| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
កាមាវចរកុសលំ និទ្ទេសវារកថា
Kāmāvacarakusalaṃ niddesavārakathā
២. ឥទានិ តានេវ ធម្មុទ្ទេសវារេ បាឡិអារុឡ្ហានិ ឆប្បញ្ញាស បទានិ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ ‘កតមោ តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតី’តិអាទិនា នយេន និទ្ទេសវារោ អារទ្ធោ។
2. Idāni tāneva dhammuddesavāre pāḷiāruḷhāni chappaññāsa padāni vibhajitvā dassetuṃ ‘katamo tasmiṃ samaye phasso hotī’tiādinā nayena niddesavāro āraddho.
តត្ថ បុច្ឆាយ តាវ អយមត្ថោ – យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ សោមនស្សសហគតំ តិហេតុកំ អសង្ខារិកំ មហាចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតីតិ វុត្តោ, កតមោ សោ ផស្សោតិ ឥមិនា នយេន សព្ពបុច្ឆាសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
Tattha pucchāya tāva ayamattho – yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ somanassasahagataṃ tihetukaṃ asaṅkhārikaṃ mahācittaṃ uppajjati, tasmiṃ samaye phasso hotīti vutto, katamo so phassoti iminā nayena sabbapucchāsu attho veditabbo.
យោ តស្មិំ សមយេ ផស្សោតិ តស្មិំ សមយេ យោ ផុសនកវសេន ឧប្បន្នោ ផស្សោ, សោ ផស្សោតិ។ ឥទំ ផស្សស្ស សភាវទីបនតោ សភាវបទំ នាម។ ផុសនាតិ ផុសនាការោ។ សម្ផុសនាតិ ផុសនាការោវ ឧបសគ្គេន បទំ វឌ្ឍេត្វា វុត្តោ។ សម្ផុសិតត្តន្តិ សម្ផុសិតភាវោ។ អយំ បនេត្ថ យោជនា – យោ តស្មិំ សមយេ ផុសនកវសេន ផស្សោ, យា តស្មិំ សមយេ ផុសនា, យា តស្មិំ សមយេ សម្ផុសនា, យំ តស្មិំ សមយេ សម្ផុសិតត្តំ; អថ វា, យោ តស្មិំ សមយេ ផុសនវសេន ផស្សោ, អញ្ញេនាបិ បរិយាយេន ផុសនា សម្ផុសនា សម្ផុសិតត្តន្តិ វុច្ចតិ, អយំ តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតីតិ។ វេទនាទីនម្បិ និទ្ទេសេសុ ឥមិនាវ នយេន បទយោជនា វេទិតព្ពា។
Yo tasmiṃ samaye phassoti tasmiṃ samaye yo phusanakavasena uppanno phasso, so phassoti. Idaṃ phassassa sabhāvadīpanato sabhāvapadaṃ nāma. Phusanāti phusanākāro. Samphusanāti phusanākārova upasaggena padaṃ vaḍḍhetvā vutto. Samphusitattanti samphusitabhāvo. Ayaṃ panettha yojanā – yo tasmiṃ samaye phusanakavasena phasso, yā tasmiṃ samaye phusanā, yā tasmiṃ samaye samphusanā, yaṃ tasmiṃ samaye samphusitattaṃ; atha vā, yo tasmiṃ samaye phusanavasena phasso, aññenāpi pariyāyena phusanā samphusanā samphusitattanti vuccati, ayaṃ tasmiṃ samaye phasso hotīti. Vedanādīnampi niddesesu imināva nayena padayojanā veditabbā.
អយំ បនេត្ថ សព្ពសាធារណោ វិភត្តិវិនិច្ឆយោ។ យានិមានិ ភគវតា បឋមំ កាមាវចរំ កុសលំ មហាចិត្តំ ភាជេត្វា ទស្សេន្តេន អតិរេកបណ្ណាសបទានិ មាតិកាវសេន ឋបេត្វា បុន ឯកេកបទំ គហេត្វា វិភត្តិំ អារោបិតានិ, តានិ វិភត្តិំ គច្ឆន្តានិ តីហិ ការណេហិ វិភត្តិំ គច្ឆន្តិ; នានា ហោន្តានិ ចតូហិ ការណេហិ នានា ភវន្តិ។ អបរទីបនា បនេត្ថ ទ្វេ ឋានានិ គច្ឆតិ។ កថំ? ឯតានិហិ ព្យញ្ជនវសេន ឧបសគ្គវសេន អត្ថវសេនាតិ ឥមេហិ តីហិ ការណេហិ វិភត្តិំ គច្ឆន្តិ។ តត្ថ កោធោ កុជ្ឈនា កុជ្ឈិតត្តំ, ទោសោ ទុស្សនា ទុស្សិតត្តន្តិ ឯវំ ព្យញ្ជនវសេន វិភត្តិគមនំ វេទិតព្ពំ។ ឯត្ថ ហិ ឯកោវ កោធោ ព្យញ្ជនវសេន ឯវំ វិភត្តិំ គតោ។ ចារោ វិចារោ អនុវិចារោ ឧបវិចារោតិ ឯវំ បន ឧបសគ្គវសេន វិភត្តិគមនំ វេទិតព្ពំ។ បណ្ឌិច្ចំ កោសល្លំ នេបុញ្ញំ វេភព្យា ចិន្តា ឧបបរិក្ខាតិ ឯវំ អត្ថវសេន វិភត្តិគមនំ វេទិតព្ពំ។ តេសុ ផស្សបទនិទ្ទេសេ តាវ ឥមា តិស្សោបិ វិភត្តិយោ លព្ភន្តិ។ ‘ផស្សោ ផុសនា’តិ ហិ ព្យញ្ជនវសេន វិភត្តិគមនំ ហោតិ។ ‘សម្ផុសនា’តិ ឧបសគ្គវសេន។ ‘សម្ផុសិតត្ត’ន្តិ អត្ថវសេន។ ឥមិនា នយេន សព្ពបទនិទ្ទេសេសុ វិភត្តិគមនំ វេទិតព្ពំ។
Ayaṃ panettha sabbasādhāraṇo vibhattivinicchayo. Yānimāni bhagavatā paṭhamaṃ kāmāvacaraṃ kusalaṃ mahācittaṃ bhājetvā dassentena atirekapaṇṇāsapadāni mātikāvasena ṭhapetvā puna ekekapadaṃ gahetvā vibhattiṃ āropitāni, tāni vibhattiṃ gacchantāni tīhi kāraṇehi vibhattiṃ gacchanti; nānā hontāni catūhi kāraṇehi nānā bhavanti. Aparadīpanā panettha dve ṭhānāni gacchati. Kathaṃ? Etānihi byañjanavasena upasaggavasena atthavasenāti imehi tīhi kāraṇehi vibhattiṃ gacchanti. Tattha kodho kujjhanā kujjhitattaṃ, doso dussanā dussitattanti evaṃ byañjanavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. Ettha hi ekova kodho byañjanavasena evaṃ vibhattiṃ gato. Cāro vicāro anuvicāro upavicāroti evaṃ pana upasaggavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. Paṇḍiccaṃ kosallaṃ nepuññaṃ vebhabyā cintā upaparikkhāti evaṃ atthavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. Tesu phassapadaniddese tāva imā tissopi vibhattiyo labbhanti. ‘Phasso phusanā’ti hi byañjanavasena vibhattigamanaṃ hoti. ‘Samphusanā’ti upasaggavasena. ‘Samphusitatta’nti atthavasena. Iminā nayena sabbapadaniddesesu vibhattigamanaṃ veditabbaṃ.
នានា ហោន្តានិបិ បន នាមនានត្តេន លក្ខណនានត្តេន កិច្ចនានត្តេន បដិក្ខេបនានត្តេនាតិ ឥមេហិ ចតូហិ ការណេហិ នានា ហោន្តិ។ តត្ថ កតមោ តស្មិំ សមយេ ព្យាបាទោ ហោតិ? យោ តស្មិំ សមយេ ទោសោ ទុស្សនាតិ (ធ. ស. ៤១៩) ឯត្ថ ព្យាបាទោតិ វា, ទោសោតិ វា, ទ្វេបិ ឯតេ កោធោ ឯវ, នាមេន នានត្តំ គតាតិ។ ឯវំ ‘នាមនានត្តេន’ នានត្តំ វេទិតព្ពំ។
Nānā hontānipi pana nāmanānattena lakkhaṇanānattena kiccanānattena paṭikkhepanānattenāti imehi catūhi kāraṇehi nānā honti. Tattha katamo tasmiṃ samaye byāpādo hoti? Yo tasmiṃ samaye doso dussanāti (dha. sa. 419) ettha byāpādoti vā, dosoti vā, dvepi ete kodho eva, nāmena nānattaṃ gatāti. Evaṃ ‘nāmanānattena’ nānattaṃ veditabbaṃ.
រាសដ្ឋេន ច បញ្ចបិ ខន្ធា ឯកោវ ខន្ធោ ហោតិ។ ឯត្ថ បន រូបំ រុប្បនលក្ខណំ, វេទនា វេទយិតលក្ខណា, សញ្ញា សញ្ជាននលក្ខណា, ចេតនា ចេតយិតលក្ខណា, វិញ្ញាណំ វិជាននលក្ខណន្តិ ឥមិនា លក្ខណនានត្តេន បញ្ចក្ខន្ធា ហោន្តិ។ ឯវំ ‘លក្ខណនានត្តេន’ នានត្តំ វេទិតព្ពំ។
Rāsaṭṭhena ca pañcapi khandhā ekova khandho hoti. Ettha pana rūpaṃ ruppanalakkhaṇaṃ, vedanā vedayitalakkhaṇā, saññā sañjānanalakkhaṇā, cetanā cetayitalakkhaṇā, viññāṇaṃ vijānanalakkhaṇanti iminā lakkhaṇanānattena pañcakkhandhā honti. Evaṃ ‘lakkhaṇanānattena’ nānattaṃ veditabbaṃ.
ចត្តារោ សម្មប្បធានា – ‘‘ឥធ ភិក្ខុ អនុប្បន្នានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ អនុប្បាទាយ…បេ.… ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតិ បទហតី’’តិ (វិភ. ៣៩០; ទី. និ. ២.៤០២) ឯកមេវ វីរិយំ កិច្ចនានត្តេន ចតូសុ ឋានេសុ អាគតំ។ ឯវំ ‘កិច្ចនានត្តេន’ នានត្តំ វេទិតព្ពំ។
Cattāro sammappadhānā – ‘‘idha bhikkhu anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya…pe… cittaṃ paggaṇhāti padahatī’’ti (vibha. 390; dī. ni. 2.402) ekameva vīriyaṃ kiccanānattena catūsu ṭhānesu āgataṃ. Evaṃ ‘kiccanānattena’ nānattaṃ veditabbaṃ.
ចត្តារោ អសទ្ធម្មា – កោធគរុតា ន សទ្ធម្មគរុតា, មក្ខគរុតា ន សទ្ធម្មគរុតា, លាភគរុតា ន សទ្ធម្មគរុតា, សក្ការគរុតា ន សទ្ធម្មគរុតាតិ, ឯវមាទីសុ (អ. និ. ៤.៤៤) បន ‘បដិក្ខេបនានត្តេន’ នានត្តំ វេទិតព្ពំ។
Cattāro asaddhammā – kodhagarutā na saddhammagarutā, makkhagarutā na saddhammagarutā, lābhagarutā na saddhammagarutā, sakkāragarutā na saddhammagarutāti, evamādīsu (a. ni. 4.44) pana ‘paṭikkhepanānattena’ nānattaṃ veditabbaṃ.
ឥមានិ បន ចត្តារិ នានត្តានិ ន ផស្សេយេវ លព្ភន្តិ, សព្ពេសុបិ ផស្សបញ្ចកាទីសុ លព្ភន្តិ។ ផស្សស្ស ហិ ផស្សោតិ នាមំ…បេ.… ចិត្តស្ស ចិត្តន្តិ។ ផស្សោ ច ផុសនលក្ខណោ, វេទនា វេទយិតលក្ខណា, សញ្ញា សញ្ជាននលក្ខណា, ចេតនា ចេតយិតលក្ខណា, វិញ្ញាណំ វិជាននលក្ខណំ។ តថា ផស្សោ ផុសនកិច្ចោ, វេទនា អនុភវនកិច្ចា, សញ្ញា សញ្ជាននកិច្ចា, ចេតនា ចេតយិតកិច្ចា, វិញ្ញាណំ វិជាននកិច្ចន្តិ។ ឯវំ កិច្ចនានត្តេន នានត្តំ វេទិតព្ពំ។
Imāni pana cattāri nānattāni na phasseyeva labbhanti, sabbesupi phassapañcakādīsu labbhanti. Phassassa hi phassoti nāmaṃ…pe… cittassa cittanti. Phasso ca phusanalakkhaṇo, vedanā vedayitalakkhaṇā, saññā sañjānanalakkhaṇā, cetanā cetayitalakkhaṇā, viññāṇaṃ vijānanalakkhaṇaṃ. Tathā phasso phusanakicco, vedanā anubhavanakiccā, saññā sañjānanakiccā, cetanā cetayitakiccā, viññāṇaṃ vijānanakiccanti. Evaṃ kiccanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.
បដិក្ខេបនានត្តំ ផស្សបញ្ចមកេ នត្ថិ។ អលោភាទិនិទ្ទេសេ បន អលោភោ អលុព្ភនា អលុព្ភិតត្តន្តិអាទិនា នយេន លព្ភតីតិ ឯវំ បដិក្ខេបនានត្តេន នានត្តំ វេទិតព្ពំ។ ឯវំ សព្ពបទនិទ្ទេសេសុ លព្ភមានវសេន ចតុព្ពិធម្បិ នានត្តំ វេទិតព្ពំ។
Paṭikkhepanānattaṃ phassapañcamake natthi. Alobhādiniddese pana alobho alubbhanā alubbhitattantiādinā nayena labbhatīti evaṃ paṭikkhepanānattena nānattaṃ veditabbaṃ. Evaṃ sabbapadaniddesesu labbhamānavasena catubbidhampi nānattaṃ veditabbaṃ.
អបរទីបនា បន បទត្ថុតិ វា ហោតិ ទឡ្ហីកម្មំ វាតិ ឯវំ ទ្វេ ឋានានិ គច្ឆតិ។ យដ្ឋិកោដិយា ឧប្បីឡេន្តេន វិយ ហិ សកិមេវ ផស្សោតិ វុត្តេ ឯតំ បទំ ផុល្លិតមណ្ឌិតវិភូសិតំ នាម ន ហោតិ។ បុនប្បុនំ ព្យញ្ជនវសេន ឧបសគ្គវសេន អត្ថវសេន ‘ផស្សោ ផុសនា សម្ផុសនា សម្ផុសិតត្ត’ន្តិ វុត្តេ ផុល្លិតមណ្ឌិតវិភូសិតំ នាម ហោតិ។ យថា ហិ ទហរកុមារំ ន្ហាបេត្វា, មនោរមំ វត្ថំ បរិទហាបេត្វា បុប្ផានិ បិឡន្ធាបេត្វា អក្ខីនិ អញ្ជេត្វា អថស្ស នលាដេ ឯកមេវ មនោសិលាពិន្ទុំ ករេយ្យុំ, តស្ស ន ឯត្តាវតា ចិត្តតិលកោ នាម ហោតិ។ នានាវណ្ណេហិ បន បរិវារេត្វា ពិន្ទូសុ កតេសុ ចិត្តតិលកោ នាម ហោតិ។ ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ។ អយំ ‘បទត្ថុតិ’ នាម។
Aparadīpanā pana padatthuti vā hoti daḷhīkammaṃ vāti evaṃ dve ṭhānāni gacchati. Yaṭṭhikoṭiyā uppīḷentena viya hi sakimeva phassoti vutte etaṃ padaṃ phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ nāma na hoti. Punappunaṃ byañjanavasena upasaggavasena atthavasena ‘phasso phusanā samphusanā samphusitatta’nti vutte phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ nāma hoti. Yathā hi daharakumāraṃ nhāpetvā, manoramaṃ vatthaṃ paridahāpetvā pupphāni piḷandhāpetvā akkhīni añjetvā athassa nalāṭe ekameva manosilābinduṃ kareyyuṃ, tassa na ettāvatā cittatilako nāma hoti. Nānāvaṇṇehi pana parivāretvā bindūsu katesu cittatilako nāma hoti. Evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ. Ayaṃ ‘padatthuti’ nāma.
ព្យញ្ជនវសេន ឧបសគ្គវសេន អត្ថវសេន ច បុនប្បុនំ ភណនមេវ ទឡ្ហីកម្មំ នាម។ យថា ហិ ‘អាវុសោ’តិ វា ‘ភន្តេ’តិ វា ‘យក្ខោ’តិ វា ‘សប្បោ’តិ វា វុត្តេ ទឡ្ហីកម្មំ នាម ន ហោតិ។ ‘អាវុសោ អាវុសោ’‘ភន្តេ ភន្តេ’‘យក្ខោ យក្ខោ’‘សប្បោ សប្បោ’តិ វុត្តេ បន ទឡ្ហីកម្មំ នាម ហោតិ។ ឯវមេវ សកិទេវ យដ្ឋិកោដិយា ឧប្បីឡេន្តេន វិយ ‘ផស្សោ’តិ វុត្តេ បទំ ទឡ្ហីកម្មំ នាម ន ហោតិ។ បុនប្បុនំ ព្យញ្ជនវសេន ឧបសគ្គវសេន អត្ថវសេន ‘ផស្សោ ផុសនា សម្ផុសនា សម្ផុសិតត្ត’ន្តិ វុត្តេយេវ ‘ទឡ្ហីកម្មំ’ នាម ហោតីតិ។ ឯវំ អបរទីបនា ទ្វេ ឋានានិ គច្ឆតិ។ ឯតស្សាបិ វសេន លព្ភមានកបទនិទ្ទេសេសុ សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
Byañjanavasena upasaggavasena atthavasena ca punappunaṃ bhaṇanameva daḷhīkammaṃ nāma. Yathā hi ‘āvuso’ti vā ‘bhante’ti vā ‘yakkho’ti vā ‘sappo’ti vā vutte daḷhīkammaṃ nāma na hoti. ‘Āvuso āvuso’‘bhante bhante’‘yakkho yakkho’‘sappo sappo’ti vutte pana daḷhīkammaṃ nāma hoti. Evameva sakideva yaṭṭhikoṭiyā uppīḷentena viya ‘phasso’ti vutte padaṃ daḷhīkammaṃ nāma na hoti. Punappunaṃ byañjanavasena upasaggavasena atthavasena ‘phasso phusanā samphusanā samphusitatta’nti vutteyeva ‘daḷhīkammaṃ’ nāma hotīti. Evaṃ aparadīpanā dve ṭhānāni gacchati. Etassāpi vasena labbhamānakapadaniddesesu sabbattha attho veditabbo.
អយំ តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតីតិ យស្មិំ សមយេ បឋមំ កាមាវចរំ មហាកុសលចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មិំ សមយេ អយំ ផស្សោ នាម ហោតីតិ អត្ថោ។ អយំ តាវ ផស្សបទនិទ្ទេសស្ស វណ្ណនា។ ឥតោ បរេសុ បន វេទនាទីនំ បទានំ និទ្ទេសេសុ វិសេសមត្តមេវ វណ្ណយិស្សាម។ សេសំ ឥធ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។
Ayaṃ tasmiṃ samaye phasso hotīti yasmiṃ samaye paṭhamaṃ kāmāvacaraṃ mahākusalacittaṃ uppajjati, tasmiṃ samaye ayaṃ phasso nāma hotīti attho. Ayaṃ tāva phassapadaniddesassa vaṇṇanā. Ito paresu pana vedanādīnaṃ padānaṃ niddesesu visesamattameva vaṇṇayissāma. Sesaṃ idha vuttanayeneva veditabbaṃ.
៣. យំ តស្មិំ សមយេតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ កតមា តស្មិំ សមយេ វេទនា ហោតីតិ អារទ្ធំ, ‘សាតបទវសេន បន ‘យ’ន្តិ វុត្តំ។ តជ្ជាមនោវិញ្ញាណធាតុសម្ផស្សជន្តិ ឯត្ថ ‘តជ្ជា’ វុច្ចតិ តស្ស សាតសុខស្ស អនុច្ឆវិកា សារុប្បា។ អនុច្ឆវិកត្ថោបិ ហិ អយំ ‘តជ្ជា’-សទ្ទោ ហោតិ។ យថាហ – ‘‘តជ្ជំ តស្សារុប្បំ កថំ មន្តេតី’’តិ (ម. និ. ៣.២៤៦)។ តេហិ វា រូបាទីហិ អារម្មណេហិ ឥមស្ស ច សុខស្ស បច្ចយេហិ ជាតាតិបិ តជ្ជា។ មនោវិញ្ញាណមេវ និស្សត្តដ្ឋេន ធាតូតិ មនោវិញ្ញាណធាតុ។ សម្ផស្សតោ ជាតំ, សម្ផស្សេ វា ជាតន្តិ សម្ផស្សជំ។ ចិត្តនិស្សិតត្តា ចេតសិកំ។ មធុរដ្ឋេន សាតំ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យំ តស្មិំ សមយេ យថាវុត្តេន អត្ថេន តជ្ជាយ មនោវិញ្ញាណធាតុយា សម្ផស្សជំ ចេតសិកំ សាតំ, អយំ តស្មិំ សមយេ វេទនា ហោតីតិ។ ឯវំ សព្ពបទេហិ សទ្ធិំ យោជនា វេទិតព្ពា។
3. Yaṃ tasmiṃ samayeti ettha kiñcāpi katamā tasmiṃ samaye vedanā hotīti āraddhaṃ, ‘sātapadavasena pana ‘ya’nti vuttaṃ. Tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajanti ettha ‘tajjā’ vuccati tassa sātasukhassa anucchavikā sāruppā. Anucchavikatthopi hi ayaṃ ‘tajjā’-saddo hoti. Yathāha – ‘‘tajjaṃ tassāruppaṃ kathaṃ mantetī’’ti (ma. ni. 3.246). Tehi vā rūpādīhi ārammaṇehi imassa ca sukhassa paccayehi jātātipi tajjā. Manoviññāṇameva nissattaṭṭhena dhātūti manoviññāṇadhātu. Samphassato jātaṃ, samphasse vā jātanti samphassajaṃ. Cittanissitattā cetasikaṃ. Madhuraṭṭhena sātaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yaṃ tasmiṃ samaye yathāvuttena atthena tajjāya manoviññāṇadhātuyā samphassajaṃ cetasikaṃ sātaṃ, ayaṃ tasmiṃ samaye vedanā hotīti. Evaṃ sabbapadehi saddhiṃ yojanā veditabbā.
ឥទានិ ចេតសិកំ សុខន្តិអាទីសុ ចេតសិកបទេន កាយិកសុខំ បដិក្ខិបតិ, សុខបទេន ចេតសិកំ ទុក្ខំ។ ចេតោសម្ផស្សជន្តិ ចិត្តសម្ផស្សេ ជាតំ។ សាតំ សុខំ វេទយិតន្តិ សាតំ វេទយិតំ, ន អសាតំ វេទយិតំ; សុខំ វេទយិតំ, ន ទុក្ខំ វេទយិតំ។ បរតោ តីណិ បទានិ ឥត្ថិលិង្គវសេន វុត្តានិ។ សាតា វេទនា, ន អសាតា; សុខា វេទនា, ន ទុក្ខាតិ។ អយមេវ បនេត្ថ អត្ថោ។
Idāni cetasikaṃ sukhantiādīsu cetasikapadena kāyikasukhaṃ paṭikkhipati, sukhapadena cetasikaṃ dukkhaṃ. Cetosamphassajanti cittasamphasse jātaṃ. Sātaṃ sukhaṃ vedayitanti sātaṃ vedayitaṃ, na asātaṃ vedayitaṃ; sukhaṃ vedayitaṃ, na dukkhaṃ vedayitaṃ. Parato tīṇi padāni itthiliṅgavasena vuttāni. Sātā vedanā, na asātā; sukhā vedanā, na dukkhāti. Ayameva panettha attho.
៤. សញ្ញានិទ្ទេសេ តជ្ជាមនោវិញ្ញាណធាតុសម្ផស្សជាតិ តស្សាកុសលសញ្ញាយ អនុច្ឆវិកាយ មនោវិញ្ញាណធាតុយា សម្ផស្សម្ហិ ជាតា។ សញ្ញាតិ សភាវនាមំ។ សញ្ជាននាតិ សញ្ជាននាការោ។ សញ្ជានិតត្តន្តិ សញ្ជានិតភាវោ។
4. Saññāniddese tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajāti tassākusalasaññāya anucchavikāya manoviññāṇadhātuyā samphassamhi jātā. Saññāti sabhāvanāmaṃ. Sañjānanāti sañjānanākāro. Sañjānitattanti sañjānitabhāvo.
៥. ចេតនានិទ្ទេសេបិ ឥមិនាវ នយេន វេទិតព្ពោ។
5. Cetanāniddesepi imināva nayena veditabbo.
ចិត្តនិទ្ទេសេ ចិត្តវិចិត្តតាយ ចិត្តំ។ អារម្មណំ មិនមានំ ជានាតីតិ មនោ។ មានសន្តិ មនោ ឯវ។ ‘‘អន្តលិក្ខចរោ បាសោ យ្វាយំ ចរតិ មានសោ’’តិ (សំ. និ. ១.១៥១; មហាវ. ៣៣) ហិ ឯត្ថ បន សម្បយុត្តកធម្មោ ‘មានសោ’តិ វុត្តោ។
Cittaniddese cittavicittatāya cittaṃ. Ārammaṇaṃ minamānaṃ jānātīti mano. Mānasanti mano eva. ‘‘Antalikkhacaro pāso yvāyaṃ carati mānaso’’ti (saṃ. ni. 1.151; mahāva. 33) hi ettha pana sampayuttakadhammo ‘mānaso’ti vutto.
‘‘កថញ្ហិ ភគវា តុយ្ហំ, សាវកោ សាសនេ រតោ;
‘‘Kathañhi bhagavā tuyhaṃ, sāvako sāsane rato;
អប្បត្តមានសោ សេក្ខោ, កាលំ កយិរា ជនេ សុតា’’តិ។ (សំ. និ. ១.១៥៩);
Appattamānaso sekkho, kālaṃ kayirā jane sutā’’ti. (saṃ. ni. 1.159);
ឯត្ថ អរហត្តំ ‘មានស’ន្តិ វុត្តំ។ ឥធ បន ‘មនោវ’ មានសំ។ ព្យញ្ជនវសេន ហេតំ បទំ វឌ្ឍិតំ។
Ettha arahattaṃ ‘mānasa’nti vuttaṃ. Idha pana ‘manova’ mānasaṃ. Byañjanavasena hetaṃ padaṃ vaḍḍhitaṃ.
ហទយន្តិ ចិត្តំ។ ‘‘ចិត្តំ វា តេ ខិបិស្សាមិ, ហទយំ វា តេ ផាលេស្សាមី’’តិ (សំ. និ. ១.២៣៧; សុ. និ. អាឡវកសុត្ត) ឯត្ថ ឧរោ ហទយន្តិ វុត្តំ។ ‘‘ហទយា ហទយំ មញ្ញេ អញ្ញាយ តច្ឆតី’’តិ (ម. និ. ១.៦៣) ឯត្ថ ចិត្តំ។ ‘‘វក្កំ ហទយ’’ន្តិ (ទី. និ. ២.៣៧៧; ម. និ. ១.១១០) ឯត្ថ ហទយវត្ថុ។ ឥធ បន ចិត្តមេវ អព្ភន្តរដ្ឋេន ‘ហទយ’ន្តិ វុត្តំ។ តមេវ បរិសុទ្ធដ្ឋេន បណ្ឌរំ។ ភវង្គំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។ យថាហ – ‘‘បភស្សរមិទំ, ភិក្ខវេ, ចិត្តំ, តញ្ច ខោ អាគន្តុកេហិ ឧបក្កិលេសេហិ ឧបក្កិលិដ្ឋ’’ន្តិ (អ. និ. ១.៤៩)។ តតោ និក្ខន្តត្តា បន អកុសលម្បិ, គង្គាយ និក្ខន្តា នទី គង្គា វិយ, គោធាវរិតោ និក្ខន្តា គោធាវរី វិយ ច, បណ្ឌរន្ត្វេវ វុត្តំ។
Hadayanti cittaṃ. ‘‘Cittaṃ vā te khipissāmi, hadayaṃ vā te phālessāmī’’ti (saṃ. ni. 1.237; su. ni. āḷavakasutta) ettha uro hadayanti vuttaṃ. ‘‘Hadayā hadayaṃ maññe aññāya tacchatī’’ti (ma. ni. 1.63) ettha cittaṃ. ‘‘Vakkaṃ hadaya’’nti (dī. ni. 2.377; ma. ni. 1.110) ettha hadayavatthu. Idha pana cittameva abbhantaraṭṭhena ‘hadaya’nti vuttaṃ. Tameva parisuddhaṭṭhena paṇḍaraṃ. Bhavaṅgaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yathāha – ‘‘pabhassaramidaṃ, bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭha’’nti (a. ni. 1.49). Tato nikkhantattā pana akusalampi, gaṅgāya nikkhantā nadī gaṅgā viya, godhāvarito nikkhantā godhāvarī viya ca, paṇḍarantveva vuttaṃ.
មនោ មនាយតនន្តិ ឥធ បន មនោគ្គហណំ មនស្សេវ អាយតនភាវទីបនត្ថំ។ តេនេតំ ទីបេតិ – ‘នយិទំ ទេវាយតនំ វិយ មនស្ស អាយតនត្តា មនាយតនំ, អថ ខោ មនោ ឯវ អាយតនំ មនាយតន’ន្តិ។ តត្ថ និវាសឋានដ្ឋេន អាករដ្ឋេន សមោសរណឋានដ្ឋេន សញ្ជាតិទេសដ្ឋេន ការណដ្ឋេន ច អាយតនំ វេទិតព្ពំ។ តថា ហិ លោកេ ‘ឥស្សរាយតនំ វាសុទេវាយតន’ន្តិអាទីសុ និវាសដ្ឋានំ អាយតនន្តិ វុច្ចតិ។ ‘សុវណ្ណាយតនំ រជតាយតន’ន្តិអាទីសុ អាករោ។ សាសនេ បន ‘‘មនោរមេ អាយតនេ សេវន្តិ នំ វិហង្គមា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៥.៣៨) សមោសរណដ្ឋានំ។ ‘‘ទក្ខិណាបថោ គុន្នំ អាយតន’’ន្តិអាទីសុ សញ្ជាតិទេសោ។ ‘‘តត្រ តត្រេវ សក្ខិភព្ពតំ បាបុណាតិ សតិ សតិអាយតនេ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.១៥៨) ការណំ។ ឥធ បន សញ្ជាតិទេសដ្ឋេន សមោសរណឋានដ្ឋេន ការណដ្ឋេនាតិ តិធាបិ វដ្ដតិ។
Mano manāyatananti idha pana manoggahaṇaṃ manasseva āyatanabhāvadīpanatthaṃ. Tenetaṃ dīpeti – ‘nayidaṃ devāyatanaṃ viya manassa āyatanattā manāyatanaṃ, atha kho mano eva āyatanaṃ manāyatana’nti. Tattha nivāsaṭhānaṭṭhena ākaraṭṭhena samosaraṇaṭhānaṭṭhena sañjātidesaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ veditabbaṃ. Tathā hi loke ‘issarāyatanaṃ vāsudevāyatana’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ āyatananti vuccati. ‘Suvaṇṇāyatanaṃ rajatāyatana’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane sevanti naṃ vihaṅgamā’’tiādīsu (a. ni. 5.38) samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (ma. ni. 3.158) kāraṇaṃ. Idha pana sañjātidesaṭṭhena samosaraṇaṭhānaṭṭhena kāraṇaṭṭhenāti tidhāpi vaṭṭati.
ផស្សាទយោ ហិ ធម្មា ឯត្ថ សញ្ជាយន្តីតិ សញ្ជាតិទេសដ្ឋេនបិ ឯតំ អាយតនំ។ ពហិទ្ធា រូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពា អារម្មណភាវេនេត្ថ ឱសរន្តីតិ សមោសរណឋានដ្ឋេនបិ អាយតនំ។ ផស្សាទីនំ បន សហជាតាទិបច្ចយដ្ឋេន ការណត្តា ការណដ្ឋេនបិ អាយតនន្តិ វេទិតព្ពំ។ មនិន្ទ្រិយំ វុត្តត្ថមេវ។
Phassādayo hi dhammā ettha sañjāyantīti sañjātidesaṭṭhenapi etaṃ āyatanaṃ. Bahiddhā rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbā ārammaṇabhāvenettha osarantīti samosaraṇaṭhānaṭṭhenapi āyatanaṃ. Phassādīnaṃ pana sahajātādipaccayaṭṭhena kāraṇattā kāraṇaṭṭhenapi āyatananti veditabbaṃ. Manindriyaṃ vuttatthameva.
វិជានាតីតិ វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណមេវ ខន្ធោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ។ តស្ស រាសិអាទិវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ មហាឧទកក្ខន្ធោត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតីតិ (អ. និ. ៤.៥១)។ ឯត្ថ ហិ រាសដ្ឋេន ខន្ធោ វុត្តោ។ ‘‘សីលក្ខន្ធោ សមាធិក្ខន្ធោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣៥៥) គុណដ្ឋេន។ ‘‘អទ្ទសា ខោ ភគវា មហន្តំ ទារុក្ខន្ធ’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.២៤១) ឯត្ថ បណ្ណត្តិមត្តដ្ឋេន។ ឥធ បន រុឡ្ហិតោ ខន្ធោ វុត្តោ។ រាសដ្ឋេន ហិ វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស ឯកទេសោ ឯកំ វិញ្ញាណំ។ តស្មា យថា រុក្ខស្ស ឯកទេសំ ឆិន្ទន្តោ រុក្ខំ ឆិន្ទតីតិ វុច្ចតិ, ឯវមេវ វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស ឯកទេសភូតំ ឯកម្បិ វិញ្ញាណំ រុឡ្ហិតោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ វុត្តំ។
Vijānātīti viññāṇaṃ viññāṇameva khandho viññāṇakkhandho. Tassa rāsiādivasena attho veditabbo. Mahāudakakkhandhotveva saṅkhyaṃ gacchatīti (a. ni. 4.51). Ettha hi rāsaṭṭhena khandho vutto. ‘‘Sīlakkhandho samādhikkhandho’’tiādīsu (dī. ni. 3.355) guṇaṭṭhena. ‘‘Addasā kho bhagavā mahantaṃ dārukkhandha’’nti (saṃ. ni. 4.241) ettha paṇṇattimattaṭṭhena. Idha pana ruḷhito khandho vutto. Rāsaṭṭhena hi viññāṇakkhandhassa ekadeso ekaṃ viññāṇaṃ. Tasmā yathā rukkhassa ekadesaṃ chindanto rukkhaṃ chindatīti vuccati, evameva viññāṇakkhandhassa ekadesabhūtaṃ ekampi viññāṇaṃ ruḷhito viññāṇakkhandhoti vuttaṃ.
តជ្ជាមនោវិញ្ញាណធាតូតិ តេសំ ផស្សាទីនំ ធម្មានំ អនុច្ឆវិកា មនោវិញ្ញាណធាតុ។ ឥមស្មិញ្ហិ បទេ ឯកមេវ ចិត្តំ មិននដ្ឋេន មនោ, វិជាននដ្ឋេន វិញ្ញាណំ, សភាវដ្ឋេន និស្សត្តដ្ឋេន វា ធាតូតិ តីហិ នាមេហិ វុត្តំ។ ឥតិ ឥមស្មិំ ផស្សបញ្ចមកេ ផស្សោ តាវ យស្មា ផស្សោ ឯវ, ន តជ្ជាមនោវិញ្ញាណធាតុសម្ផស្សជោ, ចិត្តញ្ច យស្មា តជ្ជាមនោវិញ្ញាណធាតុ ឯវ, តស្មា ឥមស្មិំ បទទ្វយេ ‘តជ្ជាមនោវិញ្ញាណធាតុសម្ផស្សជា’តិ បញ្ញត្តិ ន អារោបិតា។ វិតក្កបទាទីសុ បន លព្ភមានាបិ ឥធ បច្ឆិន្នត្តា ន ឧទ្ធដា។
Tajjāmanoviññāṇadhātūti tesaṃ phassādīnaṃ dhammānaṃ anucchavikā manoviññāṇadhātu. Imasmiñhi pade ekameva cittaṃ minanaṭṭhena mano, vijānanaṭṭhena viññāṇaṃ, sabhāvaṭṭhena nissattaṭṭhena vā dhātūti tīhi nāmehi vuttaṃ. Iti imasmiṃ phassapañcamake phasso tāva yasmā phasso eva, na tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajo, cittañca yasmā tajjāmanoviññāṇadhātu eva, tasmā imasmiṃ padadvaye ‘tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajā’ti paññatti na āropitā. Vitakkapadādīsu pana labbhamānāpi idha pacchinnattā na uddhaṭā.
ឥមេសញ្ច បន ផស្សបញ្ចមកានំ ធម្មានំ បាដិយេក្កំ បាដិយេក្កំ វិនិព្ភោគំ កត្វា បញ្ញត្តិំ ឧទ្ធរមានេន ភគវតា ទុក្ករំ កតំ។ នានាឧទកានញ្ហិ នានាតេលានំ វា ឯកភាជនេ បក្ខិបិត្វា ទិវសំ និម្មថិតានំ វណ្ណ គន្ធរសានំ នានតាយ ទិស្វា វា ឃាយិត្វា វា សាយិត្វា វា នានាករណំ សក្កា ភវេយ្យ ញាតុំ។ ឯវំ សន្តេបិ តំ ទុក្ករន្តិ វុត្តំ។ សម្មាសម្ពុទ្ធេន បន ឥមេសំ អរូបីនំ ចិត្តចេតសិកានំ ធម្មានំ ឯការម្មណេ បវត្តមានានំ បាដិយេក្កំ បាដិយេក្កំ វិនិព្ភោគំ កត្វា បញ្ញត្តិំ ឧទ្ធរមានេន អតិទុក្ករំ កតំ។ តេនាហ អាយស្មា នាគសេនត្ថេរោ –
Imesañca pana phassapañcamakānaṃ dhammānaṃ pāṭiyekkaṃ pāṭiyekkaṃ vinibbhogaṃ katvā paññattiṃ uddharamānena bhagavatā dukkaraṃ kataṃ. Nānāudakānañhi nānātelānaṃ vā ekabhājane pakkhipitvā divasaṃ nimmathitānaṃ vaṇṇa gandharasānaṃ nānatāya disvā vā ghāyitvā vā sāyitvā vā nānākaraṇaṃ sakkā bhaveyya ñātuṃ. Evaṃ santepi taṃ dukkaranti vuttaṃ. Sammāsambuddhena pana imesaṃ arūpīnaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ ekārammaṇe pavattamānānaṃ pāṭiyekkaṃ pāṭiyekkaṃ vinibbhogaṃ katvā paññattiṃ uddharamānena atidukkaraṃ kataṃ. Tenāha āyasmā nāgasenatthero –
‘‘ទុក្ករំ, មហារាជ, ភគវតា កតន្តិ។ ‘កិំ, ភន្តេ នាគសេន, ភគវតា ទុក្ករំ កត’ន្តិ។ ‘ទុក្ករំ, មហារាជ, ភគវតា កតំ, យំ ឥមេសំ អរូបីនំ ចិត្តចេតសិកានំ ធម្មានំ ឯការម្មណេ បវត្តមានានំ វវត្ថានំ អក្ខាតំ – អយំ ផស្សោ, អយំ វេទនា, អយំ សញ្ញា, អយំ ចេតនា, ឥទំ ចិត្ត’ន្តិ។ ‘ឱបម្មំ, ភន្តេ, ករោហី’តិ។ ‘យថា, មហារាជ, កោចិទេវ បុរិសោ នាវាយ សមុទ្ទំ អជ្ឈោគាហេត្វា ហត្ថបុដេន ឧទកំ គហេត្វា ជិវ្ហាយ សាយិត្វា ជានេយ្យ នុ ខោ, មហារាជ, សោ បុរិសោ – ឥទំ គង្គាយ ឧទកំ, ឥទំ យមុនាយ ឧទកំ, ឥទំ អចិរវតិយា ឧទកំ, ឥទំ សរភុយា ឧទកំ, ឥទំ មហិយា ឧទក’ន្តិ? ‘ទុក្ករំ, ភន្តេ, ជានិតុ’ន្តិ។ ‘តតោ ទុក្ករតរំ ខោ, មហារាជ, ភគវតា កតំ យំ ឥមេសំ អរូបីនំ ចិត្តចេតសិកានំ ធម្មានំ…បេ.… ឥទំ ចិត្ត’’’ន្តិ (មិ. ប. ២.៧.១៦)។
‘‘Dukkaraṃ, mahārāja, bhagavatā katanti. ‘Kiṃ, bhante nāgasena, bhagavatā dukkaraṃ kata’nti. ‘Dukkaraṃ, mahārāja, bhagavatā kataṃ, yaṃ imesaṃ arūpīnaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ ekārammaṇe pavattamānānaṃ vavatthānaṃ akkhātaṃ – ayaṃ phasso, ayaṃ vedanā, ayaṃ saññā, ayaṃ cetanā, idaṃ citta’nti. ‘Opammaṃ, bhante, karohī’ti. ‘Yathā, mahārāja, kocideva puriso nāvāya samuddaṃ ajjhogāhetvā hatthapuṭena udakaṃ gahetvā jivhāya sāyitvā jāneyya nu kho, mahārāja, so puriso – idaṃ gaṅgāya udakaṃ, idaṃ yamunāya udakaṃ, idaṃ aciravatiyā udakaṃ, idaṃ sarabhuyā udakaṃ, idaṃ mahiyā udaka’nti? ‘Dukkaraṃ, bhante, jānitu’nti. ‘Tato dukkarataraṃ kho, mahārāja, bhagavatā kataṃ yaṃ imesaṃ arūpīnaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ…pe… idaṃ citta’’’nti (mi. pa. 2.7.16).
៧. វិតក្កនិទ្ទេសេ តក្កនវសេន តក្កោ។ តស្ស តិត្តកំ តក្កេសិ កុម្ភំ តក្កេសិ សកដំ តក្កេសិ យោជនំ តក្កេសិ អទ្ធយោជនំ តក្កេសីតិ ឯវំ តក្កនវសេន បវត្តិ វេទិតព្ពា។ ឥទំ តក្កស្ស សភាវបទំ។ វិតក្កនវសេន វិតក្កោ។ ពលវតរតក្កស្សេតំ នាមំ។ សុដ្ឋុ កប្បនវសេន សង្កប្បោ។ ឯកគ្គំ ចិត្តំ អារម្មណេ អប្បេតីតិ អប្បនា។ ទុតិយបទំ ឧបសគ្គវសេន វឌ្ឍិតំ ។ ពលវតរា វា អប្បនា ព្យប្បនា។ អារម្មណេ ចិត្តំ អភិនិរោបេតិ បតិដ្ឋាបេតីតិ ចេតសោ អភិនិរោបនា។ យាថាវតាយ និយ្យានិកតាយ ច កុសលភាវប្បត្តោ បសត្ថោ សង្កប្បោតិ សម្មាសង្កប្បោ។
7. Vitakkaniddese takkanavasena takko. Tassa tittakaṃ takkesi kumbhaṃ takkesi sakaṭaṃ takkesi yojanaṃ takkesi addhayojanaṃ takkesīti evaṃ takkanavasena pavatti veditabbā. Idaṃ takkassa sabhāvapadaṃ. Vitakkanavasena vitakko. Balavataratakkassetaṃ nāmaṃ. Suṭṭhu kappanavasena saṅkappo. Ekaggaṃ cittaṃ ārammaṇe appetīti appanā. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ . Balavatarā vā appanā byappanā. Ārammaṇe cittaṃ abhiniropeti patiṭṭhāpetīti cetaso abhiniropanā. Yāthāvatāya niyyānikatāya ca kusalabhāvappatto pasattho saṅkappoti sammāsaṅkappo.
៨. វិចារនិទ្ទេសេ អារម្មណេ ចរណកវសេន ចារោ។ ឥទមស្ស សភាវបទំ។ វិចរណវសេន វិចារោ ។ អនុគន្ត្វា វិចរណវសេន អនុវិចារោ។ ឧបគន្ត្វា វិចរណវសេន ឧបវិចារោតិ។ ឧបសគ្គវសេន វា បទានិ វឌ្ឍិតានិ។ អារម្មណេ ចិត្តំ, សរំ វិយ ជិយាយ, អនុសន្ទហិត្វា ឋបនតោ ចិត្តស្ស អនុសន្ធានតា។ អារម្មណំ អនុបេក្ខមានោ វិយ តិដ្ឋតីតិ អនុបេក្ខនតា។ វិចរណវសេន វា ឧបេក្ខនតា អនុបេក្ខនតា។
8. Vicāraniddese ārammaṇe caraṇakavasena cāro. Idamassa sabhāvapadaṃ. Vicaraṇavasena vicāro. Anugantvā vicaraṇavasena anuvicāro. Upagantvā vicaraṇavasena upavicāroti. Upasaggavasena vā padāni vaḍḍhitāni. Ārammaṇe cittaṃ, saraṃ viya jiyāya, anusandahitvā ṭhapanato cittassa anusandhānatā. Ārammaṇaṃ anupekkhamāno viya tiṭṭhatīti anupekkhanatā. Vicaraṇavasena vā upekkhanatā anupekkhanatā.
៩. បីតិនិទ្ទេសេ បីតីតិ សភាវបទំ។ បមុទិតស្ស ភាវោ បាមោជ្ជំ។ អាមោទនាការោ អាមោទនា។ បមោទនាការោ បមោទនា។ យថា វា ភេសជ្ជានំ វា តេលានំ វា ឧណ្ហោទកសីតោទកានំ វា ឯកតោករណំ មោទនាតិ វុច្ចតិ, ឯវមយម្បិ បីតិ ធម្មានំ ឯកតោករណេន មោទនា។ ឧបសគ្គវសេន បន មណ្ឌេត្វា អាមោទនា បមោទនាតិ វុត្តា។ ហាសេតីតិ ហាសោ។ បហាសេតីតិ បហាសោ។ ហដ្ឋបហដ្ឋាការានមេតំ អធិវចនំ។ វិត្តីតិ វិត្តំ; ធនស្សេតំ នាមំ។ អយំ បន សោមនស្សបច្ចយត្តា វិត្តិសរិក្ខតាយ វិត្តិ។ យថា ហិ ធនិនោ ធនំ បដិច្ច សោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ បីតិមតោបិ បីតិំ បដិច្ច សោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា វិត្តីតិ វុត្តា។ តុដ្ឋិសភាវសណ្ឋិតាយ បីតិយា ឯតំ នាមំ។ បីតិមា បន បុគ្គលោ កាយចិត្តានំ ឧគ្គតត្តា អព្ភុគ្គតត្តា ឧទគ្គោតិ វុច្ចតិ ។ ឧទគ្គស្ស ភាវោ ឱទគ្យំ។ អត្តនោ មនតា អត្តមនតា។ អនភិរទ្ធស្ស ហិ មនោ ទុក្ខបទដ្ឋានត្តា អត្តនោ មនោ នាម ន ហោតិ, អភិរទ្ធស្ស បន សុខបទដ្ឋានត្តា អត្តនោ មនោ នាម ហោតិ។ ឥតិ អត្តនោ មនតា អត្តមនតា, សកមនតា។ សកមនស្ស ភាវោតិ អត្ថោ។ សា បន យស្មា ន អញ្ញស្ស កស្សចិ អត្តនោ មនតា, ចិត្តស្សេវ បនេសោ ភាវោ, ចេតសិកោ ធម្មោ, តស្មា អត្តមនតា ចិត្តស្សាតិ វុត្តា។
9. Pītiniddese pītīti sabhāvapadaṃ. Pamuditassa bhāvo pāmojjaṃ. Āmodanākāro āmodanā. Pamodanākāro pamodanā. Yathā vā bhesajjānaṃ vā telānaṃ vā uṇhodakasītodakānaṃ vā ekatokaraṇaṃ modanāti vuccati, evamayampi pīti dhammānaṃ ekatokaraṇena modanā. Upasaggavasena pana maṇḍetvā āmodanā pamodanāti vuttā. Hāsetīti hāso. Pahāsetīti pahāso. Haṭṭhapahaṭṭhākārānametaṃ adhivacanaṃ. Vittīti vittaṃ; dhanassetaṃ nāmaṃ. Ayaṃ pana somanassapaccayattā vittisarikkhatāya vitti. Yathā hi dhanino dhanaṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati, evaṃ pītimatopi pītiṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati, tasmā vittīti vuttā. Tuṭṭhisabhāvasaṇṭhitāya pītiyā etaṃ nāmaṃ. Pītimā pana puggalo kāyacittānaṃ uggatattā abbhuggatattā udaggoti vuccati . Udaggassa bhāvo odagyaṃ. Attano manatā attamanatā. Anabhiraddhassa hi mano dukkhapadaṭṭhānattā attano mano nāma na hoti, abhiraddhassa pana sukhapadaṭṭhānattā attano mano nāma hoti. Iti attano manatā attamanatā, sakamanatā. Sakamanassa bhāvoti attho. Sā pana yasmā na aññassa kassaci attano manatā, cittasseva paneso bhāvo, cetasiko dhammo, tasmā attamanatā cittassāti vuttā.
១១. ឯកគ្គតានិទ្ទេសេ អចលភាវេន អារម្មណេ តិដ្ឋតីតិ ឋិតិ។ បរតោ បទទ្វយំ ឧបសគ្គវសេន វឌ្ឍិតំ។ អបិច សម្បយុត្តធម្មេ អារម្មណម្ហិ សម្បិណ្ឌេត្វា តិដ្ឋតីតិ សណ្ឋិតិ។ អារម្មណំ ឱគាហេត្វា អនុបវិសិត្វា តិដ្ឋតីតិ អវដ្ឋិតិ។ កុសលបក្ខស្មិញ្ហិ ចត្តារោ ធម្មា អារម្មណំ ឱគាហន្តិ – សទ្ធា សតិ សមាធិ បញ្ញាតិ។ តេនេវ សទ្ធា ឱកប្បនាតិ វុត្តា, សតិ អបិលាបនតាតិ, សមាធិ អវដ្ឋិតីតិ, បញ្ញា បរិយោគាហនាតិ។ អកុសលបក្ខេ បន តយោ ធម្មា អារម្មណំ ឱគាហន្តិ – តណ្ហា ទិដ្ឋិ អវិជ្ជាតិ។ តេនេវ តេ ឱឃាតិ វុត្តា។ ចិត្តេកគ្គតា បនេត្ថ ន ពលវតី ហោតិ។ យថា ហិ រជុដ្ឋានដ្ឋានេ ឧទកេន សិញ្ចិត្វា សម្មដ្ឋេ ថោកមេវ កាលំ រជោ សន្និសីទតិ, សុក្ខន្តេ សុក្ខន្តេ បុន បកតិភាវេន វុដ្ឋាតិ, ឯវមេវ អកុសលបក្ខេ ចិត្តេកគ្គតា ន ពលវតី ហោតិ។ យថា បន តស្មិំ ឋានេ ឃដេហិ ឧទកំ អាសិញ្ចិត្វា កុទាលេន ខនិត្វា អាកោដនមទ្ទនឃដ្ដនានិ កត្វា ឧបលិត្តេ អាទាសេ វិយ ឆាយា បញ្ញាយតិ, វស្សសតាតិក្កមេបិ តំមុហុត្តកតំ វិយ ហោតិ, ឯវមេវ កុសលបក្ខេ ចិត្តេកគ្គតា ពលវតី ហោតិ។
11. Ekaggatāniddese acalabhāvena ārammaṇe tiṭṭhatīti ṭhiti. Parato padadvayaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. Apica sampayuttadhamme ārammaṇamhi sampiṇḍetvā tiṭṭhatīti saṇṭhiti. Ārammaṇaṃ ogāhetvā anupavisitvā tiṭṭhatīti avaṭṭhiti. Kusalapakkhasmiñhi cattāro dhammā ārammaṇaṃ ogāhanti – saddhā sati samādhi paññāti. Teneva saddhā okappanāti vuttā, sati apilāpanatāti, samādhi avaṭṭhitīti, paññā pariyogāhanāti. Akusalapakkhe pana tayo dhammā ārammaṇaṃ ogāhanti – taṇhā diṭṭhi avijjāti. Teneva te oghāti vuttā. Cittekaggatā panettha na balavatī hoti. Yathā hi rajuṭṭhānaṭṭhāne udakena siñcitvā sammaṭṭhe thokameva kālaṃ rajo sannisīdati, sukkhante sukkhante puna pakatibhāvena vuṭṭhāti, evameva akusalapakkhe cittekaggatā na balavatī hoti. Yathā pana tasmiṃ ṭhāne ghaṭehi udakaṃ āsiñcitvā kudālena khanitvā ākoṭanamaddanaghaṭṭanāni katvā upalitte ādāse viya chāyā paññāyati, vassasatātikkamepi taṃmuhuttakataṃ viya hoti, evameva kusalapakkhe cittekaggatā balavatī hoti.
ឧទ្ធច្ចវិចិកិច្ឆាវសេន បវត្តស្ស វិសាហារស្ស បដិបក្ខតោ អវិសាហារោ។ ឧទ្ធច្ចវិចិកិច្ឆាវសេនេវ គច្ឆន្តំ ចិត្តំ វិក្ខិបតិ នាម។ អយំ បន តថាវិធោ វិក្ខេបោ ន ហោតីតិ អវិក្ខេបោ។ ឧទ្ធច្ចវិចិកិច្ឆាវសេនេវ ច ចិត្តំ វិសាហដំ នាម ហោតិ, ឥតោ ចិតោ ច ហរីយតិ។ អយំ បន ឯវំ អវិសាហដស្ស មានសស្ស ភាវោតិ អវិសាហដមានសតា។
Uddhaccavicikicchāvasena pavattassa visāhārassa paṭipakkhato avisāhāro. Uddhaccavicikicchāvaseneva gacchantaṃ cittaṃ vikkhipati nāma. Ayaṃ pana tathāvidho vikkhepo na hotīti avikkhepo. Uddhaccavicikicchāvaseneva ca cittaṃ visāhaṭaṃ nāma hoti, ito cito ca harīyati. Ayaṃ pana evaṃ avisāhaṭassa mānasassa bhāvoti avisāhaṭamānasatā.
សមថោតិ តិវិធោ សមថោ – ចិត្តសមថោ, អធិករណសមថោ, សព្ពសង្ខារសមថោតិ។ តត្ថ អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ ចិត្តេកគ្គតា ចិត្តសមថោ នាម។ តញ្ហិ អាគម្ម ចិត្តចលនំ ចិត្តវិប្ផន្ទិតំ សម្មតិ វូបសម្មតិ, តស្មា សោ ចិត្តសមថោតិ វុច្ចតិ។ សម្មុខាវិនយាទិសត្តវិធោ សមថោ អធិករណសមថោ នាម។ តញ្ហិ អាគម្ម តានិ តានិ អធិករណានិ សម្មន្តិ វូបសម្មន្តិ, តស្មា សោ អធិករណសមថោតិ វុច្ចតិ។ យស្មា បន សព្ពេ សង្ខារា និព្ពានំ អាគម្ម សម្មន្តិ វូបសម្មន្តិ, តស្មា តំ សព្ពសង្ខារសមថោតិ វុច្ចតិ។ ឥមស្មិំ អត្ថេ ចិត្តសមថោ អធិប្បេតោ។ សមាធិលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ សមាធិន្ទ្រិយំ។ ឧទ្ធច្ចេ ន កម្បតីតិ សមាធិពលំ។ សម្មាសមាធីតិ យាថាវសមាធិ និយ្យានិកសមាធិ កុសលសមាធិ។
Samathoti tividho samatho – cittasamatho, adhikaraṇasamatho, sabbasaṅkhārasamathoti. Tattha aṭṭhasu samāpattīsu cittekaggatā cittasamatho nāma. Tañhi āgamma cittacalanaṃ cittavipphanditaṃ sammati vūpasammati, tasmā so cittasamathoti vuccati. Sammukhāvinayādisattavidho samatho adhikaraṇasamatho nāma. Tañhi āgamma tāni tāni adhikaraṇāni sammanti vūpasammanti, tasmā so adhikaraṇasamathoti vuccati. Yasmā pana sabbe saṅkhārā nibbānaṃ āgamma sammanti vūpasammanti, tasmā taṃ sabbasaṅkhārasamathoti vuccati. Imasmiṃ atthe cittasamatho adhippeto. Samādhilakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti samādhindriyaṃ. Uddhacce na kampatīti samādhibalaṃ. Sammāsamādhīti yāthāvasamādhi niyyānikasamādhi kusalasamādhi.
១២. សទ្ធិន្ទ្រិយនិទ្ទេសេ ពុទ្ធាទិគុណានំ សទ្ទហនវសេន សទ្ធា។ ពុទ្ធាទីនិ វា រតនានិ សទ្ទហតិ បត្តិយាយតីតិ សទ្ធា។ សទ្ទហនាតិ សទ្ទហនាការោ។ ពុទ្ធាទីនំ គុណេ ឱគាហតិ, ភិន្ទិត្វា វិយ អនុបវិសតីតិ ឱកប្បនា។ ពុទ្ធាទីនំ គុណេសុ ឯតាយ សត្តា អតិវិយ បសីទន្តិ, សយំ វា អភិប្បសីទតីតិ អភិប្បសាទោ។ ឥទានិ យស្មា សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនំ សមាសបទានំ វសេន អញ្ញស្មិំ បរិយាយេ អារទ្ធេ អាទិបទំ គហេត្វាវ បទភាជនំ ករីយតិ – អយំ អភិធម្មេ ធម្មតា – តស្មា បុន សទ្ធាតិ វុត្តំ។ យថា វា ឥត្ថិយា ឥន្ទ្រិយំ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, ន តថា ឥទំ។ ឥទំ បន សទ្ធាវ ឥន្ទ្រិយំ សទ្ធិន្ទ្រិយន្តិ។ ឯវំ សមានាធិករណភាវញាបនត្ថម្បិ បុន សទ្ធាតិ វុត្តំ។ ឯវំ សព្ពបទនិទ្ទេសេសុ អាទិបទស្ស បុន វចនេ បយោជនំ វេទិតព្ពំ។ អធិមោក្ខលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ សទ្ធិន្ទ្រិយំ។ អសទ្ធិយេ ន កម្បតីតិ សទ្ធាពលំ។
12. Saddhindriyaniddese buddhādiguṇānaṃ saddahanavasena saddhā. Buddhādīni vā ratanāni saddahati pattiyāyatīti saddhā. Saddahanāti saddahanākāro. Buddhādīnaṃ guṇe ogāhati, bhinditvā viya anupavisatīti okappanā. Buddhādīnaṃ guṇesu etāya sattā ativiya pasīdanti, sayaṃ vā abhippasīdatīti abhippasādo. Idāni yasmā saddhindriyādīnaṃ samāsapadānaṃ vasena aññasmiṃ pariyāye āraddhe ādipadaṃ gahetvāva padabhājanaṃ karīyati – ayaṃ abhidhamme dhammatā – tasmā puna saddhāti vuttaṃ. Yathā vā itthiyā indriyaṃ itthindriyaṃ, na tathā idaṃ. Idaṃ pana saddhāva indriyaṃ saddhindriyanti. Evaṃ samānādhikaraṇabhāvañāpanatthampi puna saddhāti vuttaṃ. Evaṃ sabbapadaniddesesu ādipadassa puna vacane payojanaṃ veditabbaṃ. Adhimokkhalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti saddhindriyaṃ. Asaddhiye na kampatīti saddhābalaṃ.
១៣. វីរិយិន្ទ្រិយនិទ្ទេសេ ចេតសិកោតិ ឥទំ វីរិយស្ស និយមតោ ចេតសិកភាវទីបនត្ថំ វុត្តំ។ ឥទញ្ហិ វីរិយំ ‘‘យទបិ, ភិក្ខវេ, កាយិកំ វីរិយំ តទបិ វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គោ, យទបិ ចេតសិកំ វីរិយំ តទបិ វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គោតិ។ ឥតិហិទំ ឧទ្ទេសំ គច្ឆតី’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣៣) ឯវមាទីសុ សុត្តេសុ ចង្កមាទីនិ ករោន្តស្ស ឧប្បន្នត្តា ‘កាយិក’ន្តិ វុច្ចមានម្បិ កាយវិញ្ញាណំ វិយ កាយិកំ នាម នត្ថិ, ចេតសិកមេវ បនេតន្តិ ទស្សេតុំ ‘ចេតសិកោ’តិ វុត្តំ។ វីរិយារម្ភោតិ វីរិយសង្ខាតោ អារម្ភោ។ ឥមិនា សេសារម្ភេ បដិក្ខិបតិ។ អយញ្ហិ ‘អារម្ភ’-សទ្ទោ កម្មេ អាបត្តិយំ កិរិយាយំ វីរិយេ ហិំសាយ វិកោបនេតិ អនេកេសុ អត្ថេសុ អាគតោ។
13. Vīriyindriyaniddese cetasikoti idaṃ vīriyassa niyamato cetasikabhāvadīpanatthaṃ vuttaṃ. Idañhi vīriyaṃ ‘‘yadapi, bhikkhave, kāyikaṃ vīriyaṃ tadapi vīriyasambojjhaṅgo, yadapi cetasikaṃ vīriyaṃ tadapi vīriyasambojjhaṅgoti. Itihidaṃ uddesaṃ gacchatī’’ti (saṃ. ni. 5.233) evamādīsu suttesu caṅkamādīni karontassa uppannattā ‘kāyika’nti vuccamānampi kāyaviññāṇaṃ viya kāyikaṃ nāma natthi, cetasikameva panetanti dassetuṃ ‘cetasiko’ti vuttaṃ. Vīriyārambhoti vīriyasaṅkhāto ārambho. Iminā sesārambhe paṭikkhipati. Ayañhi ‘ārambha’-saddo kamme āpattiyaṃ kiriyāyaṃ vīriye hiṃsāya vikopaneti anekesu atthesu āgato.
‘‘យំកិញ្ចិ ទុក្ខំ សម្ភោតិ, សព្ពំ អារម្ភបច្ចយា;
‘‘Yaṃkiñci dukkhaṃ sambhoti, sabbaṃ ārambhapaccayā;
អារម្ភានំ និរោធេន, នត្ថិ ទុក្ខស្ស សម្ភវោ’’តិ។ (សុ. និ. ៧៤៩);
Ārambhānaṃ nirodhena, natthi dukkhassa sambhavo’’ti. (su. ni. 749);
ឯត្ថ ហិ កម្មំ ‘អារម្ភោ’តិ អាគតំ។ ‘‘អារម្ភតិ ច វិប្បដិសារី ច ហោតី’’តិ (អ. និ. ៥.១៤២; បុ. ប. ១៩១) ឯត្ថ អាបត្តិ។ ‘‘មហាយញ្ញា មហារម្ភា ន តេ ហោន្តិ មហប្ផលា’’តិ (អ. និ. ៤.៣៩; សំ. និ. ១.១២០) ឯត្ថ យូបុស្សាបនាទិកិរិយា។ ‘‘អារម្ភថ និក្កមថ យុញ្ជថ ពុទ្ធសាសនេ’’តិ (សំ. និ. ១.១៨៥) ឯត្ថ វីរិយំ។ ‘‘សមណំ គោតមំ ឧទ្ទិស្ស បាណំ អារភន្តី’’តិ (ម. និ. ២.៥១-៥២) ឯត្ថ ហិំសា។ ‘‘ពីជគាមភូតគាមសមារម្ភា បដិវិរតោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ១.១០; ម. និ. ១.២៩៣) ឯត្ថ ឆេទនភញ្ជនាទិកំ វិកោបនំ។ ឥធ បន វីរិយមេវ អធិប្បេតំ។ តេនាហ – ‘វីរិយារម្ភោតិ វីរិយសង្ខាតោ អារម្ភោ’តិ។ វីរិយញ្ហិ អារម្ភនកវសេន អារម្ភោតិ វុច្ចតិ។ ឥទមស្ស សភាវបទំ។ កោសជ្ជតោ និក្ខមនវសេន និក្កមោ។ បរំ បរំ ឋានំ អក្កមនវសេន បរក្កមោ។ ឧគ្គន្ត្វា យមនវសេន ឧយ្យាមោ។ ព្យាយមនវសេន វាយាមោ។ ឧស្សាហនវសេន ឧស្សាហោ។ អធិមត្តុស្សាហនវសេន ឧស្សោឡ្ហី។ ថិរភាវដ្ឋេន ថាមោ។ ចិត្តចេតសិកានំ ធារណវសេន អវិច្ឆេទតោ វា បវត្តនវសេន កុសលសន្តានំ ធារេតីតិ ធិតិ។
Ettha hi kammaṃ ‘ārambho’ti āgataṃ. ‘‘Ārambhati ca vippaṭisārī ca hotī’’ti (a. ni. 5.142; pu. pa. 191) ettha āpatti. ‘‘Mahāyaññā mahārambhā na te honti mahapphalā’’ti (a. ni. 4.39; saṃ. ni. 1.120) ettha yūpussāpanādikiriyā. ‘‘Ārambhatha nikkamatha yuñjatha buddhasāsane’’ti (saṃ. ni. 1.185) ettha vīriyaṃ. ‘‘Samaṇaṃ gotamaṃ uddissa pāṇaṃ ārabhantī’’ti (ma. ni. 2.51-52) ettha hiṃsā. ‘‘Bījagāmabhūtagāmasamārambhā paṭivirato hotī’’ti (dī. ni. 1.10; ma. ni. 1.293) ettha chedanabhañjanādikaṃ vikopanaṃ. Idha pana vīriyameva adhippetaṃ. Tenāha – ‘vīriyārambhoti vīriyasaṅkhāto ārambho’ti. Vīriyañhi ārambhanakavasena ārambhoti vuccati. Idamassa sabhāvapadaṃ. Kosajjato nikkhamanavasena nikkamo. Paraṃ paraṃ ṭhānaṃ akkamanavasena parakkamo. Uggantvā yamanavasena uyyāmo. Byāyamanavasena vāyāmo. Ussāhanavasena ussāho. Adhimattussāhanavasena ussoḷhī. Thirabhāvaṭṭhena thāmo. Cittacetasikānaṃ dhāraṇavasena avicchedato vā pavattanavasena kusalasantānaṃ dhāretīti dhiti.
អបរោ នយោ – និក្កមោ ចេសោ កាមានំ បនុទនាយ, បរក្កមោ ចេសោ ពន្ធនច្ឆេទាយ, ឧយ្យាមោ ចេសោ ឱឃនិត្ថរណាយ, វាយាមោ ចេសោ បារង្គមនដ្ឋេន, ឧស្សាហោ ចេសោ បុព្ពង្គមដ្ឋេន, ឧស្សោឡ្ហី ចេសោ អធិមត្តដ្ឋេន, ថាមោ ចេសោ បលិឃុគ្ឃាដនតាយ, ធិតិ ចេសោ អវដ្ឋិតិការិតាយាតិ។
Aparo nayo – nikkamo ceso kāmānaṃ panudanāya, parakkamo ceso bandhanacchedāya, uyyāmo ceso oghanittharaṇāya, vāyāmo ceso pāraṅgamanaṭṭhena, ussāho ceso pubbaṅgamaṭṭhena, ussoḷhī ceso adhimattaṭṭhena, thāmo ceso palighugghāṭanatāya, dhiti ceso avaṭṭhitikāritāyāti.
‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ច អដ្ឋិ ច អវសិស្សតូ’’តិ (ម. និ. ២.១៨៤; សំ. និ. ២.២២, ២៣៧; អ. និ. ២.៥; មហានិ. ១៩៦; ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១៥៤) ឯវំ បវត្តិកាលេ អសិថិលបរក្កមវសេន អសិថិលបរក្កមតា; ថិរបរក្កមោ, ទឡ្ហបរក្កមោតិ អត្ថោ។ យស្មា បនេតំ វីរិយំ កុសលកម្មករណដ្ឋានេ ឆន្ទំ ន និក្ខិបតិ, ធុរំ ន និក្ខិបតិ, ន ឱតារេតិ, ន វិស្សជ្ជេតិ, អនោសក្កិតមានសតំ អាវហតិ, តស្មា អនិក្ខិត្តឆន្ទតា អនិក្ខិត្តធុរតាតិ វុត្តំ។ យថា បន តជ្ជាតិកេ ឧទកសម្ភិន្នដ្ឋានេ ធុរវាហគោណំ គណ្ហថាតិ វទន្តិ , សោ ជណ្ណុនា ភូមិំ ឧប្បីឡេត្វាបិ ធុរំ វហតិ, ភូមិយំ បតិតុំ ន ទេតិ, ឯវមេវ វីរិយំ កុសលកម្មករណដ្ឋានេ ធុរំ ឧក្ខិបតិ បគ្គណ្ហាតិ, តស្មា ធុរសម្បគ្គាហោតិ វុត្តំ។ បគ្គហលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ វីរិយិន្ទ្រិយំ។ កោសជ្ជេ ន កម្បតីតិ វីរិយពលំ។ យាថាវនិយ្យានិកកុសលវាយាមតាយ សម្មាវាយាមោ។
‘‘Kāmaṃ taco ca nhāru ca aṭṭhi ca avasissatū’’ti (ma. ni. 2.184; saṃ. ni. 2.22, 237; a. ni. 2.5; mahāni. 196; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 154) evaṃ pavattikāle asithilaparakkamavasena asithilaparakkamatā; thiraparakkamo, daḷhaparakkamoti attho. Yasmā panetaṃ vīriyaṃ kusalakammakaraṇaṭṭhāne chandaṃ na nikkhipati, dhuraṃ na nikkhipati, na otāreti, na vissajjeti, anosakkitamānasataṃ āvahati, tasmā anikkhittachandatā anikkhittadhuratāti vuttaṃ. Yathā pana tajjātike udakasambhinnaṭṭhāne dhuravāhagoṇaṃ gaṇhathāti vadanti , so jaṇṇunā bhūmiṃ uppīḷetvāpi dhuraṃ vahati, bhūmiyaṃ patituṃ na deti, evameva vīriyaṃ kusalakammakaraṇaṭṭhāne dhuraṃ ukkhipati paggaṇhāti, tasmā dhurasampaggāhoti vuttaṃ. Paggahalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti vīriyindriyaṃ. Kosajje na kampatīti vīriyabalaṃ. Yāthāvaniyyānikakusalavāyāmatāya sammāvāyāmo.
១៤. សតិន្ទ្រិយនិទ្ទេសេ សរណកវសេន សតិ។ ឥទំ សតិយា សភាវបទំ។ បុនប្បុនំ សរណតោ អនុស្សរណវសេន អនុស្សតិ។ អភិមុខំ គន្ត្វា វិយ សរណតោ បដិសរណវសេន បដិស្សតិ។ ឧបសគ្គវសេន វា វឌ្ឍិតមត្តមេតំ។ សរណាការោ សរណតា។ យស្មា បន សរណតាតិ តិណ្ណំ សរណានម្បិ នាមំ, តស្មា តំ បដិសេធេតុំ បុន សតិគ្គហណំ កតំ។ សតិសង្ខាតា សរណតាតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ។ សុតបរិយត្តស្ស ធារណភាវតោ ធារណតា។ អនុបវិសនសង្ខាតេន ឱគាហនដ្ឋេន អបិលាបនភាវោ អបិលាបនតា។ យថា ហិ លាពុកដាហាទីនិ ឧទកេ ប្លវន្តិ, ន អនុបវិសន្តិ, ន តថា អារម្មណេ សតិ។ អារម្មណញ្ហេសា អនុបវិសតិ, តស្មា អបិលាបនតាតិ វុត្តា។ ចិរកតចិរភាសិតានំ អសម្មុស្សនភាវតោ អសម្មុស្សនតា។ ឧបដ្ឋានលក្ខណេ ជោតនលក្ខណេ ច ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ។ សតិសង្ខាតំ ឥន្ទ្រិយំ សតិន្ទ្រិយំ។ បមាទេ ន កម្បតីតិ សតិពលំ។ យាថាវសតិ និយ្យានិកសតិ កុសលសតីតិ សម្មាសតិ។
14. Satindriyaniddese saraṇakavasena sati. Idaṃ satiyā sabhāvapadaṃ. Punappunaṃ saraṇato anussaraṇavasena anussati. Abhimukhaṃ gantvā viya saraṇato paṭisaraṇavasena paṭissati. Upasaggavasena vā vaḍḍhitamattametaṃ. Saraṇākāro saraṇatā. Yasmā pana saraṇatāti tiṇṇaṃ saraṇānampi nāmaṃ, tasmā taṃ paṭisedhetuṃ puna satiggahaṇaṃ kataṃ. Satisaṅkhātā saraṇatāti ayañhettha attho. Sutapariyattassa dhāraṇabhāvato dhāraṇatā. Anupavisanasaṅkhātena ogāhanaṭṭhena apilāpanabhāvo apilāpanatā. Yathā hi lābukaṭāhādīni udake plavanti, na anupavisanti, na tathā ārammaṇe sati. Ārammaṇañhesā anupavisati, tasmā apilāpanatāti vuttā. Cirakatacirabhāsitānaṃ asammussanabhāvato asammussanatā. Upaṭṭhānalakkhaṇe jotanalakkhaṇe ca indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Satisaṅkhātaṃ indriyaṃ satindriyaṃ. Pamāde na kampatīti satibalaṃ. Yāthāvasati niyyānikasati kusalasatīti sammāsati.
១៦. បញ្ញិន្ទ្រិយនិទ្ទេសេ តស្ស តស្ស អត្ថស្ស បាកដករណសង្ខាតេន បញ្ញាបនដ្ឋេន បញ្ញា។ តេន តេន វា អនិច្ចាទិនា បការេន ធម្មេ ជានាតីតិបិ បញ្ញា។ ឥទមស្សា សភាវបទំ។ បជាននាការោ បជាននា។ អនិច្ចាទីនិ វិចិនាតីតិ វិចយោ។ បវិចយោតិ ឧបសគ្គេន បទំ វឌ្ឍិតំ ។ ចតុសច្ចធម្មេ វិចិនាតីតិ ធម្មវិចយោ។ អនិច្ចាទីនំ សល្លក្ខណវសេន សល្លក្ខណា។ សាយេវ បុន ឧបសគ្គនានត្តេន ឧបលក្ខណា បច្ចុបលក្ខណាតិ វុត្តា។ បណ្ឌិតស្ស ភាវោ បណ្ឌិច្ចំ។ កុសលស្ស ភាវោ កោសល្លំ។ និបុណស្ស ភាវោ នេបុញ្ញំ។ អនិច្ចាទីនំ វិភាវនវសេន វេភព្យា។ អនិច្ចាទីនំ ចិន្តនកវសេន ចិន្តា។ យស្ស វា ឧប្បជ្ជតិ តំ អនិច្ចាទីនិ ចិន្តាបេតីតិបិ ចិន្តា។ អនិច្ចាទីនិ ឧបបរិក្ខតីតិ ឧបបរិក្ខា។ ភូរីតិ បថវិយា នាមំ។ អយម្បិ សណ្ហដ្ឋេន វិត្ថដដ្ឋេន ច ភូរី វិយាតិ ភូរី។ តេន វុត្តំ – ‘‘ភូរី វុច្ចតិ បថវី ។ តាយ បថវីសមាយ វិត្ថដាយ វិបុលាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតោតិ ភូរិបញ្ញោតិ (មហានិ. ២៧)។ អបិច បញ្ញាយ ឯតំ អធិវចនំ ភូរី’’តិ។ ភូតេ អត្ថេ រមតីតិបិ ភូរី។ អសនិ វិយ សិលុច្ចយេ កិលេសេ មេធតិ ហិំសតីតិ មេធា។ ខិប្បំ គហណធារណដ្ឋេន វា មេធា។ យស្ស ឧប្បជ្ជតិ តំ អត្តហិតបដិបត្តិយំ សម្បយុត្តធម្មេ ច យាថាវលក្ខណបដិវេធេ បរិនេតីតិ បរិណាយិកា។ អនិច្ចាទិវសេន ធម្មេ វិបស្សតីតិ វិបស្សនា។ សម្មា បការេហិ អនិច្ចាទីនិ ជានាតីតិ សម្បជញ្ញំ។ ឧប្បថបដិបន្នេ សិន្ធវេ វីថិអារោបនត្ថំ បតោទោ វិយ ឧប្បថេ ធាវនកំ កូដចិត្តំ វីថិអារោបនត្ថំ វិជ្ឈតីតិ បតោទោ វិយ បតោទោ។ ទស្សនលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ។ បញ្ញាសង្ខាតំ ឥន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយំ។ អវិជ្ជាយ ន កម្បតីតិ បញ្ញាពលំ។ កិលេសច្ឆេទនដ្ឋេន បញ្ញាវ សត្ថំ បញ្ញាសត្ថំ។ អច្ចុគ្គតដ្ឋេន បញ្ញាវ បាសាទោ បញ្ញាបាសាទោ។
16. Paññindriyaniddese tassa tassa atthassa pākaṭakaraṇasaṅkhātena paññāpanaṭṭhena paññā. Tena tena vā aniccādinā pakārena dhamme jānātītipi paññā. Idamassā sabhāvapadaṃ. Pajānanākāro pajānanā. Aniccādīni vicinātīti vicayo. Pavicayoti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ . Catusaccadhamme vicinātīti dhammavicayo. Aniccādīnaṃ sallakkhaṇavasena sallakkhaṇā. Sāyeva puna upasagganānattena upalakkhaṇā paccupalakkhaṇāti vuttā. Paṇḍitassa bhāvo paṇḍiccaṃ. Kusalassa bhāvo kosallaṃ. Nipuṇassa bhāvo nepuññaṃ. Aniccādīnaṃ vibhāvanavasena vebhabyā. Aniccādīnaṃ cintanakavasena cintā. Yassa vā uppajjati taṃ aniccādīni cintāpetītipi cintā. Aniccādīni upaparikkhatīti upaparikkhā. Bhūrīti pathaviyā nāmaṃ. Ayampi saṇhaṭṭhena vitthaṭaṭṭhena ca bhūrī viyāti bhūrī. Tena vuttaṃ – ‘‘bhūrī vuccati pathavī . Tāya pathavīsamāya vitthaṭāya vipulāya paññāya samannāgatoti bhūripaññoti (mahāni. 27). Apica paññāya etaṃ adhivacanaṃ bhūrī’’ti. Bhūte atthe ramatītipi bhūrī. Asani viya siluccaye kilese medhati hiṃsatīti medhā. Khippaṃ gahaṇadhāraṇaṭṭhena vā medhā. Yassa uppajjati taṃ attahitapaṭipattiyaṃ sampayuttadhamme ca yāthāvalakkhaṇapaṭivedhe parinetīti pariṇāyikā. Aniccādivasena dhamme vipassatīti vipassanā. Sammā pakārehi aniccādīni jānātīti sampajaññaṃ. Uppathapaṭipanne sindhave vīthiāropanatthaṃ patodo viya uppathe dhāvanakaṃ kūṭacittaṃ vīthiāropanatthaṃ vijjhatīti patodo viya patodo. Dassanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Paññāsaṅkhātaṃ indriyaṃ paññindriyaṃ. Avijjāya na kampatīti paññābalaṃ. Kilesacchedanaṭṭhena paññāva satthaṃ paññāsatthaṃ. Accuggataṭṭhena paññāva pāsādo paññāpāsādo.
អាលោកនដ្ឋេន បញ្ញាវ អាលោកោ បញ្ញាអាលោកោ។ ឱភាសនដ្ឋេន បញ្ញាវ ឱភាសោ បញ្ញាឱភាសោ។ បជ្ជោតនដ្ឋេន បញ្ញាវ បជ្ជោតោ បញ្ញាបជ្ជោតោ។ បញ្ញវតោ ហិ ឯកបល្លង្កេន និសិន្នស្ស ទសសហស្សិលោកធាតុ ឯកាលោកា ឯកោភាសា ឯកបជ្ជោតា ហោតិ, តេនេតំ វុត្តំ។ ឥមេសុ បន តីសុ បទេសុ ឯកបទេនបិ ឯតស្មិំ អត្ថេ សិទ្ធេ, យានិ បនេតានិ ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, អាលោកា។ កតមេ ចត្តារោ? ចន្ទាលោកោ សូរិយាលោកោ អគ្យាលោកោ បញ្ញាលោកោ។ ឥមេ ខោ, ភិក្ខវេ, ចត្តារោ អាលោកា។ ឯតទគ្គំ, ភិក្ខវេ, ឥមេសំ ចតុន្នំ អាលោកានំ យទិទំ បញ្ញាលោកោ’’។ តថា ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, ឱភាសា…បេ.… ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, បជ្ជោតា’’តិ (អ. និ. ៤.១៤៤) សត្តានំ អជ្ឈាសយវសេន សុត្តានិ ទេសិតានិ, តទនុរូបេនេវ ឥធាបិ ទេសនា កតា។ អត្ថោ ហិ អនេកេហិ អាការេហិ វិភជ្ជមានោ សុវិភត្តោ ហោតិ។ អញ្ញថា ច អញ្ញោ ពុជ្ឈតិ, អញ្ញថា ច អញ្ញោតិ។
Ālokanaṭṭhena paññāva āloko paññāāloko. Obhāsanaṭṭhena paññāva obhāso paññāobhāso. Pajjotanaṭṭhena paññāva pajjoto paññāpajjoto. Paññavato hi ekapallaṅkena nisinnassa dasasahassilokadhātu ekālokā ekobhāsā ekapajjotā hoti, tenetaṃ vuttaṃ. Imesu pana tīsu padesu ekapadenapi etasmiṃ atthe siddhe, yāni panetāni ‘‘cattārome, bhikkhave, ālokā. Katame cattāro? Candāloko sūriyāloko agyāloko paññāloko. Ime kho, bhikkhave, cattāro ālokā. Etadaggaṃ, bhikkhave, imesaṃ catunnaṃ ālokānaṃ yadidaṃ paññāloko’’. Tathā ‘‘cattārome, bhikkhave, obhāsā…pe… cattārome, bhikkhave, pajjotā’’ti (a. ni. 4.144) sattānaṃ ajjhāsayavasena suttāni desitāni, tadanurūpeneva idhāpi desanā katā. Attho hi anekehi ākārehi vibhajjamāno suvibhatto hoti. Aññathā ca añño bujjhati, aññathā ca aññoti.
រតិករណដ្ឋេន បន រតិទាយកដ្ឋេន រតិជនកដ្ឋេន ចិត្តីកតដ្ឋេន ទុល្លភបាតុភាវដ្ឋេន អតុលដ្ឋេន អនោមសត្តបរិភោគដ្ឋេន ច បញ្ញាវ រតនំ បញ្ញារតនំ។ ន តេន សត្តា មុយ្ហន្តិ, សយំ វា អារម្មណេ ន មុយ្ហតីតិ អមោហោ។ ធម្មវិចយបទំ វុត្តត្ថមេវ។ កស្មា បនេតំ បុន វុត្តន្តិ? អមោហស្ស មោហបដិបក្ខភាវទីបនត្ថំ ។ តេនេតំ ទីបេតិ – យ្វាយំ អមោហោ សោ ន កេវលំ មោហតោ អញ្ញោ ធម្មោ, មោហស្ស បន បដិបក្ខោ, ធម្មវិចយសង្ខាតោ អមោហោ នាម ឥធ អធិប្បេតោតិ។ សម្មាទិដ្ឋីតិ យាថាវនិយ្យានិកកុសលទិដ្ឋិ។
Ratikaraṇaṭṭhena pana ratidāyakaṭṭhena ratijanakaṭṭhena cittīkataṭṭhena dullabhapātubhāvaṭṭhena atulaṭṭhena anomasattaparibhogaṭṭhena ca paññāva ratanaṃ paññāratanaṃ. Na tena sattā muyhanti, sayaṃ vā ārammaṇe na muyhatīti amoho. Dhammavicayapadaṃ vuttatthameva. Kasmā panetaṃ puna vuttanti? Amohassa mohapaṭipakkhabhāvadīpanatthaṃ . Tenetaṃ dīpeti – yvāyaṃ amoho so na kevalaṃ mohato añño dhammo, mohassa pana paṭipakkho, dhammavicayasaṅkhāto amoho nāma idha adhippetoti. Sammādiṭṭhīti yāthāvaniyyānikakusaladiṭṭhi.
១៩. ជីវិតិន្ទ្រិយនិទ្ទេសេ យោ តេសំ អរូបីនំ ធម្មានំ អាយូតិ តេសំ សម្បយុត្តកានំ អរូបធម្មានំ យោ អាយាបនដ្ឋេន អាយុ, តស្មិញ្ហិ សតិ អរូបធម្មា អយន្តិ គច្ឆន្តិ បវត្តន្តិ, តស្មា អាយូតិ វុច្ចតិ។ ឥទមស្ស សភាវបទំ។ យស្មា បនេតេ ធម្មា អាយុស្មិំយេវ សតិ តិដ្ឋន្តិ យបេន្តិ យាបេន្តិ ឥរិយន្តិ វត្តន្តិ បាលយន្តិ, តស្មា ឋិតីតិអាទីនិ វុត្តានិ។ វចនត្ថោ បនេត្ថ – ឯតាយ តិដ្ឋន្តីតិ ឋិតិ។ យបេន្តីតិ យបនា។ តថា យាបនា។ ឯវំ ពុជ្ឈន្តានំ បន វសេន បុរិមបទេ រស្សត្តំ កតំ។ ឯតាយ ឥរិយន្តីតិ ឥរិយនា។ វត្តន្តីតិ វត្តនា។ បាលយន្តីតិ បាលនា។ ជីវន្តិ ឯតេនាតិ ជីវិតំ។ អនុបាលនលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ។
19. Jīvitindriyaniddese yo tesaṃ arūpīnaṃ dhammānaṃ āyūti tesaṃ sampayuttakānaṃ arūpadhammānaṃ yo āyāpanaṭṭhena āyu, tasmiñhi sati arūpadhammā ayanti gacchanti pavattanti, tasmā āyūti vuccati. Idamassa sabhāvapadaṃ. Yasmā panete dhammā āyusmiṃyeva sati tiṭṭhanti yapenti yāpenti iriyanti vattanti pālayanti, tasmā ṭhitītiādīni vuttāni. Vacanattho panettha – etāya tiṭṭhantīti ṭhiti. Yapentīti yapanā. Tathā yāpanā. Evaṃ bujjhantānaṃ pana vasena purimapade rassattaṃ kataṃ. Etāya iriyantīti iriyanā. Vattantīti vattanā. Pālayantīti pālanā. Jīvanti etenāti jīvitaṃ. Anupālanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti jīvitindriyaṃ.
៣០. ហិរិពលនិទ្ទេសេ យំ តស្មិំ សមយេតិ យេន ធម្មេន តស្មិំ សមយេ។ លិង្គវិបល្លាសំ វា កត្វា យោ ធម្មោ តស្មិំ សមយេតិបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ហិរិយិតព្ពេនាតិ ឧបយោគត្ថេ ករណវចនំ។ ហិរិយិតព្ពយុត្តកំ កាយទុច្ចរិតាទិធម្មំ ហិរិយតិ ជិគុច្ឆតីតិ អត្ថោ។ បាបកានន្តិ លាមកានំ។ អកុសលានំ ធម្មានន្តិ អកោសល្លសម្ភូតានំ ធម្មានំ។ សមាបត្តិយាតិ ឥទម្បិ ឧបយោគត្ថេ ករណវចនំ។ តេសំ ធម្មានំ សមាបត្តិំ បដិលាភំ សមង្គីភាវំ ហិរិយតិ ជិគុច្ឆតីតិ អត្ថោ។
30. Hiribalaniddese yaṃ tasmiṃ samayeti yena dhammena tasmiṃ samaye. Liṅgavipallāsaṃ vā katvā yo dhammo tasmiṃ samayetipi attho veditabbo. Hiriyitabbenāti upayogatthe karaṇavacanaṃ. Hiriyitabbayuttakaṃ kāyaduccaritādidhammaṃ hiriyati jigucchatīti attho. Pāpakānanti lāmakānaṃ. Akusalānaṃ dhammānanti akosallasambhūtānaṃ dhammānaṃ. Samāpattiyāti idampi upayogatthe karaṇavacanaṃ. Tesaṃ dhammānaṃ samāpattiṃ paṭilābhaṃ samaṅgībhāvaṃ hiriyati jigucchatīti attho.
៣១. ឱត្តប្បពលនិទ្ទេសេ ឱត្តប្បិតព្ពេនាតិ ហេត្វត្ថេ ករណវចនំ។ ឱត្តប្បិតព្ពយុត្តកេន ឱត្តប្បស្ស ហេតុភូតេន កាយទុច្ចរិតាទិនា វុត្តប្បការាយ ច សមាបត្តិយា ឱត្តប្បស្ស ហេតុភូតាយ ឱត្តប្បតិ, ភាយតីតិ អត្ថោ។
31. Ottappabalaniddese ottappitabbenāti hetvatthe karaṇavacanaṃ. Ottappitabbayuttakena ottappassa hetubhūtena kāyaduccaritādinā vuttappakārāya ca samāpattiyā ottappassa hetubhūtāya ottappati, bhāyatīti attho.
៣២. អលោភនិទ្ទេសេ អលុព្ភនកវសេន អលោភោ។ ន លុព្ភតីតិបិ អលោភោ។ ឥទមស្ស សភាវបទំ។ អលុព្ភនាតិ អលុព្ភនាការោ។ លោភសមង្គី បុគ្គលោ លុព្ភិតោ នាម។ ន លុព្ភិតោ អលុព្ភិតោ ។ អលុព្ភិតស្ស ភាវោ អលុព្ភិតត្តំ។ សារាគបដិបក្ខតោ ន សារាគោតិ អសារាគោ។ អសារជ្ជនាតិ អសារជ្ជនាការោ។ អសារជ្ជិតស្ស ភាវោ អសារជ្ជិតត្តំ។ ន អភិជ្ឈាយតីតិ អនភិជ្ឈា។ អលោភោ កុសលមូលន្តិ អលោភសង្ខាតំ កុសលមូលំ។ អលោភោ ហិ កុសលានំ ធម្មានំ មូលំ បច្ចយដ្ឋេនាតិ កុសលមូលំ។ កុសលញ្ច តំ បច្ចយដ្ឋេន មូលញ្ចាតិបិ កុសលមូលំ។
32. Alobhaniddese alubbhanakavasena alobho. Na lubbhatītipi alobho. Idamassa sabhāvapadaṃ. Alubbhanāti alubbhanākāro. Lobhasamaṅgī puggalo lubbhito nāma. Na lubbhito alubbhito . Alubbhitassa bhāvo alubbhitattaṃ. Sārāgapaṭipakkhato na sārāgoti asārāgo. Asārajjanāti asārajjanākāro. Asārajjitassa bhāvo asārajjitattaṃ. Na abhijjhāyatīti anabhijjhā. Alobho kusalamūlanti alobhasaṅkhātaṃ kusalamūlaṃ. Alobho hi kusalānaṃ dhammānaṃ mūlaṃ paccayaṭṭhenāti kusalamūlaṃ. Kusalañca taṃ paccayaṭṭhena mūlañcātipi kusalamūlaṃ.
៣៣. អទោសនិទ្ទេសេ អទុស្សនកវសេន អទោសោ។ ន ទុស្សតីតិបិ អទោសោ។ ឥទមស្ស សភាវបទំ។ អទុស្សនាតិ អទុស្សនាការោ។ អទុស្សិតស្ស ភាវោ អទុស្សិតត្តំ។ ព្យាបាទបដិបក្ខតោ ន ព្យាបាទោតិ អព្យាបាទោ។ កោធទុក្ខបដិបក្ខតោ ន ព្យាបជ្ជោតិ អព្យាបជ្ជោ។ អទោសសង្ខាតំ កុសលមូលំ អទោសោ កុសលមូលំ។ តំ វុត្តត្ថមេវ។
33. Adosaniddese adussanakavasena adoso. Na dussatītipi adoso. Idamassa sabhāvapadaṃ. Adussanāti adussanākāro. Adussitassa bhāvo adussitattaṃ. Byāpādapaṭipakkhato na byāpādoti abyāpādo. Kodhadukkhapaṭipakkhato na byāpajjoti abyāpajjo. Adosasaṅkhātaṃ kusalamūlaṃ adoso kusalamūlaṃ. Taṃ vuttatthameva.
៤០-៤១. កាយបស្សទ្ធិនិទ្ទេសាទីសុ យស្មា កាយោតិ តយោ ខន្ធា អធិប្បេតា, តស្មា វេទនាក្ខន្ធស្សាតិអាទិ វុត្តំ។ បស្សម្ភន្តិ ឯតាយ តេ ធម្មា, វិគតទរថា ភវន្តិ, សមស្សាសប្បត្តាតិ បស្សទ្ធិ។ ទុតិយបទំ ឧបសគ្គវសេន វឌ្ឍិតំ។ បស្សម្ភនាតិ បស្សម្ភនាការោ។ ទុតិយបទំ ឧបសគ្គវសេន វឌ្ឍិតំ។ បស្សទ្ធិសមង្គិតាយ បដិប្បស្សម្ភិតស្ស ខន្ធត្តយស្ស ភាវោ បដិប្បស្សម្ភិតត្តំ។ សព្ពបទេហិបិ តិណ្ណំ ខន្ធានំ កិលេសទរថបដិប្បស្សទ្ធិ ឯវ កថិតា។ ទុតិយនយេន វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស ទរថបដិប្បស្សទ្ធិ កថិតា។
40-41. Kāyapassaddhiniddesādīsu yasmā kāyoti tayo khandhā adhippetā, tasmā vedanākkhandhassātiādi vuttaṃ. Passambhanti etāya te dhammā, vigatadarathā bhavanti, samassāsappattāti passaddhi. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. Passambhanāti passambhanākāro. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. Passaddhisamaṅgitāya paṭippassambhitassa khandhattayassa bhāvo paṭippassambhitattaṃ. Sabbapadehipi tiṇṇaṃ khandhānaṃ kilesadarathapaṭippassaddhi eva kathitā. Dutiyanayena viññāṇakkhandhassa darathapaṭippassaddhi kathitā.
៤២-៤៣. លហុតាតិ លហុតាការោ។ លហុបរិណាមតាតិ លហុបរិណាមោ ឯតេសំ ធម្មានន្តិ លហុបរិណាមា; តេសំ ភាវោ លហុបរិណាមតា; សីឃំ សីឃំ បរិវត្តនសមត្ថតាតិ វុត្តំ ហោតិ។ អទន្ធនតាតិ គរុភាវបដិក្ខេបវចនមេតំ; អភារិយតាតិ អត្ថោ។ អវិត្ថនតាតិ មានាទិកិលេសភារស្ស អភាវេន អថទ្ធតា។ ឯវំ បឋមេន តិណ្ណំ ខន្ធានំ លហុតាការោ កថិតោ។ ទុតិយេន វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស លហុតាការោ កថិតោ។
42-43. Lahutāti lahutākāro. Lahupariṇāmatāti lahupariṇāmo etesaṃ dhammānanti lahupariṇāmā; tesaṃ bhāvo lahupariṇāmatā; sīghaṃ sīghaṃ parivattanasamatthatāti vuttaṃ hoti. Adandhanatāti garubhāvapaṭikkhepavacanametaṃ; abhāriyatāti attho. Avitthanatāti mānādikilesabhārassa abhāvena athaddhatā. Evaṃ paṭhamena tiṇṇaṃ khandhānaṃ lahutākāro kathito. Dutiyena viññāṇakkhandhassa lahutākāro kathito.
៤៤-៤៥. មុទុតាតិ មុទុភាវោ។ មទ្ទវតាតិ មទ្ទវំ វុច្ចតិ សិនិទ្ធំ, មដ្ឋំ; មទ្ទវស្ស ភាវោ មទ្ទវតា។ អកក្ខឡតាតិ អកក្ខឡភាវោ។ អកថិនតាតិ អកថិនភាវោ។ ឥធាបិ បុរិមនយេន តិណ្ណំ ខន្ធានំ, បច្ឆិមនយេន វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស មុទុតាការោវ កថិតោ។
44-45. Mudutāti mudubhāvo. Maddavatāti maddavaṃ vuccati siniddhaṃ, maṭṭhaṃ; maddavassa bhāvo maddavatā. Akakkhaḷatāti akakkhaḷabhāvo. Akathinatāti akathinabhāvo. Idhāpi purimanayena tiṇṇaṃ khandhānaṃ, pacchimanayena viññāṇakkhandhassa mudutākārova kathito.
៤៦-៤៧. កម្មញ្ញតាតិ កម្មនិ សាធុតា; កុសលកិរិយាយ វិនិយោគក្ខមតាតិ អត្ថោ។ សេសបទទ្វយំ ព្យញ្ជនវសេន វឌ្ឍិតំ។ បទទ្វយេនាបិ ហិ បុរិមនយេន តិណ្ណំ ខន្ធានំ, បច្ឆិមនយេន វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស កម្មនិយាការោវ កថិតោ។
46-47. Kammaññatāti kammani sādhutā; kusalakiriyāya viniyogakkhamatāti attho. Sesapadadvayaṃ byañjanavasena vaḍḍhitaṃ. Padadvayenāpi hi purimanayena tiṇṇaṃ khandhānaṃ, pacchimanayena viññāṇakkhandhassa kammaniyākārova kathito.
៤៨-៤៩. បគុណតាតិ បគុណភាវោ, អនាតុរតា និគ្គិលានតាតិ អត្ថោ។ សេសបទទ្វយំ ព្យញ្ជនវសេន វឌ្ឍិតំ។ ឥធាបិ បុរិមនយេន តិណ្ណំ ខន្ធានំ, បច្ឆិមនយេន វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស និគ្គិលានាការោវ កថិតោ។
48-49. Paguṇatāti paguṇabhāvo, anāturatā niggilānatāti attho. Sesapadadvayaṃ byañjanavasena vaḍḍhitaṃ. Idhāpi purimanayena tiṇṇaṃ khandhānaṃ, pacchimanayena viññāṇakkhandhassa niggilānākārova kathito.
៥០-៥១. ឧជុកតាតិ ឧជុកភាវោ, ឧជុកេនាការេន បវត្តនតាតិ អត្ថោ។ ឧជុកស្ស ខន្ធត្តយស្ស វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស ច ភាវោ ឧជុកតា។ អជិម្ហតាតិ គោមុត្តវង្កភាវបដិក្ខេបោ។ អវង្កតាតិ ចន្ទលេខាវង្កភាវបដិក្ខេបោ។ អកុដិលតាតិ នង្គលកោដិវង្កភាវបដិក្ខេបោ។
50-51. Ujukatāti ujukabhāvo, ujukenākārena pavattanatāti attho. Ujukassa khandhattayassa viññāṇakkhandhassa ca bhāvo ujukatā. Ajimhatāti gomuttavaṅkabhāvapaṭikkhepo. Avaṅkatāti candalekhāvaṅkabhāvapaṭikkhepo. Akuṭilatāti naṅgalakoṭivaṅkabhāvapaṭikkhepo.
យោ ហិ បាបំ កត្វាវ ‘ន ករោមី’តិ ភាសតិ, សោ គន្ត្វា បច្ចោសក្កនតាយ ‘គោមុត្តវង្កោ’ នាម ហោតិ។ យោ បាបំ ករោន្តោវ ‘ភាយាមហំ បាបស្សា’តិ ភាសតិ, សោ យេភុយ្យេន កុដិលតាយ ‘ចន្ទលេខាវង្កោ’ នាម ហោតិ។ យោ បាបំ ករោន្តោវ ‘កោ បាបស្ស ន ភាយេយ្យា’តិ ភាសតិ, សោ នាតិកុដិលតាយ ‘នង្គលកោដិវង្កោ’ នាម ហោតិ។ យស្ស វា តីណិបិ កម្មទ្វារានិ អសុទ្ធានិ, សោ ‘គោមុត្តវង្កោ’ នាម ហោតិ។ យស្ស យានិ កានិចិ ទ្វេ, សោ ‘ចន្ទលេខាវង្កោ’ នាម។ យស្ស យំកិញ្ចិ ឯកំ, សោ ‘នង្គលកោដិវង្កោ នាម។
Yo hi pāpaṃ katvāva ‘na karomī’ti bhāsati, so gantvā paccosakkanatāya ‘gomuttavaṅko’ nāma hoti. Yo pāpaṃ karontova ‘bhāyāmahaṃ pāpassā’ti bhāsati, so yebhuyyena kuṭilatāya ‘candalekhāvaṅko’ nāma hoti. Yo pāpaṃ karontova ‘ko pāpassa na bhāyeyyā’ti bhāsati, so nātikuṭilatāya ‘naṅgalakoṭivaṅko’ nāma hoti. Yassa vā tīṇipi kammadvārāni asuddhāni, so ‘gomuttavaṅko’ nāma hoti. Yassa yāni kānici dve, so ‘candalekhāvaṅko’ nāma. Yassa yaṃkiñci ekaṃ, so ‘naṅgalakoṭivaṅko nāma.
ទីឃភាណកា បនាហុ – ឯកច្ចោ ភិក្ខុ សព្ពវយេ ឯកវីសតិយា អនេសនាសុ, ឆសុ ច អគោចរេសុ ចរតិ, អយំ ‘គោមុត្តវង្កោ’ នាម។ ឯកោ បឋមវយេ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ បរិបូរេតិ, លជ្ជី កុក្កុច្ចកោ សិក្ខាកាមោ ហោតិ, មជ្ឈិមវយបច្ឆិមវយេសុ បុរិមសទិសោ, អយំ ‘ចន្ទលេខាវង្កោ’ នាម។ ឯកោ បឋមវយេ មជ្ឈិមវយេបិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ បូរេតិ, លជ្ជី កុក្កុច្ចកោ សិក្ខាកាមោ ហោតិ, បច្ឆិមវយេ បុរិមសទិសោ។ អយំ ‘នង្គលកោដិវង្កោ’ នាម។
Dīghabhāṇakā panāhu – ekacco bhikkhu sabbavaye ekavīsatiyā anesanāsu, chasu ca agocaresu carati, ayaṃ ‘gomuttavaṅko’ nāma. Eko paṭhamavaye catupārisuddhisīlaṃ paripūreti, lajjī kukkuccako sikkhākāmo hoti, majjhimavayapacchimavayesu purimasadiso, ayaṃ ‘candalekhāvaṅko’ nāma. Eko paṭhamavaye majjhimavayepi catupārisuddhisīlaṃ pūreti, lajjī kukkuccako sikkhākāmo hoti, pacchimavaye purimasadiso. Ayaṃ ‘naṅgalakoṭivaṅko’ nāma.
តស្ស កិលេសវសេន ឯវំ វង្កស្ស បុគ្គលស្ស ភាវោ ជិម្ហតា វង្កតា កុដិលតាតិ វុច្ចតិ។ តាសំ បដិក្ខេបវសេន អជិម្ហតាទិកា វុត្តា។ ខន្ធាធិដ្ឋានាវ ទេសនា កតា។ ខន្ធានញ្ហិ ឯតា អជិម្ហតាទិកា, នោ បុគ្គលស្សាតិ។ ឯវំ សព្ពេហិបិ ឥមេហិ បទេហិ បុរិមនយេន តិណ្ណំ ខន្ធានំ, បច្ឆិមនយេន វិញ្ញាណក្ខន្ធស្សាតិ អរូបីនំ ធម្មានំ និក្កិលេសតាយ ឧជុតាការោវ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ។
Tassa kilesavasena evaṃ vaṅkassa puggalassa bhāvo jimhatā vaṅkatā kuṭilatāti vuccati. Tāsaṃ paṭikkhepavasena ajimhatādikā vuttā. Khandhādhiṭṭhānāva desanā katā. Khandhānañhi etā ajimhatādikā, no puggalassāti. Evaṃ sabbehipi imehi padehi purimanayena tiṇṇaṃ khandhānaṃ, pacchimanayena viññāṇakkhandhassāti arūpīnaṃ dhammānaṃ nikkilesatāya ujutākārova kathitoti veditabbo.
ឥទានិ យ្វាយំ យេវាបនាតិ អប្បនាវារោ វុត្តោ, តេន ធម្មុទ្ទេសវារេ ទស្សិតានំ ‘យេវាបនកានំ’យេវ សង្ខេបតោ និទ្ទេសោ កថិតោ ហោតីតិ។
Idāni yvāyaṃ yevāpanāti appanāvāro vutto, tena dhammuddesavāre dassitānaṃ ‘yevāpanakānaṃ’yeva saṅkhepato niddeso kathito hotīti.
និទ្ទេសវារកថា និដ្ឋិតា។
Niddesavārakathā niṭṭhitā.
ឯត្តាវតា បុច្ឆា សមយនិទ្ទេសោ ធម្មុទ្ទេសោ អប្បនាតិ ឧទ្ទេសវារេ ចតូហិ បរិច្ឆេទេហិ, បុច្ឆា សមយនិទ្ទេសោ ធម្មុទ្ទេសោ អប្បនាតិ និទ្ទេសវារេ ចតូហិ បរិច្ឆេទេហីតិ អដ្ឋបរិច្ឆេទបដិមណ្ឌិតោ ធម្មវវត្ថានវារោ និដ្ឋិតោវ ហោតិ។
Ettāvatā pucchā samayaniddeso dhammuddeso appanāti uddesavāre catūhi paricchedehi, pucchā samayaniddeso dhammuddeso appanāti niddesavāre catūhi paricchedehīti aṭṭhaparicchedapaṭimaṇḍito dhammavavatthānavāro niṭṭhitova hoti.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / កាមាវចរកុសលំ • Kāmāvacarakusalaṃ
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / និទ្ទេសវារកថាវណ្ណនា • Niddesavārakathāvaṇṇanā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / និទ្ទេសវារកថាវណ្ណនា • Niddesavārakathāvaṇṇanā
