಪರಿಯನ್ತೇತಿ ಅಟ್ಠಾರಸನ್ನಂ ಧಾತೂನಂ ಪರಿಯನ್ತೇ। ಆಯತನಪರಿಯನ್ತೇತಿ ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಆಯತನಾನಂ। ಗತಿಪರಿಯನ್ತೇತಿ ನಿರಯಾದಿಪಞ್ಚನ್ನಂ ಗತೀನಂ। ಉಪಪತ್ತಿಪರಿಯನ್ತೇತಿ ಸುಗತಿದುಗ್ಗತೀಸು ನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ। ಪಟಿಸನ್ಧಿಪರಿಯನ್ತೇತಿ ಕಾಮರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ । ಭವಪರಿಯನ್ತೇತಿ ಏಕವೋಕಾರಚತುಪಞ್ಚಸಞ್ಞಾಅಸಞ್ಞಾನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಕಾಮರೂಪಅರೂಪಭವಾನಂ। ಸಂಸಾರಪರಿಯನ್ತೇತಿ ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಾನಂ ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನಪವತ್ತಿಯಾ। ವಟ್ಟಪರಿಯನ್ತೇತಿ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕಕಿಲೇಸವಟ್ಟಾನಂ ಪರಿಯನ್ತೇ। ಅನ್ತಿಮೇ ಭವೇತಿ ಅವಸಾನೇ ಉಪಪತ್ತಿಭವೇ। ಅನ್ತಿಮೇ ಸಮುಸ್ಸಯೇ ಠಿತೋತಿ ಅವಸಾನೇ ಸಮುಸ್ಸಯೇ ಸರೀರೇ ಠಿತೋ। ಅನ್ತಿಮದೇಹಧರೋತಿ ಅನ್ತಿಮಂ ಅವಸಾನದೇಹಂ ಸರೀರಂ ಧಾರೇತೀತಿ ಅನ್ತಿಮದೇಹಧರೋ। ಅರಹಾತಿ ಆರಕತ್ತಾ ಅರೀನಂ, ಅರಾನಞ್ಚ ಹತತ್ತಾ, ಪಚ್ಚಯಾದೀನಂ ಅರಹತ್ತಾ, ಪಾಪಕರಣೇ ರಹಾಭಾವಾ ಅರಹಾ।

    Khandhapariyanteti ekacatupañcakkhandhānaṃ tīhi pariññaggīhi jhāpetvā ante avasāne ṭhito , natthi etassa antoti vā pariyantaṃ, tasmiṃ pariyante. Dhātupariyantādīsupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – dhātupariyanteti aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ pariyante. Āyatanapariyanteti dvādasannaṃ āyatanānaṃ. Gatipariyanteti nirayādipañcannaṃ gatīnaṃ. Upapattipariyanteti sugatiduggatīsu nibbattiyā. Paṭisandhipariyanteti kāmarūpārūpabhavesu paṭisandhiyā . Bhavapariyanteti ekavokāracatupañcasaññāasaññānevasaññānāsaññākāmarūpaarūpabhavānaṃ. Saṃsārapariyanteti khandhadhātuāyatanānaṃ abbocchinnapavattiyā. Vaṭṭapariyanteti kammavipākakilesavaṭṭānaṃ pariyante. Antime bhaveti avasāne upapattibhave. Antime samussaye ṭhitoti avasāne samussaye sarīre ṭhito. Antimadehadharoti antimaṃ avasānadehaṃ sarīraṃ dhāretīti antimadehadharo. Arahāti ārakattā arīnaṃ, arānañca hatattā, paccayādīnaṃ arahattā, pāpakaraṇe rahābhāvā arahā.

    ತಸ್ಸಾಯಂ ಪಚ್ಛಿಮಕೋತಿ ತಸ್ಸ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಅಯಂ ಸಮುಸ್ಸಯೋ ಅತ್ತಭಾವೋ ಅವಸಾನೋ। ಚರಿಮೋತಿ ಅಪ್ಪೋ ಮನ್ದೋ ಚರಿಮೋ ಆಲೋಪೋ, ಚರಿಮಂ ಕಬಳಂ ವಿಯ। ಪುನ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ನತ್ಥಿಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಜಾತಿಮರಣಸಂಸಾರೋ, ನತ್ಥಿ ತಸ್ಸ ಪುನಬ್ಭವೋ’’ತಿ ಆಹ। ಜನನಂ ಜಾತಿ, ಮರನ್ತಿ ತೇನಾತಿ ಮರಣಂ, ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನಾ ಸಂಸಾರಪವತ್ತಿ ಚ ತಸ್ಸ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಪುನ ನತ್ಥೀತಿ ವುತ್ತಂ ಗಾಥಂ ನಿಗಮೇನ್ತೋ ಆಹ ತೇನಾಹ ಭಗವಾ –

    Tassāyaṃ pacchimakoti tassa khīṇāsavassa ayaṃ samussayo attabhāvo avasāno. Carimoti appo mando carimo ālopo, carimaṃ kabaḷaṃ viya. Puna paṭisandhiyā natthibhāvaṃ sandhāya ‘‘jātimaraṇasaṃsāro, natthi tassa punabbhavo’’ti āha. Jananaṃ jāti, maranti tenāti maraṇaṃ, khandhādīnaṃ abbocchinnā saṃsārapavatti ca tassa khīṇāsavassa puna natthīti vuttaṃ gāthaṃ nigamento āha tenāha bhagavā –

    ‘‘ತಸ್ಮಾ ಜನ್ತು…ಪೇ॰… ನಾವಂ ಸಿತ್ವಾವ ಪಾರಗೂ’’ತಿ।

    ‘‘Tasmā jantu…pe… nāvaṃ sitvāva pāragū’’ti.

    ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ಯಂ ಅನ್ತರನ್ತರಾ ನ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಪಾಠಾನುಸಾರೇನ ಗಹೇತಬ್ಬಂ।

    Imasmiṃ sutte yaṃ antarantarā na vuttaṃ, taṃ pāṭhānusārena gahetabbaṃ.

    ಸದ್ಧಮ್ಮಪ್ಪಜ್ಜೋತಿಕಾಯ ಮಹಾನಿದ್ದೇಸಟ್ಠಕಥಾಯ

    Saddhammappajjotikāya mahāniddesaṭṭhakathāya

    ಕಾಮಸುತ್ತನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ।

    Kāmasuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ೨. ಗುಹಟ್ಠಕಸುತ್ತನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ • 2. Guhaṭṭhakasuttaniddesavaṇṇanā




    Related texts:



    ತಿಪಿಟಕ (ಮೂಲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ಸುತ್ತಪಿಟಕ • Suttapiṭaka / ಖುದ್ದಕನಿಕಾಯ • Khuddakanikāya / ಮಹಾನಿದ್ದೇಸಪಾಳಿ • Mahāniddesapāḷi / ೧. ಕಾಮಸುತ್ತನಿದ್ದೇಸೋ • 1. Kāmasuttaniddeso


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact