Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā

    កាមាវចរកុសលបទភាជនីយំ

    Kāmāvacarakusalapadabhājanīyaṃ

    ១. ឥទានិ យថានិក្ខិត្តាយ មាតិកាយ សង្គហិតេ ធម្មេ បភេទតោ ទស្សេតុំ កតមេ ធម្មា កុសលាតិ ឥទំ បទភាជនីយំ អារទ្ធំ។ តត្ថ យទេតំ យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតីតិ បឋមំ កាមាវចរកុសលំ ទស្សិតំ, តស្ស តាវ និទ្ទេសេ ធម្មវវត្ថានវារោ សង្គហវារោ សុញ្ញតវារោតិ តយោ មហាវារា ហោន្តិ។ តេសុ ធម្មវវត្ថានវារោ ឧទ្ទេសនិទ្ទេសវសេន ទ្វិធា ឋិតោ។ តេសុ ឧទ្ទេសវារស្ស បុច្ឆា, សមយនិទ្ទេសោ, ធម្មុទ្ទេសោ, អប្បនាតិ ចត្តារោ បរិច្ឆេទា។ តេសុ ‘កតមេ ធម្មា កុសលា’តិ អយំ បុច្ឆា នាម។ ‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ…បេ.… តស្មិំ សមយេ’តិ អយំ សមយនិទ្ទេសោ នាម។ ‘ផស្សោ ហោតិ…បេ.… អវិក្ខេបោ ហោតី’តិ អយំ ធម្មុទ្ទេសោ នាម។ ‘យេ វា បន តស្មិំ សមយេ អញ្ញេបិ អត្ថិ បដិច្ចសមុប្បន្នា អរូបិនោ ធម្មា ឥមេ ធម្មា កុសលា’តិ អយំ អប្បនា នាម។

    1. Idāni yathānikkhittāya mātikāya saṅgahite dhamme pabhedato dassetuṃ katame dhammā kusalāti idaṃ padabhājanīyaṃ āraddhaṃ. Tattha yadetaṃ yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotīti paṭhamaṃ kāmāvacarakusalaṃ dassitaṃ, tassa tāva niddese dhammavavatthānavāro saṅgahavāro suññatavāroti tayo mahāvārā honti. Tesu dhammavavatthānavāro uddesaniddesavasena dvidhā ṭhito. Tesu uddesavārassa pucchā, samayaniddeso, dhammuddeso, appanāti cattāro paricchedā. Tesu ‘katame dhammā kusalā’ti ayaṃ pucchā nāma. ‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ…pe… tasmiṃ samaye’ti ayaṃ samayaniddeso nāma. ‘Phasso hoti…pe… avikkhepo hotī’ti ayaṃ dhammuddeso nāma. ‘Ye vā pana tasmiṃ samaye aññepi atthi paṭiccasamuppannā arūpino dhammā ime dhammā kusalā’ti ayaṃ appanā nāma.

    ឯវំ ចតូហិ បរិច្ឆេទេហិ ឋិតស្ស ឧទ្ទេសវារស្ស យ្វាយំ បឋមោ បុច្ឆាបរិច្ឆេទោ, តត្ថ ‘កតមេ ធម្មា កុសលា’តិ អយំ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា។ បញ្ចវិធាហិ បុច្ឆា – អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា, ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា, វិមតិច្ឆេទនាបុច្ឆា, អនុមតិបុច្ឆា, កថេតុកម្យតាបុច្ឆាតិ។ តាសំ ឥទំ នានត្តំ –

    Evaṃ catūhi paricchedehi ṭhitassa uddesavārassa yvāyaṃ paṭhamo pucchāparicchedo, tattha ‘katame dhammā kusalā’ti ayaṃ kathetukamyatāpucchā. Pañcavidhāhi pucchā – adiṭṭhajotanāpucchā, diṭṭhasaṃsandanāpucchā, vimaticchedanāpucchā, anumatipucchā, kathetukamyatāpucchāti. Tāsaṃ idaṃ nānattaṃ –

    កតមា អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា? បកតិយា លក្ខណំ អញ្ញាតំ ហោតិ, អទិដ្ឋំ អតុលិតំ អតីរិតំ អវិភូតំ អវិភាវិតំ។ តស្ស ញាណាយ ទស្សនាយ តុលនាយ តីរណាយ វិភូតត្ថាយ វិភាវនត្ថាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ។ អយំ អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា (មហានិ. ១៥០; ចូឡនិ. បុណ្ណកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ១២)។

    Katamā adiṭṭhajotanāpucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ aññātaṃ hoti, adiṭṭhaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ. Tassa ñāṇāya dassanāya tulanāya tīraṇāya vibhūtatthāya vibhāvanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ adiṭṭhajotanāpucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12).

    កតមា ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា? បកតិយា លក្ខណំ ញាតំ ហោតិ, ទិដ្ឋំ តុលិតំ តីរិតំ វិភូតំ វិភាវិតំ, សោ អញ្ញេហិ បណ្ឌិតេហិ សទ្ធិំ សំសន្ទនត្ថាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ។ អយំ ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា (មហានិ. ១៥០; ចូឡនិ. បុណ្ណកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ១២)។

    Katamā diṭṭhasaṃsandanāpucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ ñātaṃ hoti, diṭṭhaṃ tulitaṃ tīritaṃ vibhūtaṃ vibhāvitaṃ, so aññehi paṇḍitehi saddhiṃ saṃsandanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ diṭṭhasaṃsandanāpucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12).

    កតមា វិមតិច្ឆេទនាបុច្ឆា? បកតិយា សំសយបក្ខន្ទោ ហោតិ, វិមតិបក្ខន្ទោ ទ្វេឡ្ហកជាតោ – ‘ឯវំ នុ ខោ, ននុ ខោ, កិំ នុ ខោ, កថំ នុ ខោ’តិ។ សោ វិមតិច្ឆេទនត្ថាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ។ អយំ វិមតិច្ឆេទនាបុច្ឆា (មហានិ. ១៥០; ចូឡនិ. បុណ្ណកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ១២)។

    Katamā vimaticchedanāpucchā? Pakatiyā saṃsayapakkhando hoti, vimatipakkhando dveḷhakajāto – ‘evaṃ nu kho, nanu kho, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho’ti. So vimaticchedanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ vimaticchedanāpucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12).

    កតមា អនុមតិបុច្ឆា? ភគវា ភិក្ខូនំ អនុមតិយា បញ្ហំ បុច្ឆតិ – ‘តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ, រូបំ និច្ចំ វា អនិច្ចំ វា’តិ? ‘អនិច្ចំ, ភន្តេ’។ ‘យំ បនានិច្ចំ ទុក្ខំ វា តំ សុខំ វា’តិ? ‘ទុក្ខំ, ភន្តេ’ ។ ‘យំ បនានិច្ចំ ទុក្ខំ វិបរិណាមធម្មំ, កល្លំ នុ តំ សមនុបស្សិតុំ ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តា’តិ? ‘នោហេតំ, ភន្តេ’តិ (សំ. និ. ៣.៧៩; មហាវ. ២១)។ អយំ អនុមតិបុច្ឆា។

    Katamā anumatipucchā? Bhagavā bhikkhūnaṃ anumatiyā pañhaṃ pucchati – ‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’ti? ‘Aniccaṃ, bhante’. ‘Yaṃ panāniccaṃ dukkhaṃ vā taṃ sukhaṃ vā’ti? ‘Dukkhaṃ, bhante’ . ‘Yaṃ panāniccaṃ dukkhaṃ vipariṇāmadhammaṃ, kallaṃ nu taṃ samanupassituṃ etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’ti? ‘Nohetaṃ, bhante’ti (saṃ. ni. 3.79; mahāva. 21). Ayaṃ anumatipucchā.

    កតមា កថេតុកម្យតាបុច្ឆា? ភគវា ភិក្ខូនំ កថេតុកម្យតាយ បញ្ហំ បុច្ឆតិ។ ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, សតិបដ្ឋានា។ កតមេ ចត្តារោ’’តិ (ទី. និ. ២.៣៧៣)? អយំ កថេតុកម្យតាបុច្ឆាតិ។

    Katamā kathetukamyatāpucchā? Bhagavā bhikkhūnaṃ kathetukamyatāya pañhaṃ pucchati. ‘‘Cattārome, bhikkhave, satipaṭṭhānā. Katame cattāro’’ti (dī. ni. 2.373)? Ayaṃ kathetukamyatāpucchāti.

    តត្ថ ពុទ្ធានំ បុរិមា តិស្សោ បុច្ឆា នត្ថិ។ កស្មា? ពុទ្ធានញ្ហិ តីសុ អទ្ធាសុ កិញ្ចិ សង្ខតំ, អទ្ធាវិមុត្តំ វា អសង្ខតំ, អទិដ្ឋំ អនញ្ញាតំ អជោតិតំ អតុលិតំ អតីរិតំ អវិភូតំ អវិភាវិតំ នាម នត្ថិ។ តេន តេសំ អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា នត្ថិ។ យំ បន ភគវតា អត្តនោ ញាណេន បដិវិទ្ធំ, តស្ស អញ្ញេន សមណេន វា ព្រាហ្មណេន វា ទេវេន វា មារេន វា ព្រហ្មុនា វា សទ្ធិំ សំសន្ទនកិច្ចំ នត្ថិ។ តេនស្ស ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា នត្ថិ។ យស្មា បនេស អកថំកថី តិណ្ណវិចិកិច្ឆោ សព្ពធម្មេសុ វិហតសំសយោ, តេនស្ស វិមតិច្ឆេទនាបុច្ឆា នត្ថិ។ ឥតរា ទ្វេ បន បុច្ឆា ភគវតោ អត្ថិ។ តាសុ អយំ កថេតុកម្យតាបុច្ឆាតិ វេទិតព្ពា។

    Tattha buddhānaṃ purimā tisso pucchā natthi. Kasmā? Buddhānañhi tīsu addhāsu kiñci saṅkhataṃ, addhāvimuttaṃ vā asaṅkhataṃ, adiṭṭhaṃ anaññātaṃ ajotitaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ nāma natthi. Tena tesaṃ adiṭṭhajotanāpucchā natthi. Yaṃ pana bhagavatā attano ñāṇena paṭividdhaṃ, tassa aññena samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā saddhiṃ saṃsandanakiccaṃ natthi. Tenassa diṭṭhasaṃsandanāpucchā natthi. Yasmā panesa akathaṃkathī tiṇṇavicikiccho sabbadhammesu vihatasaṃsayo, tenassa vimaticchedanāpucchā natthi. Itarā dve pana pucchā bhagavato atthi. Tāsu ayaṃ kathetukamyatāpucchāti veditabbā.

    តត្ថ ‘កតមេ’តិបទេន និទ្ទិសិតព្ពធម្មេ បុច្ឆតិ។ ‘ធម្មា កុសលា’តិ ហិ វចនមត្តេន ‘កិំ កតា កិំ វា ករោន្តី’តិ ន សក្កា ញាតុំ។ ‘កតមេ’តិ វុត្តេ បន តេសំ បុដ្ឋភាវោ បញ្ញាយតិ។ តេន វុត្តំ ‘កតមេតិបទេន និទ្ទិសិតព្ពធម្មេ បុច្ឆតី’តិ។ ‘ធម្មា កុសលា’តិបទទ្វយេន បុច្ឆាយ បុដ្ឋធម្មេ ទស្សេតិ។ តេសំ អត្ថោ ហេដ្ឋា បកាសិតោវ។

    Tattha ‘katame’tipadena niddisitabbadhamme pucchati. ‘Dhammā kusalā’ti hi vacanamattena ‘kiṃ katā kiṃ vā karontī’ti na sakkā ñātuṃ. ‘Katame’ti vutte pana tesaṃ puṭṭhabhāvo paññāyati. Tena vuttaṃ ‘katametipadena niddisitabbadhamme pucchatī’ti. ‘Dhammā kusalā’tipadadvayena pucchāya puṭṭhadhamme dasseti. Tesaṃ attho heṭṭhā pakāsitova.

    កស្មា បនេត្ថ មាតិកាយំ វិយ ‘កុសលា ធម្មា’តិ អវត្វា ‘ធម្មា កុសលា’តិ បទានុក្កមោ កតោតិ? បភេទតោ ធម្មានំ ទេសនំ ទីបេត្វា បភេទវន្តទស្សនត្ថំ។ ឥមស្មិញ្ហិ អភិធម្មេ ធម្មាវ ទេសេតព្ពា។ តេ ច កុសលាទីហិ បភេទេហិ អនេកប្បភេទា។ តស្មា ធម្មាយេវ ឥធ ទេសេតព្ពា ។ នាយំ វោហារទេសនា។ តេ ច អនេកប្បភេទតោ ទេសេតព្ពា, ន ធម្មមត្តតោ។ បភេទតោ ហិ ទេសនា ឃនវិនិព្ភោគបដិសម្ភិទាញាណាវហា ហោតីតិ ‘កុសលា ធម្មា’តិ ឯវំ បភេទតោ ធម្មានំ ទេសនំ ទីបេត្វា, ឥទានិ យេ តេន បភេទេន ទេសេតព្ពា ធម្មា តេ ទស្សេតុំ, អយំ ‘កតមេ ធម្មា កុសលា’តិ បទានុក្កមោ កតោតិ វេទិតព្ពោ។ បភេទវន្តេសុ ហិ ទស្សិតេសុ បភេទោ ទស្សិយមានោ យុជ្ជតិ សុវិញ្ញេយ្យោ ច ហោតីតិ។

    Kasmā panettha mātikāyaṃ viya ‘kusalā dhammā’ti avatvā ‘dhammā kusalā’ti padānukkamo katoti? Pabhedato dhammānaṃ desanaṃ dīpetvā pabhedavantadassanatthaṃ. Imasmiñhi abhidhamme dhammāva desetabbā. Te ca kusalādīhi pabhedehi anekappabhedā. Tasmā dhammāyeva idha desetabbā . Nāyaṃ vohāradesanā. Te ca anekappabhedato desetabbā, na dhammamattato. Pabhedato hi desanā ghanavinibbhogapaṭisambhidāñāṇāvahā hotīti ‘kusalā dhammā’ti evaṃ pabhedato dhammānaṃ desanaṃ dīpetvā, idāni ye tena pabhedena desetabbā dhammā te dassetuṃ, ayaṃ ‘katame dhammā kusalā’ti padānukkamo katoti veditabbo. Pabhedavantesu hi dassitesu pabhedo dassiyamāno yujjati suviññeyyo ca hotīti.

    ឥទានិ យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តន្តិ។ ឯត្ថ –

    Idāni yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittanti. Ettha –

    សមយេ និទ្ទិសិ ចិត្តំ, ចិត្តេន សមយំ មុនិ;

    Samaye niddisi cittaṃ, cittena samayaṃ muni;

    និយមេត្វាន ទីបេតុំ, ធម្មេ តត្ថ បភេទតោ។

    Niyametvāna dīpetuṃ, dhamme tattha pabhedato.

    ‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្ត’ន្តិ ហិ និទ្ទិសន្តោ ភគវា សមយេ ចិត្តំ និទ្ទិសិ។ កិំការណា? តេន សមយនិយមិតេន ចិត្តេន បរិយោសានេ ‘តស្មិំ សមយេ’តិ ឯវំ សមយំ និយមេត្វាន, អថ វិជ្ជមានេបិ សមយនានត្តេ យស្មិំ សមយេ ចិត្តំ តស្មិំយេវ សមយេ ផស្សោ ហោតិ, វេទនា ហោតីតិ ឯវំ តស្មិំ ចិត្តនិយមិតេ សមយេ ឯតេ សន្តតិសមូហកិច្ចារម្មណឃនវសេន ទុរនុពោធប្បភេទេ ផស្សវេទនាទយោ ធម្មេ ពោធេតុន្តិ អត្ថោ។

    ‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ citta’nti hi niddisanto bhagavā samaye cittaṃ niddisi. Kiṃkāraṇā? Tena samayaniyamitena cittena pariyosāne ‘tasmiṃ samaye’ti evaṃ samayaṃ niyametvāna, atha vijjamānepi samayanānatte yasmiṃ samaye cittaṃ tasmiṃyeva samaye phasso hoti, vedanā hotīti evaṃ tasmiṃ cittaniyamite samaye ete santatisamūhakiccārammaṇaghanavasena duranubodhappabhede phassavedanādayo dhamme bodhetunti attho.

    ឥទានិ ‘យស្មិំ សមយេ’តិអាទីសុ អយមនុបុព្ពបទវណ្ណនា។ យស្មិន្តិ អនិយមតោ ភុម្មនិទ្ទេសោ។ សមយេតិ អនិយមនិទ្ទិដ្ឋបរិទីបនំ។ ឯត្តាវតា អនិយមតោ សមយោ និទ្ទិដ្ឋោ ហោតិ។ តត្ថ សមយសទ្ទោ –

    Idāni ‘yasmiṃ samaye’tiādīsu ayamanupubbapadavaṇṇanā. Yasminti aniyamato bhummaniddeso. Samayeti aniyamaniddiṭṭhaparidīpanaṃ. Ettāvatā aniyamato samayo niddiṭṭho hoti. Tattha samayasaddo –

    សមវាយេ ខណេ កាលេ, សមូហេ ហេតុ ទិដ្ឋិសុ;

    Samavāye khaṇe kāle, samūhe hetu diṭṭhisu;

    បដិលាភេ បហានេ ច, បដិវេធេ ច ទិស្សតិ។

    Paṭilābhe pahāne ca, paṭivedhe ca dissati.

    តថា ហិស្ស ‘‘អប្បេវ នាម ស្វេបិ ឧបសង្កមេយ្យាម កាលញ្ច សមយញ្ច ឧបាទាយា’’តិ (ទី. និ. ១.៤៤៧) ឯវមាទីសុ សមវាយោ អត្ថោ។ ‘‘ឯកោវ ខោ, ភិក្ខវេ, ខណោ ច សមយោ ច ព្រហ្មចរិយវាសាយា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.២៩) ខណោ។ ‘‘ឧណ្ហសមយោ បរិឡាហសមយោ’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៣៥៨) កាលោ។ ‘‘មហាសមយោ បវនស្មិ’’ន្តិអាទីសុ សមូហោ។ ‘‘សមយោបិ ខោ តេ, ភទ្ទាលិ, អប្បដិវិទ្ធោ អហោសិ – ភគវា ខោ សាវត្ថិយំ វិហរតិ, ភគវាបិ មំ ជានិស្សតិ ‘ភទ្ទាលិ នាម ភិក្ខុ សត្ថុសាសនេ សិក្ខាយ អបរិបូរការី’តិ។ អយម្បិ ខោ តេ, ភទ្ទាលិ, សមយោ អប្បដិវិទ្ធោ អហោសី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៣៥) ហេតុ។ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ឧគ្គាហមានោ បរិព្ពាជកោ សមណមុណ្ឌិកាបុត្តោ សមយប្បវាទកេ តិន្ទុកាចីរេ ឯកសាលកេ មល្លិកាយ អារាមេ បដិវសតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.២៦០) ទិដ្ឋិ។

    Tathā hissa ‘‘appeva nāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca upādāyā’’ti (dī. ni. 1.447) evamādīsu samavāyo attho. ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) khaṇo. ‘‘Uṇhasamayo pariḷāhasamayo’’tiādīsu (pāci. 358) kālo. ‘‘Mahāsamayo pavanasmi’’ntiādīsu samūho. ‘‘Samayopi kho te, bhaddāli, appaṭividdho ahosi – bhagavā kho sāvatthiyaṃ viharati, bhagavāpi maṃ jānissati ‘bhaddāli nāma bhikkhu satthusāsane sikkhāya aparipūrakārī’ti. Ayampi kho te, bhaddāli, samayo appaṭividdho ahosī’’tiādīsu (ma. ni. 2.135) hetu. ‘‘Tena kho pana samayena uggāhamāno paribbājako samaṇamuṇḍikāputto samayappavādake tindukācīre ekasālake mallikāya ārāme paṭivasatī’’tiādīsu (ma. ni. 2.260) diṭṭhi.

    ‘‘ទិដ្ឋេ ធម្មេ ច យោ អត្ថោ, យោ ចត្ថោ សម្បរាយិកោ;

    ‘‘Diṭṭhe dhamme ca yo attho, yo cattho samparāyiko;

    អត្ថាភិសមយា ធីរោ, បណ្ឌិតោតិ បវុច្ចតី’’តិ។ (សំ. និ. ១.១២៩) –

    Atthābhisamayā dhīro, paṇḍitoti pavuccatī’’ti. (saṃ. ni. 1.129) –

    អាទីសុ បដិលាភោ។ ‘‘សម្មា មានាភិសមយា អន្តមកាសិ ទុក្ខស្សា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៨) បហានំ។ ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ សង្ខតដ្ឋោ សន្តាបដ្ឋោ វិបរិណាមដ្ឋោ អភិសមយដ្ឋោ’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ២.៨) បដិវេធោ។ ឯវមនេកេសុ សមយេសុ –

    Ādīsu paṭilābho. ‘‘Sammā mānābhisamayā antamakāsi dukkhassā’’tiādīsu (ma. ni. 1.28) pahānaṃ. ‘‘Dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho abhisamayaṭṭho’’tiādīsu (paṭi. ma. 2.8) paṭivedho. Evamanekesu samayesu –

    សមវាយោ ខណោ កាលោ, សមូហោ ហេតុយេវ ច;

    Samavāyo khaṇo kālo, samūho hetuyeva ca;

    ឯតេ បញ្ចបិ វិញ្ញេយ្យា, សមយា ឥធ វិញ្ញុនា។

    Ete pañcapi viññeyyā, samayā idha viññunā.

    ‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសល’ន្តិ ឥមស្មិញ្ហិ កុសលាធិការេ តេសុ នវសុ សមយេសុ ឯតេ សមវាយាទយោ បញ្ច សមយា បណ្ឌិតេន វេទិតព្ពា។

    ‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusala’nti imasmiñhi kusalādhikāre tesu navasu samayesu ete samavāyādayo pañca samayā paṇḍitena veditabbā.

    តេសុ បច្ចយសាមគ្គី, សមវាយោ ខណោ បន;

    Tesu paccayasāmaggī, samavāyo khaṇo pana;

    ឯកោវ នវមោ ញេយ្យោ, ចក្កានិ ចតុរោបិ វា។

    Ekova navamo ñeyyo, cakkāni caturopi vā.

    យា ហិ ឯសា សាធារណផលនិប្ផាទកត្តេន សណ្ឋិតា បច្ចយានំ សាមគ្គី, សា ឥធ សមវាយោតិ ញាតព្ពា។ ‘‘ឯកោវ ខោ, ភិក្ខវេ, ខណោ ច សមយោ ច ព្រហ្មចរិយវាសាយា’’តិ (អ. និ. ៨.២៩) ឯវំ វុត្តោ បន នវមោវ ខណោ ឯកោ ខណោតិ វេទិតព្ពោ។ យានិ វា បនេតានិ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, ចក្កានិ យេហិ សមន្នាគតានំ ទេវមនុស្សានំ ចតុចក្កំ វត្តតី’’តិ – ឯត្ថ ‘បតិរូបទេសវាសោ, សប្បុរិសូបនិស្សយោ, អត្តសម្មាបណិធិ, បុព្ពេ ច កតបុញ្ញតា’តិ (អ. និ. ៤.៣១) ចត្តារិ ចក្កានិ វុត្តានិ, ឯតានិ វា ឯកជ្ឈំ កត្វា ឱកាសដ្ឋេន ខណោតិ វេទិតព្ពានិ។ តានិ ហិ កុសលុប្បត្តិយា ឱកាសភូតានិ។

    Yā hi esā sādhāraṇaphalanipphādakattena saṇṭhitā paccayānaṃ sāmaggī, sā idha samavāyoti ñātabbā. ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’ti (a. ni. 8.29) evaṃ vutto pana navamova khaṇo eko khaṇoti veditabbo. Yāni vā panetāni ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’ti – ettha ‘patirūpadesavāso, sappurisūpanissayo, attasammāpaṇidhi, pubbe ca katapuññatā’ti (a. ni. 4.31) cattāri cakkāni vuttāni, etāni vā ekajjhaṃ katvā okāsaṭṭhena khaṇoti veditabbāni. Tāni hi kusaluppattiyā okāsabhūtāni.

    ឯវំ សមវាយញ្ច ខណញ្ច ញត្វា ឥតរេសុ –

    Evaṃ samavāyañca khaṇañca ñatvā itaresu –

    តំ តំ ឧបាទាយ បញ្ញត្តោ, កាលោ វោហារមត្តកោ;

    Taṃ taṃ upādāya paññatto, kālo vohāramattako;

    បុញ្ជោ ផស្សាទិធម្មានំ, សមូហោតិ វិភាវិតោ។

    Puñjo phassādidhammānaṃ, samūhoti vibhāvito.

    ‘ចិត្តកាលោ រូបកាលោ’តិអាទិនា ហិ នយេន ធម្មេ វា, ‘អតីតោ អនាគតោ’តិអាទិនា នយេន ធម្មវុត្តិំ វា, ‘ពីជកាលោ អង្កុរកាលោ’តិ អាទិនា នយេន ធម្មបដិបាដិំ វា, ‘ឧប្បាទកាលោ ជរាកាលោ’តិអាទិនា នយេន ធម្មលក្ខណំ វា, ‘វេទិយនកាលោ សញ្ជាននកាលោ’តិអាទិនា នយេន ធម្មកិច្ចំ វា, ‘ន្ហានកាលោ បានកាលោ’តិអាទិនា នយេន សត្តកិច្ចំ វា, ‘គមនកាលោ ឋានកាលោ’តិអាទិនា នយេន ឥរិយាបថំ វា, ‘បុព្ពណ្ហោ សាយន្ហោ ទិវា រត្តី’តិអាទិនា នយេន ចន្ទិមសូរិយាទិបរិវត្តនំ វា, ‘អឌ្ឍមាសោ មាសោ’តិអាទិនា នយេន អហោរត្តាទិសង្ខាតំ កាលសញ្ចយំ វាតិ – ឯវំ តំ តំ ឧបាទាយ បញ្ញត្តោ កាលោ នាម។ សោ បនេស សភាវតោ អវិជ្ជមានត្តា បញ្ញត្តិមត្តកោ ឯវាតិ វេទិតព្ពោ។ យោ បនេស ផស្សវេទនាទីនំ ធម្មានំ បុញ្ជោ, សោ ឥធ សមូហោតិ វិភាវិតោ។ ឯវំ កាលសមូហេបិ ញត្វា ឥតរោ បន –

    ‘Cittakālo rūpakālo’tiādinā hi nayena dhamme vā, ‘atīto anāgato’tiādinā nayena dhammavuttiṃ vā, ‘bījakālo aṅkurakālo’ti ādinā nayena dhammapaṭipāṭiṃ vā, ‘uppādakālo jarākālo’tiādinā nayena dhammalakkhaṇaṃ vā, ‘vediyanakālo sañjānanakālo’tiādinā nayena dhammakiccaṃ vā, ‘nhānakālo pānakālo’tiādinā nayena sattakiccaṃ vā, ‘gamanakālo ṭhānakālo’tiādinā nayena iriyāpathaṃ vā, ‘pubbaṇho sāyanho divā rattī’tiādinā nayena candimasūriyādiparivattanaṃ vā, ‘aḍḍhamāso māso’tiādinā nayena ahorattādisaṅkhātaṃ kālasañcayaṃ vāti – evaṃ taṃ taṃ upādāya paññatto kālo nāma. So panesa sabhāvato avijjamānattā paññattimattako evāti veditabbo. Yo panesa phassavedanādīnaṃ dhammānaṃ puñjo, so idha samūhoti vibhāvito. Evaṃ kālasamūhepi ñatvā itaro pana –

    ហេតូតិ បច្ចយោវេត្ថ, តស្ស ទ្វារវសេន វា;

    Hetūti paccayovettha, tassa dvāravasena vā;

    អនេកភាវោ វិញ្ញេយ្យោ, បច្ចយានំ វសេន វា។

    Anekabhāvo viññeyyo, paccayānaṃ vasena vā.

    ឯត្ថ ហិ បច្ចយោវ ហេតុ នាម, តស្ស ទ្វារានំ វា បច្ចយានំ វា វសេន អនេកភាវោ វេទិតព្ពោ។ កថំ? ចក្ខុទ្វារាទីសុ ហិ ឧប្បជ្ជមានានំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ ចក្ខុរូបអាលោកមនសិការាទយោ បច្ចយា, មហាបករណេ ច ‘‘ហេតុបច្ចយោ អារម្មណបច្ចយោ’’តិអាទិនា នយេន ចតុវីសតិ បច្ចយា វុត្តា។ តេសុ ឋបេត្វា វិបាកបច្ចយញ្ច បច្ឆាជាតបច្ចយញ្ច, សេសា កុសលធម្មានំ បច្ចយា ហោន្តិយេវ។ តេ សព្ពេបិ ឥធ ហេតូតិ អធិប្បេតា។ ឯវមស្ស ឥមិនា ទ្វារវសេន វា បច្ចយវសេន វា អនេកភាវោ វេទិតព្ពោ ។ ឯវមេតេ សមវាយាទយោ បញ្ច អត្ថា ឥធ សមយសទ្ទេន បរិគ្គហិតាតិ វេទិតព្ពា។

    Ettha hi paccayova hetu nāma, tassa dvārānaṃ vā paccayānaṃ vā vasena anekabhāvo veditabbo. Kathaṃ? Cakkhudvārādīsu hi uppajjamānānaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ cakkhurūpaālokamanasikārādayo paccayā, mahāpakaraṇe ca ‘‘hetupaccayo ārammaṇapaccayo’’tiādinā nayena catuvīsati paccayā vuttā. Tesu ṭhapetvā vipākapaccayañca pacchājātapaccayañca, sesā kusaladhammānaṃ paccayā hontiyeva. Te sabbepi idha hetūti adhippetā. Evamassa iminā dvāravasena vā paccayavasena vā anekabhāvo veditabbo . Evamete samavāyādayo pañca atthā idha samayasaddena pariggahitāti veditabbā.

    ‘កស្មា បន ឯតេសុ យំកិញ្ចិ ឯកំ អបរិគ្គហេត្វា សព្ពេសំ បរិគ្គហោ កតោ’តិ? ‘តេន តេន តស្ស តស្ស អត្ថវិសេសស្ស ទីបនតោ។ ឯតេសុ ហិ សមវាយសង្ខាតោ សមយោ អនេកហេតុតោ វុត្តិំ ទីបេតិ។ តេន ឯកការណវាទោ បដិសេធិតោ ហោតិ។ សមវាយោ ច នាម សាធារណផលនិប្ផាទនេ អញ្ញមញ្ញាបេក្ខោ ហោតិ។ តស្មា ‘ឯកោ កត្តា នាម នត្ថី’តិ ឥមម្បិ អត្ថំ ទីបេតិ។ សភាវេន ហិ ការណេ សតិ ការណន្តរាបេក្ខា អយុត្តាតិ។ ឯវំ ឯកស្ស កស្សចិ ការណស្ស អភាវទីបនេន ‘‘សយំកតំ សុខទុក្ខ’’ន្តិអាទិ បដិសេធិតំ ហោតិ។

    ‘Kasmā pana etesu yaṃkiñci ekaṃ apariggahetvā sabbesaṃ pariggaho kato’ti? ‘Tena tena tassa tassa atthavisesassa dīpanato. Etesu hi samavāyasaṅkhāto samayo anekahetuto vuttiṃ dīpeti. Tena ekakāraṇavādo paṭisedhito hoti. Samavāyo ca nāma sādhāraṇaphalanipphādane aññamaññāpekkho hoti. Tasmā ‘eko kattā nāma natthī’ti imampi atthaṃ dīpeti. Sabhāvena hi kāraṇe sati kāraṇantarāpekkhā ayuttāti. Evaṃ ekassa kassaci kāraṇassa abhāvadīpanena ‘‘sayaṃkataṃ sukhadukkha’’ntiādi paṭisedhitaṃ hoti.

    តត្ថ សិយា – ‘យំ វុត្តំ អនេកហេតុតោ វុត្តិំ ទីបេតី’តិ, តំ ន យុត្តំ។ ‘កិំការណា’ ?‘អសាមគ្គិយំ អហេតូនំ សាមគ្គិយម្បិ អហេតុភាវាបត្តិតោ’។ ‘ន ហិ ឯកស្មិំ អន្ធេ ទដ្ឋុំ អសក្កោន្តេ អន្ធសតំ បស្សតី’តិ។ ‘នោ ន យុត្តំ; សាធារណផលនិប្ផាទកត្តេន ហិ ឋិតភាវោ សាមគ្គី; ន អនេកេសំ សមោធានមត្តំ។ ន ច អន្ធានំ ទស្សនំ នាម សាធារណផលំ’។ ‘កស្មា’?‘អន្ធសតេ សតិបិ តស្ស អភាវតោ។ ចក្ខាទីនំ បន តំ សាធារណផលំ, តេសំ ភាវេ ភាវតោ។ អសាមគ្គិយំ អហេតូនម្បិ ច សាមគ្គិយំ ហេតុភាវោ សិទ្ធោ។ ស្វាយំ អសាមគ្គិយំ ផលាភាវេន, សាមគ្គិយញ្ចស្ស ភាវេន, វេទិតព្ពោ។ ចក្ខាទីនញ្ហិ វេកល្លេ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ អភាវោ, អវេកល្លេ ច ភាវោ, បច្ចក្ខសិទ្ធោ លោកស្សា’តិ។ អយំ តាវ សមវាយសង្ខាតេន សមយេន អត្ថោ ទីបិតោ។

    Tattha siyā – ‘yaṃ vuttaṃ anekahetuto vuttiṃ dīpetī’ti, taṃ na yuttaṃ. ‘Kiṃkāraṇā’ ?‘Asāmaggiyaṃ ahetūnaṃ sāmaggiyampi ahetubhāvāpattito’. ‘Na hi ekasmiṃ andhe daṭṭhuṃ asakkonte andhasataṃ passatī’ti. ‘No na yuttaṃ; sādhāraṇaphalanipphādakattena hi ṭhitabhāvo sāmaggī; na anekesaṃ samodhānamattaṃ. Na ca andhānaṃ dassanaṃ nāma sādhāraṇaphalaṃ’. ‘Kasmā’?‘Andhasate satipi tassa abhāvato. Cakkhādīnaṃ pana taṃ sādhāraṇaphalaṃ, tesaṃ bhāve bhāvato. Asāmaggiyaṃ ahetūnampi ca sāmaggiyaṃ hetubhāvo siddho. Svāyaṃ asāmaggiyaṃ phalābhāvena, sāmaggiyañcassa bhāvena, veditabbo. Cakkhādīnañhi vekalle cakkhuviññāṇādīnaṃ abhāvo, avekalle ca bhāvo, paccakkhasiddho lokassā’ti. Ayaṃ tāva samavāyasaṅkhātena samayena attho dīpito.

    យោ បនេស អដ្ឋហិ អក្ខណេហិ បរិវជ្ជិតោ នវមោ ខណោ, បតិរូបទេសវាសាទិកោ ច ចតុចក្កសង្ខាតោ ឱកាសដ្ឋេន ខណោ វុត្តោ, សោ មនុស្សត្តពុទ្ធុប្បាទសទ្ធម្មដ្ឋិតិអាទិកំ ខណសាមគ្គិំ វិនា នត្ថិ។ មនុស្សត្តាទីនញ្ច កាណកច្ឆបោបមាទីហិ (ម. និ. ៣.២៥២) ទុល្លភភាវោ។ ឥតិ ខណស្ស ទុល្លភត្តា សុដ្ឋុតរំ ខណាយត្តំ លោកុត្តរធម្មានំ ឧបការភូតំ កុសលំ ទុល្លភមេវ ។ ឯវមេតេសុ ខណសង្ខាតោ សមយោ កុសលុប្បត្តិយា ទុល្លភភាវំ ទីបេតិ។ ឯវំ ទីបេន្តេន អនេន អធិគតខណានំ ខណាយត្តស្សេវ តស្ស កុសលស្ស អននុដ្ឋានេន មោឃខណំ កុរុមានានំ បមាទវិហារោ បដិសេធិតោ ហោតិ។ អយំ ខណសង្ខាតេន សមយេន អត្ថោ ទីបិតោ។

    Yo panesa aṭṭhahi akkhaṇehi parivajjito navamo khaṇo, patirūpadesavāsādiko ca catucakkasaṅkhāto okāsaṭṭhena khaṇo vutto, so manussattabuddhuppādasaddhammaṭṭhitiādikaṃ khaṇasāmaggiṃ vinā natthi. Manussattādīnañca kāṇakacchapopamādīhi (ma. ni. 3.252) dullabhabhāvo. Iti khaṇassa dullabhattā suṭṭhutaraṃ khaṇāyattaṃ lokuttaradhammānaṃ upakārabhūtaṃ kusalaṃ dullabhameva . Evametesu khaṇasaṅkhāto samayo kusaluppattiyā dullabhabhāvaṃ dīpeti. Evaṃ dīpentena anena adhigatakhaṇānaṃ khaṇāyattasseva tassa kusalassa ananuṭṭhānena moghakhaṇaṃ kurumānānaṃ pamādavihāro paṭisedhito hoti. Ayaṃ khaṇasaṅkhātena samayena attho dīpito.

    យោ បនេតស្ស កុសលចិត្តស្ស បវត្តិកាលោ នាម ហោតិ, សោ អតិបរិត្តោ។ សា ចស្ស អតិបរិត្តតា ‘‘យថា ច, ភិក្ខវេ, តស្ស បុរិសស្ស ជវោ, យថា ច ចន្ទិមសូរិយានំ ជវោ, យថា ច យា ទេវតា ចន្ទិមសូរិយានំ បុរតោ ធាវន្តិ តាសំ ទេវតានំ ជវោ, តតោ សីឃតរំ អាយុសង្ខារា ខីយន្តី’’តិ (សំ. និ. ២.២២៨) – ឥមស្ស សុត្តស្ស អដ្ឋកថាវសេន វេទិតព្ពា។ តត្រ ហិ សោ រូបជីវិតិន្ទ្រិយស្ស តាវ បរិត្តកោ កាលោ វុត្តោ។ យាវ បដុប្បន្នំ រូបំ តិដ្ឋតិ តាវ សោឡស ចិត្តានិ ឧប្បជ្ជិត្វា ភិជ្ជន្តិ។ ឥតិ តេសំ កាលបរិត្តតាយ ឧបមាបិ នត្ថិ។ តេនេវាហ – ‘‘យាវញ្ចិទំ, ភិក្ខវេ, ឧបមាបិ ន សុករា យាវ លហុបរិវត្តំ ចិត្ត’’ន្តិ (អ. និ. ១.៤៨)។ ឯវមេតេសុ កាលសង្ខាតោ សមយោ កុសលចិត្តប្បវត្តិកាលស្ស អតិបរិត្តតំ ទីបេតិ។ ឯវំ ទីបេន្តេន ចានេន អតិបរិត្តកាលតាយ, វិជ្ជុលតោភាសេន មុត្តាវុណនំ វិយ, ទុប្បដិវិជ្ឈមិទំ ចិត្តំ, តស្មា ឯតស្ស បដិវេធេ មហាឧស្សាហោ ច អាទរោ ច កត្តព្ពោតិ ឱវាទោ ទិន្នោ ហោតិ។ អយំ កាលសង្ខាតេន សមយេន អត្ថោ ទីបិតោ។

    Yo panetassa kusalacittassa pavattikālo nāma hoti, so atiparitto. Sā cassa atiparittatā ‘‘yathā ca, bhikkhave, tassa purisassa javo, yathā ca candimasūriyānaṃ javo, yathā ca yā devatā candimasūriyānaṃ purato dhāvanti tāsaṃ devatānaṃ javo, tato sīghataraṃ āyusaṅkhārā khīyantī’’ti (saṃ. ni. 2.228) – imassa suttassa aṭṭhakathāvasena veditabbā. Tatra hi so rūpajīvitindriyassa tāva parittako kālo vutto. Yāva paṭuppannaṃ rūpaṃ tiṭṭhati tāva soḷasa cittāni uppajjitvā bhijjanti. Iti tesaṃ kālaparittatāya upamāpi natthi. Tenevāha – ‘‘yāvañcidaṃ, bhikkhave, upamāpi na sukarā yāva lahuparivattaṃ citta’’nti (a. ni. 1.48). Evametesu kālasaṅkhāto samayo kusalacittappavattikālassa atiparittataṃ dīpeti. Evaṃ dīpentena cānena atiparittakālatāya, vijjulatobhāsena muttāvuṇanaṃ viya, duppaṭivijjhamidaṃ cittaṃ, tasmā etassa paṭivedhe mahāussāho ca ādaro ca kattabboti ovādo dinno hoti. Ayaṃ kālasaṅkhātena samayena attho dīpito.

    សមូហសង្ខាតោ បន សមយោ អនេកេសំ សហុប្បត្តិំ ទីបេតិ។ ផស្សាទីនញ្ហិ ធម្មានំ បុញ្ជោ សមូហោតិ វុត្តោ។ តស្មិញ្ច ឧប្បជ្ជមានំ ចិត្តំ សហ តេហិ ធម្មេហិ ឧប្បជ្ជតីតិ អនេកេសំ សហុប្បត្តិ ទីបិតា។ ឯវំ ទីបេន្តេន ចានេន ឯកស្សេវ ធម្មស្ស ឧប្បត្តិ បដិសេធិតា ហោតិ។ អយំ សមូហសង្ខាតេន សមយេន អត្ថោ ទីបិតោ។

    Samūhasaṅkhāto pana samayo anekesaṃ sahuppattiṃ dīpeti. Phassādīnañhi dhammānaṃ puñjo samūhoti vutto. Tasmiñca uppajjamānaṃ cittaṃ saha tehi dhammehi uppajjatīti anekesaṃ sahuppatti dīpitā. Evaṃ dīpentena cānena ekasseva dhammassa uppatti paṭisedhitā hoti. Ayaṃ samūhasaṅkhātena samayena attho dīpito.

    ហេតុសង្ខាតោ បន សមយោ បរាយត្តវុត្តិតំ ទីបេតិ។ ‘យស្មិំ សមយេ’តិ ហិ បទស្ស យស្មា ‘យស្មិំ ហេតុម្ហិ សតិ’ ឧប្បន្នំ ហោតីតិ អយមត្ថោ, តស្មា ‘ហេតុម្ហិ សតិ’ បវត្តិតោ បរាយត្តវុត្តិតា ទីបិតា។ ឯវំ ទីបេន្តេន ចានេន ធម្មានំ សវសវត្តិតាភិមានោ បដិសេធិតោ ហោតិ។ អយំ ហេតុសង្ខាតេន សមយេន អត្ថោ ទីបិតោ។

    Hetusaṅkhāto pana samayo parāyattavuttitaṃ dīpeti. ‘Yasmiṃ samaye’ti hi padassa yasmā ‘yasmiṃ hetumhi sati’ uppannaṃ hotīti ayamattho, tasmā ‘hetumhi sati’ pavattito parāyattavuttitā dīpitā. Evaṃ dīpentena cānena dhammānaṃ savasavattitābhimāno paṭisedhito hoti. Ayaṃ hetusaṅkhātena samayena attho dīpito.

    តត្ថ ‘យស្មិំ សមយេ’តិ កាលសង្ខាតស្ស សមយស្ស វសេន ‘យស្មិំ កាលេ’តិ អត្ថោ; សមូហសង្ខាតស្ស ‘យស្មិំ សមូហេ’តិ។ ខណសមវាយហេតុសង្ខាតានំ ‘យស្មិំ ខណេ សតិ, យាយ សាមគ្គិយា សតិ, យម្ហិ ហេតុម្ហិ សតិ’ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, តស្មិំយេវ សតិ ‘ផស្សាទយោបី’តិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អធិករណញ្ហិ កាលសង្ខាតោ សមូហសង្ខាតោ ច សមយោ។ តត្ថ វុត្តធម្មានន្តិ អធិករណវសេនេត្ថ ភុម្មំ។ ខណសមវាយហេតុសង្ខាតស្ស ច សមយស្ស ភាវេន តេសំ ភាវោ លក្ខីយតីតិ ភាវេនភាវលក្ខណវសេនេត្ថ ភុម្មំ។

    Tattha ‘yasmiṃ samaye’ti kālasaṅkhātassa samayassa vasena ‘yasmiṃ kāle’ti attho; samūhasaṅkhātassa ‘yasmiṃ samūhe’ti. Khaṇasamavāyahetusaṅkhātānaṃ ‘yasmiṃ khaṇe sati, yāya sāmaggiyā sati, yamhi hetumhi sati’ kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva sati ‘phassādayopī’ti ayamattho veditabbo. Adhikaraṇañhi kālasaṅkhāto samūhasaṅkhāto ca samayo. Tattha vuttadhammānanti adhikaraṇavasenettha bhummaṃ. Khaṇasamavāyahetusaṅkhātassa ca samayassa bhāvena tesaṃ bhāvo lakkhīyatīti bhāvenabhāvalakkhaṇavasenettha bhummaṃ.

    កាមាវចរន្តិ ‘‘កតមេ ធម្មា កាមាវចរា? ហេដ្ឋតោ អវីចិនិរយំ ឧបរិតោ បរនិម្មិតវសវត្តិំ បរិយន្តំ កត្វា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១២៨៧) នយេន វុត្តេសុ កាមាវចរធម្មេសុ បរិយាបន្នំ។ តត្រាយំ វចនត្ថោ – ឧទ្ទានតោ ទ្វេ កាមា, វត្ថុកាមោ ច កិលេសកាមោ ច។ តត្ថ កិលេសកាមោ អត្ថតោ ឆន្ទរាគោវ វត្ថុកាមោ តេភូមកវដ្ដំ។ កិលេសកាមោ ចេត្ថ កាមេតីតិ កាមោ; ឥតរោ បន កាមិយតីតិ កាមោ។ យស្មិំ បន បទេសេ ទុវិធោបេសោ កាមោ បវត្តិវសេន អវចរតិ, សោ ចតុន្នំ អបាយានំ, មនុស្សានំ, ឆន្នញ្ច ទេវលោកានំ វសេន ឯកាទសវិធោ បទេសោ។ កាមោ ឯត្ថ អវចរតីតិ កាមាវចរោ, សសត្ថាវចរោ វិយ។ យថា ហិ យស្មិំ បទេសេ សសត្ថា បុរិសា អវចរន្តិ, សោ វិជ្ជមានេសុបិ អញ្ញេសុ ទ្វិបទចតុប្បទេសុ អវចរន្តេសុ, តេសំ អភិលក្ខិតត្តា ‘សសត្ថាវចរោ’ត្វេវ វុច្ចតិ, ឯវំ វិជ្ជមានេសុបិ អញ្ញេសុ រូបាវចរាទីសុ តត្ថ អវចរន្តេសុ, តេសំ អភិលក្ខិតត្តា អយំ បទេសោ ‘កាមាវចរោ’ត្វេវ វុច្ចតិ។ ស្វាយំ យថា រូបភវោ រូបំ, ឯវំ ឧត្តរបទលោបំ កត្វា ‘កាមោ’ត្វេវ វុច្ចតិ។ ឯវមិទំ ចិត្តំ ឥមស្មិំ ឯកាទសបទេសសង្ខាតេ កាមេ អវចរតីតិ កាមាវចរំ។

    Kāmāvacaranti ‘‘katame dhammā kāmāvacarā? Heṭṭhato avīcinirayaṃ uparito paranimmitavasavattiṃ pariyantaṃ katvā’’tiādinā (dha. sa. 1287) nayena vuttesu kāmāvacaradhammesu pariyāpannaṃ. Tatrāyaṃ vacanattho – uddānato dve kāmā, vatthukāmo ca kilesakāmo ca. Tattha kilesakāmo atthato chandarāgova vatthukāmo tebhūmakavaṭṭaṃ. Kilesakāmo cettha kāmetīti kāmo; itaro pana kāmiyatīti kāmo. Yasmiṃ pana padese duvidhopeso kāmo pavattivasena avacarati, so catunnaṃ apāyānaṃ, manussānaṃ, channañca devalokānaṃ vasena ekādasavidho padeso. Kāmo ettha avacaratīti kāmāvacaro, sasatthāvacaro viya. Yathā hi yasmiṃ padese sasatthā purisā avacaranti, so vijjamānesupi aññesu dvipadacatuppadesu avacarantesu, tesaṃ abhilakkhitattā ‘sasatthāvacaro’tveva vuccati, evaṃ vijjamānesupi aññesu rūpāvacarādīsu tattha avacarantesu, tesaṃ abhilakkhitattā ayaṃ padeso ‘kāmāvacaro’tveva vuccati. Svāyaṃ yathā rūpabhavo rūpaṃ, evaṃ uttarapadalopaṃ katvā ‘kāmo’tveva vuccati. Evamidaṃ cittaṃ imasmiṃ ekādasapadesasaṅkhāte kāme avacaratīti kāmāvacaraṃ.

    កិញ្ចាបិ ហិ ឯតំ រូបារូបភវេសុបិ អវចរតិ, យថា បន សង្គាមេ អវចរណតោ សង្គាមាវចរោតិ លទ្ធនាមកោ នាគោ នគរេ ចរន្តោបិ ‘សង្គាមាវចរោ’ត្វេវ វុច្ចតិ, ថលជលចរា ច បាណា អថលេ អជលេ ច ឋិតាបិ ‘ថលចរា ជលចរា’ត្វេវ វុច្ចន្តិ, ឯវមិទំ អញ្ញត្ថ អវចរន្តម្បិ កាមាវចរមេវាតិ វេទិតព្ពំ។ អារម្មណករណវសេន វា ឯត្ថ កាមោ អវចរតីតិបិ កាមាវចរំ។ កាមញ្ចេស រូបារូបាវចរេសុបិ អវចរតិ, យថា បន វទតីតិ ‘វច្ឆោ’, មហិយំ សេតីតិ ‘មហិំសោ’តិ វុត្តេ, ន សត្តា យត្តកា វទន្តិ, មហិយំ វា សេន្តិ សព្ពេសំ តំ នាមំ ហោតិ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ។ អបិច កាមភវសង្ខាតេ កាមេ បដិសន្ធិំ អវចារេតីតិបិ កាមាវចរំ។

    Kiñcāpi hi etaṃ rūpārūpabhavesupi avacarati, yathā pana saṅgāme avacaraṇato saṅgāmāvacaroti laddhanāmako nāgo nagare carantopi ‘saṅgāmāvacaro’tveva vuccati, thalajalacarā ca pāṇā athale ajale ca ṭhitāpi ‘thalacarā jalacarā’tveva vuccanti, evamidaṃ aññattha avacarantampi kāmāvacaramevāti veditabbaṃ. Ārammaṇakaraṇavasena vā ettha kāmo avacaratītipi kāmāvacaraṃ. Kāmañcesa rūpārūpāvacaresupi avacarati, yathā pana vadatīti ‘vaccho’, mahiyaṃ setīti ‘mahiṃso’ti vutte, na sattā yattakā vadanti, mahiyaṃ vā senti sabbesaṃ taṃ nāmaṃ hoti, evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ. Apica kāmabhavasaṅkhāte kāme paṭisandhiṃ avacāretītipi kāmāvacaraṃ.

    កុសលន្តិ កុច្ឆិតានំ សលនាទីហិ អត្ថេហិ កុសលំ។ អបិច អារោគ្យដ្ឋេន អនវជ្ជដ្ឋេន កោសល្លសម្ភូតដ្ឋេន ច កុសលំ។ យថេវ ហិ ‘កច្ចិ នុ ភោតោ កុសល’ន្តិ (ជា. ១.១៥.១៤៦; ២.២០.១២៩) រូបកាយេ អនាតុរតាយ អគេលញ្ញេន និព្យាធិតាយ អារោគ្យដ្ឋេន កុសលំ វុត្តំ, ឯវំ អរូបធម្មេបិ កិលេសាតុរតាយ កិលេសគេលញ្ញស្ស ច កិលេសព្យាធិនោ អភាវេន អារោគ្យដ្ឋេន កុសលំ វេទិតព្ពំ។ កិលេសវជ្ជស្ស បន កិលេសទោសស្ស កិលេសទរថស្ស ច អភាវា អនវជ្ជដ្ឋេន កុសលំ។ កោសល្លំ វុច្ចតិ បញ្ញា; កោសល្លតោ សម្ភូតត្តា កោសល្លសម្ភូតដ្ឋេន កុសលំ។

    Kusalanti kucchitānaṃ salanādīhi atthehi kusalaṃ. Apica ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosallasambhūtaṭṭhena ca kusalaṃ. Yatheva hi ‘kacci nu bhoto kusala’nti (jā. 1.15.146; 2.20.129) rūpakāye anāturatāya agelaññena nibyādhitāya ārogyaṭṭhena kusalaṃ vuttaṃ, evaṃ arūpadhammepi kilesāturatāya kilesagelaññassa ca kilesabyādhino abhāvena ārogyaṭṭhena kusalaṃ veditabbaṃ. Kilesavajjassa pana kilesadosassa kilesadarathassa ca abhāvā anavajjaṭṭhena kusalaṃ. Kosallaṃ vuccati paññā; kosallato sambhūtattā kosallasambhūtaṭṭhena kusalaṃ.

    ‘ញាណសម្បយុត្តំ’ តាវ ឯវំ ហោតុ; ញាណវិប្បយុត្តំ កថន្តិ។ តម្បិ រុឡ្ហីសទ្ទេន កុសលមេវ។ យថា ហិ តាលបណ្ណេហិ អកត្វា កិលញ្ជាទីហិ កតម្បិ តំសរិក្ខត្តា រុឡ្ហីសទ្ទេន តាលវណ្ដន្ត្វេវ វុច្ចតិ, ឯវំ ‘ញាណវិប្បយុត្ត’ម្បិ កុសលន្ត្វេវ វេទិតព្ពំ។ និប្បរិយាយេន បន ‘ញាណសម្បយុត្តំ’ អារោគ្យដ្ឋេន អនវជ្ជដ្ឋេន កោសល្លសម្ភូតដ្ឋេនាតិ តិវិធេនបិ កុសលន្តិ នាមំ លភតិ, ញាណវិប្បយុត្តំ ទុវិធេនេវ។ ឥតិ យញ្ច ជាតកបរិយាយេន យញ្ច ពាហិតិកសុត្តបរិយាយេន យញ្ច អភិធម្មបរិយាយេន កុសលំ កថិតំ សព្ពំ តំ តីហិបិ អត្ថេហិ ឥមស្មិំ ចិត្តេ លព្ភតិ។

    ‘Ñāṇasampayuttaṃ’ tāva evaṃ hotu; ñāṇavippayuttaṃ kathanti. Tampi ruḷhīsaddena kusalameva. Yathā hi tālapaṇṇehi akatvā kilañjādīhi katampi taṃsarikkhattā ruḷhīsaddena tālavaṇṭantveva vuccati, evaṃ ‘ñāṇavippayutta’mpi kusalantveva veditabbaṃ. Nippariyāyena pana ‘ñāṇasampayuttaṃ’ ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosallasambhūtaṭṭhenāti tividhenapi kusalanti nāmaṃ labhati, ñāṇavippayuttaṃ duvidheneva. Iti yañca jātakapariyāyena yañca bāhitikasuttapariyāyena yañca abhidhammapariyāyena kusalaṃ kathitaṃ sabbaṃ taṃ tīhipi atthehi imasmiṃ citte labbhati.

    តទេតំ លក្ខណាទិវសេន អនវជ្ជសុខវិបាកលក្ខណំ, អកុសលវិទ្ធំសនរសំ, វោទានបច្ចុបដ្ឋានំ, យោនិសោមនសិការបទដ្ឋានំ។ អវជ្ជបដិបក្ខត្តា វា អនវជ្ជលក្ខណមេវ កុសលំ, វោទានភាវរសំ, ឥដ្ឋវិបាកបច្ចុបដ្ឋានំ, យថាវុត្តបទដ្ឋានមេវ។ លក្ខណាទីសុ ហិ តេសំ តេសំ ធម្មានំ សភាវោ វា សាមញ្ញំ វា លក្ខណំ នាម។ កិច្ចំ វា សម្បត្តិ វា រសោ នាម។ ឧបដ្ឋានាការោ វា ផលំ វា បច្ចុបដ្ឋានំ នាម។ អាសន្នការណំ បទដ្ឋានំ នាម។ ឥតិ យត្ថ យត្ថ លក្ខណាទីនិ វក្ខាម តត្ថ តត្ថ ឥមិនាវ នយេន តេសំ នានត្តំ វេទិតព្ពំ។

    Tadetaṃ lakkhaṇādivasena anavajjasukhavipākalakkhaṇaṃ, akusalaviddhaṃsanarasaṃ, vodānapaccupaṭṭhānaṃ, yonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ. Avajjapaṭipakkhattā vā anavajjalakkhaṇameva kusalaṃ, vodānabhāvarasaṃ, iṭṭhavipākapaccupaṭṭhānaṃ, yathāvuttapadaṭṭhānameva. Lakkhaṇādīsu hi tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sabhāvo vā sāmaññaṃ vā lakkhaṇaṃ nāma. Kiccaṃ vā sampatti vā raso nāma. Upaṭṭhānākāro vā phalaṃ vā paccupaṭṭhānaṃ nāma. Āsannakāraṇaṃ padaṭṭhānaṃ nāma. Iti yattha yattha lakkhaṇādīni vakkhāma tattha tattha imināva nayena tesaṃ nānattaṃ veditabbaṃ.

    ចិត្តន្តិ អារម្មណំ ចិន្តេតីតិ ចិត្តំ; វិជានាតីតិ អត្ថោ។ យស្មា វា ‘ចិត្ត’ន្តិ សព្ពចិត្តសាធារណោ ឯស សទ្ទោ, តស្មា យទេត្ថ លោកិយកុសលាកុសលកិរិយចិត្តំ, តំ ជវនវីថិវសេន អត្តនោ សន្តានំ ចិនោតីតិ ចិត្តំ។ វិបាកំ កម្មកិលេសេហិ ចិតន្តិ ចិត្តំ។ អបិច សព្ពម្បិ យថានុរូបតោ ចិត្តតាយ ចិត្តំ។ ចិត្តករណតាយ ចិត្តន្តិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ តត្ថ យស្មា អញ្ញទេវ សរាគំ ចិត្តំ, អញ្ញំ សទោសំ , អញ្ញំ សមោហំ; អញ្ញំ កាមាវចរំ, អញ្ញំ រូបាវចរាទិភេទំ; អញ្ញំ រូបារម្មណំ, អញ្ញំ សទ្ទាទិអារម្មណំ; រូបារម្មណេសុ ចាបិ អញ្ញំ នីលារម្មណំ, អញ្ញំ បីតាទិអារម្មណំ; សទ្ទាទិអារម្មណេសុបិ ឯសេវ នយោ; សព្ពេសុបិ ចេតេសុ អញ្ញំ ហីនំ អញ្ញំ មជ្ឈិមំ អញ្ញំ បណីតំ; ហីនាទីសុបិ អញ្ញំ ឆន្ទាធិបតេយ្យំ, អញ្ញំ វីរិយាធិបតេយ្យំ អញ្ញំ ចិត្តាធិបតេយ្យំ, អញ្ញំ វីមំសាធិបតេយ្យំ, តស្មា អស្ស ឥមេសំ សម្បយុត្តភូមិអារម្មណហីនមជ្ឈិមបណីតាធិបតីនំ វសេន ចិត្តតា វេទិតព្ពា។ កាមញ្ចេត្ថ ឯកមេវ ឯវំ ចិត្តំ ន ហោតិ, ចិត្តានំ បន អន្តោគធត្តា ឯតេសុ យំកិញ្ចិ ឯកម្បិ ចិត្តតាយ ចិត្តន្តិ វត្តុំ វដ្ដតិ។ ឯវំ តាវ ចិត្តតាយ ចិត្តំ។

    Cittanti ārammaṇaṃ cintetīti cittaṃ; vijānātīti attho. Yasmā vā ‘citta’nti sabbacittasādhāraṇo esa saddo, tasmā yadettha lokiyakusalākusalakiriyacittaṃ, taṃ javanavīthivasena attano santānaṃ cinotīti cittaṃ. Vipākaṃ kammakilesehi citanti cittaṃ. Apica sabbampi yathānurūpato cittatāya cittaṃ. Cittakaraṇatāya cittanti evampettha attho veditabbo. Tattha yasmā aññadeva sarāgaṃ cittaṃ, aññaṃ sadosaṃ , aññaṃ samohaṃ; aññaṃ kāmāvacaraṃ, aññaṃ rūpāvacarādibhedaṃ; aññaṃ rūpārammaṇaṃ, aññaṃ saddādiārammaṇaṃ; rūpārammaṇesu cāpi aññaṃ nīlārammaṇaṃ, aññaṃ pītādiārammaṇaṃ; saddādiārammaṇesupi eseva nayo; sabbesupi cetesu aññaṃ hīnaṃ aññaṃ majjhimaṃ aññaṃ paṇītaṃ; hīnādīsupi aññaṃ chandādhipateyyaṃ, aññaṃ vīriyādhipateyyaṃ aññaṃ cittādhipateyyaṃ, aññaṃ vīmaṃsādhipateyyaṃ, tasmā assa imesaṃ sampayuttabhūmiārammaṇahīnamajjhimapaṇītādhipatīnaṃ vasena cittatā veditabbā. Kāmañcettha ekameva evaṃ cittaṃ na hoti, cittānaṃ pana antogadhattā etesu yaṃkiñci ekampi cittatāya cittanti vattuṃ vaṭṭati. Evaṃ tāva cittatāya cittaṃ.

    កថំ ចិត្តករណតាយាតិ? លោកស្មិញ្ហិ ចិត្តកម្មតោ ឧត្តរិ អញ្ញំ ចិត្តំ នាម នត្ថិ។ តស្មិម្បិ ចរណំ នាម ចិត្តំ អតិចិត្តមេវ ហោតិ។ តំ ករោន្តានំ ចិត្តការានំ ‘ឯវំវិធានិ ឯត្ថ រូបានិ កាតព្ពានី’តិ ចិត្តសញ្ញា ឧប្បជ្ជតិ។ តាយ ចិត្តសញ្ញាយ លេខាគហនរញ្ជនឧជ្ជោតនវត្តនាទិនិប្ផាទិកា ចិត្តកិរិយា ឧប្បជ្ជន្តិ, តតោ ចរណសង្ខាតេ ចិត្តេ អញ្ញតរំ វិចិត្តរូបំ និប្ផជ្ជតិ។ តតោ ‘ឥមស្ស រូបស្ស ឧបរិ ឥទំ ហោតុ, ហេដ្ឋា ឥទំ, ឧភយបស្សេ ឥទ’ន្តិ ចិន្តេត្វា យថាចិន្តិតេន កមេន សេសចិត្តរូបនិប្ផាទនំ ហោតិ, ឯវំ យំកិញ្ចិ លោកេ វិចិត្តំ សិប្បជាតំ សព្ពំ តំ ចិត្តេនេវ ករិយតិ, ឯវំ ឥមាយ ករណវិចិត្តតាយ តស្ស តស្ស ចិត្តស្ស និប្ផាទកំ ចិត្តម្បិ តថេវ ចិត្តំ ហោតិ។ យថាចិន្តិតស្ស វា អនវសេសស្ស អនិប្ផជ្ជនតោ តតោបិ ចិត្តមេវ ចិត្តតរំ។ តេនាហ ភគវា –

    Kathaṃ cittakaraṇatāyāti? Lokasmiñhi cittakammato uttari aññaṃ cittaṃ nāma natthi. Tasmimpi caraṇaṃ nāma cittaṃ aticittameva hoti. Taṃ karontānaṃ cittakārānaṃ ‘evaṃvidhāni ettha rūpāni kātabbānī’ti cittasaññā uppajjati. Tāya cittasaññāya lekhāgahanarañjanaujjotanavattanādinipphādikā cittakiriyā uppajjanti, tato caraṇasaṅkhāte citte aññataraṃ vicittarūpaṃ nipphajjati. Tato ‘imassa rūpassa upari idaṃ hotu, heṭṭhā idaṃ, ubhayapasse ida’nti cintetvā yathācintitena kamena sesacittarūpanipphādanaṃ hoti, evaṃ yaṃkiñci loke vicittaṃ sippajātaṃ sabbaṃ taṃ citteneva kariyati, evaṃ imāya karaṇavicittatāya tassa tassa cittassa nipphādakaṃ cittampi tatheva cittaṃ hoti. Yathācintitassa vā anavasesassa anipphajjanato tatopi cittameva cittataraṃ. Tenāha bhagavā –

    ‘‘ទិដ្ឋំ វោ, ភិក្ខវេ, ចរណំ នាម ចិត្តន្តិ? ‘ឯវំ, ភន្តេ’។ តម្បិ ខោ, ភិក្ខវេ, ចរណំ នាម ចិត្តំ ចិត្តេនេវ ចិន្តិតំ។ តេនបិ ខោ, ភិក្ខវេ, ចរណេន ចិត្តេន ចិត្តំយេវ ចិត្តតរ’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.១០០)។

    ‘‘Diṭṭhaṃ vo, bhikkhave, caraṇaṃ nāma cittanti? ‘Evaṃ, bhante’. Tampi kho, bhikkhave, caraṇaṃ nāma cittaṃ citteneva cintitaṃ. Tenapi kho, bhikkhave, caraṇena cittena cittaṃyeva cittatara’’nti (saṃ. ni. 3.100).

    តថា យទេតំ ទេវមនុស្សនិរយតិរច្ឆានភេទាសុ គតីសុ កម្មលិង្គសញ្ញាវោហារាទិភេទំ អជ្ឈត្តិកំ ចិត្តំ តម្បិ ចិត្តកតមេវ។ កាយកម្មាទិភេទញ្ហិ ទានសីលវិហិំសាសាឋេយ្យាទិនយប្បវត្តំ កុសលាកុសលកម្មំ ចិត្តនិប្ផាទិតំ កម្មនានត្តំ។ កម្មនានត្តេនេវ ច តាសុ តាសុ គតីសុ ហត្ថបាទកណ្ណឧទរគីវាមុខាទិសណ្ឋានភិន្នំ លិង្គនានត្តំ។ លិង្គនានត្តតោ យថាគហិតសណ្ឋានវសេន ‘អយំ ឥត្ថី អយំ បុរិសោ’តិ ឧប្បជ្ជមានាយ សញ្ញាយ សញ្ញានានត្តំ។ សញ្ញានានត្តតោ សញ្ញានុរូបេន ‘ឥត្ថី’តិ វា ‘បុរិសោ’តិ វា វោហរន្តានំ វោហារនានត្តំ។ វោហារនានត្តវសេន បន យស្មា ‘ឥត្ថី ភវិស្សាមិ បុរិសោ ភវិស្សាមិ, ខត្តិយោ ភវិស្សាមិ ព្រាហ្មណោ ភវិស្សាមី’តិ ឯវំ តស្ស តស្ស អត្តភាវស្ស ជនកំ កម្មំ ករីយតិ, តស្មា វោហារនានត្តតោ កម្មនានត្តំ។ តំ បនេតំ កម្មនានត្តំ យថាបត្ថិតំ ភវំ និព្ពត្តេន្តំ យស្មា គតិវសេន និព្ពត្តេតិ តស្មា កម្មនានត្តតោ គតិនានត្តំ។ កម្មនានត្តេនេវ ច តេសំ តេសំ សត្តានំ តស្សា តស្សា គតិយា អបាទកទ្វិបាទកាទិតា, តស្សា តស្សា ឧបបត្តិយា ឧច្ចនីចាទិតា, តស្មិំ តស្មិំ អត្តភាវេ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណាទិតា, លោកធម្មេសុ លាភាលាភាទិតា ច បញ្ញាយតិ។ តស្មា សព្ពមេតំ ទេវមនុស្សនិរយតិរច្ឆានភេទាសុ គតីសុ កម្មលិង្គសញ្ញាវោហារាទិភេទំ អជ្ឈត្តិកំ ចិត្តំ ចិត្តេនេវ កតន្តិ វេទិតព្ពំ។ ស្វាយមត្ថោ ឥមស្ស សង្គីតិអនារុឡ្ហស្ស សុត្តស្ស វសេន វេទិតព្ពោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Tathā yadetaṃ devamanussanirayatiracchānabhedāsu gatīsu kammaliṅgasaññāvohārādibhedaṃ ajjhattikaṃ cittaṃ tampi cittakatameva. Kāyakammādibhedañhi dānasīlavihiṃsāsāṭheyyādinayappavattaṃ kusalākusalakammaṃ cittanipphāditaṃ kammanānattaṃ. Kammanānatteneva ca tāsu tāsu gatīsu hatthapādakaṇṇaudaragīvāmukhādisaṇṭhānabhinnaṃ liṅganānattaṃ. Liṅganānattato yathāgahitasaṇṭhānavasena ‘ayaṃ itthī ayaṃ puriso’ti uppajjamānāya saññāya saññānānattaṃ. Saññānānattato saññānurūpena ‘itthī’ti vā ‘puriso’ti vā voharantānaṃ vohāranānattaṃ. Vohāranānattavasena pana yasmā ‘itthī bhavissāmi puriso bhavissāmi, khattiyo bhavissāmi brāhmaṇo bhavissāmī’ti evaṃ tassa tassa attabhāvassa janakaṃ kammaṃ karīyati, tasmā vohāranānattato kammanānattaṃ. Taṃ panetaṃ kammanānattaṃ yathāpatthitaṃ bhavaṃ nibbattentaṃ yasmā gativasena nibbatteti tasmā kammanānattato gatinānattaṃ. Kammanānatteneva ca tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tassā tassā gatiyā apādakadvipādakāditā, tassā tassā upapattiyā uccanīcāditā, tasmiṃ tasmiṃ attabhāve suvaṇṇadubbaṇṇāditā, lokadhammesu lābhālābhāditā ca paññāyati. Tasmā sabbametaṃ devamanussanirayatiracchānabhedāsu gatīsu kammaliṅgasaññāvohārādibhedaṃ ajjhattikaṃ cittaṃ citteneva katanti veditabbaṃ. Svāyamattho imassa saṅgītianāruḷhassa suttassa vasena veditabbo. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘កម្មនានត្តបុថុត្តប្បភេទវវត្ថានវសេន លិង្គនានត្តបុថុត្តប្បភេទវវត្ថានំ ភវតិ, លិង្គនានត្តបុថុត្តប្បភេទវវត្ថានវសេន សញ្ញានានត្តបុថុត្តប្បភេទវវត្ថានំ ភវតិ, សញ្ញានានត្តបុថុត្តប្បភេទវវត្ថានវសេន វោហារនានត្តបុថុត្តប្បភេទវវត្ថានំ ភវតិ, វោហារនានត្តបុថុត្តប្បភេទវវត្ថានវសេន កម្មនានត្តបុថុត្តប្បភេទវវត្ថានំ ភវតិ។ កម្មនានាករណំ បដិច្ច សត្តានំ គតិយា នានាករណំ បញ្ញាយតិ – អបទា ទ្វិបទា ចតុប្បទា ពហុប្បទា, រូបិនោ អរូបិនោ, សញ្ញិនោ អសញ្ញិនោ នេវសញ្ញីនាសញ្ញិនោ។ កម្មនានាករណំ បដិច្ច សត្តានំ ឧបបត្តិយា នានាករណំ បញ្ញាយតិ – ឧច្ចនីចតា ហីនបណីតតា សុគតទុគ្គតតា។ កម្មនានាករណំ បដិច្ច សត្តានំ អត្តភាវេ នានាករណំ បញ្ញាយតិ – សុវណ្ណទុព្ពណ្ណតា សុជាតទុជ្ជាតតា សុសណ្ឋិតទុស្សណ្ឋិតតា។ កម្មនានាករណំ បដិច្ច សត្តានំ លោកធម្មេ នានាករណំ បញ្ញាយតិ – លាភាលាភេ យសាយសេ និន្ទាបសំសាយំ សុខទុក្ខេ’’តិ។

    ‘‘Kammanānattaputhuttappabhedavavatthānavasena liṅganānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati, liṅganānattaputhuttappabhedavavatthānavasena saññānānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati, saññānānattaputhuttappabhedavavatthānavasena vohāranānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati, vohāranānattaputhuttappabhedavavatthānavasena kammanānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ gatiyā nānākaraṇaṃ paññāyati – apadā dvipadā catuppadā bahuppadā, rūpino arūpino, saññino asaññino nevasaññīnāsaññino. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ upapattiyā nānākaraṇaṃ paññāyati – uccanīcatā hīnapaṇītatā sugataduggatatā. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ attabhāve nānākaraṇaṃ paññāyati – suvaṇṇadubbaṇṇatā sujātadujjātatā susaṇṭhitadussaṇṭhitatā. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ lokadhamme nānākaraṇaṃ paññāyati – lābhālābhe yasāyase nindāpasaṃsāyaṃ sukhadukkhe’’ti.

    អបរម្បិ វុត្តំ –

    Aparampi vuttaṃ –

    កម្មតោ លិង្គតោ ចេវ, លិង្គសញ្ញា បវត្តរេ;

    Kammato liṅgato ceva, liṅgasaññā pavattare;

    សញ្ញាតោ ភេទំ គច្ឆន្តិ, ឥត្ថាយំ បុរិសោតិ វា។

    Saññāto bhedaṃ gacchanti, itthāyaṃ purisoti vā.

    ‘‘កម្មុនា វត្តតេ លោកោ, កម្មុនា វត្តតេ បជា;

    ‘‘Kammunā vattate loko, kammunā vattate pajā;

    កម្មនិពន្ធនា សត្តា, រថស្សាណីវ យាយតោ’’។ (ម. និ. ២.៤៦០; សុ. និ. ៦៥៩);

    Kammanibandhanā sattā, rathassāṇīva yāyato’’. (ma. ni. 2.460; su. ni. 659);

    កម្មេន កិត្តិំ លភតេ បសំសំ,

    Kammena kittiṃ labhate pasaṃsaṃ,

    កម្មេន ជានិញ្ច វធញ្ច ពន្ធំ;

    Kammena jāniñca vadhañca bandhaṃ;

    តំ កម្មនានាករណំ វិទិត្វា,

    Taṃ kammanānākaraṇaṃ viditvā,

    កស្មា វទេ នត្ថិ កម្មន្តិ លោកេ។ (កថា. ៧៨៥);

    Kasmā vade natthi kammanti loke. (kathā. 785);

    ‘‘កម្មស្សកា មាណវ សត្តា កម្មទាយាទា កម្មយោនី កម្មពន្ធូ កម្មបដិសរណា; កម្មំ សត្តេ វិភជតិ យទិទំ ហីនប្បណីតតាយា’’តិ (ម. និ. ៣.២៨៩)។

    ‘‘Kammassakā māṇava sattā kammadāyādā kammayonī kammabandhū kammapaṭisaraṇā; kammaṃ satte vibhajati yadidaṃ hīnappaṇītatāyā’’ti (ma. ni. 3.289).

    ឯវំ ឥមាយ ករណចិត្តតាយបិ ចិត្តស្ស ចិត្តតា វេទិតព្ពា។ សព្ពានិបិ ហិ ឯតានិ វិចិត្រានិ ចិត្តេនេវ កតានិ។ អលទ្ធោកាសស្ស បន ចិត្តស្ស យំ វា បន អវសេសបច្ចយវិកលំ តស្ស ឯកច្ចចិត្តករណាភាវតោ យទេតំ ចិត្តេន កតំ អជ្ឈត្តិកំ ចិត្តំ វុត្តំ, តតោបិ ចិត្តមេវ ចិត្តតរំ។ តេនាហ ភគវា –

    Evaṃ imāya karaṇacittatāyapi cittassa cittatā veditabbā. Sabbānipi hi etāni vicitrāni citteneva katāni. Aladdhokāsassa pana cittassa yaṃ vā pana avasesapaccayavikalaṃ tassa ekaccacittakaraṇābhāvato yadetaṃ cittena kataṃ ajjhattikaṃ cittaṃ vuttaṃ, tatopi cittameva cittataraṃ. Tenāha bhagavā –

    ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកនិកាយម្បិ សមនុបស្សាមិ ឯវំ ចិត្តំ យថយិទំ, ភិក្ខវេ, តិរច្ឆានគតា បាណា… តេហិបិ ខោ, ភិក្ខវេ, តិរច្ឆានគតេហិ បាណេហិ ចិត្តំយេវ ចិត្តតរ’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.១០០)។

    ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekanikāyampi samanupassāmi evaṃ cittaṃ yathayidaṃ, bhikkhave, tiracchānagatā pāṇā… tehipi kho, bhikkhave, tiracchānagatehi pāṇehi cittaṃyeva cittatara’’nti (saṃ. ni. 3.100).

    ឧប្បន្នំ ហោតីតិ ឯត្ថ វត្តមានភូតាបគតោកាសកតភូមិលទ្ធវសេន ឧប្បន្នំ នាម អនេកប្បភេទំ។ តត្ថ សព្ពម្បិ ឧប្បាទជរាភង្គសមង្គីសង្ខាតំ វត្តមានុប្បន្នំ នាម។ អារម្មណរសំ អនុភវិត្វា និរុទ្ធំ, អនុភូតាបគតសង្ខាតំ កុសលាកុសលំ , ឧប្បាទាទិត្តយំ អនុប្បត្វា និរុទ្ធំ, ភូតាបគតសង្ខាតំ, សេសសង្ខតញ្ច ភូតាបគតុប្បន្នំ នាម។ ‘‘យានិស្ស តានិ បុព្ពេ កតានិ កម្មានី’’តិ (ម. និ. ៣.២៤៨) ឯវមាទិនា នយេន វុត្តំ កម្មំ អតីតម្បិ សមានំ, អញ្ញំ វិបាកំ បដិពាហិត្វា អត្តនោ វិបាកស្សោកាសំ កត្វា ឋិតត្តា, តថា កតោកាសញ្ច វិបាកំ អនុប្បន្នម្បិ សមានំ ឯវំ កតេ ឱកាសេ ឯកន្តេន ឧប្បជ្ជនតោ ឱកាសកតុប្បន្នំ នាម។ តាសុ តាសុ ភូមីសុ អសមូហតំ អកុសលំ ភូមិលទ្ធុប្បន្នំ នាម។ ឯត្ថ ច ភូមិយា ភូមិលទ្ធស្ស ច នានត្តំ វេទិតព្ពំ។ ភូមីតិ វិបស្សនាយ អារម្មណភូតា តេភូមកា បញ្ចក្ខន្ធា។ ភូមិលទ្ធំ នាម តេសុ ខន្ធេសុ ឧប្បត្តារហំ កិលេសជាតំ។ តេន ហេសា ភូមិ លទ្ធា នាម ហោតិ, តស្មា ភូមិលទ្ធន្តិ វុច្ចតិ។ ឯវមេតេសុ ចតូសុ ឧប្បន្នេសុ ឥធ ‘វត្តមានុប្បន្នំ’ អធិប្បេតំ។

    Uppannaṃ hotīti ettha vattamānabhūtāpagatokāsakatabhūmiladdhavasena uppannaṃ nāma anekappabhedaṃ. Tattha sabbampi uppādajarābhaṅgasamaṅgīsaṅkhātaṃ vattamānuppannaṃ nāma. Ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddhaṃ, anubhūtāpagatasaṅkhātaṃ kusalākusalaṃ , uppādādittayaṃ anuppatvā niruddhaṃ, bhūtāpagatasaṅkhātaṃ, sesasaṅkhatañca bhūtāpagatuppannaṃ nāma. ‘‘Yānissa tāni pubbe katāni kammānī’’ti (ma. ni. 3.248) evamādinā nayena vuttaṃ kammaṃ atītampi samānaṃ, aññaṃ vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassokāsaṃ katvā ṭhitattā, tathā katokāsañca vipākaṃ anuppannampi samānaṃ evaṃ kate okāse ekantena uppajjanato okāsakatuppannaṃ nāma. Tāsu tāsu bhūmīsu asamūhataṃ akusalaṃ bhūmiladdhuppannaṃ nāma. Ettha ca bhūmiyā bhūmiladdhassa ca nānattaṃ veditabbaṃ. Bhūmīti vipassanāya ārammaṇabhūtā tebhūmakā pañcakkhandhā. Bhūmiladdhaṃ nāma tesu khandhesu uppattārahaṃ kilesajātaṃ. Tena hesā bhūmi laddhā nāma hoti, tasmā bhūmiladdhanti vuccati. Evametesu catūsu uppannesu idha ‘vattamānuppannaṃ’ adhippetaṃ.

    តត្រាយំ វចនត្ថោ – បុព្ពន្តតោ ឧទ្ធំ ឧប្បាទាទិអភិមុខំ បន្នន្តិ ឧប្បន្នំ។ ‘ឧប្បន្ន’-សទ្ទោ បនេស អតីតេ បដិលទ្ធេ សមុដ្ឋិតេ អវិក្ខម្ភិតេ អសមុច្ឆិន្នេ ខណត្តយគតេតិ អនេកេសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ។ អយញ្ហិ ‘‘តេន ខោ បន, ភិក្ខវេ, សមយេន កកុសន្ធោ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បន្នោ’’តិ (សំ. និ. ២.១៤៣) ឯត្ថ អតីតេ អាគតោ។ ‘‘អាយស្មតោ អានន្ទស្ស អតិរេកចីវរំ ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិ (បារា. ៤៦១) ឯត្ថ បដិលទ្ធេ។ ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ឧប្បន្នំ មហាមេឃំ តមេនំ មហាវាតោ អន្តរាយេវ អន្តរធាបេតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១៥៧) ឯត្ថ សមុដ្ឋិតេ។ ‘‘ឧប្បន្នំ គមិយចិត្តំ ទុប្បដិវិនោទនីយំ (អ. និ. ៥.១៦០; បរិ. ៣២៥); ឧប្បន្នុប្បន្នេ បាបកេ អកុសលេ ធម្មេ ឋានសោ អន្តរធាបេតី’’តិ (បារា. ១៦៥) ឯត្ថ អវិក្ខម្ភិតេ។ ‘‘អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ភាវេន្តោ ពហុលីករោន្តោ ឧប្បន្នុប្បន្នេ បាបកេ អកុសលេ ធម្មេ ឋានសោ អន្តរាយេវ អន្តរធាបេតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១៥៦-១៥៧) ឯត្ថ អសមុច្ឆិន្នេ។ ‘‘ឧប្បជ្ជមានំ ឧប្បន្នន្តិ? អាមន្តា’’តិ (យម. ២.ចិត្តយមក.៨១) ឯត្ថ ខណត្តយគតេ។ ស្វាយមិធាបិ ខណត្តយគតេវ ទដ្ឋព្ពោ។ តស្មា ‘ឧប្បន្នំ ហោតី’តិ ឯត្ថ ខណត្តយគតំ ហោតិ, វត្តមានំ ហោតិ, បច្ចុប្បន្នំ ហោតីតិ។ អយំ សង្ខេបត្ថោ។

    Tatrāyaṃ vacanattho – pubbantato uddhaṃ uppādādiabhimukhaṃ pannanti uppannaṃ. ‘Uppanna’-saddo panesa atīte paṭiladdhe samuṭṭhite avikkhambhite asamucchinne khaṇattayagateti anekesu atthesu dissati. Ayañhi ‘‘tena kho pana, bhikkhave, samayena kakusandho bhagavā arahaṃ sammāsambuddho loke uppanno’’ti (saṃ. ni. 2.143) ettha atīte āgato. ‘‘Āyasmato ānandassa atirekacīvaraṃ uppannaṃ hotī’’ti (pārā. 461) ettha paṭiladdhe. ‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, uppannaṃ mahāmeghaṃ tamenaṃ mahāvāto antarāyeva antaradhāpetī’’ti (saṃ. ni. 5.157) ettha samuṭṭhite. ‘‘Uppannaṃ gamiyacittaṃ duppaṭivinodanīyaṃ (a. ni. 5.160; pari. 325); uppannuppanne pāpake akusale dhamme ṭhānaso antaradhāpetī’’ti (pārā. 165) ettha avikkhambhite. ‘‘Ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvento bahulīkaronto uppannuppanne pāpake akusale dhamme ṭhānaso antarāyeva antaradhāpetī’’ti (saṃ. ni. 5.156-157) ettha asamucchinne. ‘‘Uppajjamānaṃ uppannanti? Āmantā’’ti (yama. 2.cittayamaka.81) ettha khaṇattayagate. Svāyamidhāpi khaṇattayagateva daṭṭhabbo. Tasmā ‘uppannaṃ hotī’ti ettha khaṇattayagataṃ hoti, vattamānaṃ hoti, paccuppannaṃ hotīti. Ayaṃ saṅkhepattho.

    ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតីតិ ចេតំ ទេសនាសីសមេវ។ ន បន ចិត្តំ ឯកកមេវ ឧប្បជ្ជតិ។ តស្មា យថា រាជា អាគតោតិ វុត្តេ ន បរិសំ បហាយ ឯកកោវ អាគតោ, រាជបរិសាយ បន សទ្ធិំយេវ អាគតោតិ បញ្ញាយតិ , ឯវមិទម្បិ បរោបណ្ណាសកុសលធម្មេហិ សទ្ធិំយេវ ឧប្បន្នន្តិ វេទិតព្ពំ។ បុព្ពង្គមដ្ឋេន បន ‘‘ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ’’ច្ចេវ វុត្តំ។

    Cittaṃ uppannaṃ hotīti cetaṃ desanāsīsameva. Na pana cittaṃ ekakameva uppajjati. Tasmā yathā rājā āgatoti vutte na parisaṃ pahāya ekakova āgato, rājaparisāya pana saddhiṃyeva āgatoti paññāyati , evamidampi paropaṇṇāsakusaladhammehi saddhiṃyeva uppannanti veditabbaṃ. Pubbaṅgamaṭṭhena pana ‘‘cittaṃ uppannaṃ hoti’’cceva vuttaṃ.

    លោកិយធម្មញ្ហិ បត្វា ចិត្តំ ជេដ្ឋកំ ចិត្តំ ធុរំ ចិត្តំ បុព្ពង្គមំ ហោតិ។ លោកុត្តរធម្មំ បត្វា បញ្ញា ជេដ្ឋិកា បញ្ញា ធុរា បញ្ញា បុព្ពង្គមា។ តេនេវ ភគវា វិនយបរិយាយំ បត្វា បញ្ហំ បុច្ឆន្តោ ‘កិំផស្សោសិ, កិំវេទនោសិ, កិំសញ្ញោសិ, កិំចេតនោសី’តិ អបុច្ឆិត្វា ‘‘កិំចិត្តោ ត្វំ ភិក្ខូ’’តិ ចិត្តមេវ ធុរំ កត្វា បុច្ឆតិ។ ‘‘អថេយ្យចិត្តោ អហំ ភគវា’’តិ ច វុត្តេ ‘អនាបត្តិ អថេយ្យផស្សស្សា’តិអាទីនិ អវត្វា ‘‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ អថេយ្យចិត្តស្សា’’តិ វទតិ។

    Lokiyadhammañhi patvā cittaṃ jeṭṭhakaṃ cittaṃ dhuraṃ cittaṃ pubbaṅgamaṃ hoti. Lokuttaradhammaṃ patvā paññā jeṭṭhikā paññā dhurā paññā pubbaṅgamā. Teneva bhagavā vinayapariyāyaṃ patvā pañhaṃ pucchanto ‘kiṃphassosi, kiṃvedanosi, kiṃsaññosi, kiṃcetanosī’ti apucchitvā ‘‘kiṃcitto tvaṃ bhikkhū’’ti cittameva dhuraṃ katvā pucchati. ‘‘Atheyyacitto ahaṃ bhagavā’’ti ca vutte ‘anāpatti atheyyaphassassā’tiādīni avatvā ‘‘anāpatti bhikkhu atheyyacittassā’’ti vadati.

    ន កេវលញ្ច វិនយបរិយាយំ, អញ្ញម្បិ លោកិយទេសនំ ទេសេន្តោ ចិត្តមេវ ធុរំ កត្វា ទេសេតិ។ យថាហ – ‘‘យេ កេចិ, ភិក្ខវេ, ធម្មា អកុសលា អកុសលភាគិយា អកុសលបក្ខិកា សព្ពេតេ មនោបុព្ពង្គមា។ មនោ តេសំ ធម្មានំ បឋមំ ឧប្បជ្ជតិ’’ (អ. និ. ១.៥៦)។

    Na kevalañca vinayapariyāyaṃ, aññampi lokiyadesanaṃ desento cittameva dhuraṃ katvā deseti. Yathāha – ‘‘ye keci, bhikkhave, dhammā akusalā akusalabhāgiyā akusalapakkhikā sabbete manopubbaṅgamā. Mano tesaṃ dhammānaṃ paṭhamaṃ uppajjati’’ (a. ni. 1.56).

    ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា;

    ‘‘Manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayā;

    មនសា ចេ បទុដ្ឋេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា;

    Manasā ce paduṭṭhena, bhāsati vā karoti vā;

    តតោ នំ ទុក្ខមន្វេតិ, ចក្កំវ វហតោ បទំ។

    Tato naṃ dukkhamanveti, cakkaṃva vahato padaṃ.

    ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា;

    ‘‘Manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayā;

    មនសា ចេ បសន្នេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា;

    Manasā ce pasannena, bhāsati vā karoti vā;

    តតោ នំ សុខមន្វេតិ, ឆាយាវ អនបាយិនី’’។ (ធ. ប. ១,២);

    Tato naṃ sukhamanveti, chāyāva anapāyinī’’. (dha. pa. 1,2);

    ‘‘ចិត្តេន នីយតិ លោកោ, ចិត្តេន បរិកស្សតិ;

    ‘‘Cittena nīyati loko, cittena parikassati;

    ចិត្តស្ស ឯកធម្មស្ស, សព្ពេវ វសមន្វគូ’’។ (សំ. និ. ១.៦២);

    Cittassa ekadhammassa, sabbeva vasamanvagū’’. (saṃ. ni. 1.62);

    ‘‘ចិត្តសំកិលេសា, ភិក្ខវេ, សត្តា សំកិលិស្សន្តិ ចិត្តវោទានា វិសុជ្ឈន្តិ’’ (សំ. និ. ៣.១០០);

    ‘‘Cittasaṃkilesā, bhikkhave, sattā saṃkilissanti cittavodānā visujjhanti’’ (saṃ. ni. 3.100);

    ‘‘បភស្សរមិទំ, ភិក្ខវេ, ចិត្តំ, តញ្ច ខោ អាគន្តុកេហិ ឧបក្កិលេសេហិ ឧបក្កិលិដ្ឋំ’’ (អ. និ. ១.៤៩);

    ‘‘Pabhassaramidaṃ, bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭhaṃ’’ (a. ni. 1.49);

    ‘‘ចិត្តេ , គហបតិ, អរក្ខិតេ កាយកម្មម្បិ អរក្ខិតំ ហោតិ, វចីកម្មម្បិ អរក្ខិតំ ហោតិ, មនោកម្មម្បិ អរក្ខិតំ ហោតិ; ចិត្តេ, គហបតិ, រក្ខិតេ…បេ.… ចិត្តេ, គហបតិ, ព្យាបន្នេ…បេ.… ចិត្តេ, គហបតិ, អព្យាបន្នេ…បេ.… ចិត្តេ, គហបតិ, អវស្សុតេ…បេ.… ចិត្តេ, គហបតិ, អនវស្សុតេ កាយកម្មម្បិ អនវស្សុតំ ហោតិ, វចីកម្មម្បិ អនវស្សុតំ ហោតិ, មនោកម្មម្បិ អនវស្សុតំ ហោតី’’តិ (អ. និ. ៣.១១០)។

    ‘‘Citte , gahapati, arakkhite kāyakammampi arakkhitaṃ hoti, vacīkammampi arakkhitaṃ hoti, manokammampi arakkhitaṃ hoti; citte, gahapati, rakkhite…pe… citte, gahapati, byāpanne…pe… citte, gahapati, abyāpanne…pe… citte, gahapati, avassute…pe… citte, gahapati, anavassute kāyakammampi anavassutaṃ hoti, vacīkammampi anavassutaṃ hoti, manokammampi anavassutaṃ hotī’’ti (a. ni. 3.110).

    ឯវំ លោកិយធម្មំ បត្វា ចិត្តំ ជេដ្ឋកំ ហោតិ, ចិត្តំ ធុរំ ហោតិ, ចិត្តំ បុព្ពង្គមំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ។ ឥមេសុ បន សុត្តេសុ ឯកំ វា ទ្វេ វា អគ្គហេត្វា សុត្តានុរក្ខណត្ថាយ សព្ពានិបិ គហិតានីតិ វេទិតព្ពានិ។

    Evaṃ lokiyadhammaṃ patvā cittaṃ jeṭṭhakaṃ hoti, cittaṃ dhuraṃ hoti, cittaṃ pubbaṅgamaṃ hotīti veditabbaṃ. Imesu pana suttesu ekaṃ vā dve vā aggahetvā suttānurakkhaṇatthāya sabbānipi gahitānīti veditabbāni.

    លោកុត្តរធម្មំ បុច្ឆន្តោ បន ‘កតរផស្សំ អធិគតោសិ, កតរវេទនំ កតរសញ្ញំ កតរចេតនំ កតរចិត្ត’ន្តិ អបុច្ឆិត្វា, ‘កតរបញ្ញំ ត្វំ ភិក្ខុ អធិគតោ’សិ, ‘កិំ បឋមំ មគ្គបញ្ញំ, ឧទាហុ ទុតិយំ…បេ.… តតិយំ…បេ.… ចតុត្ថំ មគ្គបញ្ញំ អធិគតោ’តិ បញ្ញំ ជេដ្ឋិកំ បញ្ញំ ធុរំ កត្វា បុច្ឆតិ។ បញ្ញុត្តរា សព្ពេ កុសលា ធម្មា ន បរិហាយន្តិ។ បញ្ញា បន កិមត្ថិយា (ម. និ. ១.៤៥១)? ‘‘បញ្ញវតោ, ភិក្ខវេ, អរិយសាវកស្ស តទន្វយា សទ្ធា សណ្ឋាតិ, តទន្វយំ វីរិយំ សណ្ឋាតិ, តទន្វយា សតិ សណ្ឋាតិ, តទន្វយោ សមាធិ សណ្ឋាតី’’តិ (សំ. និ. ៥.៥១៥) ឯវមាទីនិ បនេត្ថ សុត្តានិ ទដ្ឋព្ពានិ។ ឥតិ លោកុត្តរធម្មំ បត្វា បញ្ញា ជេដ្ឋិកា ហោតិ បញ្ញា ធុរា បញ្ញា បុព្ពង្គមាតិ វេទិតព្ពា។ អយំ បន លោកិយទេសនា។ តស្មា ចិត្តំ ធុរំ កត្វា ទេសេន្តោ ‘‘ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិ អាហ។

    Lokuttaradhammaṃ pucchanto pana ‘kataraphassaṃ adhigatosi, kataravedanaṃ katarasaññaṃ kataracetanaṃ kataracitta’nti apucchitvā, ‘katarapaññaṃ tvaṃ bhikkhu adhigato’si, ‘kiṃ paṭhamaṃ maggapaññaṃ, udāhu dutiyaṃ…pe… tatiyaṃ…pe… catutthaṃ maggapaññaṃ adhigato’ti paññaṃ jeṭṭhikaṃ paññaṃ dhuraṃ katvā pucchati. Paññuttarā sabbe kusalā dhammā na parihāyanti. Paññā pana kimatthiyā (ma. ni. 1.451)? ‘‘Paññavato, bhikkhave, ariyasāvakassa tadanvayā saddhā saṇṭhāti, tadanvayaṃ vīriyaṃ saṇṭhāti, tadanvayā sati saṇṭhāti, tadanvayo samādhi saṇṭhātī’’ti (saṃ. ni. 5.515) evamādīni panettha suttāni daṭṭhabbāni. Iti lokuttaradhammaṃ patvā paññā jeṭṭhikā hoti paññā dhurā paññā pubbaṅgamāti veditabbā. Ayaṃ pana lokiyadesanā. Tasmā cittaṃ dhuraṃ katvā desento ‘‘cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti āha.

    សោមនស្សសហគតន្តិ សាតមធុរវេទយិតសង្ខាតេន សោមនស្សេន សហ ឯកុប្បាទាទិភាវំ គតំ។ អយំ បន ‘សហគត’-សទ្ទោ តព្ភាវេ វោកិណ្ណេ និស្សយេ អារម្មណេ សំសដ្ឋេតិ ឥមេសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ។ តត្ថ ‘‘យាយំ តណ្ហា បោនោព្ភវិកា នន្ទិរាគសហគតា’’តិ (វិភ. ២០៣) តព្ភាវេ វេទិតព្ពោ; នន្ទិរាគភូតាតិ អត្ថោ។ ‘‘យា, ភិក្ខវេ, វីមំសា កោសជ្ជសហគតា កោសជ្ជសម្បយុត្តា’’តិ (សំ. និ. ៥.៨៣២) វោកិណ្ណេ វេទិតព្ពោ; អន្តរន្តរា ឧប្បជ្ជមានេន កោសជ្ជេន វោកិណ្ណាតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។ ‘‘អដ្ឋិកសញ្ញាសហគតំ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ភាវេតី’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣៨) និស្សយេ វេទិតព្ពោ; អដ្ឋិកសញ្ញំ និស្សាយ អដ្ឋិកសញ្ញំ ភាវេត្វា បដិលទ្ធន្តិ អត្ថោ។ ‘‘លាភី ហោតិ រូបសហគតានំ វា សមាបត្តីនំ អរូបសហគតានំ វា’’តិ (បុ. ប. ៣-៥) អារម្មណេ; វេទិតព្ពោ រូបារូបារម្មណានន្តិ អត្ថោ។ ‘‘ឥទំ សុខំ ឥមាយ បីតិយា សហគតំ ហោតិ សហជាតំ សំសដ្ឋំ សម្បយុត្ត’’ន្តិ (វិភ. ៥៧៨) សំសដ្ឋេ។ ឥមស្មិម្បិ បទេ អយមេវត្ថោ អធិប្បេតោ។ សោមនស្សសំសដ្ឋញ្ហិ ឥធ សោមនស្សសហគតន្តិ វុត្តំ។

    Somanassasahagatanti sātamadhuravedayitasaṅkhātena somanassena saha ekuppādādibhāvaṃ gataṃ. Ayaṃ pana ‘sahagata’-saddo tabbhāve vokiṇṇe nissaye ārammaṇe saṃsaṭṭheti imesu atthesu dissati. Tattha ‘‘yāyaṃ taṇhā ponobbhavikā nandirāgasahagatā’’ti (vibha. 203) tabbhāve veditabbo; nandirāgabhūtāti attho. ‘‘Yā, bhikkhave, vīmaṃsā kosajjasahagatā kosajjasampayuttā’’ti (saṃ. ni. 5.832) vokiṇṇe veditabbo; antarantarā uppajjamānena kosajjena vokiṇṇāti ayamettha attho. ‘‘Aṭṭhikasaññāsahagataṃ satisambojjhaṅgaṃ bhāvetī’’ti (saṃ. ni. 5.238) nissaye veditabbo; aṭṭhikasaññaṃ nissāya aṭṭhikasaññaṃ bhāvetvā paṭiladdhanti attho. ‘‘Lābhī hoti rūpasahagatānaṃ vā samāpattīnaṃ arūpasahagatānaṃ vā’’ti (pu. pa. 3-5) ārammaṇe; veditabbo rūpārūpārammaṇānanti attho. ‘‘Idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ hoti sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayutta’’nti (vibha. 578) saṃsaṭṭhe. Imasmimpi pade ayamevattho adhippeto. Somanassasaṃsaṭṭhañhi idha somanassasahagatanti vuttaṃ.

    ‘សំសដ្ឋ’-សទ្ទោបិ ចេស សទិសេ អវស្សុតេ មិត្តសន្ថវេ សហជាតេតិ ពហូសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ។ អយញ្ហិ ‘‘កិសេ ថូលេ វិវជ្ជេត្វា សំសដ្ឋា យោជិតា ហយា’’តិ (ជា. ២.២២.៧០) ឯត្ថ សទិសេ អាគតោ។ ‘‘សំសដ្ឋាវ តុម្ហេ អយ្យេ វិហរថា’’តិ (បាចិ. ៧២៧) អវស្សុតេ។ ‘‘គិហិ សំសដ្ឋោ វិហរតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៣) មិត្តសន្ថវេ។ ‘‘ឥទំ សុខំ ឥមាយ បីតិយា សហគតំ ហោតិ សហជាតំ សំសដ្ឋំ សម្បយុត្ត’’ន្តិ សហជាតេ។ ឥធាបិ សហជាតេ អធិប្បេតោ។ តត្ថ ‘សហគតំ’ អសហជាតំ អសំសដ្ឋំ អសម្បយុត្តំ នាម នត្ថិ។ សហជាតំ បន សំសដ្ឋំ សម្បយុត្តំ ហោតិបិ, ន ហោតិបិ ។ រូបារូបធម្មេសុ ហិ ឯកតោ ជាតេសុ រូបំ អរូបេន សហជាតំ ហោតិ, ន សំសដ្ឋំ, ន សម្បយុត្តំ; តថា អរូបំ រូបេន; រូបញ្ច រូបេន; អរូបំ បន អរូបេន សទ្ធិំ និយមតោវ សហគតំ សហជាតំ សំសដ្ឋំ សម្បយុត្តមេវ ហោតីតិ។ តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘សោមនស្សសហគត’ន្តិ។

    ‘Saṃsaṭṭha’-saddopi cesa sadise avassute mittasanthave sahajāteti bahūsu atthesu dissati. Ayañhi ‘‘kise thūle vivajjetvā saṃsaṭṭhā yojitā hayā’’ti (jā. 2.22.70) ettha sadise āgato. ‘‘Saṃsaṭṭhāva tumhe ayye viharathā’’ti (pāci. 727) avassute. ‘‘Gihi saṃsaṭṭho viharatī’’ti (saṃ. ni. 3.3) mittasanthave. ‘‘Idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ hoti sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayutta’’nti sahajāte. Idhāpi sahajāte adhippeto. Tattha ‘sahagataṃ’ asahajātaṃ asaṃsaṭṭhaṃ asampayuttaṃ nāma natthi. Sahajātaṃ pana saṃsaṭṭhaṃ sampayuttaṃ hotipi, na hotipi . Rūpārūpadhammesu hi ekato jātesu rūpaṃ arūpena sahajātaṃ hoti, na saṃsaṭṭhaṃ, na sampayuttaṃ; tathā arūpaṃ rūpena; rūpañca rūpena; arūpaṃ pana arūpena saddhiṃ niyamatova sahagataṃ sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayuttameva hotīti. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘somanassasahagata’nti.

    ញាណសម្បយុត្តន្តិ ញាណេន សម្បយុត្តំ, សមំ ឯកុប្បាទាទិប្បការេហិ យុត្តន្តិ អត្ថោ។ យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ សិយា តំ មាតិកាវណ្ណនាយ វេទនាត្តិកេ វុត្តនយមេវ។ តស្មា ឯកុប្បាទា ឯកនិរោធា ឯកវត្ថុកា ឯការម្មណាតិ ឥមិនា លក្ខណេនេតំ សម្បយុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសោ ចេស។ អរូបេ បន វិនាបិ ឯកវត្ថុកភាវំ សម្បយោគោ លព្ភតិ។

    Ñāṇasampayuttanti ñāṇena sampayuttaṃ, samaṃ ekuppādādippakārehi yuttanti attho. Yaṃ panettha vattabbaṃ siyā taṃ mātikāvaṇṇanāya vedanāttike vuttanayameva. Tasmā ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ekārammaṇāti iminā lakkhaṇenetaṃ sampayuttanti veditabbaṃ. Ukkaṭṭhaniddeso cesa. Arūpe pana vināpi ekavatthukabhāvaṃ sampayogo labbhati.

    ឯត្តាវតា កិំ កថិតំ? កាមាវចរកុសលេសុ សោមនស្សសហគតំ តិហេតុកំ ញាណសម្បយុត្តំ អសង្ខារិកំ មហាចិត្តំ កថិតំ។ ‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា’’តិ ហិ អនិយមិតបុច្ឆាយ ចតុភូមកកុសលំ គហិតំ។ ‘កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតី’តិ វចនេន បន តេភូមកំ កុសលំ បរិច្ចជិត្វា, អដ្ឋវិធំ កាមាវចរកុសលមេវ គហិតំ។ ‘សោមនស្សសហគត’ន្តិ វចនេន តតោ ចតុព្ពិធំ ឧបេក្ខាសហគតំ បរិច្ចជិត្វា ចតុព្ពិធំ សោមនស្សសហគតមេវ គហិតំ។ ‘ញាណសម្បយុត្ត’ន្តិ វចនេន តតោ ទុវិធំ ញាណវិប្បយុត្តំ បរិច្ចជិត្វា ទ្វេ ញាណសម្បយុត្តានេវ គហិតានិ។ អសង្ខារិកភាវោ បន អនាភដ្ឋតាយេវ ន គហិតោ។ កិញ្ចាបិ ន គហិតោ, បរតោ បន ‘សសង្ខារេនា’តិ វចនតោ ឥធ ‘អសង្ខារេនា’តិ អវុត្តេបិ អសង្ខារិកភាវោ វេទិតព្ពោ។ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ហិ អាទិតោវ ឥទំ មហាចិត្តំ ភាជេត្វា ទស្សេតុំ និយមេត្វាវ ឥមំ ទេសនំ អារភីតិ ឯវមេត្ថ សន្និដ្ឋានំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ។

    Ettāvatā kiṃ kathitaṃ? Kāmāvacarakusalesu somanassasahagataṃ tihetukaṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārikaṃ mahācittaṃ kathitaṃ. ‘‘Katame dhammā kusalā’’ti hi aniyamitapucchāya catubhūmakakusalaṃ gahitaṃ. ‘Kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’ti vacanena pana tebhūmakaṃ kusalaṃ pariccajitvā, aṭṭhavidhaṃ kāmāvacarakusalameva gahitaṃ. ‘Somanassasahagata’nti vacanena tato catubbidhaṃ upekkhāsahagataṃ pariccajitvā catubbidhaṃ somanassasahagatameva gahitaṃ. ‘Ñāṇasampayutta’nti vacanena tato duvidhaṃ ñāṇavippayuttaṃ pariccajitvā dve ñāṇasampayuttāneva gahitāni. Asaṅkhārikabhāvo pana anābhaṭṭhatāyeva na gahito. Kiñcāpi na gahito, parato pana ‘sasaṅkhārenā’ti vacanato idha ‘asaṅkhārenā’ti avuttepi asaṅkhārikabhāvo veditabbo. Sammāsambuddho hi āditova idaṃ mahācittaṃ bhājetvā dassetuṃ niyametvāva imaṃ desanaṃ ārabhīti evamettha sanniṭṭhānaṃ katanti veditabbaṃ.

    ឥទានិ តមេវ ចិត្តំ អារម្មណតោ ទស្សេតុំ រូបារម្មណំ វាតិអាទិមាហ។ ភគវា ហិ អរូបធម្មំ ទស្សេន្តោ វត្ថុនា វា ទស្សេតិ, អារម្មណេន វា, វត្ថារម្មណេហិ វា, សរសភាវេន វា។ ‘‘ចក្ខុសម្ផស្សោ…បេ.… មនោសម្ផស្សោ; ចក្ខុសម្ផស្សជា វេទនា…បេ.… មនោសម្ផស្សជា វេទនា; ចក្ខុវិញ្ញាណំ…បេ.… មនោវិញ្ញាណ’’ន្តិអាទីសុ ហិ វត្ថុនា អរូបធម្មា ទស្សិតា។ ‘‘រូបសញ្ញា…បេ.… ធម្មសញ្ញា, រូបសញ្ចេតនា…បេ.… ធម្មសញ្ចេតនា’’តិអាទីសុ អារម្មណេន។ ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោ…បេ.… មនញ្ច បដិច្ច ធម្មេ ច ឧប្បជ្ជតិ មនោវិញ្ញាណំ, តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៤.៦០) វត្ថារម្មណេហិ។ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា , ភិក្ខវេ, សង្ខារា, សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.១) សរសភាវេន អរូបធម្មា ទស្សិតា។ ឥមស្មិំ បន ឋានេ អារម្មណេន ទស្សេន្តោ ‘រូបារម្មណំ’ វាតិអាទិមាហ។

    Idāni tameva cittaṃ ārammaṇato dassetuṃ rūpārammaṇaṃ vātiādimāha. Bhagavā hi arūpadhammaṃ dassento vatthunā vā dasseti, ārammaṇena vā, vatthārammaṇehi vā, sarasabhāvena vā. ‘‘Cakkhusamphasso…pe… manosamphasso; cakkhusamphassajā vedanā…pe… manosamphassajā vedanā; cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇa’’ntiādīsu hi vatthunā arūpadhammā dassitā. ‘‘Rūpasaññā…pe… dhammasaññā, rūpasañcetanā…pe… dhammasañcetanā’’tiādīsu ārammaṇena. ‘‘Cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso…pe… manañca paṭicca dhamme ca uppajjati manoviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.60) vatthārammaṇehi. ‘‘Avijjāpaccayā , bhikkhave, saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇa’’ntiādīsu (saṃ. ni. 2.1) sarasabhāvena arūpadhammā dassitā. Imasmiṃ pana ṭhāne ārammaṇena dassento ‘rūpārammaṇaṃ’ vātiādimāha.

    តត្ថ ចតុសមុដ្ឋានំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ រូបមេវ រូបារម្មណំ។ ទ្វិសមុដ្ឋានោ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នោ សទ្ទោវ សទ្ទារម្មណំ។ ចតុសមុដ្ឋានោ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នោ គន្ធោវ គន្ធារម្មណំ។ ចតុសមុដ្ឋានោ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នោ រសោវ រសារម្មណំ។ ចតុសមុដ្ឋានំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ ផោដ្ឋព្ពមេវ ផោដ្ឋព្ពារម្មណំ។ ឯកសមុដ្ឋានា ទ្វិសមុដ្ឋានា តិសមុដ្ឋានា ចតុសមុដ្ឋានា នកុតោចិសមុដ្ឋានា អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នា ចិត្តចេតសិកា, តថា នវត្តព្ពា ច, វុត្តាវសេសា ចិត្តគោចរសង្ខាតា ធម្មាយេវ ធម្មារម្មណំ។ យេ បន អនាបាថគតា រូបាទយោបិ ធម្មារម្មណមិច្ចេវ វទន្តិ តេ ឥមិនា សុត្តេន បដិក្ខិបិតព្ពា។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Tattha catusamuṭṭhānaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ rūpameva rūpārammaṇaṃ. Dvisamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno saddova saddārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno gandhova gandhārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno rasova rasārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhānaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ phoṭṭhabbameva phoṭṭhabbārammaṇaṃ. Ekasamuṭṭhānā dvisamuṭṭhānā tisamuṭṭhānā catusamuṭṭhānā nakutocisamuṭṭhānā atītānāgatapaccuppannā cittacetasikā, tathā navattabbā ca, vuttāvasesā cittagocarasaṅkhātā dhammāyeva dhammārammaṇaṃ. Ye pana anāpāthagatā rūpādayopi dhammārammaṇamicceva vadanti te iminā suttena paṭikkhipitabbā. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ឥមេសំ ខោ, អាវុសោ, បញ្ចន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ នានាវិសយានំ នានាគោចរានំ ន អញ្ញមញ្ញស្ស គោចរវិសយំ បច្ចនុភោន្តានំ មនោ បដិសរណំ មនោ នេសំ គោចរវិសយំ បច្ចនុភោតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៥៥)។

    ‘‘Imesaṃ kho, āvuso, pañcannaṃ indriyānaṃ nānāvisayānaṃ nānāgocarānaṃ na aññamaññassa gocaravisayaṃ paccanubhontānaṃ mano paṭisaraṇaṃ mano nesaṃ gocaravisayaṃ paccanubhotī’’ti (ma. ni. 1.455).

    ឯតេសញ្ហិ រូបារម្មណាទីនិ គោចរវិសយោ នាម។ តានិ មនេន បច្ចនុភវិយមានានិបិ រូបារម្មណាទីនិយេវាតិ អយមត្ថោ សិទ្ធោ ហោតិ។ ទិព្ពចក្ខុញាណាទីនញ្ច រូបាទិអារម្មណត្តាបិ អយមត្ថោ សិទ្ធោយេវ ហោតិ។ អនាបាថគតានេវ ហិ រូបារម្មណាទីនិ ទិព្ពចក្ខុអាទីនំ អារម្មណានិ, ន ច តានិ ធម្មារម្មណានិ ភវន្តីតិ វុត្តនយេនេវ អារម្មណវវត្ថានំ វេទិតព្ពំ។

    Etesañhi rūpārammaṇādīni gocaravisayo nāma. Tāni manena paccanubhaviyamānānipi rūpārammaṇādīniyevāti ayamattho siddho hoti. Dibbacakkhuñāṇādīnañca rūpādiārammaṇattāpi ayamattho siddhoyeva hoti. Anāpāthagatāneva hi rūpārammaṇādīni dibbacakkhuādīnaṃ ārammaṇāni, na ca tāni dhammārammaṇāni bhavantīti vuttanayeneva ārammaṇavavatthānaṃ veditabbaṃ.

    តត្ថ ឯកេកំ អារម្មណំ ទ្វីសុ ទ្វីសុ ទ្វារេសុ អាបាថមាគច្ឆតិ។ រូបារម្មណញ្ហិ ចក្ខុបសាទំ ឃដ្ដេត្វា តង្ខណញ្ញេវ មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតិ; ភវង្គចលនស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ អត្ថោ។ សទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពារម្មណេសុបិ ឯសេវ នយោ។ យថា ហិ សកុណោ អាកាសេនាគន្ត្វា រុក្ខគ្គេ និលីយមានោវ រុក្ខសាខញ្ច ឃដ្ដេតិ, ឆាយា ចស្ស បថវិយំ បដិហញ្ញតិ សាខាឃដ្ដនឆាយាផរណានិ អបុព្ពំ អចរិមំ ឯកក្ខណេយេវ ភវន្តិ, ឯវំ បច្ចុប្បន្នរូបាទីនំ ចក្ខុបសាទាទិឃដ្ដនញ្ច ភវង្គចលនសមត្ថតាយ មនោទ្វារេ អាបាថគមនញ្ច អបុព្ពំ អចរិមំ ឯកក្ខណេយេវ ហោតិ។ តតោ ភវង្គំ វិច្ឆិន្ទិត្វា ចក្ខុទ្វារាទីសុ ឧប្បន្នានំ អាវជ្ជនាទីនំ វោដ្ឋព្ពនបរិយោសានានំ អនន្តរា តេសំ អារម្មណានំ អញ្ញតរស្មិំ ឥទំ មហាចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ។

    Tattha ekekaṃ ārammaṇaṃ dvīsu dvīsu dvāresu āpāthamāgacchati. Rūpārammaṇañhi cakkhupasādaṃ ghaṭṭetvā taṅkhaṇaññeva manodvāre āpāthamāgacchati; bhavaṅgacalanassa paccayo hotīti attho. Saddagandharasaphoṭṭhabbārammaṇesupi eseva nayo. Yathā hi sakuṇo ākāsenāgantvā rukkhagge nilīyamānova rukkhasākhañca ghaṭṭeti, chāyā cassa pathaviyaṃ paṭihaññati sākhāghaṭṭanachāyāpharaṇāni apubbaṃ acarimaṃ ekakkhaṇeyeva bhavanti, evaṃ paccuppannarūpādīnaṃ cakkhupasādādighaṭṭanañca bhavaṅgacalanasamatthatāya manodvāre āpāthagamanañca apubbaṃ acarimaṃ ekakkhaṇeyeva hoti. Tato bhavaṅgaṃ vicchinditvā cakkhudvārādīsu uppannānaṃ āvajjanādīnaṃ voṭṭhabbanapariyosānānaṃ anantarā tesaṃ ārammaṇānaṃ aññatarasmiṃ idaṃ mahācittaṃ uppajjati.

    សុទ្ធមនោទ្វារេ បន បសាទឃដ្ដនកិច្ចំ នត្ថិ។ បកតិយា ទិដ្ឋសុតឃាយិតសាយិតផុដ្ឋវសេនេវ ឯតានិ អារម្មណានិ អាបាថមាគច្ឆន្តិ។ កថំ? ឥធេកច្ចោ កតសុធាកម្មំ ហរិតាលមនោសិលាទិវណ្ណវិចិត្តំ បគ្គហិតនានប្បការធជបដាកំ មាលាទាមវិនទ្ធំ ទីបមាលាបរិក្ខិត្តំ អតិមនោរមាយ សិរិយា វិរោចមានំ អលង្កតបដិយត្តំ មហាចេតិយំ បទក្ខិណំ កត្វា សោឡសសុ បាទបិដ្ឋិកាសុ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ឧល្លោកេន្តោ ពុទ្ធារម្មណំ បីតិំ គហេត្វា តិដ្ឋតិ។ តស្ស ឯវំ ចេតិយំ បស្សិត្វា ពុទ្ធារម្មណំ បីតិំ និព្ពត្តេត្វា អបរភាគេ យត្ថ កត្ថចិ គតស្ស រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេសុ និសិន្នស្ស អាវជ្ជមានស្ស អលង្កតបដិយត្តំ មហាចេតិយំ ចក្ខុទ្វារេ អាបាថមាគតសទិសមេវ ហោតិ, បទក្ខិណំ កត្វា ចេតិយវន្ទនកាលោ វិយ ហោតិ។ ឯវំ តាវ ទិដ្ឋវសេន រូបារម្មណំ អាបាថមាគច្ឆតិ។

    Suddhamanodvāre pana pasādaghaṭṭanakiccaṃ natthi. Pakatiyā diṭṭhasutaghāyitasāyitaphuṭṭhavaseneva etāni ārammaṇāni āpāthamāgacchanti. Kathaṃ? Idhekacco katasudhākammaṃ haritālamanosilādivaṇṇavicittaṃ paggahitanānappakāradhajapaṭākaṃ mālādāmavinaddhaṃ dīpamālāparikkhittaṃ atimanoramāya siriyā virocamānaṃ alaṅkatapaṭiyattaṃ mahācetiyaṃ padakkhiṇaṃ katvā soḷasasu pādapiṭṭhikāsu pañcapatiṭṭhitena vanditvā añjaliṃ paggayha ullokento buddhārammaṇaṃ pītiṃ gahetvā tiṭṭhati. Tassa evaṃ cetiyaṃ passitvā buddhārammaṇaṃ pītiṃ nibbattetvā aparabhāge yattha katthaci gatassa rattiṭṭhānadivāṭṭhānesu nisinnassa āvajjamānassa alaṅkatapaṭiyattaṃ mahācetiyaṃ cakkhudvāre āpāthamāgatasadisameva hoti, padakkhiṇaṃ katvā cetiyavandanakālo viya hoti. Evaṃ tāva diṭṭhavasena rūpārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.

    មធុរេន បន សរេន ធម្មកថិកស្ស វា ធម្មំ កថេន្តស្ស, សរភាណកស្ស វា សរេន ភណន្តស្ស សទ្ទំ សុត្វា អបរភាគេ យត្ថ កត្ថចិ និសីទិត្វា អាវជ្ជមានស្ស ធម្មកថា វា សរភញ្ញំ វា សោតទ្វារេ អាបាថមាគតំ វិយ ហោតិ, សាធុការំ ទត្វា សុណនកាលោ វិយ ហោតិ។ ឯវំ សុតវសេន សទ្ទារម្មណំ អាបាថមាគច្ឆតិ។

    Madhurena pana sarena dhammakathikassa vā dhammaṃ kathentassa, sarabhāṇakassa vā sarena bhaṇantassa saddaṃ sutvā aparabhāge yattha katthaci nisīditvā āvajjamānassa dhammakathā vā sarabhaññaṃ vā sotadvāre āpāthamāgataṃ viya hoti, sādhukāraṃ datvā suṇanakālo viya hoti. Evaṃ sutavasena saddārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.

    សុគន្ធំ បន គន្ធំ វា មាលំ វា លភិត្វា អាសនេ វា ចេតិយេ វា គន្ធារម្មណេន ចិត្តេន បូជំ កត្វា អបរភាគេ យត្ថ កត្ថចិ និសីទិត្វា អាវជ្ជមានស្ស តំ គន្ធារម្មណំ ឃានទ្វារេ អាបាថមាគតំ វិយ ហោតិ, បូជាករណកាលោ វិយ ហោតិ។ ឯវំ ឃាយិតវសេន គន្ធារម្មណំ អាបាថមាគច្ឆតិ។

    Sugandhaṃ pana gandhaṃ vā mālaṃ vā labhitvā āsane vā cetiye vā gandhārammaṇena cittena pūjaṃ katvā aparabhāge yattha katthaci nisīditvā āvajjamānassa taṃ gandhārammaṇaṃ ghānadvāre āpāthamāgataṃ viya hoti, pūjākaraṇakālo viya hoti. Evaṃ ghāyitavasena gandhārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.

    បណីតំ បន ខាទនីយំ វា ភោជនីយំ វា សព្រហ្មចារីហិ សទ្ធិំ សំវិភជិត្វា បរិភុញ្ជិត្វា អបរភាគេ យត្ថ កត្ថចិ កុទ្រូសកាទិភោជនំ លភិត្វា ‘អសុកកាលេ បណីតំ ភោជនំ សព្រហ្មចារីហិ សទ្ធិំ សំវិភជិត្វា បរិភុត្ត’ន្តិ អាវជ្ជមានស្ស តំ រសារម្មណំ ជិវ្ហាទ្វារេ អាបាថមាគតំ វិយ ហោតិ, បរិភុញ្ជនកាលោ វិយ ហោតិ។ ឯវំ សាយិតវសេន រសារម្មណំ អាបាថមាគច្ឆតិ។

    Paṇītaṃ pana khādanīyaṃ vā bhojanīyaṃ vā sabrahmacārīhi saddhiṃ saṃvibhajitvā paribhuñjitvā aparabhāge yattha katthaci kudrūsakādibhojanaṃ labhitvā ‘asukakāle paṇītaṃ bhojanaṃ sabrahmacārīhi saddhiṃ saṃvibhajitvā paribhutta’nti āvajjamānassa taṃ rasārammaṇaṃ jivhādvāre āpāthamāgataṃ viya hoti, paribhuñjanakālo viya hoti. Evaṃ sāyitavasena rasārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.

    មុទុកំ បន សុខសម្ផស្សំ មញ្ចំ វា បីឋំ វា អត្ថរណបាបុរណំ វា បរិភុញ្ជិត្វា អបរភាគេ យត្ថ កត្ថចិ ទុក្ខសេយ្យំ កប្បេត្វា ‘អសុកកាលេ មេ មុទុកំ មញ្ចបីឋំ អត្ថរណបាវុរណំ បរិភុត្ត’ន្តិ អាវជ្ជមានស្ស តំ ផោដ្ឋព្ពារម្មណំ កាយទ្វារេ អាបាថមាគតំ វិយ ហោតិ។ សុខសម្ផស្សំ វេទយិតកាលោ វិយ ហោតិ។ ឯវំ ផុដ្ឋវសេន ផោដ្ឋព្ពារម្មណំ អាបាថមាគច្ឆតិ។ ឯវំ សុទ្ធមនោទ្វារេ បសាទឃដ្ដនកិច្ចំ នត្ថិ។ បកតិយា ទិដ្ឋសុតឃាយិតសាយិតផុដ្ឋវសេនេវ ឯតានិ អារម្មណានិ អាបាថមាគច្ឆន្តីតិ វេទិតព្ពានិ។

    Mudukaṃ pana sukhasamphassaṃ mañcaṃ vā pīṭhaṃ vā attharaṇapāpuraṇaṃ vā paribhuñjitvā aparabhāge yattha katthaci dukkhaseyyaṃ kappetvā ‘asukakāle me mudukaṃ mañcapīṭhaṃ attharaṇapāvuraṇaṃ paribhutta’nti āvajjamānassa taṃ phoṭṭhabbārammaṇaṃ kāyadvāre āpāthamāgataṃ viya hoti. Sukhasamphassaṃ vedayitakālo viya hoti. Evaṃ phuṭṭhavasena phoṭṭhabbārammaṇaṃ āpāthamāgacchati. Evaṃ suddhamanodvāre pasādaghaṭṭanakiccaṃ natthi. Pakatiyā diṭṭhasutaghāyitasāyitaphuṭṭhavaseneva etāni ārammaṇāni āpāthamāgacchantīti veditabbāni.

    ឥទានិ បកតិយា ទិដ្ឋាទីនំ វសេន អាបាថគមនេ អយមបរោបិ អដ្ឋកថាមុត្តកោ នយោ ហោតិ។ ទិដ្ឋំ សុតំ ឧភយសម្ពន្ធន្តិ ឥមេ តាវ ទិដ្ឋាទយោ វេទិតព្ពា។ តត្ថ ‘ទិដ្ឋំ’ នាម បញ្ចទ្វារវសេន គហិតបុព្ពំ។ ‘សុត’ន្តិ បច្ចក្ខតោ អទិស្វា អនុស្សវវសេន គហិតា រូបាទយោវ។ តេហិ ទ្វីហិបិ សម្ពន្ធំ ‘ឧភយសម្ពន្ធំ’ នាម។ ឥតិ ឥមេសម្បិ ទិដ្ឋាទីនំ វសេន ឯតានិ មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆន្តីតិ វេទិតព្ពានិ។ តត្ថ ទិដ្ឋវសេន តាវ អាបាថគមនំ ហេដ្ឋា បញ្ចហិ នយេហិ វុត្តមេវ។

    Idāni pakatiyā diṭṭhādīnaṃ vasena āpāthagamane ayamaparopi aṭṭhakathāmuttako nayo hoti. Diṭṭhaṃ sutaṃ ubhayasambandhanti ime tāva diṭṭhādayo veditabbā. Tattha ‘diṭṭhaṃ’ nāma pañcadvāravasena gahitapubbaṃ. ‘Suta’nti paccakkhato adisvā anussavavasena gahitā rūpādayova. Tehi dvīhipi sambandhaṃ ‘ubhayasambandhaṃ’ nāma. Iti imesampi diṭṭhādīnaṃ vasena etāni manodvāre āpāthamāgacchantīti veditabbāni. Tattha diṭṭhavasena tāva āpāthagamanaṃ heṭṭhā pañcahi nayehi vuttameva.

    ឯកច្ចោ បន សុណាតិ – ‘ភគវតោ បុញ្ញាតិសយនិព្ពត្តំ ឯវរូបំ នាម រូបំ, អតិមធុរោ សទ្ទោ, កិស្មិញ្ចិ បទេសេ កេសញ្ចិ បុប្ផានំ អតិមនុញ្ញោ គន្ធោ, កេសញ្ចិ ផលានំ អតិមធុរោ រសោ, កេសញ្ចិ បាវុរណាទីនំ អតិសុខោ សម្ផស្សោ’តិ។ តស្ស, ចក្ខុបសាទាទិឃដ្ដនំ វិនា, សុតមត្តានេវ តានិ មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆន្តិ។ អថស្ស តំ ចិត្តំ តស្មិំ រូបេ វា សទ្ទេ វា បសាទវសេន គន្ធាទីសុ អរិយានំ ទាតុកាមតាវសេន អញ្ញេហិ ទិន្នេសុ អនុមោទនាវសេន វា បវត្តតិ។ ឯវំ សុតវសេន ឯតានិ មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆន្តិ។

    Ekacco pana suṇāti – ‘bhagavato puññātisayanibbattaṃ evarūpaṃ nāma rūpaṃ, atimadhuro saddo, kismiñci padese kesañci pupphānaṃ atimanuñño gandho, kesañci phalānaṃ atimadhuro raso, kesañci pāvuraṇādīnaṃ atisukho samphasso’ti. Tassa, cakkhupasādādighaṭṭanaṃ vinā, sutamattāneva tāni manodvāre āpāthamāgacchanti. Athassa taṃ cittaṃ tasmiṃ rūpe vā sadde vā pasādavasena gandhādīsu ariyānaṃ dātukāmatāvasena aññehi dinnesu anumodanāvasena vā pavattati. Evaṃ sutavasena etāni manodvāre āpāthamāgacchanti.

    អបរេន បន យថាវុត្តានិ រូបាទីនិ ទិដ្ឋានិ វា សុតានិ វា ហោន្តិ។ តស្ស ‘ឦទិសំ រូបំ អាយតិំ ឧប្បជ្ជនកពុទ្ធស្សាបិ ភវិស្សតី’តិអាទិនា នយេន ចក្ខុបសាទាទិឃដ្ដនំ វិនា ទិដ្ឋសុតសម្ពន្ធេនេវ តានិ មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆន្តិ។ អថស្ស ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ តេសុ អញ្ញតរារម្មណំ ឥទំ មហាចិត្តំ បវត្តតិ។ ឯវំ ឧភយសម្ពន្ធវសេន ឯតានិ មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆន្តិ។

    Aparena pana yathāvuttāni rūpādīni diṭṭhāni vā sutāni vā honti. Tassa ‘īdisaṃ rūpaṃ āyatiṃ uppajjanakabuddhassāpi bhavissatī’tiādinā nayena cakkhupasādādighaṭṭanaṃ vinā diṭṭhasutasambandheneva tāni manodvāre āpāthamāgacchanti. Athassa heṭṭhā vuttanayeneva tesu aññatarārammaṇaṃ idaṃ mahācittaṃ pavattati. Evaṃ ubhayasambandhavasena etāni manodvāre āpāthamāgacchanti.

    ឥទម្បិ ច មុខមត្តមេវ។ សទ្ធារុចិអាការបរិវិតក្កទិដ្ឋិនិជ្ឈានក្ខន្តិអាទីនំ បន វសេន វិត្ថារតោ ឯតេសំ មនោទ្វារេ អាបាថគមនំ វេទិតព្ពមេវ។ យស្មា បន ឯវំ អាបាថំ អាគច្ឆន្តានិ ភូតានិបិ ហោន្តិ អភូតានិបិ, តស្មា អយំ នយោ អដ្ឋកថាយំ ន គហិតោ។ ឯវំ ឯកេការម្មណំ ជវនំ ទ្វីសុ ទ្វីសុ ទ្វារេសុ ឧប្បជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ។ រូបារម្មណញ្ហិ ជវនំ ចក្ខុទ្វារេបិ ឧប្បជ្ជតិ មនោទ្វារេបិ។ សទ្ទាទិអារម្មណេសុបិ ឯសេវ នយោ។

    Idampi ca mukhamattameva. Saddhāruciākāraparivitakkadiṭṭhinijjhānakkhantiādīnaṃ pana vasena vitthārato etesaṃ manodvāre āpāthagamanaṃ veditabbameva. Yasmā pana evaṃ āpāthaṃ āgacchantāni bhūtānipi honti abhūtānipi, tasmā ayaṃ nayo aṭṭhakathāyaṃ na gahito. Evaṃ ekekārammaṇaṃ javanaṃ dvīsu dvīsu dvāresu uppajjatīti veditabbaṃ. Rūpārammaṇañhi javanaṃ cakkhudvārepi uppajjati manodvārepi. Saddādiārammaṇesupi eseva nayo.

    តត្ថ មនោទ្វារេ ឧប្បជ្ជមានំ រូបារម្មណំ ជវនំ ទានមយំ សីលមយំ ភាវនាមយន្តិ តិវិធំ ហោតិ ។ តេសុ ឯកេកំ កាយកម្មំ វចីកម្មំ មនោកម្មន្តិ តិវិធមេវ ហោតិ។ សទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពធម្មារម្មណេសុបិ ឯសេវ នយោ។

    Tattha manodvāre uppajjamānaṃ rūpārammaṇaṃ javanaṃ dānamayaṃ sīlamayaṃ bhāvanāmayanti tividhaṃ hoti . Tesu ekekaṃ kāyakammaṃ vacīkammaṃ manokammanti tividhameva hoti. Saddagandharasaphoṭṭhabbadhammārammaṇesupi eseva nayo.

    តត្ថ រូបំ តាវ អារម្មណំ កត្វា ឧប្បជ្ជមានំ ឯតំ មហាកុសលចិត្តំ នីលបីតលោហិតោទាតវណ្ណេសុ បុប្ផវត្ថធាតូសុ អញ្ញតរំ សុភនិមិត្តសង្ខាតំ ឥដ្ឋំ កន្តំ មនាបំ រជនីយំ វណ្ណំ អារម្មណំ កត្វា ឧប្បជ្ជតិ។ ននុ ចេតំ ឥដ្ឋារម្មណំ លោភស្ស វត្ថុ? កថំ ឯតំ ចិត្តំ កុសលំ នាម ជាតន្តិ? និយមិតវសេន បរិណាមិតវសេន សមុទាចារវសេន អាភុជិតវសេនាតិ។ យស្ស ហិ ‘កុសលមេវ មយា កត្តព្ព’ន្តិ កុសលករណេ ចិត្តំ និយមិតំ ហោតិ, អកុសលប្បវត្តិតោ និវត្តេត្វា កុសលករណេយេវ បរិណាមិតំ, អភិណ្ហករណេន កុសលសមុទាចារេនេវ សមុទាចរិតំ, បតិរូបទេសវាសសប្បុរិសូបនិស្សយសទ្ធម្មសវនបុព្ពេកតបុញ្ញតាទីហិ ច ឧបនិស្សយេហិ យោនិសោ ច អាភោគោ បវត្តតិ, តស្ស ឥមិនា និយមិតវសេន បរិណាមិតវសេន សមុទាចារវសេន អាភុជិតវសេន ច កុសលំ នាម ជាតំ ហោតិ។

    Tattha rūpaṃ tāva ārammaṇaṃ katvā uppajjamānaṃ etaṃ mahākusalacittaṃ nīlapītalohitodātavaṇṇesu pupphavatthadhātūsu aññataraṃ subhanimittasaṅkhātaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpaṃ rajanīyaṃ vaṇṇaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjati. Nanu cetaṃ iṭṭhārammaṇaṃ lobhassa vatthu? Kathaṃ etaṃ cittaṃ kusalaṃ nāma jātanti? Niyamitavasena pariṇāmitavasena samudācāravasena ābhujitavasenāti. Yassa hi ‘kusalameva mayā kattabba’nti kusalakaraṇe cittaṃ niyamitaṃ hoti, akusalappavattito nivattetvā kusalakaraṇeyeva pariṇāmitaṃ, abhiṇhakaraṇena kusalasamudācāreneva samudācaritaṃ, patirūpadesavāsasappurisūpanissayasaddhammasavanapubbekatapuññatādīhi ca upanissayehi yoniso ca ābhogo pavattati, tassa iminā niyamitavasena pariṇāmitavasena samudācāravasena ābhujitavasena ca kusalaṃ nāma jātaṃ hoti.

    អារម្មណវសេន បនេត្ថ សោមនស្សសហគតភាវោ វេទិតព្ពោ។ ឥដ្ឋារម្មណស្មិញ្ហិ ឧប្បន្នត្តា ឯតំ សោមនស្សសហគតំ ជាតំ។ សទ្ធាពហុលតាទីនិបេត្ថ ការណានិយេវ។ អស្សទ្ធានញ្ហិ មិច្ឆាទិដ្ឋីនញ្ច ឯកន្តឥដ្ឋារម្មណភូតំ តថាគតរូបម្បិ ទិស្វា សោមនស្សំ នុប្បជ្ជតិ។ យេ ច កុសលប្បវត្តិយំ អានិសំសំ ន បស្សន្តិ តេសំ បរេហិ ឧស្សាហិតានំ កុសលំ ករោន្តានម្បិ សោមនស្សំ នុប្បជ្ជតិ។ តស្មា សទ្ធាពហុលតា វិសុទ្ធទិដ្ឋិតា អានិសំសទស្សាវិតាតិ។ ឯវម្បេត្ថ សោមនស្សសហគតភាវោ វេទិតព្ពោ។ អបិច ឯកាទសធម្មា បីតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ សំវត្តន្តិ – ពុទ្ធានុស្សតិ ធម្មានុស្សតិ សង្ឃានុស្សតិ សីលានុស្សតិ ចាគានុស្សតិ ទេវតានុស្សតិ ឧបសមានុស្សតិ លូខបុគ្គលបរិវជ្ជនតា សិនិទ្ធបុគ្គលសេវនតា បសាទនីយសុត្តន្តបច្ចវេក្ខណតា តទធិមុត្តតាតិ ។ ឥមេហិបិ ការណេហេត្ថ សោមនស្សសហគតភាវោ វេទិតព្ពោ។ ឥមេសំ បន វិត្ថារោ ពោជ្ឈង្គវិភង្គេ (វិភ. អដ្ឋ. ៣៦៧ ពោជ្ឈង្គបព្ពវណ្ណនា, ៤៦៨-៤៦៩) អាវិ ភវិស្សតិ។

    Ārammaṇavasena panettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Iṭṭhārammaṇasmiñhi uppannattā etaṃ somanassasahagataṃ jātaṃ. Saddhābahulatādīnipettha kāraṇāniyeva. Assaddhānañhi micchādiṭṭhīnañca ekantaiṭṭhārammaṇabhūtaṃ tathāgatarūpampi disvā somanassaṃ nuppajjati. Ye ca kusalappavattiyaṃ ānisaṃsaṃ na passanti tesaṃ parehi ussāhitānaṃ kusalaṃ karontānampi somanassaṃ nuppajjati. Tasmā saddhābahulatā visuddhadiṭṭhitā ānisaṃsadassāvitāti. Evampettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Apica ekādasadhammā pītisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti – buddhānussati dhammānussati saṅghānussati sīlānussati cāgānussati devatānussati upasamānussati lūkhapuggalaparivajjanatā siniddhapuggalasevanatā pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇatā tadadhimuttatāti . Imehipi kāraṇehettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Imesaṃ pana vitthāro bojjhaṅgavibhaṅge (vibha. aṭṭha. 367 bojjhaṅgapabbavaṇṇanā, 468-469) āvi bhavissati.

    កម្មតោ, ឧបបត្តិតោ, ឥន្ទ្រិយបរិបាកតោ, កិលេសទូរីភាវតោតិ ឥមេហិ បនេត្ថ ការណេហិ ញាណសម្បយុត្តតា វេទិតព្ពា។ យោ ហិ បរេសំ ធម្មំ ទេសេតិ អនវជ្ជានិ សិប្បាយតនកម្មាយតនវិជ្ជាដ្ឋានានិ សិក្ខាបេតិ ធម្មកថិកំ សក្ការំ កត្វា ធម្មំ កថាបេតិ, ‘អាយតិំ បញ្ញវា ភវិស្សាមី’តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេត្វា នានប្បការំ ទានំ ទេតិ, តស្ស ឯវរូបំ កម្មំ ឧបនិស្សាយ កុសលំ ឧប្បជ្ជមានំ ញាណសម្បយុត្តំ ឧប្បជ្ជតិ។ អព្យាបជ្ជេ លោកេ ឧប្បន្នស្ស វាបិ ‘‘តស្ស តត្ថ សុខិនោ ធម្មបទា បិលវន្តិ… ទន្ធោ, ភិក្ខវេ, សតុប្បាទោ, អថ សោ សត្តោ ខិប្បំយេវ វិសេសគាមី ហោតី’’តិ (អ. និ. ៤.១៩១) ឥមិនា នយេន ឧបបត្តិំ និស្សាយបិ ឧប្បជ្ជមានំ កុសលំ ញាណសម្បយុត្តំ ឧប្បជ្ជតិ។ តថា ឥន្ទ្រិយបរិបាកំ ឧបគតានំ បញ្ញាទសកប្បត្តានំ ឥន្ទ្រិយបរិបាកំ និស្សាយបិ កុសលំ ឧប្បជ្ជមានំ ញាណសម្បយុត្តំ ឧប្បជ្ជតិ។ យេហិ បន កិលេសា វិក្ខម្ភិតា តេសំ កិលេសទូរីភាវំ និស្សាយបិ ឧប្បជ្ជមានំ កុសលំ ញាណសម្បយុត្តំ ឧប្បជ្ជតិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ –

    Kammato, upapattito, indriyaparipākato, kilesadūrībhāvatoti imehi panettha kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā. Yo hi paresaṃ dhammaṃ deseti anavajjāni sippāyatanakammāyatanavijjāṭṭhānāni sikkhāpeti dhammakathikaṃ sakkāraṃ katvā dhammaṃ kathāpeti, ‘āyatiṃ paññavā bhavissāmī’ti patthanaṃ paṭṭhapetvā nānappakāraṃ dānaṃ deti, tassa evarūpaṃ kammaṃ upanissāya kusalaṃ uppajjamānaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Abyāpajje loke uppannassa vāpi ‘‘tassa tattha sukhino dhammapadā pilavanti… dandho, bhikkhave, satuppādo, atha so satto khippaṃyeva visesagāmī hotī’’ti (a. ni. 4.191) iminā nayena upapattiṃ nissāyapi uppajjamānaṃ kusalaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Tathā indriyaparipākaṃ upagatānaṃ paññādasakappattānaṃ indriyaparipākaṃ nissāyapi kusalaṃ uppajjamānaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Yehi pana kilesā vikkhambhitā tesaṃ kilesadūrībhāvaṃ nissāyapi uppajjamānaṃ kusalaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘យោគា វេ ជាយតី ភូរិ, អយោគា ភូរិសង្ខយោ’’តិ (ធ. ប. ២៨២)។

    ‘‘Yogā ve jāyatī bhūri, ayogā bhūrisaṅkhayo’’ti (dha. pa. 282).

    ឯវំ កម្មតោ ឧបបត្តិតោ ឥន្ទ្រិយបរិបាកតោ កិលេសទូរីភាវតោតិ ឥមេហិ ការណេហិ ញាណសម្បយុត្តតា វេទិតព្ពា។

    Evaṃ kammato upapattito indriyaparipākato kilesadūrībhāvatoti imehi kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā.

    អបិច សត្ត ធម្មា ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ សំវត្តន្តិ – បរិបុច្ឆកតា, វត្ថុវិសទកិរិយា, ឥន្ទ្រិយសមត្តបដិបាទនា, ទុប្បញ្ញបុគ្គលបរិវជ្ជនា, បញ្ញវន្តបុគ្គលសេវនា, គម្ភីរញាណចរិយបច្ចវេក្ខណា, តទធិមុត្តតាតិ។ ឥមេហិបិ ការណេហិ ញាណសម្បយុត្តតា វេទិតព្ពា។ ឥមេសំ បន វិត្ថារោ ពោជ្ឈង្គវិភង្គេ (វិភ. អដ្ឋ. ៣៦៧ ពោជ្ឈង្គបព្ពវណ្ណនា) អាវិ ភវិស្សតិ។

    Apica satta dhammā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti – paripucchakatā, vatthuvisadakiriyā, indriyasamattapaṭipādanā, duppaññapuggalaparivajjanā, paññavantapuggalasevanā, gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā, tadadhimuttatāti. Imehipi kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā. Imesaṃ pana vitthāro bojjhaṅgavibhaṅge (vibha. aṭṭha. 367 bojjhaṅgapabbavaṇṇanā) āvi bhavissati.

    ឯវំ ញាណសម្បយុត្តំ ហុត្វា ឧប្បន្នញ្ចេតំ អសង្ខារេន អប្បយោគេន អនុបាយចិន្តនាយ ឧប្បន្នត្តា អសង្ខារំ នាម ជាតំ។ តយិទំ រជនីយវណ្ណារម្មណំ ហុត្វា ឧប្បជ្ជមានមេវ តិវិធេន និយមេន ឧប្បជ្ជតិ – ទានមយំ វា ហោតិ, សីលមយំ វា, ភាវនាមយំ វា។

    Evaṃ ñāṇasampayuttaṃ hutvā uppannañcetaṃ asaṅkhārena appayogena anupāyacintanāya uppannattā asaṅkhāraṃ nāma jātaṃ. Tayidaṃ rajanīyavaṇṇārammaṇaṃ hutvā uppajjamānameva tividhena niyamena uppajjati – dānamayaṃ vā hoti, sīlamayaṃ vā, bhāvanāmayaṃ vā.

    កថំ? យទា ហិ នីលបីតលោហិតោទាតេសុ បុប្ផាទីសុ អញ្ញតរំ លភិត្វា វណ្ណវសេន អាភុជិត្វា ‘វណ្ណទានំ មយ្ហ’ន្តិ ពុទ្ធរតនាទីនិ បូជេតិ, តទា ទានមយំ ហោតិ។ តត្រិទំ វត្ថុ – ភណ្ឌាគារិកសង្ឃមិត្តោ កិរ ឯកំ សុវណ្ណខចិតំ វត្ថំ លភិត្វា ឥទម្បិ វត្ថំ សុវណ្ណវណ្ណំ, សម្មាសម្ពុទ្ធោបិ សុវណ្ណវណ្ណោ, សុវណ្ណវណ្ណំ វត្ថំ សុវណ្ណវណ្ណស្សេវ អនុច្ឆវិកំ, អម្ហាកញ្ច វណ្ណទានំ ភវិស្សតីតិ មហាចេតិយេ អារោបេសិ។ ឯវរូបេ កាលេ ទានមយំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ។ យទា បន តថារូបមេវ ទេយ្យធម្មំ លភិត្វា ‘មយ្ហំ កុលវំសោ, កុលតន្តិ កុលប្បវេណី ឯសា, កុលវត្តំ ឯត’ន្តិ ពុទ្ធរតនាទីនិ បូជេតិ តទា សីលមយំ ហោតិ។ យទា បន តាទិសេនេវ វត្ថុនា រតនត្តយស្ស បូជំ កត្វា ‘អយំ វណ្ណោ ខយំ គច្ឆិស្សតិ, វយំ គច្ឆិស្សតី’តិ ខយវយំ បដ្ឋបេតិ, តទា ភាវនាមយំ ហោតិ។

    Kathaṃ? Yadā hi nīlapītalohitodātesu pupphādīsu aññataraṃ labhitvā vaṇṇavasena ābhujitvā ‘vaṇṇadānaṃ mayha’nti buddharatanādīni pūjeti, tadā dānamayaṃ hoti. Tatridaṃ vatthu – bhaṇḍāgārikasaṅghamitto kira ekaṃ suvaṇṇakhacitaṃ vatthaṃ labhitvā idampi vatthaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ, sammāsambuddhopi suvaṇṇavaṇṇo, suvaṇṇavaṇṇaṃ vatthaṃ suvaṇṇavaṇṇasseva anucchavikaṃ, amhākañca vaṇṇadānaṃ bhavissatīti mahācetiye āropesi. Evarūpe kāle dānamayaṃ hotīti veditabbaṃ. Yadā pana tathārūpameva deyyadhammaṃ labhitvā ‘mayhaṃ kulavaṃso, kulatanti kulappaveṇī esā, kulavattaṃ eta’nti buddharatanādīni pūjeti tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā pana tādiseneva vatthunā ratanattayassa pūjaṃ katvā ‘ayaṃ vaṇṇo khayaṃ gacchissati, vayaṃ gacchissatī’ti khayavayaṃ paṭṭhapeti, tadā bhāvanāmayaṃ hoti.

    ទានមយំ បន ហុត្វា វត្តមានម្បិ យទា តីណិ រតនានិ សហត្ថេន បូជេន្តស្ស បវត្តត្តិ, តទា កាយកម្មំ ហោតិ។ យទា តីណិ រតនានិ បូជេន្តោ បុត្តទារទាសកម្មករបោរិសាទយោបិ អាណាបេត្វា បូជាបេតិ តទា វចីកម្មំ ហោតិ។ យទា តទេវ វុត្តប្បការំ វិជ្ជមានកវត្ថុំ អារព្ភ វណ្ណទានំ ទស្សាមីតិ ចិន្តេតិ តទា មនោកម្មំ ហោតិ។ វិនយបរិយាយំ បត្វា ហិ ‘ទស្សាមិ ករិស្សាមី’តិ វាចា ភិន្នា ហោតីតិ (បារា. ៦៥៩) ឥមិនា លក្ខណេន ទានំ នាម ហោតិ។ អភិធម្មបរិយាយំ បត្វា បន វិជ្ជមានកវត្ថុំ អារព្ភ ‘ទស្សាមី’តិ មនសា ចិន្តិតកាលតោ បដ្ឋាយ កុសលំ ហោតិ។ អបរភាគេ កាយេន វា វាចាយ វា កត្តព្ពំ ករិស្សតីតិ វុត្តំ។ ឯវំ ទានមយំ កាយវចីមនោកម្មវសេនេវ តិវិធំ ហោតិ។

    Dānamayaṃ pana hutvā vattamānampi yadā tīṇi ratanāni sahatthena pūjentassa pavattatti, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā tīṇi ratanāni pūjento puttadāradāsakammakaraporisādayopi āṇāpetvā pūjāpeti tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā tadeva vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ ārabbha vaṇṇadānaṃ dassāmīti cinteti tadā manokammaṃ hoti. Vinayapariyāyaṃ patvā hi ‘dassāmi karissāmī’ti vācā bhinnā hotīti (pārā. 659) iminā lakkhaṇena dānaṃ nāma hoti. Abhidhammapariyāyaṃ patvā pana vijjamānakavatthuṃ ārabbha ‘dassāmī’ti manasā cintitakālato paṭṭhāya kusalaṃ hoti. Aparabhāge kāyena vā vācāya vā kattabbaṃ karissatīti vuttaṃ. Evaṃ dānamayaṃ kāyavacīmanokammavaseneva tividhaṃ hoti.

    យទា បន តំ វុត្តប្បការំ វត្ថុំ លភិត្វា កុលវំសាទិវសេន សហត្ថា រតនត្តយំ បូជេតិ តទា សីលមយំ កាយកម្មំ ហោតិ។ យទា កុលវំសាទិវសេនេវ បុត្តទារាទយោ អាណាបេត្វា បូជាបេតិ តទា វចីកម្មំ ហោតិ។ យទា ‘មយ្ហំ កុលវំសោ, កុលតន្តិ កុលប្បវេណី ឯសា, កុលវត្តមេត’ន្តិ វិជ្ជមានកវត្ថុំ អារព្ភ ‘វណ្ណទានំ ទស្សាមី’តិ ចិន្តេតិ តទា មនោកម្មំ ហោតិ។ ឯវំ សីលមយំ កាយវចីមនោកម្មវសេន តិវិធំ ហោតិ។

    Yadā pana taṃ vuttappakāraṃ vatthuṃ labhitvā kulavaṃsādivasena sahatthā ratanattayaṃ pūjeti tadā sīlamayaṃ kāyakammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva puttadārādayo āṇāpetvā pūjāpeti tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā ‘mayhaṃ kulavaṃso, kulatanti kulappaveṇī esā, kulavattameta’nti vijjamānakavatthuṃ ārabbha ‘vaṇṇadānaṃ dassāmī’ti cinteti tadā manokammaṃ hoti. Evaṃ sīlamayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti.

    យទា បន តំ វុត្តប្បការំ វត្ថុំ លភិត្វា តីណិ រតនានិ បូជេត្វា ចង្កមន្តោ ខយវយំ បដ្ឋបេតិ តទា ភាវនាមយំ កាយកម្មំ ហោតិ។ វាចាយ សម្មសនំ បដ្ឋបេន្តស្ស វចីកម្មំ ហោតិ, កាយង្គវាចង្គានិ អចោបេត្វា មនសាវ សម្មសនំ បដ្ឋបេន្តស្ស មនោកម្មំ ហោតិ។ ឯវំ ភាវនាមយំ កាយវចីមនោកម្មវសេន តិវិធំ ហោតិ។ ឯវមេតំ រូបារម្មណំ កុសលំ តិវិធបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេន នវហិ កម្មទ្វារេហិ ភាជេត្វា ទស្សេសិ ធម្មរាជា។ សទ្ទារម្មណាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។

    Yadā pana taṃ vuttappakāraṃ vatthuṃ labhitvā tīṇi ratanāni pūjetvā caṅkamanto khayavayaṃ paṭṭhapeti tadā bhāvanāmayaṃ kāyakammaṃ hoti. Vācāya sammasanaṃ paṭṭhapentassa vacīkammaṃ hoti, kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva sammasanaṃ paṭṭhapentassa manokammaṃ hoti. Evaṃ bhāvanāmayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti. Evametaṃ rūpārammaṇaṃ kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā. Saddārammaṇādīsupi eseva nayo.

    ភេរិសទ្ទាទីសុ ហិ រជនីយសទ្ទំ អារម្មណំ កត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ តីហិ និយមេហេតំ កុសលំ ឧប្បជ្ជតិ។ តត្ថ សទ្ទំ កន្ទមូលំ វិយ ឧប្បាដេត្វា នីលុប្បលហត្ថកំ វិយ ច ហត្ថេ ឋបេត្វា ទាតុំ នាម ន សក្កា, សវត្ថុកំ បន កត្វា ទេន្តោ សទ្ទទានំ ទេតិ នាម។ តស្មា យទា ‘សទ្ទទានំ ទស្សាមី’តិ ភេរិមុទិង្គាទីសុ អញ្ញតរតូរិយេន តិណ្ណំ រតនានំ ឧបហារំ ករោតិ, ‘សទ្ទទានំ មេ’តិ ភេរិអាទីនិ ឋបាបេតិ, ធម្មកថិកភិក្ខូនំ សរភេសជ្ជតេលផាណិតាទីនិ ទេតិ, ធម្មសវនំ ឃោសេតិ, សរភញ្ញំ ភណតិ, ធម្មកថំ កថេតិ, ឧបនិសិន្នកកថំ អនុមោទនកថំ ករោតិ, តទា ទានមយំយេវ ហោតិ។ យទា ឯតទេវ វិធានំ កុលវំសាទិវសេន វត្តវសេន ករោតិ តទា សីលមយំ ហោតិ។ យទា សព្ពម្បេតំ កត្វា អយំ ឯត្តកោ សទ្ទោ ព្រហ្មលោកប្បមាណោបិ ហុត្វា ‘ខយំ គមិស្សតិ, វយំ គមិស្សតី’តិ សម្មសនំ បដ្ឋបេតិ តទា ភាវនាមយំ ហោតិ។

    Bherisaddādīsu hi rajanīyasaddaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha saddaṃ kandamūlaṃ viya uppāṭetvā nīluppalahatthakaṃ viya ca hatthe ṭhapetvā dātuṃ nāma na sakkā, savatthukaṃ pana katvā dento saddadānaṃ deti nāma. Tasmā yadā ‘saddadānaṃ dassāmī’ti bherimudiṅgādīsu aññataratūriyena tiṇṇaṃ ratanānaṃ upahāraṃ karoti, ‘saddadānaṃ me’ti bheriādīni ṭhapāpeti, dhammakathikabhikkhūnaṃ sarabhesajjatelaphāṇitādīni deti, dhammasavanaṃ ghoseti, sarabhaññaṃ bhaṇati, dhammakathaṃ katheti, upanisinnakakathaṃ anumodanakathaṃ karoti, tadā dānamayaṃyeva hoti. Yadā etadeva vidhānaṃ kulavaṃsādivasena vattavasena karoti tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā sabbampetaṃ katvā ayaṃ ettako saddo brahmalokappamāṇopi hutvā ‘khayaṃ gamissati, vayaṃ gamissatī’ti sammasanaṃ paṭṭhapeti tadā bhāvanāmayaṃ hoti.

    តត្ថ ទានមយំ តាវ យទា ភេរិអាទីនិ គហេត្វា សហត្ថា ឧបហារំ ករោតិ, និច្ចុបហារត្ថាយ ឋបេន្តោបិ សហត្ថា ឋបេតិ, ‘សទ្ទទានំ មេ’តិ ធម្មសវនំ ឃោសេតុំ គច្ឆតិ, ធម្មកថំ សរភញ្ញំ កាតុំ វា គច្ឆតិ, តទា កាយកម្មំ ហោតិ។ យទា ‘គច្ឆថ, តាតា, អម្ហាកំ សទ្ទទានំ តិណ្ណំ រតនានំ ឧបហារំ ករោថា’តិ អាណាបេតិ, ‘សទ្ទទានំ មេ’តិ ចេតិយង្គណេសុ ‘ឥមំ ភេរិំ, ឥមំ មុទិង្គំ ឋបេថា’តិ អាណាបេតិ, សយមេវ ធម្មសវនំ ឃោសេតិ, ធម្មកថំ កថេតិ, សរភញ្ញំ ភណតិ, តទា វចីកម្មំ ហោតិ។ យទា កាយង្គវាចង្គានិ អចោបេត្វា ‘សទ្ទទានំ ទស្សាមី’តិ វិជ្ជមានកវត្ថុំ មនសា បរិច្ចជតិ, តទា មនោកម្មំ ហោតិ។

    Tattha dānamayaṃ tāva yadā bheriādīni gahetvā sahatthā upahāraṃ karoti, niccupahāratthāya ṭhapentopi sahatthā ṭhapeti, ‘saddadānaṃ me’ti dhammasavanaṃ ghosetuṃ gacchati, dhammakathaṃ sarabhaññaṃ kātuṃ vā gacchati, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā ‘gacchatha, tātā, amhākaṃ saddadānaṃ tiṇṇaṃ ratanānaṃ upahāraṃ karothā’ti āṇāpeti, ‘saddadānaṃ me’ti cetiyaṅgaṇesu ‘imaṃ bheriṃ, imaṃ mudiṅgaṃ ṭhapethā’ti āṇāpeti, sayameva dhammasavanaṃ ghoseti, dhammakathaṃ katheti, sarabhaññaṃ bhaṇati, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā ‘saddadānaṃ dassāmī’ti vijjamānakavatthuṃ manasā pariccajati, tadā manokammaṃ hoti.

    សីលមយម្បិ ‘សទ្ទទានំ នាម មយ្ហំ កុលវំសោ កុលតន្តិ កុលប្បវេណី’តិ ភេរិអាទីហិ សហត្ថា ឧបហារំ ករោន្តស្ស, ភេរិអាទីនិ សហត្ថា ចេតិយង្គណាទីសុ ឋបេន្តស្ស, ធម្មកថិកានំ សរភេសជ្ជំ សហត្ថា ទទន្តស្ស, វត្តសីសេន ធម្មសវនឃោសនធម្មកថាកថនសរភញ្ញភណនត្ថាយ ច គច្ឆន្តស្ស កាយកម្មំ ហោតិ។ ‘សទ្ទទានំ នាម អម្ហាកំ កុលវំសោ កុលតន្តិ កុលប្បវេណី, គច្ឆថ , តាតា, ពុទ្ធរតនាទីនំ ឧបហារំ ករោថា’តិ អាណាបេន្តស្ស កុលវំសវសេនេវ អត្តនា ធម្មកថំ វា សរភញ្ញំ វា ករោន្តស្ស ច វចីកម្មំ ហោតិ។ ‘សទ្ទទានំ នាម មយ្ហំ កុលវំសោ សទ្ទទានំ ទស្សាមី’តិ កាយង្គវាចង្គានិ អចោបេត្វា មនសាវ វិជ្ជមានកវត្ថុំ បរិច្ចជន្តស្ស មនោកម្មំ ហោតិ។

    Sīlamayampi ‘saddadānaṃ nāma mayhaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī’ti bheriādīhi sahatthā upahāraṃ karontassa, bheriādīni sahatthā cetiyaṅgaṇādīsu ṭhapentassa, dhammakathikānaṃ sarabhesajjaṃ sahatthā dadantassa, vattasīsena dhammasavanaghosanadhammakathākathanasarabhaññabhaṇanatthāya ca gacchantassa kāyakammaṃ hoti. ‘Saddadānaṃ nāma amhākaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī, gacchatha , tātā, buddharatanādīnaṃ upahāraṃ karothā’ti āṇāpentassa kulavaṃsavaseneva attanā dhammakathaṃ vā sarabhaññaṃ vā karontassa ca vacīkammaṃ hoti. ‘Saddadānaṃ nāma mayhaṃ kulavaṃso saddadānaṃ dassāmī’ti kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva vijjamānakavatthuṃ pariccajantassa manokammaṃ hoti.

    ភាវនាមយម្បិ យទា ចង្កមន្តោ សទ្ទេ ខយវយំ បដ្ឋបេតិ តទា កាយកម្មំ ហោតិ។ កាយង្គំ បន អចោបេត្វា វាចាយ សម្មសន្តស្ស វចីកម្មំ ហោតិ។ កាយង្គវាចង្គំ អចោបេត្វា មនសាវ សទ្ទាយតនំ សម្មសន្តស្ស មនោកម្មំ ហោតិ។ ឯវំ សទ្ទារម្មណម្បិ កុសលំ តិវិធបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេន នវហិ កម្មទ្វារេហិ ភាជេត្វា ទស្សេសិ ធម្មរាជា។

    Bhāvanāmayampi yadā caṅkamanto sadde khayavayaṃ paṭṭhapeti tadā kāyakammaṃ hoti. Kāyaṅgaṃ pana acopetvā vācāya sammasantassa vacīkammaṃ hoti. Kāyaṅgavācaṅgaṃ acopetvā manasāva saddāyatanaṃ sammasantassa manokammaṃ hoti. Evaṃ saddārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    មូលគន្ធាទីសុបិ រជនីយគន្ធំ អារម្មណំ កត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ តីហិ និយមេហេតំ កុសលំ ឧប្បជ្ជតិ។ តត្ថ យទា មូលគន្ធាទីសុ យំកិញ្ចិ គន្ធំ លភិត្វា គន្ធវសេន អាភុជិត្វា ‘គន្ធទានំ មយ្ហ’ន្តិ ពុទ្ធរតនាទីនិ បូជេតិ, តទា ទានមយំ ហោតីតិ សព្ពំ វណ្ណទានេ វុត្តនយេនេវ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពំ។ ឯវំ គន្ធារម្មណម្បិ កុសលំ តិវិធបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេន នវហិ កម្មទ្វារេហិ ភាជេត្វា ទស្សេសិ ធម្មរាជា។

    Mūlagandhādīsupi rajanīyagandhaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha yadā mūlagandhādīsu yaṃkiñci gandhaṃ labhitvā gandhavasena ābhujitvā ‘gandhadānaṃ mayha’nti buddharatanādīni pūjeti, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Evaṃ gandhārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    មូលរសាទីសុ បន រជនីយរសំ អារម្មណំ កត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ តីហិ និយមេហេតំ កុសលំ ឧប្បជ្ជតិ។ តត្ថ យទា មូលរសាទីសុ យំកិញ្ចិ រជនីយំ រសវត្ថុំ លភិត្វា រសវសេន អាភុជិត្វា ‘រសទានំ មយ្ហ’ន្តិ ទេតិ បរិច្ចជតិ, តទា ទានមយំ ហោតីតិ សព្ពំ វណ្ណទានេ វុត្តនយេនេវ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពំ។ សីលមយេ បនេត្ថ ‘សង្ឃស្ស អទត្វា បរិភុញ្ជនំ នាម អម្ហាកំ ន អាចិណ្ណ’ន្តិ ទ្វាទសន្នំ ភិក្ខុសហស្សានំ ទាបេត្វា សាទុរសំ បរិភុត្តស្ស ទុដ្ឋគាមណិអភយរញ្ញោ វត្ថុំ អាទិំ កត្វា មហាអដ្ឋកថាយំ វត្ថូនិ អាគតានិ។ អយមេវ វិសេសោ។ ឯវំ រសារម្មណម្បិ កុសលំ តិវិធបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេន នវហិ កម្មទ្វារេហិ ភាជេត្វា ទស្សេសិ ធម្មរាជា។

    Mūlarasādīsu pana rajanīyarasaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha yadā mūlarasādīsu yaṃkiñci rajanīyaṃ rasavatthuṃ labhitvā rasavasena ābhujitvā ‘rasadānaṃ mayha’nti deti pariccajati, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Sīlamaye panettha ‘saṅghassa adatvā paribhuñjanaṃ nāma amhākaṃ na āciṇṇa’nti dvādasannaṃ bhikkhusahassānaṃ dāpetvā sādurasaṃ paribhuttassa duṭṭhagāmaṇiabhayarañño vatthuṃ ādiṃ katvā mahāaṭṭhakathāyaṃ vatthūni āgatāni. Ayameva viseso. Evaṃ rasārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    ផោដ្ឋព្ពារម្មណេបិ បថវីធាតុ តេជោធាតុ វាយោធាតូតិ តីណិ មហាភូតានិ ផោដ្ឋព្ពារម្មណំ នាម។ ឥមស្មិំ ឋានេ ឯតេសំ វសេន យោជនំ អកត្វា មញ្ចបីឋាទិវសេន កាតព្ពា។ យទា ហិ មញ្ចបីឋាទីសុ យំកិញ្ចិ រជនីយំ ផោដ្ឋព្ពវត្ថុំ លភិត្វា ផោដ្ឋព្ពវសេន អាភុជិត្វា ‘ផោដ្ឋព្ពទានំ មយ្ហ’ន្តិ ទេតិ បរិច្ចជតិ, តទា ទានមយំ ហោតីតិ សព្ពំ វណ្ណទានេ វុត្តនយេនេវ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពំ។ ឯវំ ផោដ្ឋព្ពារម្មណម្បិ កុសលំ តិវិធបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេន នវហិ កម្មទ្វារេហិ ភាជេត្វា ទស្សេសិ ធម្មរាជា។

    Phoṭṭhabbārammaṇepi pathavīdhātu tejodhātu vāyodhātūti tīṇi mahābhūtāni phoṭṭhabbārammaṇaṃ nāma. Imasmiṃ ṭhāne etesaṃ vasena yojanaṃ akatvā mañcapīṭhādivasena kātabbā. Yadā hi mañcapīṭhādīsu yaṃkiñci rajanīyaṃ phoṭṭhabbavatthuṃ labhitvā phoṭṭhabbavasena ābhujitvā ‘phoṭṭhabbadānaṃ mayha’nti deti pariccajati, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Evaṃ phoṭṭhabbārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    ធម្មារម្មណេ ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានិ, តីណិ លក្ខណានិ, តយោ អរូបិនោ ខន្ធា, បន្នរស សុខុមរូបានិ, និព្ពានបញ្ញត្តីតិ ឥមេ ធម្មាយតនេ បរិយាបន្នា ច, អបរិយាបន្នា ច, ធម្មា ធម្មារម្មណំ នាម។ ឥមស្មិំ បន ឋានេ ឯតេសំ វសេន យោជនំ អកត្វា ឱជទានបានទានជីវិតទានវសេន កាតព្ពា។ ឱជាទីសុ ហិ រជនីយំ ធម្មារម្មណំ អារម្មណំ កត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ តីហិ និយមេហេតំ កុសលំ ឧប្បជ្ជតិ។

    Dhammārammaṇe cha ajjhattikāni āyatanāni, tīṇi lakkhaṇāni, tayo arūpino khandhā, pannarasa sukhumarūpāni, nibbānapaññattīti ime dhammāyatane pariyāpannā ca, apariyāpannā ca, dhammā dhammārammaṇaṃ nāma. Imasmiṃ pana ṭhāne etesaṃ vasena yojanaṃ akatvā ojadānapānadānajīvitadānavasena kātabbā. Ojādīsu hi rajanīyaṃ dhammārammaṇaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati.

    តត្ថ យទា ‘ឱជទានំ មយ្ហ’ន្តិ សប្បិនវនីតាទីនិ ទេតិ, បានទានន្តិ អដ្ឋ បានានិ ទេតិ, ជីវិតទានន្តិ សលាកភត្តសង្ឃភត្តាទីនិ ទេតិ, អផាសុកានំ ភិក្ខូនំ ភេសជ្ជំ ទេតិ, វេជ្ជំ បច្ចុបដ្ឋាបេតិ, ជាលំ ផាលាបេតិ, កុមីនំ វិទ្ធំសាបេតិ, សកុណបញ្ជរំ វិទ្ធំសាបេតិ, ពន្ធនមោក្ខំ ការាបេតិ, មាឃាតភេរិំ ចរាបេតិ, អញ្ញានិបិ ជីវិតបរិត្តាណត្ថំ ឯវរូបានិ កម្មានិ ករោតិ តទា ទានមយំ ហោតិ។ យទា បន ‘ឱជទានបានទានជីវិតទានានិ មយ្ហំ កុលវំសោ កុលតន្តិ កុលប្បវេណី’តិ វត្តសីសេន ឱជទានាទីនិ បវត្តេតិ តទា សីលមយំ ហោតិ។ យទា ធម្មារម្មណស្មិំ ខយវយំ បដ្ឋបេតិ តទា ភាវនាមយំ ហោតិ។

    Tattha yadā ‘ojadānaṃ mayha’nti sappinavanītādīni deti, pānadānanti aṭṭha pānāni deti, jīvitadānanti salākabhattasaṅghabhattādīni deti, aphāsukānaṃ bhikkhūnaṃ bhesajjaṃ deti, vejjaṃ paccupaṭṭhāpeti, jālaṃ phālāpeti, kumīnaṃ viddhaṃsāpeti, sakuṇapañjaraṃ viddhaṃsāpeti, bandhanamokkhaṃ kārāpeti, māghātabheriṃ carāpeti, aññānipi jīvitaparittāṇatthaṃ evarūpāni kammāni karoti tadā dānamayaṃ hoti. Yadā pana ‘ojadānapānadānajīvitadānāni mayhaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī’ti vattasīsena ojadānādīni pavatteti tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā dhammārammaṇasmiṃ khayavayaṃ paṭṭhapeti tadā bhāvanāmayaṃ hoti.

    ទានមយំ បន ហុត្វា បវត្តមានម្បិ យទា ឱជទានបានទានជីវិតទានានិ សហត្ថា ទេតិ, តទា កាយកម្មំ ហោតិ។ យទា បុត្តទារាទយោ អាណាបេត្វា ទាបេតិ, តទា វចីកម្មំ ហោតិ។ យទា កាយង្គវាចង្គានិ អចោបេត្វា ឱជទានបានទានជីវិតទានវសេន វិជ្ជមានកវត្ថុំ ‘ទស្សាមី’តិ មនសា ចិន្តេតិ, តទា មនោកម្មំ ហោតិ។

    Dānamayaṃ pana hutvā pavattamānampi yadā ojadānapānadānajīvitadānāni sahatthā deti, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā puttadārādayo āṇāpetvā dāpeti, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā ojadānapānadānajīvitadānavasena vijjamānakavatthuṃ ‘dassāmī’ti manasā cinteti, tadā manokammaṃ hoti.

    យទា បន វុត្តប្បការំ វិជ្ជមានកវត្ថុំ កុលវំសាទិវសេន សហត្ថា ទេតិ, តទា សីលមយំ កាយកម្មំ ហោតិ។ យទា កុលវំសាទិវសេនេវ បុត្តទារាទយោ អាណាបេត្វា ទាបេតិ, តទា វចីកម្មំ ហោតិ។ យទា កុលវំសាទិវសេនេវ វុត្តប្បការំ វិជ្ជមានកវត្ថុំ ‘ទស្សាមី’តិ មនសាវ ចិន្តេតិ, តទា មនោកម្មំ ហោតិ។

    Yadā pana vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ kulavaṃsādivasena sahatthā deti, tadā sīlamayaṃ kāyakammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva puttadārādayo āṇāpetvā dāpeti, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ ‘dassāmī’ti manasāva cinteti, tadā manokammaṃ hoti.

    ចង្កមិត្វា ធម្មារម្មណេ ខយវយំ បដ្ឋបេន្តស្ស បន ភាវនាមយំ កាយកម្មំ ហោតិ។ កាយង្គំ អចោបេត្វា វាចាយ ខយវយំ បដ្ឋបេន្តស្ស វចីកម្មំ ហោតិ។ កាយង្គវាចង្គានិ អចោបេត្វា មនសាវ ធម្មារម្មណេ ខយវយំ បដ្ឋបេន្តស្ស មនោកម្មំ ហោតិ។ ឯវំ ភាវនាមយំ កាយវចីមនោកម្មវសេន តិវិធំ ហោតិ។ ឯវមេតំ ធម្មារម្មណម្បិ កុសលំ តិវិធបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេន នវហិ កម្មទ្វារេហិ ភាជេត្វា ទស្សេសិ ធម្មរាជា។

    Caṅkamitvā dhammārammaṇe khayavayaṃ paṭṭhapentassa pana bhāvanāmayaṃ kāyakammaṃ hoti. Kāyaṅgaṃ acopetvā vācāya khayavayaṃ paṭṭhapentassa vacīkammaṃ hoti. Kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva dhammārammaṇe khayavayaṃ paṭṭhapentassa manokammaṃ hoti. Evaṃ bhāvanāmayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti. Evametaṃ dhammārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    ឯវមិទំ ចិត្តំ នានាវត្ថូសុ នានារម្មណវសេន ទីបិតំ។ ឥទំ បន ឯកវត្ថុស្មិម្បិ នានារម្មណវសេន លព្ភតិយេវ។ កថំ? ចតូសុ ហិ បច្ចយេសុ ចីវរេ ឆ អារម្មណានិ លព្ភន្តិ – នវរត្តស្ស ហិ ចីវរស្ស វណ្ណោ មនាបោ ហោតិ ទស្សនីយោ, ឥទំ វណ្ណារម្មណំ។ បរិភោគកាលេ បដបដសទ្ទំ ករោតិ, ឥទំ សទ្ទារម្មណំ។ យោ តត្ថ កាឡកច្ឆកាទិគន្ធោ, ឥទំ គន្ធារម្មណំ។ រសារម្មណំ បន បរិភោគរសវសេន កថិតំ។ យា តត្ថ សុខសម្ផស្សតា, ឥទំ ផោដ្ឋព្ពារម្មណំ។ ចីវរំ បដិច្ច ឧប្បន្នា សុខា វេទនា, ធម្មារម្មណំ។ បិណ្ឌបាតេ រសារម្មណំ និប្បរិយាយេនេវ លព្ភតិ។ ឯវំ ចតូសុ បច្ចយេសុ នានារម្មណវសេន យោជនំ កត្វា ទានមយាទិភេទោ វេទិតព្ពោ។

    Evamidaṃ cittaṃ nānāvatthūsu nānārammaṇavasena dīpitaṃ. Idaṃ pana ekavatthusmimpi nānārammaṇavasena labbhatiyeva. Kathaṃ? Catūsu hi paccayesu cīvare cha ārammaṇāni labbhanti – navarattassa hi cīvarassa vaṇṇo manāpo hoti dassanīyo, idaṃ vaṇṇārammaṇaṃ. Paribhogakāle paṭapaṭasaddaṃ karoti, idaṃ saddārammaṇaṃ. Yo tattha kāḷakacchakādigandho, idaṃ gandhārammaṇaṃ. Rasārammaṇaṃ pana paribhogarasavasena kathitaṃ. Yā tattha sukhasamphassatā, idaṃ phoṭṭhabbārammaṇaṃ. Cīvaraṃ paṭicca uppannā sukhā vedanā, dhammārammaṇaṃ. Piṇḍapāte rasārammaṇaṃ nippariyāyeneva labbhati. Evaṃ catūsu paccayesu nānārammaṇavasena yojanaṃ katvā dānamayādibhedo veditabbo.

    ឥមស្ស បន ចិត្តស្ស អារម្មណមេវ និពទ្ធំ, វិនា អារម្មណេន អនុប្បជ្ជនតោ។ ទ្វារំ បន អនិពទ្ធំ។ កស្មា? កម្មស្ស អនិពទ្ធត្តា។ កម្មស្មិញ្ហិ អនិពទ្ធេ ទ្វារម្បិ អនិពទ្ធមេវ ហោតិ។

    Imassa pana cittassa ārammaṇameva nibaddhaṃ, vinā ārammaṇena anuppajjanato. Dvāraṃ pana anibaddhaṃ. Kasmā? Kammassa anibaddhattā. Kammasmiñhi anibaddhe dvārampi anibaddhameva hoti.




    Next: កាមាវចរកុសលំ ទ្វារកថា • Kāmāvacarakusalaṃ dvārakathā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / កាមាវចរកុសលំ • Kāmāvacarakusalaṃ

    ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / កាមាវចរកុសលបទភាជនីយវណ្ណនា • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā

    ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / កាមាវចរកុសលបទភាជនីយវណ្ណនា • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact