| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
कामावचरकुसलं निद्देसवारकथा
Kāmāvacarakusalaṃ niddesavārakathā
२. इदानि तानेव धम्मुद्देसवारे पाळिआरुळ्हानि छप्पञ्ञास पदानि विभजित्वा दस्सेतुं ‘कतमो तस्मिं समये फस्सो होती’तिआदिना नयेन निद्देसवारो आरद्धो।
2. Idāni tāneva dhammuddesavāre pāḷiāruḷhāni chappaññāsa padāni vibhajitvā dassetuṃ ‘katamo tasmiṃ samaye phasso hotī’tiādinā nayena niddesavāro āraddho.
तत्थ पुच्छाय ताव अयमत्थो – यस्मिं समये कामावचरं कुसलं सोमनस्ससहगतं तिहेतुकं असङ्खारिकं महाचित्तं उप्पज्जति, तस्मिं समये फस्सो होतीति वुत्तो, कतमो सो फस्सोति इमिना नयेन सब्बपुच्छासु अत्थो वेदितब्बो।
Tattha pucchāya tāva ayamattho – yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ somanassasahagataṃ tihetukaṃ asaṅkhārikaṃ mahācittaṃ uppajjati, tasmiṃ samaye phasso hotīti vutto, katamo so phassoti iminā nayena sabbapucchāsu attho veditabbo.
यो तस्मिं समये फस्सोति तस्मिं समये यो फुसनकवसेन उप्पन्नो फस्सो, सो फस्सोति। इदं फस्सस्स सभावदीपनतो सभावपदं नाम। फुसनाति फुसनाकारो। सम्फुसनाति फुसनाकारोव उपसग्गेन पदं वड्ढेत्वा वुत्तो। सम्फुसितत्तन्ति सम्फुसितभावो। अयं पनेत्थ योजना – यो तस्मिं समये फुसनकवसेन फस्सो, या तस्मिं समये फुसना, या तस्मिं समये सम्फुसना, यं तस्मिं समये सम्फुसितत्तं; अथ वा, यो तस्मिं समये फुसनवसेन फस्सो, अञ्ञेनापि परियायेन फुसना सम्फुसना सम्फुसितत्तन्ति वुच्चति, अयं तस्मिं समये फस्सो होतीति। वेदनादीनम्पि निद्देसेसु इमिनाव नयेन पदयोजना वेदितब्बा।
Yo tasmiṃ samaye phassoti tasmiṃ samaye yo phusanakavasena uppanno phasso, so phassoti. Idaṃ phassassa sabhāvadīpanato sabhāvapadaṃ nāma. Phusanāti phusanākāro. Samphusanāti phusanākārova upasaggena padaṃ vaḍḍhetvā vutto. Samphusitattanti samphusitabhāvo. Ayaṃ panettha yojanā – yo tasmiṃ samaye phusanakavasena phasso, yā tasmiṃ samaye phusanā, yā tasmiṃ samaye samphusanā, yaṃ tasmiṃ samaye samphusitattaṃ; atha vā, yo tasmiṃ samaye phusanavasena phasso, aññenāpi pariyāyena phusanā samphusanā samphusitattanti vuccati, ayaṃ tasmiṃ samaye phasso hotīti. Vedanādīnampi niddesesu imināva nayena padayojanā veditabbā.
अयं पनेत्थ सब्बसाधारणो विभत्तिविनिच्छयो। यानिमानि भगवता पठमं कामावचरं कुसलं महाचित्तं भाजेत्वा दस्सेन्तेन अतिरेकपण्णासपदानि मातिकावसेन ठपेत्वा पुन एकेकपदं गहेत्वा विभत्तिं आरोपितानि, तानि विभत्तिं गच्छन्तानि तीहि कारणेहि विभत्तिं गच्छन्ति; नाना होन्तानि चतूहि कारणेहि नाना भवन्ति। अपरदीपना पनेत्थ द्वे ठानानि गच्छति। कथं? एतानिहि ब्यञ्जनवसेन उपसग्गवसेन अत्थवसेनाति इमेहि तीहि कारणेहि विभत्तिं गच्छन्ति। तत्थ कोधो कुज्झना कुज्झितत्तं, दोसो दुस्सना दुस्सितत्तन्ति एवं ब्यञ्जनवसेन विभत्तिगमनं वेदितब्बं। एत्थ हि एकोव कोधो ब्यञ्जनवसेन एवं विभत्तिं गतो। चारो विचारो अनुविचारो उपविचारोति एवं पन उपसग्गवसेन विभत्तिगमनं वेदितब्बं। पण्डिच्चं कोसल्लं नेपुञ्ञं वेभब्या चिन्ता उपपरिक्खाति एवं अत्थवसेन विभत्तिगमनं वेदितब्बं। तेसु फस्सपदनिद्देसे ताव इमा तिस्सोपि विभत्तियो लब्भन्ति। ‘फस्सो फुसना’ति हि ब्यञ्जनवसेन विभत्तिगमनं होति। ‘सम्फुसना’ति उपसग्गवसेन। ‘सम्फुसितत्त’न्ति अत्थवसेन। इमिना नयेन सब्बपदनिद्देसेसु विभत्तिगमनं वेदितब्बं।
Ayaṃ panettha sabbasādhāraṇo vibhattivinicchayo. Yānimāni bhagavatā paṭhamaṃ kāmāvacaraṃ kusalaṃ mahācittaṃ bhājetvā dassentena atirekapaṇṇāsapadāni mātikāvasena ṭhapetvā puna ekekapadaṃ gahetvā vibhattiṃ āropitāni, tāni vibhattiṃ gacchantāni tīhi kāraṇehi vibhattiṃ gacchanti; nānā hontāni catūhi kāraṇehi nānā bhavanti. Aparadīpanā panettha dve ṭhānāni gacchati. Kathaṃ? Etānihi byañjanavasena upasaggavasena atthavasenāti imehi tīhi kāraṇehi vibhattiṃ gacchanti. Tattha kodho kujjhanā kujjhitattaṃ, doso dussanā dussitattanti evaṃ byañjanavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. Ettha hi ekova kodho byañjanavasena evaṃ vibhattiṃ gato. Cāro vicāro anuvicāro upavicāroti evaṃ pana upasaggavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. Paṇḍiccaṃ kosallaṃ nepuññaṃ vebhabyā cintā upaparikkhāti evaṃ atthavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. Tesu phassapadaniddese tāva imā tissopi vibhattiyo labbhanti. ‘Phasso phusanā’ti hi byañjanavasena vibhattigamanaṃ hoti. ‘Samphusanā’ti upasaggavasena. ‘Samphusitatta’nti atthavasena. Iminā nayena sabbapadaniddesesu vibhattigamanaṃ veditabbaṃ.
नाना होन्तानिपि पन नामनानत्तेन लक्खणनानत्तेन किच्चनानत्तेन पटिक्खेपनानत्तेनाति इमेहि चतूहि कारणेहि नाना होन्ति। तत्थ कतमो तस्मिं समये ब्यापादो होति? यो तस्मिं समये दोसो दुस्सनाति (ध॰ स॰ ४१९) एत्थ ब्यापादोति वा, दोसोति वा, द्वेपि एते कोधो एव, नामेन नानत्तं गताति। एवं ‘नामनानत्तेन’ नानत्तं वेदितब्बं।
Nānā hontānipi pana nāmanānattena lakkhaṇanānattena kiccanānattena paṭikkhepanānattenāti imehi catūhi kāraṇehi nānā honti. Tattha katamo tasmiṃ samaye byāpādo hoti? Yo tasmiṃ samaye doso dussanāti (dha. sa. 419) ettha byāpādoti vā, dosoti vā, dvepi ete kodho eva, nāmena nānattaṃ gatāti. Evaṃ ‘nāmanānattena’ nānattaṃ veditabbaṃ.
रासट्ठेन च पञ्चपि खन्धा एकोव खन्धो होति। एत्थ पन रूपं रुप्पनलक्खणं, वेदना वेदयितलक्खणा, सञ्ञा सञ्जाननलक्खणा, चेतना चेतयितलक्खणा, विञ्ञाणं विजाननलक्खणन्ति इमिना लक्खणनानत्तेन पञ्चक्खन्धा होन्ति। एवं ‘लक्खणनानत्तेन’ नानत्तं वेदितब्बं।
Rāsaṭṭhena ca pañcapi khandhā ekova khandho hoti. Ettha pana rūpaṃ ruppanalakkhaṇaṃ, vedanā vedayitalakkhaṇā, saññā sañjānanalakkhaṇā, cetanā cetayitalakkhaṇā, viññāṇaṃ vijānanalakkhaṇanti iminā lakkhaṇanānattena pañcakkhandhā honti. Evaṃ ‘lakkhaṇanānattena’ nānattaṃ veditabbaṃ.
चत्तारो सम्मप्पधाना – ‘‘इध भिक्खु अनुप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादाय…पे॰… चित्तं पग्गण्हाति पदहती’’ति (विभ॰ ३९०; दी॰ नि॰ २.४०२) एकमेव वीरियं किच्चनानत्तेन चतूसु ठानेसु आगतं। एवं ‘किच्चनानत्तेन’ नानत्तं वेदितब्बं।
Cattāro sammappadhānā – ‘‘idha bhikkhu anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya…pe… cittaṃ paggaṇhāti padahatī’’ti (vibha. 390; dī. ni. 2.402) ekameva vīriyaṃ kiccanānattena catūsu ṭhānesu āgataṃ. Evaṃ ‘kiccanānattena’ nānattaṃ veditabbaṃ.
चत्तारो असद्धम्मा – कोधगरुता न सद्धम्मगरुता, मक्खगरुता न सद्धम्मगरुता, लाभगरुता न सद्धम्मगरुता, सक्कारगरुता न सद्धम्मगरुताति, एवमादीसु (अ॰ नि॰ ४.४४) पन ‘पटिक्खेपनानत्तेन’ नानत्तं वेदितब्बं।
Cattāro asaddhammā – kodhagarutā na saddhammagarutā, makkhagarutā na saddhammagarutā, lābhagarutā na saddhammagarutā, sakkāragarutā na saddhammagarutāti, evamādīsu (a. ni. 4.44) pana ‘paṭikkhepanānattena’ nānattaṃ veditabbaṃ.
इमानि पन चत्तारि नानत्तानि न फस्सेयेव लब्भन्ति, सब्बेसुपि फस्सपञ्चकादीसु लब्भन्ति। फस्सस्स हि फस्सोति नामं…पे॰… चित्तस्स चित्तन्ति। फस्सो च फुसनलक्खणो, वेदना वेदयितलक्खणा, सञ्ञा सञ्जाननलक्खणा, चेतना चेतयितलक्खणा, विञ्ञाणं विजाननलक्खणं। तथा फस्सो फुसनकिच्चो, वेदना अनुभवनकिच्चा, सञ्ञा सञ्जाननकिच्चा, चेतना चेतयितकिच्चा, विञ्ञाणं विजाननकिच्चन्ति। एवं किच्चनानत्तेन नानत्तं वेदितब्बं।
Imāni pana cattāri nānattāni na phasseyeva labbhanti, sabbesupi phassapañcakādīsu labbhanti. Phassassa hi phassoti nāmaṃ…pe… cittassa cittanti. Phasso ca phusanalakkhaṇo, vedanā vedayitalakkhaṇā, saññā sañjānanalakkhaṇā, cetanā cetayitalakkhaṇā, viññāṇaṃ vijānanalakkhaṇaṃ. Tathā phasso phusanakicco, vedanā anubhavanakiccā, saññā sañjānanakiccā, cetanā cetayitakiccā, viññāṇaṃ vijānanakiccanti. Evaṃ kiccanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.
पटिक्खेपनानत्तं फस्सपञ्चमके नत्थि। अलोभादिनिद्देसे पन अलोभो अलुब्भना अलुब्भितत्तन्तिआदिना नयेन लब्भतीति एवं पटिक्खेपनानत्तेन नानत्तं वेदितब्बं। एवं सब्बपदनिद्देसेसु लब्भमानवसेन चतुब्बिधम्पि नानत्तं वेदितब्बं।
Paṭikkhepanānattaṃ phassapañcamake natthi. Alobhādiniddese pana alobho alubbhanā alubbhitattantiādinā nayena labbhatīti evaṃ paṭikkhepanānattena nānattaṃ veditabbaṃ. Evaṃ sabbapadaniddesesu labbhamānavasena catubbidhampi nānattaṃ veditabbaṃ.
अपरदीपना पन पदत्थुति वा होति दळ्हीकम्मं वाति एवं द्वे ठानानि गच्छति। यट्ठिकोटिया उप्पीळेन्तेन विय हि सकिमेव फस्सोति वुत्ते एतं पदं फुल्लितमण्डितविभूसितं नाम न होति। पुनप्पुनं ब्यञ्जनवसेन उपसग्गवसेन अत्थवसेन ‘फस्सो फुसना सम्फुसना सम्फुसितत्त’न्ति वुत्ते फुल्लितमण्डितविभूसितं नाम होति। यथा हि दहरकुमारं न्हापेत्वा, मनोरमं वत्थं परिदहापेत्वा पुप्फानि पिळन्धापेत्वा अक्खीनि अञ्जेत्वा अथस्स नलाटे एकमेव मनोसिलाबिन्दुं करेय्युं, तस्स न एत्तावता चित्ततिलको नाम होति। नानावण्णेहि पन परिवारेत्वा बिन्दूसु कतेसु चित्ततिलको नाम होति। एवंसम्पदमिदं वेदितब्बं। अयं ‘पदत्थुति’ नाम।
Aparadīpanā pana padatthuti vā hoti daḷhīkammaṃ vāti evaṃ dve ṭhānāni gacchati. Yaṭṭhikoṭiyā uppīḷentena viya hi sakimeva phassoti vutte etaṃ padaṃ phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ nāma na hoti. Punappunaṃ byañjanavasena upasaggavasena atthavasena ‘phasso phusanā samphusanā samphusitatta’nti vutte phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ nāma hoti. Yathā hi daharakumāraṃ nhāpetvā, manoramaṃ vatthaṃ paridahāpetvā pupphāni piḷandhāpetvā akkhīni añjetvā athassa nalāṭe ekameva manosilābinduṃ kareyyuṃ, tassa na ettāvatā cittatilako nāma hoti. Nānāvaṇṇehi pana parivāretvā bindūsu katesu cittatilako nāma hoti. Evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ. Ayaṃ ‘padatthuti’ nāma.
ब्यञ्जनवसेन उपसग्गवसेन अत्थवसेन च पुनप्पुनं भणनमेव दळ्हीकम्मं नाम। यथा हि ‘आवुसो’ति वा ‘भन्ते’ति वा ‘यक्खो’ति वा ‘सप्पो’ति वा वुत्ते दळ्हीकम्मं नाम न होति। ‘आवुसो आवुसो’‘भन्ते भन्ते’‘यक्खो यक्खो’‘सप्पो सप्पो’ति वुत्ते पन दळ्हीकम्मं नाम होति। एवमेव सकिदेव यट्ठिकोटिया उप्पीळेन्तेन विय ‘फस्सो’ति वुत्ते पदं दळ्हीकम्मं नाम न होति। पुनप्पुनं ब्यञ्जनवसेन उपसग्गवसेन अत्थवसेन ‘फस्सो फुसना सम्फुसना सम्फुसितत्त’न्ति वुत्तेयेव ‘दळ्हीकम्मं’ नाम होतीति। एवं अपरदीपना द्वे ठानानि गच्छति। एतस्सापि वसेन लब्भमानकपदनिद्देसेसु सब्बत्थ अत्थो वेदितब्बो।
Byañjanavasena upasaggavasena atthavasena ca punappunaṃ bhaṇanameva daḷhīkammaṃ nāma. Yathā hi ‘āvuso’ti vā ‘bhante’ti vā ‘yakkho’ti vā ‘sappo’ti vā vutte daḷhīkammaṃ nāma na hoti. ‘Āvuso āvuso’‘bhante bhante’‘yakkho yakkho’‘sappo sappo’ti vutte pana daḷhīkammaṃ nāma hoti. Evameva sakideva yaṭṭhikoṭiyā uppīḷentena viya ‘phasso’ti vutte padaṃ daḷhīkammaṃ nāma na hoti. Punappunaṃ byañjanavasena upasaggavasena atthavasena ‘phasso phusanā samphusanā samphusitatta’nti vutteyeva ‘daḷhīkammaṃ’ nāma hotīti. Evaṃ aparadīpanā dve ṭhānāni gacchati. Etassāpi vasena labbhamānakapadaniddesesu sabbattha attho veditabbo.
अयं तस्मिं समये फस्सो होतीति यस्मिं समये पठमं कामावचरं महाकुसलचित्तं उप्पज्जति, तस्मिं समये अयं फस्सो नाम होतीति अत्थो। अयं ताव फस्सपदनिद्देसस्स वण्णना। इतो परेसु पन वेदनादीनं पदानं निद्देसेसु विसेसमत्तमेव वण्णयिस्साम। सेसं इध वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
Ayaṃ tasmiṃ samaye phasso hotīti yasmiṃ samaye paṭhamaṃ kāmāvacaraṃ mahākusalacittaṃ uppajjati, tasmiṃ samaye ayaṃ phasso nāma hotīti attho. Ayaṃ tāva phassapadaniddesassa vaṇṇanā. Ito paresu pana vedanādīnaṃ padānaṃ niddesesu visesamattameva vaṇṇayissāma. Sesaṃ idha vuttanayeneva veditabbaṃ.
३. यं तस्मिं समयेति एत्थ किञ्चापि कतमा तस्मिं समये वेदना होतीति आरद्धं, ‘सातपदवसेन पन ‘य’न्ति वुत्तं। तज्जामनोविञ्ञाणधातुसम्फस्सजन्ति एत्थ ‘तज्जा’ वुच्चति तस्स सातसुखस्स अनुच्छविका सारुप्पा। अनुच्छविकत्थोपि हि अयं ‘तज्जा’-सद्दो होति। यथाह – ‘‘तज्जं तस्सारुप्पं कथं मन्तेती’’ति (म॰ नि॰ ३.२४६)। तेहि वा रूपादीहि आरम्मणेहि इमस्स च सुखस्स पच्चयेहि जातातिपि तज्जा। मनोविञ्ञाणमेव निस्सत्तट्ठेन धातूति मनोविञ्ञाणधातु। सम्फस्सतो जातं, सम्फस्से वा जातन्ति सम्फस्सजं। चित्तनिस्सितत्ता चेतसिकं। मधुरट्ठेन सातं। इदं वुत्तं होति – यं तस्मिं समये यथावुत्तेन अत्थेन तज्जाय मनोविञ्ञाणधातुया सम्फस्सजं चेतसिकं सातं, अयं तस्मिं समये वेदना होतीति। एवं सब्बपदेहि सद्धिं योजना वेदितब्बा।
3. Yaṃ tasmiṃ samayeti ettha kiñcāpi katamā tasmiṃ samaye vedanā hotīti āraddhaṃ, ‘sātapadavasena pana ‘ya’nti vuttaṃ. Tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajanti ettha ‘tajjā’ vuccati tassa sātasukhassa anucchavikā sāruppā. Anucchavikatthopi hi ayaṃ ‘tajjā’-saddo hoti. Yathāha – ‘‘tajjaṃ tassāruppaṃ kathaṃ mantetī’’ti (ma. ni. 3.246). Tehi vā rūpādīhi ārammaṇehi imassa ca sukhassa paccayehi jātātipi tajjā. Manoviññāṇameva nissattaṭṭhena dhātūti manoviññāṇadhātu. Samphassato jātaṃ, samphasse vā jātanti samphassajaṃ. Cittanissitattā cetasikaṃ. Madhuraṭṭhena sātaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yaṃ tasmiṃ samaye yathāvuttena atthena tajjāya manoviññāṇadhātuyā samphassajaṃ cetasikaṃ sātaṃ, ayaṃ tasmiṃ samaye vedanā hotīti. Evaṃ sabbapadehi saddhiṃ yojanā veditabbā.
इदानि चेतसिकं सुखन्तिआदीसु चेतसिकपदेन कायिकसुखं पटिक्खिपति, सुखपदेन चेतसिकं दुक्खं। चेतोसम्फस्सजन्ति चित्तसम्फस्से जातं। सातं सुखं वेदयितन्ति सातं वेदयितं, न असातं वेदयितं; सुखं वेदयितं, न दुक्खं वेदयितं। परतो तीणि पदानि इत्थिलिङ्गवसेन वुत्तानि। साता वेदना, न असाता; सुखा वेदना, न दुक्खाति। अयमेव पनेत्थ अत्थो।
Idāni cetasikaṃ sukhantiādīsu cetasikapadena kāyikasukhaṃ paṭikkhipati, sukhapadena cetasikaṃ dukkhaṃ. Cetosamphassajanti cittasamphasse jātaṃ. Sātaṃ sukhaṃ vedayitanti sātaṃ vedayitaṃ, na asātaṃ vedayitaṃ; sukhaṃ vedayitaṃ, na dukkhaṃ vedayitaṃ. Parato tīṇi padāni itthiliṅgavasena vuttāni. Sātā vedanā, na asātā; sukhā vedanā, na dukkhāti. Ayameva panettha attho.
४. सञ्ञानिद्देसे तज्जामनोविञ्ञाणधातुसम्फस्सजाति तस्साकुसलसञ्ञाय अनुच्छविकाय मनोविञ्ञाणधातुया सम्फस्सम्हि जाता। सञ्ञाति सभावनामं। सञ्जाननाति सञ्जाननाकारो। सञ्जानितत्तन्ति सञ्जानितभावो।
4. Saññāniddese tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajāti tassākusalasaññāya anucchavikāya manoviññāṇadhātuyā samphassamhi jātā. Saññāti sabhāvanāmaṃ. Sañjānanāti sañjānanākāro. Sañjānitattanti sañjānitabhāvo.
५. चेतनानिद्देसेपि इमिनाव नयेन वेदितब्बो।
5. Cetanāniddesepi imināva nayena veditabbo.
चित्तनिद्देसे चित्तविचित्तताय चित्तं। आरम्मणं मिनमानं जानातीति मनो। मानसन्ति मनो एव। ‘‘अन्तलिक्खचरो पासो य्वायं चरति मानसो’’ति (सं॰ नि॰ १.१५१; महाव॰ ३३) हि एत्थ पन सम्पयुत्तकधम्मो ‘मानसो’ति वुत्तो।
Cittaniddese cittavicittatāya cittaṃ. Ārammaṇaṃ minamānaṃ jānātīti mano. Mānasanti mano eva. ‘‘Antalikkhacaro pāso yvāyaṃ carati mānaso’’ti (saṃ. ni. 1.151; mahāva. 33) hi ettha pana sampayuttakadhammo ‘mānaso’ti vutto.
‘‘कथञ्हि भगवा तुय्हं, सावको सासने रतो।
‘‘Kathañhi bhagavā tuyhaṃ, sāvako sāsane rato;
अप्पत्तमानसो सेक्खो, कालं कयिरा जने सुता’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.१५९)।
Appattamānaso sekkho, kālaṃ kayirā jane sutā’’ti. (saṃ. ni. 1.159);
एत्थ अरहत्तं ‘मानस’न्ति वुत्तं। इध पन ‘मनोव’ मानसं। ब्यञ्जनवसेन हेतं पदं वड्ढितं।
Ettha arahattaṃ ‘mānasa’nti vuttaṃ. Idha pana ‘manova’ mānasaṃ. Byañjanavasena hetaṃ padaṃ vaḍḍhitaṃ.
हदयन्ति चित्तं। ‘‘चित्तं वा ते खिपिस्सामि, हदयं वा ते फालेस्सामी’’ति (सं॰ नि॰ १.२३७; सु॰ नि॰ आळवकसुत्त) एत्थ उरो हदयन्ति वुत्तं। ‘‘हदया हदयं मञ्ञे अञ्ञाय तच्छती’’ति (म॰ नि॰ १.६३) एत्थ चित्तं। ‘‘वक्कं हदय’’न्ति (दी॰ नि॰ २.३७७; म॰ नि॰ १.११०) एत्थ हदयवत्थु। इध पन चित्तमेव अब्भन्तरट्ठेन ‘हदय’न्ति वुत्तं। तमेव परिसुद्धट्ठेन पण्डरं। भवङ्गं सन्धायेतं वुत्तं। यथाह – ‘‘पभस्सरमिदं, भिक्खवे, चित्तं, तञ्च खो आगन्तुकेहि उपक्किलेसेहि उपक्किलिट्ठ’’न्ति (अ॰ नि॰ १.४९)। ततो निक्खन्तत्ता पन अकुसलम्पि, गङ्गाय निक्खन्ता नदी गङ्गा विय, गोधावरितो निक्खन्ता गोधावरी विय च, पण्डरन्त्वेव वुत्तं।
Hadayanti cittaṃ. ‘‘Cittaṃ vā te khipissāmi, hadayaṃ vā te phālessāmī’’ti (saṃ. ni. 1.237; su. ni. āḷavakasutta) ettha uro hadayanti vuttaṃ. ‘‘Hadayā hadayaṃ maññe aññāya tacchatī’’ti (ma. ni. 1.63) ettha cittaṃ. ‘‘Vakkaṃ hadaya’’nti (dī. ni. 2.377; ma. ni. 1.110) ettha hadayavatthu. Idha pana cittameva abbhantaraṭṭhena ‘hadaya’nti vuttaṃ. Tameva parisuddhaṭṭhena paṇḍaraṃ. Bhavaṅgaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yathāha – ‘‘pabhassaramidaṃ, bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭha’’nti (a. ni. 1.49). Tato nikkhantattā pana akusalampi, gaṅgāya nikkhantā nadī gaṅgā viya, godhāvarito nikkhantā godhāvarī viya ca, paṇḍarantveva vuttaṃ.
मनो मनायतनन्ति इध पन मनोग्गहणं मनस्सेव आयतनभावदीपनत्थं। तेनेतं दीपेति – ‘नयिदं देवायतनं विय मनस्स आयतनत्ता मनायतनं, अथ खो मनो एव आयतनं मनायतन’न्ति। तत्थ निवासठानट्ठेन आकरट्ठेन समोसरणठानट्ठेन सञ्जातिदेसट्ठेन कारणट्ठेन च आयतनं वेदितब्बं। तथा हि लोके ‘इस्सरायतनं वासुदेवायतन’न्तिआदीसु निवासट्ठानं आयतनन्ति वुच्चति। ‘सुवण्णायतनं रजतायतन’न्तिआदीसु आकरो। सासने पन ‘‘मनोरमे आयतने सेवन्ति नं विहङ्गमा’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ५.३८) समोसरणट्ठानं। ‘‘दक्खिणापथो गुन्नं आयतन’’न्तिआदीसु सञ्जातिदेसो। ‘‘तत्र तत्रेव सक्खिभब्बतं पापुणाति सति सतिआयतने’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.१५८) कारणं। इध पन सञ्जातिदेसट्ठेन समोसरणठानट्ठेन कारणट्ठेनाति तिधापि वट्टति।
Mano manāyatananti idha pana manoggahaṇaṃ manasseva āyatanabhāvadīpanatthaṃ. Tenetaṃ dīpeti – ‘nayidaṃ devāyatanaṃ viya manassa āyatanattā manāyatanaṃ, atha kho mano eva āyatanaṃ manāyatana’nti. Tattha nivāsaṭhānaṭṭhena ākaraṭṭhena samosaraṇaṭhānaṭṭhena sañjātidesaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ veditabbaṃ. Tathā hi loke ‘issarāyatanaṃ vāsudevāyatana’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ āyatananti vuccati. ‘Suvaṇṇāyatanaṃ rajatāyatana’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane sevanti naṃ vihaṅgamā’’tiādīsu (a. ni. 5.38) samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (ma. ni. 3.158) kāraṇaṃ. Idha pana sañjātidesaṭṭhena samosaraṇaṭhānaṭṭhena kāraṇaṭṭhenāti tidhāpi vaṭṭati.
फस्सादयो हि धम्मा एत्थ सञ्जायन्तीति सञ्जातिदेसट्ठेनपि एतं आयतनं। बहिद्धा रूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बा आरम्मणभावेनेत्थ ओसरन्तीति समोसरणठानट्ठेनपि आयतनं। फस्सादीनं पन सहजातादिपच्चयट्ठेन कारणत्ता कारणट्ठेनपि आयतनन्ति वेदितब्बं। मनिन्द्रियं वुत्तत्थमेव।
Phassādayo hi dhammā ettha sañjāyantīti sañjātidesaṭṭhenapi etaṃ āyatanaṃ. Bahiddhā rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbā ārammaṇabhāvenettha osarantīti samosaraṇaṭhānaṭṭhenapi āyatanaṃ. Phassādīnaṃ pana sahajātādipaccayaṭṭhena kāraṇattā kāraṇaṭṭhenapi āyatananti veditabbaṃ. Manindriyaṃ vuttatthameva.
विजानातीति विञ्ञाणं विञ्ञाणमेव खन्धो विञ्ञाणक्खन्धो। तस्स रासिआदिवसेन अत्थो वेदितब्बो। महाउदकक्खन्धोत्वेव सङ्ख्यं गच्छतीति (अ॰ नि॰ ४.५१)। एत्थ हि रासट्ठेन खन्धो वुत्तो। ‘‘सीलक्खन्धो समाधिक्खन्धो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.३५५) गुणट्ठेन। ‘‘अद्दसा खो भगवा महन्तं दारुक्खन्ध’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.२४१) एत्थ पण्णत्तिमत्तट्ठेन। इध पन रुळ्हितो खन्धो वुत्तो। रासट्ठेन हि विञ्ञाणक्खन्धस्स एकदेसो एकं विञ्ञाणं। तस्मा यथा रुक्खस्स एकदेसं छिन्दन्तो रुक्खं छिन्दतीति वुच्चति, एवमेव विञ्ञाणक्खन्धस्स एकदेसभूतं एकम्पि विञ्ञाणं रुळ्हितो विञ्ञाणक्खन्धोति वुत्तं।
Vijānātīti viññāṇaṃ viññāṇameva khandho viññāṇakkhandho. Tassa rāsiādivasena attho veditabbo. Mahāudakakkhandhotveva saṅkhyaṃ gacchatīti (a. ni. 4.51). Ettha hi rāsaṭṭhena khandho vutto. ‘‘Sīlakkhandho samādhikkhandho’’tiādīsu (dī. ni. 3.355) guṇaṭṭhena. ‘‘Addasā kho bhagavā mahantaṃ dārukkhandha’’nti (saṃ. ni. 4.241) ettha paṇṇattimattaṭṭhena. Idha pana ruḷhito khandho vutto. Rāsaṭṭhena hi viññāṇakkhandhassa ekadeso ekaṃ viññāṇaṃ. Tasmā yathā rukkhassa ekadesaṃ chindanto rukkhaṃ chindatīti vuccati, evameva viññāṇakkhandhassa ekadesabhūtaṃ ekampi viññāṇaṃ ruḷhito viññāṇakkhandhoti vuttaṃ.
तज्जामनोविञ्ञाणधातूति तेसं फस्सादीनं धम्मानं अनुच्छविका मनोविञ्ञाणधातु। इमस्मिञ्हि पदे एकमेव चित्तं मिननट्ठेन मनो, विजाननट्ठेन विञ्ञाणं, सभावट्ठेन निस्सत्तट्ठेन वा धातूति तीहि नामेहि वुत्तं। इति इमस्मिं फस्सपञ्चमके फस्सो ताव यस्मा फस्सो एव, न तज्जामनोविञ्ञाणधातुसम्फस्सजो, चित्तञ्च यस्मा तज्जामनोविञ्ञाणधातु एव, तस्मा इमस्मिं पदद्वये ‘तज्जामनोविञ्ञाणधातुसम्फस्सजा’ति पञ्ञत्ति न आरोपिता। वितक्कपदादीसु पन लब्भमानापि इध पच्छिन्नत्ता न उद्धटा।
Tajjāmanoviññāṇadhātūti tesaṃ phassādīnaṃ dhammānaṃ anucchavikā manoviññāṇadhātu. Imasmiñhi pade ekameva cittaṃ minanaṭṭhena mano, vijānanaṭṭhena viññāṇaṃ, sabhāvaṭṭhena nissattaṭṭhena vā dhātūti tīhi nāmehi vuttaṃ. Iti imasmiṃ phassapañcamake phasso tāva yasmā phasso eva, na tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajo, cittañca yasmā tajjāmanoviññāṇadhātu eva, tasmā imasmiṃ padadvaye ‘tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajā’ti paññatti na āropitā. Vitakkapadādīsu pana labbhamānāpi idha pacchinnattā na uddhaṭā.
इमेसञ्च पन फस्सपञ्चमकानं धम्मानं पाटियेक्कं पाटियेक्कं विनिब्भोगं कत्वा पञ्ञत्तिं उद्धरमानेन भगवता दुक्करं कतं। नानाउदकानञ्हि नानातेलानं वा एकभाजने पक्खिपित्वा दिवसं निम्मथितानं वण्ण गन्धरसानं नानताय दिस्वा वा घायित्वा वा सायित्वा वा नानाकरणं सक्का भवेय्य ञातुं। एवं सन्तेपि तं दुक्करन्ति वुत्तं। सम्मासम्बुद्धेन पन इमेसं अरूपीनं चित्तचेतसिकानं धम्मानं एकारम्मणे पवत्तमानानं पाटियेक्कं पाटियेक्कं विनिब्भोगं कत्वा पञ्ञत्तिं उद्धरमानेन अतिदुक्करं कतं। तेनाह आयस्मा नागसेनत्थेरो –
Imesañca pana phassapañcamakānaṃ dhammānaṃ pāṭiyekkaṃ pāṭiyekkaṃ vinibbhogaṃ katvā paññattiṃ uddharamānena bhagavatā dukkaraṃ kataṃ. Nānāudakānañhi nānātelānaṃ vā ekabhājane pakkhipitvā divasaṃ nimmathitānaṃ vaṇṇa gandharasānaṃ nānatāya disvā vā ghāyitvā vā sāyitvā vā nānākaraṇaṃ sakkā bhaveyya ñātuṃ. Evaṃ santepi taṃ dukkaranti vuttaṃ. Sammāsambuddhena pana imesaṃ arūpīnaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ ekārammaṇe pavattamānānaṃ pāṭiyekkaṃ pāṭiyekkaṃ vinibbhogaṃ katvā paññattiṃ uddharamānena atidukkaraṃ kataṃ. Tenāha āyasmā nāgasenatthero –
‘‘दुक्करं, महाराज, भगवता कतन्ति। ‘किं, भन्ते नागसेन, भगवता दुक्करं कत’न्ति। ‘दुक्करं, महाराज, भगवता कतं, यं इमेसं अरूपीनं चित्तचेतसिकानं धम्मानं एकारम्मणे पवत्तमानानं ववत्थानं अक्खातं – अयं फस्सो, अयं वेदना, अयं सञ्ञा, अयं चेतना, इदं चित्त’न्ति। ‘ओपम्मं, भन्ते, करोही’ति। ‘यथा, महाराज, कोचिदेव पुरिसो नावाय समुद्दं अज्झोगाहेत्वा हत्थपुटेन उदकं गहेत्वा जिव्हाय सायित्वा जानेय्य नु खो, महाराज, सो पुरिसो – इदं गङ्गाय उदकं, इदं यमुनाय उदकं, इदं अचिरवतिया उदकं, इदं सरभुया उदकं, इदं महिया उदक’न्ति? ‘दुक्करं, भन्ते, जानितु’न्ति। ‘ततो दुक्करतरं खो, महाराज, भगवता कतं यं इमेसं अरूपीनं चित्तचेतसिकानं धम्मानं…पे॰… इदं चित्त’’’न्ति (मि॰ प॰ २.७.१६)।
‘‘Dukkaraṃ, mahārāja, bhagavatā katanti. ‘Kiṃ, bhante nāgasena, bhagavatā dukkaraṃ kata’nti. ‘Dukkaraṃ, mahārāja, bhagavatā kataṃ, yaṃ imesaṃ arūpīnaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ ekārammaṇe pavattamānānaṃ vavatthānaṃ akkhātaṃ – ayaṃ phasso, ayaṃ vedanā, ayaṃ saññā, ayaṃ cetanā, idaṃ citta’nti. ‘Opammaṃ, bhante, karohī’ti. ‘Yathā, mahārāja, kocideva puriso nāvāya samuddaṃ ajjhogāhetvā hatthapuṭena udakaṃ gahetvā jivhāya sāyitvā jāneyya nu kho, mahārāja, so puriso – idaṃ gaṅgāya udakaṃ, idaṃ yamunāya udakaṃ, idaṃ aciravatiyā udakaṃ, idaṃ sarabhuyā udakaṃ, idaṃ mahiyā udaka’nti? ‘Dukkaraṃ, bhante, jānitu’nti. ‘Tato dukkarataraṃ kho, mahārāja, bhagavatā kataṃ yaṃ imesaṃ arūpīnaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ…pe… idaṃ citta’’’nti (mi. pa. 2.7.16).
७. वितक्कनिद्देसे तक्कनवसेन तक्को। तस्स तित्तकं तक्केसि कुम्भं तक्केसि सकटं तक्केसि योजनं तक्केसि अद्धयोजनं तक्केसीति एवं तक्कनवसेन पवत्ति वेदितब्बा। इदं तक्कस्स सभावपदं। वितक्कनवसेन वितक्को। बलवतरतक्कस्सेतं नामं। सुट्ठु कप्पनवसेन सङ्कप्पो। एकग्गं चित्तं आरम्मणे अप्पेतीति अप्पना। दुतियपदं उपसग्गवसेन वड्ढितं । बलवतरा वा अप्पना ब्यप्पना। आरम्मणे चित्तं अभिनिरोपेति पतिट्ठापेतीति चेतसो अभिनिरोपना। याथावताय निय्यानिकताय च कुसलभावप्पत्तो पसत्थो सङ्कप्पोति सम्मासङ्कप्पो।
7. Vitakkaniddese takkanavasena takko. Tassa tittakaṃ takkesi kumbhaṃ takkesi sakaṭaṃ takkesi yojanaṃ takkesi addhayojanaṃ takkesīti evaṃ takkanavasena pavatti veditabbā. Idaṃ takkassa sabhāvapadaṃ. Vitakkanavasena vitakko. Balavataratakkassetaṃ nāmaṃ. Suṭṭhu kappanavasena saṅkappo. Ekaggaṃ cittaṃ ārammaṇe appetīti appanā. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ . Balavatarā vā appanā byappanā. Ārammaṇe cittaṃ abhiniropeti patiṭṭhāpetīti cetaso abhiniropanā. Yāthāvatāya niyyānikatāya ca kusalabhāvappatto pasattho saṅkappoti sammāsaṅkappo.
८. विचारनिद्देसे आरम्मणे चरणकवसेन चारो। इदमस्स सभावपदं। विचरणवसेन विचारो । अनुगन्त्वा विचरणवसेन अनुविचारो। उपगन्त्वा विचरणवसेन उपविचारोति। उपसग्गवसेन वा पदानि वड्ढितानि। आरम्मणे चित्तं, सरं विय जियाय, अनुसन्दहित्वा ठपनतो चित्तस्स अनुसन्धानता। आरम्मणं अनुपेक्खमानो विय तिट्ठतीति अनुपेक्खनता। विचरणवसेन वा उपेक्खनता अनुपेक्खनता।
8. Vicāraniddese ārammaṇe caraṇakavasena cāro. Idamassa sabhāvapadaṃ. Vicaraṇavasena vicāro. Anugantvā vicaraṇavasena anuvicāro. Upagantvā vicaraṇavasena upavicāroti. Upasaggavasena vā padāni vaḍḍhitāni. Ārammaṇe cittaṃ, saraṃ viya jiyāya, anusandahitvā ṭhapanato cittassa anusandhānatā. Ārammaṇaṃ anupekkhamāno viya tiṭṭhatīti anupekkhanatā. Vicaraṇavasena vā upekkhanatā anupekkhanatā.
९. पीतिनिद्देसे पीतीति सभावपदं। पमुदितस्स भावो पामोज्जं। आमोदनाकारो आमोदना। पमोदनाकारो पमोदना। यथा वा भेसज्जानं वा तेलानं वा उण्होदकसीतोदकानं वा एकतोकरणं मोदनाति वुच्चति, एवमयम्पि पीति धम्मानं एकतोकरणेन मोदना। उपसग्गवसेन पन मण्डेत्वा आमोदना पमोदनाति वुत्ता। हासेतीति हासो। पहासेतीति पहासो। हट्ठपहट्ठाकारानमेतं अधिवचनं। वित्तीति वित्तं; धनस्सेतं नामं। अयं पन सोमनस्सपच्चयत्ता वित्तिसरिक्खताय वित्ति। यथा हि धनिनो धनं पटिच्च सोमनस्सं उप्पज्जति, एवं पीतिमतोपि पीतिं पटिच्च सोमनस्सं उप्पज्जति, तस्मा वित्तीति वुत्ता। तुट्ठिसभावसण्ठिताय पीतिया एतं नामं। पीतिमा पन पुग्गलो कायचित्तानं उग्गतत्ता अब्भुग्गतत्ता उदग्गोति वुच्चति । उदग्गस्स भावो ओदग्यं। अत्तनो मनता अत्तमनता। अनभिरद्धस्स हि मनो दुक्खपदट्ठानत्ता अत्तनो मनो नाम न होति, अभिरद्धस्स पन सुखपदट्ठानत्ता अत्तनो मनो नाम होति। इति अत्तनो मनता अत्तमनता, सकमनता। सकमनस्स भावोति अत्थो। सा पन यस्मा न अञ्ञस्स कस्सचि अत्तनो मनता, चित्तस्सेव पनेसो भावो, चेतसिको धम्मो, तस्मा अत्तमनता चित्तस्साति वुत्ता।
9. Pītiniddese pītīti sabhāvapadaṃ. Pamuditassa bhāvo pāmojjaṃ. Āmodanākāro āmodanā. Pamodanākāro pamodanā. Yathā vā bhesajjānaṃ vā telānaṃ vā uṇhodakasītodakānaṃ vā ekatokaraṇaṃ modanāti vuccati, evamayampi pīti dhammānaṃ ekatokaraṇena modanā. Upasaggavasena pana maṇḍetvā āmodanā pamodanāti vuttā. Hāsetīti hāso. Pahāsetīti pahāso. Haṭṭhapahaṭṭhākārānametaṃ adhivacanaṃ. Vittīti vittaṃ; dhanassetaṃ nāmaṃ. Ayaṃ pana somanassapaccayattā vittisarikkhatāya vitti. Yathā hi dhanino dhanaṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati, evaṃ pītimatopi pītiṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati, tasmā vittīti vuttā. Tuṭṭhisabhāvasaṇṭhitāya pītiyā etaṃ nāmaṃ. Pītimā pana puggalo kāyacittānaṃ uggatattā abbhuggatattā udaggoti vuccati . Udaggassa bhāvo odagyaṃ. Attano manatā attamanatā. Anabhiraddhassa hi mano dukkhapadaṭṭhānattā attano mano nāma na hoti, abhiraddhassa pana sukhapadaṭṭhānattā attano mano nāma hoti. Iti attano manatā attamanatā, sakamanatā. Sakamanassa bhāvoti attho. Sā pana yasmā na aññassa kassaci attano manatā, cittasseva paneso bhāvo, cetasiko dhammo, tasmā attamanatā cittassāti vuttā.
११. एकग्गतानिद्देसे अचलभावेन आरम्मणे तिट्ठतीति ठिति। परतो पदद्वयं उपसग्गवसेन वड्ढितं। अपिच सम्पयुत्तधम्मे आरम्मणम्हि सम्पिण्डेत्वा तिट्ठतीति सण्ठिति। आरम्मणं ओगाहेत्वा अनुपविसित्वा तिट्ठतीति अवट्ठिति। कुसलपक्खस्मिञ्हि चत्तारो धम्मा आरम्मणं ओगाहन्ति – सद्धा सति समाधि पञ्ञाति। तेनेव सद्धा ओकप्पनाति वुत्ता, सति अपिलापनताति, समाधि अवट्ठितीति, पञ्ञा परियोगाहनाति। अकुसलपक्खे पन तयो धम्मा आरम्मणं ओगाहन्ति – तण्हा दिट्ठि अविज्जाति। तेनेव ते ओघाति वुत्ता। चित्तेकग्गता पनेत्थ न बलवती होति। यथा हि रजुट्ठानट्ठाने उदकेन सिञ्चित्वा सम्मट्ठे थोकमेव कालं रजो सन्निसीदति, सुक्खन्ते सुक्खन्ते पुन पकतिभावेन वुट्ठाति, एवमेव अकुसलपक्खे चित्तेकग्गता न बलवती होति। यथा पन तस्मिं ठाने घटेहि उदकं आसिञ्चित्वा कुदालेन खनित्वा आकोटनमद्दनघट्टनानि कत्वा उपलित्ते आदासे विय छाया पञ्ञायति, वस्ससतातिक्कमेपि तंमुहुत्तकतं विय होति, एवमेव कुसलपक्खे चित्तेकग्गता बलवती होति।
11. Ekaggatāniddese acalabhāvena ārammaṇe tiṭṭhatīti ṭhiti. Parato padadvayaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. Apica sampayuttadhamme ārammaṇamhi sampiṇḍetvā tiṭṭhatīti saṇṭhiti. Ārammaṇaṃ ogāhetvā anupavisitvā tiṭṭhatīti avaṭṭhiti. Kusalapakkhasmiñhi cattāro dhammā ārammaṇaṃ ogāhanti – saddhā sati samādhi paññāti. Teneva saddhā okappanāti vuttā, sati apilāpanatāti, samādhi avaṭṭhitīti, paññā pariyogāhanāti. Akusalapakkhe pana tayo dhammā ārammaṇaṃ ogāhanti – taṇhā diṭṭhi avijjāti. Teneva te oghāti vuttā. Cittekaggatā panettha na balavatī hoti. Yathā hi rajuṭṭhānaṭṭhāne udakena siñcitvā sammaṭṭhe thokameva kālaṃ rajo sannisīdati, sukkhante sukkhante puna pakatibhāvena vuṭṭhāti, evameva akusalapakkhe cittekaggatā na balavatī hoti. Yathā pana tasmiṃ ṭhāne ghaṭehi udakaṃ āsiñcitvā kudālena khanitvā ākoṭanamaddanaghaṭṭanāni katvā upalitte ādāse viya chāyā paññāyati, vassasatātikkamepi taṃmuhuttakataṃ viya hoti, evameva kusalapakkhe cittekaggatā balavatī hoti.
उद्धच्चविचिकिच्छावसेन पवत्तस्स विसाहारस्स पटिपक्खतो अविसाहारो। उद्धच्चविचिकिच्छावसेनेव गच्छन्तं चित्तं विक्खिपति नाम। अयं पन तथाविधो विक्खेपो न होतीति अविक्खेपो। उद्धच्चविचिकिच्छावसेनेव च चित्तं विसाहटं नाम होति, इतो चितो च हरीयति। अयं पन एवं अविसाहटस्स मानसस्स भावोति अविसाहटमानसता।
Uddhaccavicikicchāvasena pavattassa visāhārassa paṭipakkhato avisāhāro. Uddhaccavicikicchāvaseneva gacchantaṃ cittaṃ vikkhipati nāma. Ayaṃ pana tathāvidho vikkhepo na hotīti avikkhepo. Uddhaccavicikicchāvaseneva ca cittaṃ visāhaṭaṃ nāma hoti, ito cito ca harīyati. Ayaṃ pana evaṃ avisāhaṭassa mānasassa bhāvoti avisāhaṭamānasatā.
समथोति तिविधो समथो – चित्तसमथो, अधिकरणसमथो, सब्बसङ्खारसमथोति। तत्थ अट्ठसु समापत्तीसु चित्तेकग्गता चित्तसमथो नाम। तञ्हि आगम्म चित्तचलनं चित्तविप्फन्दितं सम्मति वूपसम्मति, तस्मा सो चित्तसमथोति वुच्चति। सम्मुखाविनयादिसत्तविधो समथो अधिकरणसमथो नाम। तञ्हि आगम्म तानि तानि अधिकरणानि सम्मन्ति वूपसम्मन्ति, तस्मा सो अधिकरणसमथोति वुच्चति। यस्मा पन सब्बे सङ्खारा निब्बानं आगम्म सम्मन्ति वूपसम्मन्ति, तस्मा तं सब्बसङ्खारसमथोति वुच्चति। इमस्मिं अत्थे चित्तसमथो अधिप्पेतो। समाधिलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति समाधिन्द्रियं। उद्धच्चे न कम्पतीति समाधिबलं। सम्मासमाधीति याथावसमाधि निय्यानिकसमाधि कुसलसमाधि।
Samathoti tividho samatho – cittasamatho, adhikaraṇasamatho, sabbasaṅkhārasamathoti. Tattha aṭṭhasu samāpattīsu cittekaggatā cittasamatho nāma. Tañhi āgamma cittacalanaṃ cittavipphanditaṃ sammati vūpasammati, tasmā so cittasamathoti vuccati. Sammukhāvinayādisattavidho samatho adhikaraṇasamatho nāma. Tañhi āgamma tāni tāni adhikaraṇāni sammanti vūpasammanti, tasmā so adhikaraṇasamathoti vuccati. Yasmā pana sabbe saṅkhārā nibbānaṃ āgamma sammanti vūpasammanti, tasmā taṃ sabbasaṅkhārasamathoti vuccati. Imasmiṃ atthe cittasamatho adhippeto. Samādhilakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti samādhindriyaṃ. Uddhacce na kampatīti samādhibalaṃ. Sammāsamādhīti yāthāvasamādhi niyyānikasamādhi kusalasamādhi.
१२. सद्धिन्द्रियनिद्देसे बुद्धादिगुणानं सद्दहनवसेन सद्धा। बुद्धादीनि वा रतनानि सद्दहति पत्तियायतीति सद्धा। सद्दहनाति सद्दहनाकारो। बुद्धादीनं गुणे ओगाहति, भिन्दित्वा विय अनुपविसतीति ओकप्पना। बुद्धादीनं गुणेसु एताय सत्ता अतिविय पसीदन्ति, सयं वा अभिप्पसीदतीति अभिप्पसादो। इदानि यस्मा सद्धिन्द्रियादीनं समासपदानं वसेन अञ्ञस्मिं परियाये आरद्धे आदिपदं गहेत्वाव पदभाजनं करीयति – अयं अभिधम्मे धम्मता – तस्मा पुन सद्धाति वुत्तं। यथा वा इत्थिया इन्द्रियं इत्थिन्द्रियं, न तथा इदं। इदं पन सद्धाव इन्द्रियं सद्धिन्द्रियन्ति। एवं समानाधिकरणभावञापनत्थम्पि पुन सद्धाति वुत्तं। एवं सब्बपदनिद्देसेसु आदिपदस्स पुन वचने पयोजनं वेदितब्बं। अधिमोक्खलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति सद्धिन्द्रियं। असद्धिये न कम्पतीति सद्धाबलं।
12. Saddhindriyaniddese buddhādiguṇānaṃ saddahanavasena saddhā. Buddhādīni vā ratanāni saddahati pattiyāyatīti saddhā. Saddahanāti saddahanākāro. Buddhādīnaṃ guṇe ogāhati, bhinditvā viya anupavisatīti okappanā. Buddhādīnaṃ guṇesu etāya sattā ativiya pasīdanti, sayaṃ vā abhippasīdatīti abhippasādo. Idāni yasmā saddhindriyādīnaṃ samāsapadānaṃ vasena aññasmiṃ pariyāye āraddhe ādipadaṃ gahetvāva padabhājanaṃ karīyati – ayaṃ abhidhamme dhammatā – tasmā puna saddhāti vuttaṃ. Yathā vā itthiyā indriyaṃ itthindriyaṃ, na tathā idaṃ. Idaṃ pana saddhāva indriyaṃ saddhindriyanti. Evaṃ samānādhikaraṇabhāvañāpanatthampi puna saddhāti vuttaṃ. Evaṃ sabbapadaniddesesu ādipadassa puna vacane payojanaṃ veditabbaṃ. Adhimokkhalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti saddhindriyaṃ. Asaddhiye na kampatīti saddhābalaṃ.
१३. वीरियिन्द्रियनिद्देसे चेतसिकोति इदं वीरियस्स नियमतो चेतसिकभावदीपनत्थं वुत्तं। इदञ्हि वीरियं ‘‘यदपि, भिक्खवे, कायिकं वीरियं तदपि वीरियसम्बोज्झङ्गो, यदपि चेतसिकं वीरियं तदपि वीरियसम्बोज्झङ्गोति। इतिहिदं उद्देसं गच्छती’’ति (सं॰ नि॰ ५.२३३) एवमादीसु सुत्तेसु चङ्कमादीनि करोन्तस्स उप्पन्नत्ता ‘कायिक’न्ति वुच्चमानम्पि कायविञ्ञाणं विय कायिकं नाम नत्थि, चेतसिकमेव पनेतन्ति दस्सेतुं ‘चेतसिको’ति वुत्तं। वीरियारम्भोति वीरियसङ्खातो आरम्भो। इमिना सेसारम्भे पटिक्खिपति। अयञ्हि ‘आरम्भ’-सद्दो कम्मे आपत्तियं किरियायं वीरिये हिंसाय विकोपनेति अनेकेसु अत्थेसु आगतो।
13. Vīriyindriyaniddese cetasikoti idaṃ vīriyassa niyamato cetasikabhāvadīpanatthaṃ vuttaṃ. Idañhi vīriyaṃ ‘‘yadapi, bhikkhave, kāyikaṃ vīriyaṃ tadapi vīriyasambojjhaṅgo, yadapi cetasikaṃ vīriyaṃ tadapi vīriyasambojjhaṅgoti. Itihidaṃ uddesaṃ gacchatī’’ti (saṃ. ni. 5.233) evamādīsu suttesu caṅkamādīni karontassa uppannattā ‘kāyika’nti vuccamānampi kāyaviññāṇaṃ viya kāyikaṃ nāma natthi, cetasikameva panetanti dassetuṃ ‘cetasiko’ti vuttaṃ. Vīriyārambhoti vīriyasaṅkhāto ārambho. Iminā sesārambhe paṭikkhipati. Ayañhi ‘ārambha’-saddo kamme āpattiyaṃ kiriyāyaṃ vīriye hiṃsāya vikopaneti anekesu atthesu āgato.
‘‘यंकिञ्चि दुक्खं सम्भोति, सब्बं आरम्भपच्चया।
‘‘Yaṃkiñci dukkhaṃ sambhoti, sabbaṃ ārambhapaccayā;
आरम्भानं निरोधेन, नत्थि दुक्खस्स सम्भवो’’ति॥ (सु॰ नि॰ ७४९)।
Ārambhānaṃ nirodhena, natthi dukkhassa sambhavo’’ti. (su. ni. 749);
एत्थ हि कम्मं ‘आरम्भो’ति आगतं। ‘‘आरम्भति च विप्पटिसारी च होती’’ति (अ॰ नि॰ ५.१४२; पु॰ प॰ १९१) एत्थ आपत्ति। ‘‘महायञ्ञा महारम्भा न ते होन्ति महप्फला’’ति (अ॰ नि॰ ४.३९; सं॰ नि॰ १.१२०) एत्थ यूपुस्सापनादिकिरिया। ‘‘आरम्भथ निक्कमथ युञ्जथ बुद्धसासने’’ति (सं॰ नि॰ १.१८५) एत्थ वीरियं। ‘‘समणं गोतमं उद्दिस्स पाणं आरभन्ती’’ति (म॰ नि॰ २.५१-५२) एत्थ हिंसा। ‘‘बीजगामभूतगामसमारम्भा पटिविरतो होती’’ति (दी॰ नि॰ १.१०; म॰ नि॰ १.२९३) एत्थ छेदनभञ्जनादिकं विकोपनं। इध पन वीरियमेव अधिप्पेतं। तेनाह – ‘वीरियारम्भोति वीरियसङ्खातो आरम्भो’ति। वीरियञ्हि आरम्भनकवसेन आरम्भोति वुच्चति। इदमस्स सभावपदं। कोसज्जतो निक्खमनवसेन निक्कमो। परं परं ठानं अक्कमनवसेन परक्कमो। उग्गन्त्वा यमनवसेन उय्यामो। ब्यायमनवसेन वायामो। उस्साहनवसेन उस्साहो। अधिमत्तुस्साहनवसेन उस्सोळ्ही। थिरभावट्ठेन थामो। चित्तचेतसिकानं धारणवसेन अविच्छेदतो वा पवत्तनवसेन कुसलसन्तानं धारेतीति धिति।
Ettha hi kammaṃ ‘ārambho’ti āgataṃ. ‘‘Ārambhati ca vippaṭisārī ca hotī’’ti (a. ni. 5.142; pu. pa. 191) ettha āpatti. ‘‘Mahāyaññā mahārambhā na te honti mahapphalā’’ti (a. ni. 4.39; saṃ. ni. 1.120) ettha yūpussāpanādikiriyā. ‘‘Ārambhatha nikkamatha yuñjatha buddhasāsane’’ti (saṃ. ni. 1.185) ettha vīriyaṃ. ‘‘Samaṇaṃ gotamaṃ uddissa pāṇaṃ ārabhantī’’ti (ma. ni. 2.51-52) ettha hiṃsā. ‘‘Bījagāmabhūtagāmasamārambhā paṭivirato hotī’’ti (dī. ni. 1.10; ma. ni. 1.293) ettha chedanabhañjanādikaṃ vikopanaṃ. Idha pana vīriyameva adhippetaṃ. Tenāha – ‘vīriyārambhoti vīriyasaṅkhāto ārambho’ti. Vīriyañhi ārambhanakavasena ārambhoti vuccati. Idamassa sabhāvapadaṃ. Kosajjato nikkhamanavasena nikkamo. Paraṃ paraṃ ṭhānaṃ akkamanavasena parakkamo. Uggantvā yamanavasena uyyāmo. Byāyamanavasena vāyāmo. Ussāhanavasena ussāho. Adhimattussāhanavasena ussoḷhī. Thirabhāvaṭṭhena thāmo. Cittacetasikānaṃ dhāraṇavasena avicchedato vā pavattanavasena kusalasantānaṃ dhāretīti dhiti.
अपरो नयो – निक्कमो चेसो कामानं पनुदनाय, परक्कमो चेसो बन्धनच्छेदाय, उय्यामो चेसो ओघनित्थरणाय, वायामो चेसो पारङ्गमनट्ठेन, उस्साहो चेसो पुब्बङ्गमट्ठेन, उस्सोळ्ही चेसो अधिमत्तट्ठेन, थामो चेसो पलिघुग्घाटनताय, धिति चेसो अवट्ठितिकारितायाति।
Aparo nayo – nikkamo ceso kāmānaṃ panudanāya, parakkamo ceso bandhanacchedāya, uyyāmo ceso oghanittharaṇāya, vāyāmo ceso pāraṅgamanaṭṭhena, ussāho ceso pubbaṅgamaṭṭhena, ussoḷhī ceso adhimattaṭṭhena, thāmo ceso palighugghāṭanatāya, dhiti ceso avaṭṭhitikāritāyāti.
‘‘कामं तचो च न्हारु च अट्ठि च अवसिस्सतू’’ति (म॰ नि॰ २.१८४; सं॰ नि॰ २.२२, २३७; अ॰ नि॰ २.५; महानि॰ १९६; चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १५४) एवं पवत्तिकाले असिथिलपरक्कमवसेन असिथिलपरक्कमता; थिरपरक्कमो, दळ्हपरक्कमोति अत्थो। यस्मा पनेतं वीरियं कुसलकम्मकरणट्ठाने छन्दं न निक्खिपति, धुरं न निक्खिपति, न ओतारेति, न विस्सज्जेति, अनोसक्कितमानसतं आवहति, तस्मा अनिक्खित्तछन्दता अनिक्खित्तधुरताति वुत्तं। यथा पन तज्जातिके उदकसम्भिन्नट्ठाने धुरवाहगोणं गण्हथाति वदन्ति , सो जण्णुना भूमिं उप्पीळेत्वापि धुरं वहति, भूमियं पतितुं न देति, एवमेव वीरियं कुसलकम्मकरणट्ठाने धुरं उक्खिपति पग्गण्हाति, तस्मा धुरसम्पग्गाहोति वुत्तं। पग्गहलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति वीरियिन्द्रियं। कोसज्जे न कम्पतीति वीरियबलं। याथावनिय्यानिककुसलवायामताय सम्मावायामो।
‘‘Kāmaṃ taco ca nhāru ca aṭṭhi ca avasissatū’’ti (ma. ni. 2.184; saṃ. ni. 2.22, 237; a. ni. 2.5; mahāni. 196; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 154) evaṃ pavattikāle asithilaparakkamavasena asithilaparakkamatā; thiraparakkamo, daḷhaparakkamoti attho. Yasmā panetaṃ vīriyaṃ kusalakammakaraṇaṭṭhāne chandaṃ na nikkhipati, dhuraṃ na nikkhipati, na otāreti, na vissajjeti, anosakkitamānasataṃ āvahati, tasmā anikkhittachandatā anikkhittadhuratāti vuttaṃ. Yathā pana tajjātike udakasambhinnaṭṭhāne dhuravāhagoṇaṃ gaṇhathāti vadanti , so jaṇṇunā bhūmiṃ uppīḷetvāpi dhuraṃ vahati, bhūmiyaṃ patituṃ na deti, evameva vīriyaṃ kusalakammakaraṇaṭṭhāne dhuraṃ ukkhipati paggaṇhāti, tasmā dhurasampaggāhoti vuttaṃ. Paggahalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti vīriyindriyaṃ. Kosajje na kampatīti vīriyabalaṃ. Yāthāvaniyyānikakusalavāyāmatāya sammāvāyāmo.
१४. सतिन्द्रियनिद्देसे सरणकवसेन सति। इदं सतिया सभावपदं। पुनप्पुनं सरणतो अनुस्सरणवसेन अनुस्सति। अभिमुखं गन्त्वा विय सरणतो पटिसरणवसेन पटिस्सति। उपसग्गवसेन वा वड्ढितमत्तमेतं। सरणाकारो सरणता। यस्मा पन सरणताति तिण्णं सरणानम्पि नामं, तस्मा तं पटिसेधेतुं पुन सतिग्गहणं कतं। सतिसङ्खाता सरणताति अयञ्हेत्थ अत्थो। सुतपरियत्तस्स धारणभावतो धारणता। अनुपविसनसङ्खातेन ओगाहनट्ठेन अपिलापनभावो अपिलापनता। यथा हि लाबुकटाहादीनि उदके प्लवन्ति, न अनुपविसन्ति, न तथा आरम्मणे सति। आरम्मणञ्हेसा अनुपविसति, तस्मा अपिलापनताति वुत्ता। चिरकतचिरभासितानं असम्मुस्सनभावतो असम्मुस्सनता। उपट्ठानलक्खणे जोतनलक्खणे च इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं। सतिसङ्खातं इन्द्रियं सतिन्द्रियं। पमादे न कम्पतीति सतिबलं। याथावसति निय्यानिकसति कुसलसतीति सम्मासति।
14. Satindriyaniddese saraṇakavasena sati. Idaṃ satiyā sabhāvapadaṃ. Punappunaṃ saraṇato anussaraṇavasena anussati. Abhimukhaṃ gantvā viya saraṇato paṭisaraṇavasena paṭissati. Upasaggavasena vā vaḍḍhitamattametaṃ. Saraṇākāro saraṇatā. Yasmā pana saraṇatāti tiṇṇaṃ saraṇānampi nāmaṃ, tasmā taṃ paṭisedhetuṃ puna satiggahaṇaṃ kataṃ. Satisaṅkhātā saraṇatāti ayañhettha attho. Sutapariyattassa dhāraṇabhāvato dhāraṇatā. Anupavisanasaṅkhātena ogāhanaṭṭhena apilāpanabhāvo apilāpanatā. Yathā hi lābukaṭāhādīni udake plavanti, na anupavisanti, na tathā ārammaṇe sati. Ārammaṇañhesā anupavisati, tasmā apilāpanatāti vuttā. Cirakatacirabhāsitānaṃ asammussanabhāvato asammussanatā. Upaṭṭhānalakkhaṇe jotanalakkhaṇe ca indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Satisaṅkhātaṃ indriyaṃ satindriyaṃ. Pamāde na kampatīti satibalaṃ. Yāthāvasati niyyānikasati kusalasatīti sammāsati.
१६. पञ्ञिन्द्रियनिद्देसे तस्स तस्स अत्थस्स पाकटकरणसङ्खातेन पञ्ञापनट्ठेन पञ्ञा। तेन तेन वा अनिच्चादिना पकारेन धम्मे जानातीतिपि पञ्ञा। इदमस्सा सभावपदं। पजाननाकारो पजानना। अनिच्चादीनि विचिनातीति विचयो। पविचयोति उपसग्गेन पदं वड्ढितं । चतुसच्चधम्मे विचिनातीति धम्मविचयो। अनिच्चादीनं सल्लक्खणवसेन सल्लक्खणा। सायेव पुन उपसग्गनानत्तेन उपलक्खणा पच्चुपलक्खणाति वुत्ता। पण्डितस्स भावो पण्डिच्चं। कुसलस्स भावो कोसल्लं। निपुणस्स भावो नेपुञ्ञं। अनिच्चादीनं विभावनवसेन वेभब्या। अनिच्चादीनं चिन्तनकवसेन चिन्ता। यस्स वा उप्पज्जति तं अनिच्चादीनि चिन्तापेतीतिपि चिन्ता। अनिच्चादीनि उपपरिक्खतीति उपपरिक्खा। भूरीति पथविया नामं। अयम्पि सण्हट्ठेन वित्थटट्ठेन च भूरी वियाति भूरी। तेन वुत्तं – ‘‘भूरी वुच्चति पथवी । ताय पथवीसमाय वित्थटाय विपुलाय पञ्ञाय समन्नागतोति भूरिपञ्ञोति (महानि॰ २७)। अपिच पञ्ञाय एतं अधिवचनं भूरी’’ति। भूते अत्थे रमतीतिपि भूरी। असनि विय सिलुच्चये किलेसे मेधति हिंसतीति मेधा। खिप्पं गहणधारणट्ठेन वा मेधा। यस्स उप्पज्जति तं अत्तहितपटिपत्तियं सम्पयुत्तधम्मे च याथावलक्खणपटिवेधे परिनेतीति परिणायिका। अनिच्चादिवसेन धम्मे विपस्सतीति विपस्सना। सम्मा पकारेहि अनिच्चादीनि जानातीति सम्पजञ्ञं। उप्पथपटिपन्ने सिन्धवे वीथिआरोपनत्थं पतोदो विय उप्पथे धावनकं कूटचित्तं वीथिआरोपनत्थं विज्झतीति पतोदो विय पतोदो। दस्सनलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति इन्द्रियं। पञ्ञासङ्खातं इन्द्रियं पञ्ञिन्द्रियं। अविज्जाय न कम्पतीति पञ्ञाबलं। किलेसच्छेदनट्ठेन पञ्ञाव सत्थं पञ्ञासत्थं। अच्चुग्गतट्ठेन पञ्ञाव पासादो पञ्ञापासादो।
16. Paññindriyaniddese tassa tassa atthassa pākaṭakaraṇasaṅkhātena paññāpanaṭṭhena paññā. Tena tena vā aniccādinā pakārena dhamme jānātītipi paññā. Idamassā sabhāvapadaṃ. Pajānanākāro pajānanā. Aniccādīni vicinātīti vicayo. Pavicayoti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ . Catusaccadhamme vicinātīti dhammavicayo. Aniccādīnaṃ sallakkhaṇavasena sallakkhaṇā. Sāyeva puna upasagganānattena upalakkhaṇā paccupalakkhaṇāti vuttā. Paṇḍitassa bhāvo paṇḍiccaṃ. Kusalassa bhāvo kosallaṃ. Nipuṇassa bhāvo nepuññaṃ. Aniccādīnaṃ vibhāvanavasena vebhabyā. Aniccādīnaṃ cintanakavasena cintā. Yassa vā uppajjati taṃ aniccādīni cintāpetītipi cintā. Aniccādīni upaparikkhatīti upaparikkhā. Bhūrīti pathaviyā nāmaṃ. Ayampi saṇhaṭṭhena vitthaṭaṭṭhena ca bhūrī viyāti bhūrī. Tena vuttaṃ – ‘‘bhūrī vuccati pathavī . Tāya pathavīsamāya vitthaṭāya vipulāya paññāya samannāgatoti bhūripaññoti (mahāni. 27). Apica paññāya etaṃ adhivacanaṃ bhūrī’’ti. Bhūte atthe ramatītipi bhūrī. Asani viya siluccaye kilese medhati hiṃsatīti medhā. Khippaṃ gahaṇadhāraṇaṭṭhena vā medhā. Yassa uppajjati taṃ attahitapaṭipattiyaṃ sampayuttadhamme ca yāthāvalakkhaṇapaṭivedhe parinetīti pariṇāyikā. Aniccādivasena dhamme vipassatīti vipassanā. Sammā pakārehi aniccādīni jānātīti sampajaññaṃ. Uppathapaṭipanne sindhave vīthiāropanatthaṃ patodo viya uppathe dhāvanakaṃ kūṭacittaṃ vīthiāropanatthaṃ vijjhatīti patodo viya patodo. Dassanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Paññāsaṅkhātaṃ indriyaṃ paññindriyaṃ. Avijjāya na kampatīti paññābalaṃ. Kilesacchedanaṭṭhena paññāva satthaṃ paññāsatthaṃ. Accuggataṭṭhena paññāva pāsādo paññāpāsādo.
आलोकनट्ठेन पञ्ञाव आलोको पञ्ञाआलोको। ओभासनट्ठेन पञ्ञाव ओभासो पञ्ञाओभासो। पज्जोतनट्ठेन पञ्ञाव पज्जोतो पञ्ञापज्जोतो। पञ्ञवतो हि एकपल्लङ्केन निसिन्नस्स दससहस्सिलोकधातु एकालोका एकोभासा एकपज्जोता होति, तेनेतं वुत्तं। इमेसु पन तीसु पदेसु एकपदेनपि एतस्मिं अत्थे सिद्धे, यानि पनेतानि ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, आलोका। कतमे चत्तारो? चन्दालोको सूरियालोको अग्यालोको पञ्ञालोको। इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो आलोका। एतदग्गं, भिक्खवे, इमेसं चतुन्नं आलोकानं यदिदं पञ्ञालोको’’। तथा ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, ओभासा…पे॰… चत्तारोमे, भिक्खवे, पज्जोता’’ति (अ॰ नि॰ ४.१४४) सत्तानं अज्झासयवसेन सुत्तानि देसितानि, तदनुरूपेनेव इधापि देसना कता। अत्थो हि अनेकेहि आकारेहि विभज्जमानो सुविभत्तो होति। अञ्ञथा च अञ्ञो बुज्झति, अञ्ञथा च अञ्ञोति।
Ālokanaṭṭhena paññāva āloko paññāāloko. Obhāsanaṭṭhena paññāva obhāso paññāobhāso. Pajjotanaṭṭhena paññāva pajjoto paññāpajjoto. Paññavato hi ekapallaṅkena nisinnassa dasasahassilokadhātu ekālokā ekobhāsā ekapajjotā hoti, tenetaṃ vuttaṃ. Imesu pana tīsu padesu ekapadenapi etasmiṃ atthe siddhe, yāni panetāni ‘‘cattārome, bhikkhave, ālokā. Katame cattāro? Candāloko sūriyāloko agyāloko paññāloko. Ime kho, bhikkhave, cattāro ālokā. Etadaggaṃ, bhikkhave, imesaṃ catunnaṃ ālokānaṃ yadidaṃ paññāloko’’. Tathā ‘‘cattārome, bhikkhave, obhāsā…pe… cattārome, bhikkhave, pajjotā’’ti (a. ni. 4.144) sattānaṃ ajjhāsayavasena suttāni desitāni, tadanurūpeneva idhāpi desanā katā. Attho hi anekehi ākārehi vibhajjamāno suvibhatto hoti. Aññathā ca añño bujjhati, aññathā ca aññoti.
रतिकरणट्ठेन पन रतिदायकट्ठेन रतिजनकट्ठेन चित्तीकतट्ठेन दुल्लभपातुभावट्ठेन अतुलट्ठेन अनोमसत्तपरिभोगट्ठेन च पञ्ञाव रतनं पञ्ञारतनं। न तेन सत्ता मुय्हन्ति, सयं वा आरम्मणे न मुय्हतीति अमोहो। धम्मविचयपदं वुत्तत्थमेव। कस्मा पनेतं पुन वुत्तन्ति? अमोहस्स मोहपटिपक्खभावदीपनत्थं । तेनेतं दीपेति – य्वायं अमोहो सो न केवलं मोहतो अञ्ञो धम्मो, मोहस्स पन पटिपक्खो, धम्मविचयसङ्खातो अमोहो नाम इध अधिप्पेतोति। सम्मादिट्ठीति याथावनिय्यानिककुसलदिट्ठि।
Ratikaraṇaṭṭhena pana ratidāyakaṭṭhena ratijanakaṭṭhena cittīkataṭṭhena dullabhapātubhāvaṭṭhena atulaṭṭhena anomasattaparibhogaṭṭhena ca paññāva ratanaṃ paññāratanaṃ. Na tena sattā muyhanti, sayaṃ vā ārammaṇe na muyhatīti amoho. Dhammavicayapadaṃ vuttatthameva. Kasmā panetaṃ puna vuttanti? Amohassa mohapaṭipakkhabhāvadīpanatthaṃ . Tenetaṃ dīpeti – yvāyaṃ amoho so na kevalaṃ mohato añño dhammo, mohassa pana paṭipakkho, dhammavicayasaṅkhāto amoho nāma idha adhippetoti. Sammādiṭṭhīti yāthāvaniyyānikakusaladiṭṭhi.
१९. जीवितिन्द्रियनिद्देसे यो तेसं अरूपीनं धम्मानं आयूति तेसं सम्पयुत्तकानं अरूपधम्मानं यो आयापनट्ठेन आयु, तस्मिञ्हि सति अरूपधम्मा अयन्ति गच्छन्ति पवत्तन्ति, तस्मा आयूति वुच्चति। इदमस्स सभावपदं। यस्मा पनेते धम्मा आयुस्मिंयेव सति तिट्ठन्ति यपेन्ति यापेन्ति इरियन्ति वत्तन्ति पालयन्ति, तस्मा ठितीतिआदीनि वुत्तानि। वचनत्थो पनेत्थ – एताय तिट्ठन्तीति ठिति। यपेन्तीति यपना। तथा यापना। एवं बुज्झन्तानं पन वसेन पुरिमपदे रस्सत्तं कतं। एताय इरियन्तीति इरियना। वत्तन्तीति वत्तना। पालयन्तीति पालना। जीवन्ति एतेनाति जीवितं। अनुपालनलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति जीवितिन्द्रियं।
19. Jīvitindriyaniddese yo tesaṃ arūpīnaṃ dhammānaṃ āyūti tesaṃ sampayuttakānaṃ arūpadhammānaṃ yo āyāpanaṭṭhena āyu, tasmiñhi sati arūpadhammā ayanti gacchanti pavattanti, tasmā āyūti vuccati. Idamassa sabhāvapadaṃ. Yasmā panete dhammā āyusmiṃyeva sati tiṭṭhanti yapenti yāpenti iriyanti vattanti pālayanti, tasmā ṭhitītiādīni vuttāni. Vacanattho panettha – etāya tiṭṭhantīti ṭhiti. Yapentīti yapanā. Tathā yāpanā. Evaṃ bujjhantānaṃ pana vasena purimapade rassattaṃ kataṃ. Etāya iriyantīti iriyanā. Vattantīti vattanā. Pālayantīti pālanā. Jīvanti etenāti jīvitaṃ. Anupālanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti jīvitindriyaṃ.
३०. हिरिबलनिद्देसे यं तस्मिं समयेति येन धम्मेन तस्मिं समये। लिङ्गविपल्लासं वा कत्वा यो धम्मो तस्मिं समयेतिपि अत्थो वेदितब्बो। हिरियितब्बेनाति उपयोगत्थे करणवचनं। हिरियितब्बयुत्तकं कायदुच्चरितादिधम्मं हिरियति जिगुच्छतीति अत्थो। पापकानन्ति लामकानं। अकुसलानं धम्मानन्ति अकोसल्लसम्भूतानं धम्मानं। समापत्तियाति इदम्पि उपयोगत्थे करणवचनं। तेसं धम्मानं समापत्तिं पटिलाभं समङ्गीभावं हिरियति जिगुच्छतीति अत्थो।
30. Hiribalaniddese yaṃ tasmiṃ samayeti yena dhammena tasmiṃ samaye. Liṅgavipallāsaṃ vā katvā yo dhammo tasmiṃ samayetipi attho veditabbo. Hiriyitabbenāti upayogatthe karaṇavacanaṃ. Hiriyitabbayuttakaṃ kāyaduccaritādidhammaṃ hiriyati jigucchatīti attho. Pāpakānanti lāmakānaṃ. Akusalānaṃ dhammānanti akosallasambhūtānaṃ dhammānaṃ. Samāpattiyāti idampi upayogatthe karaṇavacanaṃ. Tesaṃ dhammānaṃ samāpattiṃ paṭilābhaṃ samaṅgībhāvaṃ hiriyati jigucchatīti attho.
३१. ओत्तप्पबलनिद्देसे ओत्तप्पितब्बेनाति हेत्वत्थे करणवचनं। ओत्तप्पितब्बयुत्तकेन ओत्तप्पस्स हेतुभूतेन कायदुच्चरितादिना वुत्तप्पकाराय च समापत्तिया ओत्तप्पस्स हेतुभूताय ओत्तप्पति, भायतीति अत्थो।
31. Ottappabalaniddese ottappitabbenāti hetvatthe karaṇavacanaṃ. Ottappitabbayuttakena ottappassa hetubhūtena kāyaduccaritādinā vuttappakārāya ca samāpattiyā ottappassa hetubhūtāya ottappati, bhāyatīti attho.
३२. अलोभनिद्देसे अलुब्भनकवसेन अलोभो। न लुब्भतीतिपि अलोभो। इदमस्स सभावपदं। अलुब्भनाति अलुब्भनाकारो। लोभसमङ्गी पुग्गलो लुब्भितो नाम। न लुब्भितो अलुब्भितो । अलुब्भितस्स भावो अलुब्भितत्तं। सारागपटिपक्खतो न सारागोति असारागो। असारज्जनाति असारज्जनाकारो। असारज्जितस्स भावो असारज्जितत्तं। न अभिज्झायतीति अनभिज्झा। अलोभो कुसलमूलन्ति अलोभसङ्खातं कुसलमूलं। अलोभो हि कुसलानं धम्मानं मूलं पच्चयट्ठेनाति कुसलमूलं। कुसलञ्च तं पच्चयट्ठेन मूलञ्चातिपि कुसलमूलं।
32. Alobhaniddese alubbhanakavasena alobho. Na lubbhatītipi alobho. Idamassa sabhāvapadaṃ. Alubbhanāti alubbhanākāro. Lobhasamaṅgī puggalo lubbhito nāma. Na lubbhito alubbhito . Alubbhitassa bhāvo alubbhitattaṃ. Sārāgapaṭipakkhato na sārāgoti asārāgo. Asārajjanāti asārajjanākāro. Asārajjitassa bhāvo asārajjitattaṃ. Na abhijjhāyatīti anabhijjhā. Alobho kusalamūlanti alobhasaṅkhātaṃ kusalamūlaṃ. Alobho hi kusalānaṃ dhammānaṃ mūlaṃ paccayaṭṭhenāti kusalamūlaṃ. Kusalañca taṃ paccayaṭṭhena mūlañcātipi kusalamūlaṃ.
३३. अदोसनिद्देसे अदुस्सनकवसेन अदोसो। न दुस्सतीतिपि अदोसो। इदमस्स सभावपदं। अदुस्सनाति अदुस्सनाकारो। अदुस्सितस्स भावो अदुस्सितत्तं। ब्यापादपटिपक्खतो न ब्यापादोति अब्यापादो। कोधदुक्खपटिपक्खतो न ब्यापज्जोति अब्यापज्जो। अदोससङ्खातं कुसलमूलं अदोसो कुसलमूलं। तं वुत्तत्थमेव।
33. Adosaniddese adussanakavasena adoso. Na dussatītipi adoso. Idamassa sabhāvapadaṃ. Adussanāti adussanākāro. Adussitassa bhāvo adussitattaṃ. Byāpādapaṭipakkhato na byāpādoti abyāpādo. Kodhadukkhapaṭipakkhato na byāpajjoti abyāpajjo. Adosasaṅkhātaṃ kusalamūlaṃ adoso kusalamūlaṃ. Taṃ vuttatthameva.
४०-४१. कायपस्सद्धिनिद्देसादीसु यस्मा कायोति तयो खन्धा अधिप्पेता, तस्मा वेदनाक्खन्धस्सातिआदि वुत्तं। पस्सम्भन्ति एताय ते धम्मा, विगतदरथा भवन्ति, समस्सासप्पत्ताति पस्सद्धि। दुतियपदं उपसग्गवसेन वड्ढितं। पस्सम्भनाति पस्सम्भनाकारो। दुतियपदं उपसग्गवसेन वड्ढितं। पस्सद्धिसमङ्गिताय पटिप्पस्सम्भितस्स खन्धत्तयस्स भावो पटिप्पस्सम्भितत्तं। सब्बपदेहिपि तिण्णं खन्धानं किलेसदरथपटिप्पस्सद्धि एव कथिता। दुतियनयेन विञ्ञाणक्खन्धस्स दरथपटिप्पस्सद्धि कथिता।
40-41. Kāyapassaddhiniddesādīsu yasmā kāyoti tayo khandhā adhippetā, tasmā vedanākkhandhassātiādi vuttaṃ. Passambhanti etāya te dhammā, vigatadarathā bhavanti, samassāsappattāti passaddhi. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. Passambhanāti passambhanākāro. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. Passaddhisamaṅgitāya paṭippassambhitassa khandhattayassa bhāvo paṭippassambhitattaṃ. Sabbapadehipi tiṇṇaṃ khandhānaṃ kilesadarathapaṭippassaddhi eva kathitā. Dutiyanayena viññāṇakkhandhassa darathapaṭippassaddhi kathitā.
४२-४३. लहुताति लहुताकारो। लहुपरिणामताति लहुपरिणामो एतेसं धम्मानन्ति लहुपरिणामा; तेसं भावो लहुपरिणामता; सीघं सीघं परिवत्तनसमत्थताति वुत्तं होति। अदन्धनताति गरुभावपटिक्खेपवचनमेतं; अभारियताति अत्थो। अवित्थनताति मानादिकिलेसभारस्स अभावेन अथद्धता। एवं पठमेन तिण्णं खन्धानं लहुताकारो कथितो। दुतियेन विञ्ञाणक्खन्धस्स लहुताकारो कथितो।
42-43. Lahutāti lahutākāro. Lahupariṇāmatāti lahupariṇāmo etesaṃ dhammānanti lahupariṇāmā; tesaṃ bhāvo lahupariṇāmatā; sīghaṃ sīghaṃ parivattanasamatthatāti vuttaṃ hoti. Adandhanatāti garubhāvapaṭikkhepavacanametaṃ; abhāriyatāti attho. Avitthanatāti mānādikilesabhārassa abhāvena athaddhatā. Evaṃ paṭhamena tiṇṇaṃ khandhānaṃ lahutākāro kathito. Dutiyena viññāṇakkhandhassa lahutākāro kathito.
४४-४५. मुदुताति मुदुभावो। मद्दवताति मद्दवं वुच्चति सिनिद्धं, मट्ठं; मद्दवस्स भावो मद्दवता। अकक्खळताति अकक्खळभावो। अकथिनताति अकथिनभावो। इधापि पुरिमनयेन तिण्णं खन्धानं, पच्छिमनयेन विञ्ञाणक्खन्धस्स मुदुताकारोव कथितो।
44-45. Mudutāti mudubhāvo. Maddavatāti maddavaṃ vuccati siniddhaṃ, maṭṭhaṃ; maddavassa bhāvo maddavatā. Akakkhaḷatāti akakkhaḷabhāvo. Akathinatāti akathinabhāvo. Idhāpi purimanayena tiṇṇaṃ khandhānaṃ, pacchimanayena viññāṇakkhandhassa mudutākārova kathito.
४६-४७. कम्मञ्ञताति कम्मनि साधुता; कुसलकिरियाय विनियोगक्खमताति अत्थो। सेसपदद्वयं ब्यञ्जनवसेन वड्ढितं। पदद्वयेनापि हि पुरिमनयेन तिण्णं खन्धानं, पच्छिमनयेन विञ्ञाणक्खन्धस्स कम्मनियाकारोव कथितो।
46-47. Kammaññatāti kammani sādhutā; kusalakiriyāya viniyogakkhamatāti attho. Sesapadadvayaṃ byañjanavasena vaḍḍhitaṃ. Padadvayenāpi hi purimanayena tiṇṇaṃ khandhānaṃ, pacchimanayena viññāṇakkhandhassa kammaniyākārova kathito.
४८-४९. पगुणताति पगुणभावो, अनातुरता निग्गिलानताति अत्थो। सेसपदद्वयं ब्यञ्जनवसेन वड्ढितं। इधापि पुरिमनयेन तिण्णं खन्धानं, पच्छिमनयेन विञ्ञाणक्खन्धस्स निग्गिलानाकारोव कथितो।
48-49. Paguṇatāti paguṇabhāvo, anāturatā niggilānatāti attho. Sesapadadvayaṃ byañjanavasena vaḍḍhitaṃ. Idhāpi purimanayena tiṇṇaṃ khandhānaṃ, pacchimanayena viññāṇakkhandhassa niggilānākārova kathito.
५०-५१. उजुकताति उजुकभावो, उजुकेनाकारेन पवत्तनताति अत्थो। उजुकस्स खन्धत्तयस्स विञ्ञाणक्खन्धस्स च भावो उजुकता। अजिम्हताति गोमुत्तवङ्कभावपटिक्खेपो। अवङ्कताति चन्दलेखावङ्कभावपटिक्खेपो। अकुटिलताति नङ्गलकोटिवङ्कभावपटिक्खेपो।
50-51. Ujukatāti ujukabhāvo, ujukenākārena pavattanatāti attho. Ujukassa khandhattayassa viññāṇakkhandhassa ca bhāvo ujukatā. Ajimhatāti gomuttavaṅkabhāvapaṭikkhepo. Avaṅkatāti candalekhāvaṅkabhāvapaṭikkhepo. Akuṭilatāti naṅgalakoṭivaṅkabhāvapaṭikkhepo.
यो हि पापं कत्वाव ‘न करोमी’ति भासति, सो गन्त्वा पच्चोसक्कनताय ‘गोमुत्तवङ्को’ नाम होति। यो पापं करोन्तोव ‘भायामहं पापस्सा’ति भासति, सो येभुय्येन कुटिलताय ‘चन्दलेखावङ्को’ नाम होति। यो पापं करोन्तोव ‘को पापस्स न भायेय्या’ति भासति, सो नातिकुटिलताय ‘नङ्गलकोटिवङ्को’ नाम होति। यस्स वा तीणिपि कम्मद्वारानि असुद्धानि, सो ‘गोमुत्तवङ्को’ नाम होति। यस्स यानि कानिचि द्वे, सो ‘चन्दलेखावङ्को’ नाम। यस्स यंकिञ्चि एकं, सो ‘नङ्गलकोटिवङ्को नाम।
Yo hi pāpaṃ katvāva ‘na karomī’ti bhāsati, so gantvā paccosakkanatāya ‘gomuttavaṅko’ nāma hoti. Yo pāpaṃ karontova ‘bhāyāmahaṃ pāpassā’ti bhāsati, so yebhuyyena kuṭilatāya ‘candalekhāvaṅko’ nāma hoti. Yo pāpaṃ karontova ‘ko pāpassa na bhāyeyyā’ti bhāsati, so nātikuṭilatāya ‘naṅgalakoṭivaṅko’ nāma hoti. Yassa vā tīṇipi kammadvārāni asuddhāni, so ‘gomuttavaṅko’ nāma hoti. Yassa yāni kānici dve, so ‘candalekhāvaṅko’ nāma. Yassa yaṃkiñci ekaṃ, so ‘naṅgalakoṭivaṅko nāma.
दीघभाणका पनाहु – एकच्चो भिक्खु सब्बवये एकवीसतिया अनेसनासु, छसु च अगोचरेसु चरति, अयं ‘गोमुत्तवङ्को’ नाम। एको पठमवये चतुपारिसुद्धिसीलं परिपूरेति, लज्जी कुक्कुच्चको सिक्खाकामो होति, मज्झिमवयपच्छिमवयेसु पुरिमसदिसो, अयं ‘चन्दलेखावङ्को’ नाम। एको पठमवये मज्झिमवयेपि चतुपारिसुद्धिसीलं पूरेति, लज्जी कुक्कुच्चको सिक्खाकामो होति, पच्छिमवये पुरिमसदिसो। अयं ‘नङ्गलकोटिवङ्को’ नाम।
Dīghabhāṇakā panāhu – ekacco bhikkhu sabbavaye ekavīsatiyā anesanāsu, chasu ca agocaresu carati, ayaṃ ‘gomuttavaṅko’ nāma. Eko paṭhamavaye catupārisuddhisīlaṃ paripūreti, lajjī kukkuccako sikkhākāmo hoti, majjhimavayapacchimavayesu purimasadiso, ayaṃ ‘candalekhāvaṅko’ nāma. Eko paṭhamavaye majjhimavayepi catupārisuddhisīlaṃ pūreti, lajjī kukkuccako sikkhākāmo hoti, pacchimavaye purimasadiso. Ayaṃ ‘naṅgalakoṭivaṅko’ nāma.
तस्स किलेसवसेन एवं वङ्कस्स पुग्गलस्स भावो जिम्हता वङ्कता कुटिलताति वुच्चति। तासं पटिक्खेपवसेन अजिम्हतादिका वुत्ता। खन्धाधिट्ठानाव देसना कता। खन्धानञ्हि एता अजिम्हतादिका, नो पुग्गलस्साति। एवं सब्बेहिपि इमेहि पदेहि पुरिमनयेन तिण्णं खन्धानं, पच्छिमनयेन विञ्ञाणक्खन्धस्साति अरूपीनं धम्मानं निक्किलेसताय उजुताकारोव कथितोति वेदितब्बो।
Tassa kilesavasena evaṃ vaṅkassa puggalassa bhāvo jimhatā vaṅkatā kuṭilatāti vuccati. Tāsaṃ paṭikkhepavasena ajimhatādikā vuttā. Khandhādhiṭṭhānāva desanā katā. Khandhānañhi etā ajimhatādikā, no puggalassāti. Evaṃ sabbehipi imehi padehi purimanayena tiṇṇaṃ khandhānaṃ, pacchimanayena viññāṇakkhandhassāti arūpīnaṃ dhammānaṃ nikkilesatāya ujutākārova kathitoti veditabbo.
इदानि य्वायं येवापनाति अप्पनावारो वुत्तो, तेन धम्मुद्देसवारे दस्सितानं ‘येवापनकानं’येव सङ्खेपतो निद्देसो कथितो होतीति।
Idāni yvāyaṃ yevāpanāti appanāvāro vutto, tena dhammuddesavāre dassitānaṃ ‘yevāpanakānaṃ’yeva saṅkhepato niddeso kathito hotīti.
निद्देसवारकथा निट्ठिता।
Niddesavārakathā niṭṭhitā.
एत्तावता पुच्छा समयनिद्देसो धम्मुद्देसो अप्पनाति उद्देसवारे चतूहि परिच्छेदेहि, पुच्छा समयनिद्देसो धम्मुद्देसो अप्पनाति निद्देसवारे चतूहि परिच्छेदेहीति अट्ठपरिच्छेदपटिमण्डितो धम्मववत्थानवारो निट्ठितोव होति।
Ettāvatā pucchā samayaniddeso dhammuddeso appanāti uddesavāre catūhi paricchedehi, pucchā samayaniddeso dhammuddeso appanāti niddesavāre catūhi paricchedehīti aṭṭhaparicchedapaṭimaṇḍito dhammavavatthānavāro niṭṭhitova hoti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / कामावचरकुसलं • Kāmāvacarakusalaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / निद्देसवारकथावण्णना • Niddesavārakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / निद्देसवारकथावण्णना • Niddesavārakathāvaṇṇanā
