Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣਿ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā

    ਕਾਮਾવਚਰਕੁਸਲਪਦਭਾਜਨੀਯਂ

    Kāmāvacarakusalapadabhājanīyaṃ

    ੧. ਇਦਾਨਿ ਯਥਾਨਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤਾਯ ਮਾਤਿਕਾਯ ਸਙ੍ਗਹਿਤੇ ਧਮ੍ਮੇ ਪਭੇਦਤੋ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ਕਤਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾਤਿ ਇਦਂ ਪਦਭਾਜਨੀਯਂ ਆਰਦ੍ਧਂ। ਤਤ੍ਥ ਯਦੇਤਂ ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਕਾਮਾવਚਰਂ ਕੁਸਲਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤੀਤਿ ਪਠਮਂ ਕਾਮਾવਚਰਕੁਸਲਂ ਦਸ੍ਸਿਤਂ, ਤਸ੍ਸ ਤਾવ ਨਿਦ੍ਦੇਸੇ ਧਮ੍ਮવવਤ੍ਥਾਨવਾਰੋ ਸਙ੍ਗਹવਾਰੋ ਸੁਞ੍ਞਤવਾਰੋਤਿ ਤਯੋ ਮਹਾવਾਰਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਤੇਸੁ ਧਮ੍ਮવવਤ੍ਥਾਨવਾਰੋ ਉਦ੍ਦੇਸਨਿਦ੍ਦੇਸવਸੇਨ ਦ੍વਿਧਾ ਠਿਤੋ। ਤੇਸੁ ਉਦ੍ਦੇਸવਾਰਸ੍ਸ ਪੁਚ੍ਛਾ, ਸਮਯਨਿਦ੍ਦੇਸੋ, ਧਮ੍ਮੁਦ੍ਦੇਸੋ, ਅਪ੍ਪਨਾਤਿ ਚਤ੍ਤਾਰੋ ਪਰਿਚ੍ਛੇਦਾ। ਤੇਸੁ ‘ਕਤਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾ’ਤਿ ਅਯਂ ਪੁਚ੍ਛਾ ਨਾਮ। ‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਕਾਮਾવਚਰਂ…ਪੇ॰… ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ’ਤਿ ਅਯਂ ਸਮਯਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਨਾਮ। ‘ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤਿ…ਪੇ॰… ਅવਿਕ੍ਖੇਪੋ ਹੋਤੀ’ਤਿ ਅਯਂ ਧਮ੍ਮੁਦ੍ਦੇਸੋ ਨਾਮ। ‘ਯੇ વਾ ਪਨ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਅਞ੍ਞੇਪਿ ਅਤ੍ਥਿ ਪਟਿਚ੍ਚਸਮੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾ ਅਰੂਪਿਨੋ ਧਮ੍ਮਾ ਇਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾ’ਤਿ ਅਯਂ ਅਪ੍ਪਨਾ ਨਾਮ।

    1. Idāni yathānikkhittāya mātikāya saṅgahite dhamme pabhedato dassetuṃ katame dhammā kusalāti idaṃ padabhājanīyaṃ āraddhaṃ. Tattha yadetaṃ yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotīti paṭhamaṃ kāmāvacarakusalaṃ dassitaṃ, tassa tāva niddese dhammavavatthānavāro saṅgahavāro suññatavāroti tayo mahāvārā honti. Tesu dhammavavatthānavāro uddesaniddesavasena dvidhā ṭhito. Tesu uddesavārassa pucchā, samayaniddeso, dhammuddeso, appanāti cattāro paricchedā. Tesu ‘katame dhammā kusalā’ti ayaṃ pucchā nāma. ‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ…pe… tasmiṃ samaye’ti ayaṃ samayaniddeso nāma. ‘Phasso hoti…pe… avikkhepo hotī’ti ayaṃ dhammuddeso nāma. ‘Ye vā pana tasmiṃ samaye aññepi atthi paṭiccasamuppannā arūpino dhammā ime dhammā kusalā’ti ayaṃ appanā nāma.

    ਏવਂ ਚਤੂਹਿ ਪਰਿਚ੍ਛੇਦੇਹਿ ਠਿਤਸ੍ਸ ਉਦ੍ਦੇਸવਾਰਸ੍ਸ ਯ੍વਾਯਂ ਪਠਮੋ ਪੁਚ੍ਛਾਪਰਿਚ੍ਛੇਦੋ, ਤਤ੍ਥ ‘ਕਤਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾ’ਤਿ ਅਯਂ ਕਥੇਤੁਕਮ੍ਯਤਾਪੁਚ੍ਛਾ। ਪਞ੍ਚવਿਧਾਹਿ ਪੁਚ੍ਛਾ – ਅਦਿਟ੍ਠਜੋਤਨਾਪੁਚ੍ਛਾ, ਦਿਟ੍ਠਸਂਸਨ੍ਦਨਾਪੁਚ੍ਛਾ, વਿਮਤਿਚ੍ਛੇਦਨਾਪੁਚ੍ਛਾ, ਅਨੁਮਤਿਪੁਚ੍ਛਾ, ਕਥੇਤੁਕਮ੍ਯਤਾਪੁਚ੍ਛਾਤਿ। ਤਾਸਂ ਇਦਂ ਨਾਨਤ੍ਤਂ –

    Evaṃ catūhi paricchedehi ṭhitassa uddesavārassa yvāyaṃ paṭhamo pucchāparicchedo, tattha ‘katame dhammā kusalā’ti ayaṃ kathetukamyatāpucchā. Pañcavidhāhi pucchā – adiṭṭhajotanāpucchā, diṭṭhasaṃsandanāpucchā, vimaticchedanāpucchā, anumatipucchā, kathetukamyatāpucchāti. Tāsaṃ idaṃ nānattaṃ –

    ਕਤਮਾ ਅਦਿਟ੍ਠਜੋਤਨਾਪੁਚ੍ਛਾ? ਪਕਤਿਯਾ ਲਕ੍ਖਣਂ ਅਞ੍ਞਾਤਂ ਹੋਤਿ, ਅਦਿਟ੍ਠਂ ਅਤੁਲਿਤਂ ਅਤੀਰਿਤਂ ਅવਿਭੂਤਂ ਅવਿਭਾવਿਤਂ। ਤਸ੍ਸ ਞਾਣਾਯ ਦਸ੍ਸਨਾਯ ਤੁਲਨਾਯ ਤੀਰਣਾਯ વਿਭੂਤਤ੍ਥਾਯ વਿਭਾવਨਤ੍ਥਾਯ ਪਞ੍ਹਂ ਪੁਚ੍ਛਤਿ। ਅਯਂ ਅਦਿਟ੍ਠਜੋਤਨਾਪੁਚ੍ਛਾ (ਮਹਾਨਿ॰ ੧੫੦; ਚੂਲ਼ਨਿ॰ ਪੁਣ੍ਣਕਮਾਣવਪੁਚ੍ਛਾਨਿਦ੍ਦੇਸ ੧੨)।

    Katamā adiṭṭhajotanāpucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ aññātaṃ hoti, adiṭṭhaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ. Tassa ñāṇāya dassanāya tulanāya tīraṇāya vibhūtatthāya vibhāvanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ adiṭṭhajotanāpucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12).

    ਕਤਮਾ ਦਿਟ੍ਠਸਂਸਨ੍ਦਨਾਪੁਚ੍ਛਾ? ਪਕਤਿਯਾ ਲਕ੍ਖਣਂ ਞਾਤਂ ਹੋਤਿ, ਦਿਟ੍ਠਂ ਤੁਲਿਤਂ ਤੀਰਿਤਂ વਿਭੂਤਂ વਿਭਾવਿਤਂ, ਸੋ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਪਣ੍ਡਿਤੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਸਂਸਨ੍ਦਨਤ੍ਥਾਯ ਪਞ੍ਹਂ ਪੁਚ੍ਛਤਿ। ਅਯਂ ਦਿਟ੍ਠਸਂਸਨ੍ਦਨਾਪੁਚ੍ਛਾ (ਮਹਾਨਿ॰ ੧੫੦; ਚੂਲ਼ਨਿ॰ ਪੁਣ੍ਣਕਮਾਣવਪੁਚ੍ਛਾਨਿਦ੍ਦੇਸ ੧੨)।

    Katamā diṭṭhasaṃsandanāpucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ ñātaṃ hoti, diṭṭhaṃ tulitaṃ tīritaṃ vibhūtaṃ vibhāvitaṃ, so aññehi paṇḍitehi saddhiṃ saṃsandanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ diṭṭhasaṃsandanāpucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12).

    ਕਤਮਾ વਿਮਤਿਚ੍ਛੇਦਨਾਪੁਚ੍ਛਾ? ਪਕਤਿਯਾ ਸਂਸਯਪਕ੍ਖਨ੍ਦੋ ਹੋਤਿ, વਿਮਤਿਪਕ੍ਖਨ੍ਦੋ ਦ੍વੇਲ਼੍ਹਕਜਾਤੋ – ‘ਏવਂ ਨੁ ਖੋ, ਨਨੁ ਖੋ, ਕਿਂ ਨੁ ਖੋ, ਕਥਂ ਨੁ ਖੋ’ਤਿ। ਸੋ વਿਮਤਿਚ੍ਛੇਦਨਤ੍ਥਾਯ ਪਞ੍ਹਂ ਪੁਚ੍ਛਤਿ। ਅਯਂ વਿਮਤਿਚ੍ਛੇਦਨਾਪੁਚ੍ਛਾ (ਮਹਾਨਿ॰ ੧੫੦; ਚੂਲ਼ਨਿ॰ ਪੁਣ੍ਣਕਮਾਣવਪੁਚ੍ਛਾਨਿਦ੍ਦੇਸ ੧੨)।

    Katamā vimaticchedanāpucchā? Pakatiyā saṃsayapakkhando hoti, vimatipakkhando dveḷhakajāto – ‘evaṃ nu kho, nanu kho, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho’ti. So vimaticchedanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ vimaticchedanāpucchā (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12).

    ਕਤਮਾ ਅਨੁਮਤਿਪੁਚ੍ਛਾ? ਭਗવਾ ਭਿਕ੍ਖੂਨਂ ਅਨੁਮਤਿਯਾ ਪਞ੍ਹਂ ਪੁਚ੍ਛਤਿ – ‘ਤਂ ਕਿਂ ਮਞ੍ਞਥ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਰੂਪਂ ਨਿਚ੍ਚਂ વਾ ਅਨਿਚ੍ਚਂ વਾ’ਤਿ? ‘ਅਨਿਚ੍ਚਂ, ਭਨ੍ਤੇ’। ‘ਯਂ ਪਨਾਨਿਚ੍ਚਂ ਦੁਕ੍ਖਂ વਾ ਤਂ ਸੁਖਂ વਾ’ਤਿ? ‘ਦੁਕ੍ਖਂ, ਭਨ੍ਤੇ’ । ‘ਯਂ ਪਨਾਨਿਚ੍ਚਂ ਦੁਕ੍ਖਂ વਿਪਰਿਣਾਮਧਮ੍ਮਂ, ਕਲ੍ਲਂ ਨੁ ਤਂ ਸਮਨੁਪਸ੍ਸਿਤੁਂ ਏਤਂ ਮਮ, ਏਸੋਹਮਸ੍ਮਿ, ਏਸੋ ਮੇ ਅਤ੍ਤਾ’ਤਿ? ‘ਨੋਹੇਤਂ, ਭਨ੍ਤੇ’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੭੯; ਮਹਾવ॰ ੨੧)। ਅਯਂ ਅਨੁਮਤਿਪੁਚ੍ਛਾ।

    Katamā anumatipucchā? Bhagavā bhikkhūnaṃ anumatiyā pañhaṃ pucchati – ‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’ti? ‘Aniccaṃ, bhante’. ‘Yaṃ panāniccaṃ dukkhaṃ vā taṃ sukhaṃ vā’ti? ‘Dukkhaṃ, bhante’ . ‘Yaṃ panāniccaṃ dukkhaṃ vipariṇāmadhammaṃ, kallaṃ nu taṃ samanupassituṃ etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’ti? ‘Nohetaṃ, bhante’ti (saṃ. ni. 3.79; mahāva. 21). Ayaṃ anumatipucchā.

    ਕਤਮਾ ਕਥੇਤੁਕਮ੍ਯਤਾਪੁਚ੍ਛਾ? ਭਗવਾ ਭਿਕ੍ਖੂਨਂ ਕਥੇਤੁਕਮ੍ਯਤਾਯ ਪਞ੍ਹਂ ਪੁਚ੍ਛਤਿ। ‘‘ਚਤ੍ਤਾਰੋਮੇ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਸਤਿਪਟ੍ਠਾਨਾ। ਕਤਮੇ ਚਤ੍ਤਾਰੋ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੭੩)? ਅਯਂ ਕਥੇਤੁਕਮ੍ਯਤਾਪੁਚ੍ਛਾਤਿ।

    Katamā kathetukamyatāpucchā? Bhagavā bhikkhūnaṃ kathetukamyatāya pañhaṃ pucchati. ‘‘Cattārome, bhikkhave, satipaṭṭhānā. Katame cattāro’’ti (dī. ni. 2.373)? Ayaṃ kathetukamyatāpucchāti.

    ਤਤ੍ਥ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਪੁਰਿਮਾ ਤਿਸ੍ਸੋ ਪੁਚ੍ਛਾ ਨਤ੍ਥਿ। ਕਸ੍ਮਾ? ਬੁਦ੍ਧਾਨਞ੍ਹਿ ਤੀਸੁ ਅਦ੍ਧਾਸੁ ਕਿਞ੍ਚਿ ਸਙ੍ਖਤਂ, ਅਦ੍ਧਾવਿਮੁਤ੍ਤਂ વਾ ਅਸਙ੍ਖਤਂ, ਅਦਿਟ੍ਠਂ ਅਨਞ੍ਞਾਤਂ ਅਜੋਤਿਤਂ ਅਤੁਲਿਤਂ ਅਤੀਰਿਤਂ ਅવਿਭੂਤਂ ਅવਿਭਾવਿਤਂ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥਿ। ਤੇਨ ਤੇਸਂ ਅਦਿਟ੍ਠਜੋਤਨਾਪੁਚ੍ਛਾ ਨਤ੍ਥਿ। ਯਂ ਪਨ ਭਗવਤਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਞਾਣੇਨ ਪਟਿવਿਦ੍ਧਂ, ਤਸ੍ਸ ਅਞ੍ਞੇਨ ਸਮਣੇਨ વਾ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੇਨ વਾ ਦੇવੇਨ વਾ ਮਾਰੇਨ વਾ ਬ੍ਰਹ੍ਮੁਨਾ વਾ ਸਦ੍ਧਿਂ ਸਂਸਨ੍ਦਨਕਿਚ੍ਚਂ ਨਤ੍ਥਿ। ਤੇਨਸ੍ਸ ਦਿਟ੍ਠਸਂਸਨ੍ਦਨਾਪੁਚ੍ਛਾ ਨਤ੍ਥਿ। ਯਸ੍ਮਾ ਪਨੇਸ ਅਕਥਂਕਥੀ ਤਿਣ੍ਣવਿਚਿਕਿਚ੍ਛੋ ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮੇਸੁ વਿਹਤਸਂਸਯੋ, ਤੇਨਸ੍ਸ વਿਮਤਿਚ੍ਛੇਦਨਾਪੁਚ੍ਛਾ ਨਤ੍ਥਿ। ਇਤਰਾ ਦ੍વੇ ਪਨ ਪੁਚ੍ਛਾ ਭਗવਤੋ ਅਤ੍ਥਿ। ਤਾਸੁ ਅਯਂ ਕਥੇਤੁਕਮ੍ਯਤਾਪੁਚ੍ਛਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।

    Tattha buddhānaṃ purimā tisso pucchā natthi. Kasmā? Buddhānañhi tīsu addhāsu kiñci saṅkhataṃ, addhāvimuttaṃ vā asaṅkhataṃ, adiṭṭhaṃ anaññātaṃ ajotitaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ nāma natthi. Tena tesaṃ adiṭṭhajotanāpucchā natthi. Yaṃ pana bhagavatā attano ñāṇena paṭividdhaṃ, tassa aññena samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā saddhiṃ saṃsandanakiccaṃ natthi. Tenassa diṭṭhasaṃsandanāpucchā natthi. Yasmā panesa akathaṃkathī tiṇṇavicikiccho sabbadhammesu vihatasaṃsayo, tenassa vimaticchedanāpucchā natthi. Itarā dve pana pucchā bhagavato atthi. Tāsu ayaṃ kathetukamyatāpucchāti veditabbā.

    ਤਤ੍ਥ ‘ਕਤਮੇ’ਤਿਪਦੇਨ ਨਿਦ੍ਦਿਸਿਤਬ੍ਬਧਮ੍ਮੇ ਪੁਚ੍ਛਤਿ। ‘ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾ’ਤਿ ਹਿ વਚਨਮਤ੍ਤੇਨ ‘ਕਿਂ ਕਤਾ ਕਿਂ વਾ ਕਰੋਨ੍ਤੀ’ਤਿ ਨ ਸਕ੍ਕਾ ਞਾਤੁਂ। ‘ਕਤਮੇ’ਤਿ વੁਤ੍ਤੇ ਪਨ ਤੇਸਂ ਪੁਟ੍ਠਭਾવੋ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਤੇਨ વੁਤ੍ਤਂ ‘ਕਤਮੇਤਿਪਦੇਨ ਨਿਦ੍ਦਿਸਿਤਬ੍ਬਧਮ੍ਮੇ ਪੁਚ੍ਛਤੀ’ਤਿ। ‘ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾ’ਤਿਪਦਦ੍વਯੇਨ ਪੁਚ੍ਛਾਯ ਪੁਟ੍ਠਧਮ੍ਮੇ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਤੇਸਂ ਅਤ੍ਥੋ ਹੇਟ੍ਠਾ ਪਕਾਸਿਤੋવ।

    Tattha ‘katame’tipadena niddisitabbadhamme pucchati. ‘Dhammā kusalā’ti hi vacanamattena ‘kiṃ katā kiṃ vā karontī’ti na sakkā ñātuṃ. ‘Katame’ti vutte pana tesaṃ puṭṭhabhāvo paññāyati. Tena vuttaṃ ‘katametipadena niddisitabbadhamme pucchatī’ti. ‘Dhammā kusalā’tipadadvayena pucchāya puṭṭhadhamme dasseti. Tesaṃ attho heṭṭhā pakāsitova.

    ਕਸ੍ਮਾ ਪਨੇਤ੍ਥ ਮਾਤਿਕਾਯਂ વਿਯ ‘ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ’ਤਿ ਅવਤ੍વਾ ‘ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾ’ਤਿ ਪਦਾਨੁਕ੍ਕਮੋ ਕਤੋਤਿ? ਪਭੇਦਤੋ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਦੇਸਨਂ ਦੀਪੇਤ੍વਾ ਪਭੇਦવਨ੍ਤਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ। ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਅਭਿਧਮ੍ਮੇ ਧਮ੍ਮਾવ ਦੇਸੇਤਬ੍ਬਾ। ਤੇ ਚ ਕੁਸਲਾਦੀਹਿ ਪਭੇਦੇਹਿ ਅਨੇਕਪ੍ਪਭੇਦਾ। ਤਸ੍ਮਾ ਧਮ੍ਮਾਯੇવ ਇਧ ਦੇਸੇਤਬ੍ਬਾ । ਨਾਯਂ વੋਹਾਰਦੇਸਨਾ। ਤੇ ਚ ਅਨੇਕਪ੍ਪਭੇਦਤੋ ਦੇਸੇਤਬ੍ਬਾ, ਨ ਧਮ੍ਮਮਤ੍ਤਤੋ। ਪਭੇਦਤੋ ਹਿ ਦੇਸਨਾ ਘਨવਿਨਿਬ੍ਭੋਗਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਞਾਣਾવਹਾ ਹੋਤੀਤਿ ‘ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ’ਤਿ ਏવਂ ਪਭੇਦਤੋ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਦੇਸਨਂ ਦੀਪੇਤ੍વਾ, ਇਦਾਨਿ ਯੇ ਤੇਨ ਪਭੇਦੇਨ ਦੇਸੇਤਬ੍ਬਾ ਧਮ੍ਮਾ ਤੇ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ, ਅਯਂ ‘ਕਤਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾ’ਤਿ ਪਦਾਨੁਕ੍ਕਮੋ ਕਤੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਪਭੇਦવਨ੍ਤੇਸੁ ਹਿ ਦਸ੍ਸਿਤੇਸੁ ਪਭੇਦੋ ਦਸ੍ਸਿਯਮਾਨੋ ਯੁਜ੍ਜਤਿ ਸੁવਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯੋ ਚ ਹੋਤੀਤਿ।

    Kasmā panettha mātikāyaṃ viya ‘kusalā dhammā’ti avatvā ‘dhammā kusalā’ti padānukkamo katoti? Pabhedato dhammānaṃ desanaṃ dīpetvā pabhedavantadassanatthaṃ. Imasmiñhi abhidhamme dhammāva desetabbā. Te ca kusalādīhi pabhedehi anekappabhedā. Tasmā dhammāyeva idha desetabbā . Nāyaṃ vohāradesanā. Te ca anekappabhedato desetabbā, na dhammamattato. Pabhedato hi desanā ghanavinibbhogapaṭisambhidāñāṇāvahā hotīti ‘kusalā dhammā’ti evaṃ pabhedato dhammānaṃ desanaṃ dīpetvā, idāni ye tena pabhedena desetabbā dhammā te dassetuṃ, ayaṃ ‘katame dhammā kusalā’ti padānukkamo katoti veditabbo. Pabhedavantesu hi dassitesu pabhedo dassiyamāno yujjati suviññeyyo ca hotīti.

    ਇਦਾਨਿ ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਕਾਮਾવਚਰਂ ਕੁਸਲਂ ਚਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ। ਏਤ੍ਥ –

    Idāni yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittanti. Ettha –

    ਸਮਯੇ ਨਿਦ੍ਦਿਸਿ ਚਿਤ੍ਤਂ, ਚਿਤ੍ਤੇਨ ਸਮਯਂ ਮੁਨਿ।

    Samaye niddisi cittaṃ, cittena samayaṃ muni;

    ਨਿਯਮੇਤ੍વਾਨ ਦੀਪੇਤੁਂ, ਧਮ੍ਮੇ ਤਤ੍ਥ ਪਭੇਦਤੋ॥

    Niyametvāna dīpetuṃ, dhamme tattha pabhedato.

    ‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਕਾਮਾવਚਰਂ ਕੁਸਲਂ ਚਿਤ੍ਤ’ਨ੍ਤਿ ਹਿ ਨਿਦ੍ਦਿਸਨ੍ਤੋ ਭਗવਾ ਸਮਯੇ ਚਿਤ੍ਤਂ ਨਿਦ੍ਦਿਸਿ। ਕਿਂਕਾਰਣਾ? ਤੇਨ ਸਮਯਨਿਯਮਿਤੇਨ ਚਿਤ੍ਤੇਨ ਪਰਿਯੋਸਾਨੇ ‘ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ’ਤਿ ਏવਂ ਸਮਯਂ ਨਿਯਮੇਤ੍વਾਨ, ਅਥ વਿਜ੍ਜਮਾਨੇਪਿ ਸਮਯਨਾਨਤ੍ਤੇ ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਚਿਤ੍ਤਂ ਤਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਸਮਯੇ ਫਸ੍ਸੋ ਹੋਤਿ, વੇਦਨਾ ਹੋਤੀਤਿ ਏવਂ ਤਸ੍ਮਿਂ ਚਿਤ੍ਤਨਿਯਮਿਤੇ ਸਮਯੇ ਏਤੇ ਸਨ੍ਤਤਿਸਮੂਹਕਿਚ੍ਚਾਰਮ੍ਮਣਘਨવਸੇਨ ਦੁਰਨੁਬੋਧਪ੍ਪਭੇਦੇ ਫਸ੍ਸવੇਦਨਾਦਯੋ ਧਮ੍ਮੇ ਬੋਧੇਤੁਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।

    ‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ citta’nti hi niddisanto bhagavā samaye cittaṃ niddisi. Kiṃkāraṇā? Tena samayaniyamitena cittena pariyosāne ‘tasmiṃ samaye’ti evaṃ samayaṃ niyametvāna, atha vijjamānepi samayanānatte yasmiṃ samaye cittaṃ tasmiṃyeva samaye phasso hoti, vedanā hotīti evaṃ tasmiṃ cittaniyamite samaye ete santatisamūhakiccārammaṇaghanavasena duranubodhappabhede phassavedanādayo dhamme bodhetunti attho.

    ਇਦਾਨਿ ‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ’ਤਿਆਦੀਸੁ ਅਯਮਨੁਪੁਬ੍ਬਪਦવਣ੍ਣਨਾ। ਯਸ੍ਮਿਨ੍ਤਿ ਅਨਿਯਮਤੋ ਭੁਮ੍ਮਨਿਦ੍ਦੇਸੋ। ਸਮਯੇਤਿ ਅਨਿਯਮਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠਪਰਿਦੀਪਨਂ। ਏਤ੍ਤਾવਤਾ ਅਨਿਯਮਤੋ ਸਮਯੋ ਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠੋ ਹੋਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਸਮਯਸਦ੍ਦੋ –

    Idāni ‘yasmiṃ samaye’tiādīsu ayamanupubbapadavaṇṇanā. Yasminti aniyamato bhummaniddeso. Samayeti aniyamaniddiṭṭhaparidīpanaṃ. Ettāvatā aniyamato samayo niddiṭṭho hoti. Tattha samayasaddo –

    ਸਮવਾਯੇ ਖਣੇ ਕਾਲੇ, ਸਮੂਹੇ ਹੇਤੁ ਦਿਟ੍ਠਿਸੁ।

    Samavāye khaṇe kāle, samūhe hetu diṭṭhisu;

    ਪਟਿਲਾਭੇ ਪਹਾਨੇ ਚ, ਪਟਿવੇਧੇ ਚ ਦਿਸ੍ਸਤਿ॥

    Paṭilābhe pahāne ca, paṭivedhe ca dissati.

    ਤਥਾ ਹਿਸ੍ਸ ‘‘ਅਪ੍ਪੇવ ਨਾਮ ਸ੍વੇਪਿ ਉਪਸਙ੍ਕਮੇਯ੍ਯਾਮ ਕਾਲਞ੍ਚ ਸਮਯਞ੍ਚ ਉਪਾਦਾਯਾ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੧.੪੪੭) ਏવਮਾਦੀਸੁ ਸਮવਾਯੋ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਏਕੋવ ਖੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਖਣੋ ਚ ਸਮਯੋ ਚ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯવਾਸਾਯਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੮.੨੯) ਖਣੋ। ‘‘ਉਣ੍ਹਸਮਯੋ ਪਰਿਲ਼ਾਹਸਮਯੋ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਪਾਚਿ॰ ੩੫੮) ਕਾਲੋ। ‘‘ਮਹਾਸਮਯੋ ਪવਨਸ੍ਮਿ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਸਮੂਹੋ। ‘‘ਸਮਯੋਪਿ ਖੋ ਤੇ, ਭਦ੍ਦਾਲਿ, ਅਪ੍ਪਟਿવਿਦ੍ਧੋ ਅਹੋਸਿ – ਭਗવਾ ਖੋ ਸਾવਤ੍ਥਿਯਂ વਿਹਰਤਿ, ਭਗવਾਪਿ ਮਂ ਜਾਨਿਸ੍ਸਤਿ ‘ਭਦ੍ਦਾਲਿ ਨਾਮ ਭਿਕ੍ਖੁ ਸਤ੍ਥੁਸਾਸਨੇ ਸਿਕ੍ਖਾਯ ਅਪਰਿਪੂਰਕਾਰੀ’ਤਿ। ਅਯਮ੍ਪਿ ਖੋ ਤੇ, ਭਦ੍ਦਾਲਿ, ਸਮਯੋ ਅਪ੍ਪਟਿવਿਦ੍ਧੋ ਅਹੋਸੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੨.੧੩੫) ਹੇਤੁ। ‘‘ਤੇਨ ਖੋ ਪਨ ਸਮਯੇਨ ਉਗ੍ਗਾਹਮਾਨੋ ਪਰਿਬ੍ਬਾਜਕੋ ਸਮਣਮੁਣ੍ਡਿਕਾਪੁਤ੍ਤੋ ਸਮਯਪ੍ਪવਾਦਕੇ ਤਿਨ੍ਦੁਕਾਚੀਰੇ ਏਕਸਾਲਕੇ ਮਲ੍ਲਿਕਾਯ ਆਰਾਮੇ ਪਟਿવਸਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੨.੨੬੦) ਦਿਟ੍ਠਿ।

    Tathā hissa ‘‘appeva nāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca upādāyā’’ti (dī. ni. 1.447) evamādīsu samavāyo attho. ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) khaṇo. ‘‘Uṇhasamayo pariḷāhasamayo’’tiādīsu (pāci. 358) kālo. ‘‘Mahāsamayo pavanasmi’’ntiādīsu samūho. ‘‘Samayopi kho te, bhaddāli, appaṭividdho ahosi – bhagavā kho sāvatthiyaṃ viharati, bhagavāpi maṃ jānissati ‘bhaddāli nāma bhikkhu satthusāsane sikkhāya aparipūrakārī’ti. Ayampi kho te, bhaddāli, samayo appaṭividdho ahosī’’tiādīsu (ma. ni. 2.135) hetu. ‘‘Tena kho pana samayena uggāhamāno paribbājako samaṇamuṇḍikāputto samayappavādake tindukācīre ekasālake mallikāya ārāme paṭivasatī’’tiādīsu (ma. ni. 2.260) diṭṭhi.

    ‘‘ਦਿਟ੍ਠੇ ਧਮ੍ਮੇ ਚ ਯੋ ਅਤ੍ਥੋ, ਯੋ ਚਤ੍ਥੋ ਸਮ੍ਪਰਾਯਿਕੋ।

    ‘‘Diṭṭhe dhamme ca yo attho, yo cattho samparāyiko;

    ਅਤ੍ਥਾਭਿਸਮਯਾ ਧੀਰੋ, ਪਣ੍ਡਿਤੋਤਿ ਪવੁਚ੍ਚਤੀ’’ਤਿ॥ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੧.੧੨੯) –

    Atthābhisamayā dhīro, paṇḍitoti pavuccatī’’ti. (saṃ. ni. 1.129) –

    ਆਦੀਸੁ ਪਟਿਲਾਭੋ। ‘‘ਸਮ੍ਮਾ ਮਾਨਾਭਿਸਮਯਾ ਅਨ੍ਤਮਕਾਸਿ ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੨੮) ਪਹਾਨਂ। ‘‘ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਪੀਲ਼ਨਟ੍ਠੋ ਸਙ੍ਖਤਟ੍ਠੋ ਸਨ੍ਤਾਪਟ੍ਠੋ વਿਪਰਿਣਾਮਟ੍ਠੋ ਅਭਿਸਮਯਟ੍ਠੋ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੨.੮) ਪਟਿવੇਧੋ। ਏવਮਨੇਕੇਸੁ ਸਮਯੇਸੁ –

    Ādīsu paṭilābho. ‘‘Sammā mānābhisamayā antamakāsi dukkhassā’’tiādīsu (ma. ni. 1.28) pahānaṃ. ‘‘Dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho abhisamayaṭṭho’’tiādīsu (paṭi. ma. 2.8) paṭivedho. Evamanekesu samayesu –

    ਸਮવਾਯੋ ਖਣੋ ਕਾਲੋ, ਸਮੂਹੋ ਹੇਤੁਯੇવ ਚ।

    Samavāyo khaṇo kālo, samūho hetuyeva ca;

    ਏਤੇ ਪਞ੍ਚਪਿ વਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਾ, ਸਮਯਾ ਇਧ વਿਞ੍ਞੁਨਾ॥

    Ete pañcapi viññeyyā, samayā idha viññunā.

    ‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਕਾਮਾવਚਰਂ ਕੁਸਲ’ਨ੍ਤਿ ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਕੁਸਲਾਧਿਕਾਰੇ ਤੇਸੁ ਨવਸੁ ਸਮਯੇਸੁ ਏਤੇ ਸਮવਾਯਾਦਯੋ ਪਞ੍ਚ ਸਮਯਾ ਪਣ੍ਡਿਤੇਨ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।

    ‘Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusala’nti imasmiñhi kusalādhikāre tesu navasu samayesu ete samavāyādayo pañca samayā paṇḍitena veditabbā.

    ਤੇਸੁ ਪਚ੍ਚਯਸਾਮਗ੍ਗੀ, ਸਮવਾਯੋ ਖਣੋ ਪਨ।

    Tesu paccayasāmaggī, samavāyo khaṇo pana;

    ਏਕੋવ ਨવਮੋ ਞੇਯ੍ਯੋ, ਚਕ੍ਕਾਨਿ ਚਤੁਰੋਪਿ વਾ॥

    Ekova navamo ñeyyo, cakkāni caturopi vā.

    ਯਾ ਹਿ ਏਸਾ ਸਾਧਾਰਣਫਲਨਿਪ੍ਫਾਦਕਤ੍ਤੇਨ ਸਣ੍ਠਿਤਾ ਪਚ੍ਚਯਾਨਂ ਸਾਮਗ੍ਗੀ, ਸਾ ਇਧ ਸਮવਾਯੋਤਿ ਞਾਤਬ੍ਬਾ। ‘‘ਏਕੋવ ਖੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਖਣੋ ਚ ਸਮਯੋ ਚ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯવਾਸਾਯਾ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੮.੨੯) ਏવਂ વੁਤ੍ਤੋ ਪਨ ਨવਮੋવ ਖਣੋ ਏਕੋ ਖਣੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਯਾਨਿ વਾ ਪਨੇਤਾਨਿ ‘‘ਚਤ੍ਤਾਰਿਮਾਨਿ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਚਕ੍ਕਾਨਿ ਯੇਹਿ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤਾਨਂ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਾਨਂ ਚਤੁਚਕ੍ਕਂ વਤ੍ਤਤੀ’’ਤਿ – ਏਤ੍ਥ ‘ਪਤਿਰੂਪਦੇਸવਾਸੋ, ਸਪ੍ਪੁਰਿਸੂਪਨਿਸ੍ਸਯੋ, ਅਤ੍ਤਸਮ੍ਮਾਪਣਿਧਿ, ਪੁਬ੍ਬੇ ਚ ਕਤਪੁਞ੍ਞਤਾ’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੩੧) ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਚਕ੍ਕਾਨਿ વੁਤ੍ਤਾਨਿ, ਏਤਾਨਿ વਾ ਏਕਜ੍ਝਂ ਕਤ੍વਾ ਓਕਾਸਟ੍ਠੇਨ ਖਣੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾਨਿ। ਤਾਨਿ ਹਿ ਕੁਸਲੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਓਕਾਸਭੂਤਾਨਿ।

    Yā hi esā sādhāraṇaphalanipphādakattena saṇṭhitā paccayānaṃ sāmaggī, sā idha samavāyoti ñātabbā. ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’ti (a. ni. 8.29) evaṃ vutto pana navamova khaṇo eko khaṇoti veditabbo. Yāni vā panetāni ‘‘cattārimāni, bhikkhave, cakkāni yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’ti – ettha ‘patirūpadesavāso, sappurisūpanissayo, attasammāpaṇidhi, pubbe ca katapuññatā’ti (a. ni. 4.31) cattāri cakkāni vuttāni, etāni vā ekajjhaṃ katvā okāsaṭṭhena khaṇoti veditabbāni. Tāni hi kusaluppattiyā okāsabhūtāni.

    ਏવਂ ਸਮવਾਯਞ੍ਚ ਖਣਞ੍ਚ ਞਤ੍વਾ ਇਤਰੇਸੁ –

    Evaṃ samavāyañca khaṇañca ñatvā itaresu –

    ਤਂ ਤਂ ਉਪਾਦਾਯ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤੋ, ਕਾਲੋ વੋਹਾਰਮਤ੍ਤਕੋ।

    Taṃ taṃ upādāya paññatto, kālo vohāramattako;

    ਪੁਞ੍ਜੋ ਫਸ੍ਸਾਦਿਧਮ੍ਮਾਨਂ, ਸਮੂਹੋਤਿ વਿਭਾવਿਤੋ॥

    Puñjo phassādidhammānaṃ, samūhoti vibhāvito.

    ‘ਚਿਤ੍ਤਕਾਲੋ ਰੂਪਕਾਲੋ’ਤਿਆਦਿਨਾ ਹਿ ਨਯੇਨ ਧਮ੍ਮੇ વਾ, ‘ਅਤੀਤੋ ਅਨਾਗਤੋ’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਧਮ੍ਮવੁਤ੍ਤਿਂ વਾ, ‘ਬੀਜਕਾਲੋ ਅਙ੍ਕੁਰਕਾਲੋ’ਤਿ ਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਧਮ੍ਮਪਟਿਪਾਟਿਂ વਾ, ‘ਉਪ੍ਪਾਦਕਾਲੋ ਜਰਾਕਾਲੋ’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਧਮ੍ਮਲਕ੍ਖਣਂ વਾ, ‘વੇਦਿਯਨਕਾਲੋ ਸਞ੍ਜਾਨਨਕਾਲੋ’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਧਮ੍ਮਕਿਚ੍ਚਂ વਾ, ‘ਨ੍ਹਾਨਕਾਲੋ ਪਾਨਕਾਲੋ’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਸਤ੍ਤਕਿਚ੍ਚਂ વਾ, ‘ਗਮਨਕਾਲੋ ਠਾਨਕਾਲੋ’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਇਰਿਯਾਪਥਂ વਾ, ‘ਪੁਬ੍ਬਣ੍ਹੋ ਸਾਯਨ੍ਹੋ ਦਿવਾ ਰਤ੍ਤੀ’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾਦਿਪਰਿવਤ੍ਤਨਂ વਾ, ‘ਅਡ੍ਢਮਾਸੋ ਮਾਸੋ’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਅਹੋਰਤ੍ਤਾਦਿਸਙ੍ਖਾਤਂ ਕਾਲਸਞ੍ਚਯਂ વਾਤਿ – ਏવਂ ਤਂ ਤਂ ਉਪਾਦਾਯ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤੋ ਕਾਲੋ ਨਾਮ। ਸੋ ਪਨੇਸ ਸਭਾવਤੋ ਅવਿਜ੍ਜਮਾਨਤ੍ਤਾ ਪਞ੍ਞਤ੍ਤਿਮਤ੍ਤਕੋ ਏવਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਯੋ ਪਨੇਸ ਫਸ੍ਸવੇਦਨਾਦੀਨਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪੁਞ੍ਜੋ, ਸੋ ਇਧ ਸਮੂਹੋਤਿ વਿਭਾવਿਤੋ। ਏવਂ ਕਾਲਸਮੂਹੇਪਿ ਞਤ੍વਾ ਇਤਰੋ ਪਨ –

    ‘Cittakālo rūpakālo’tiādinā hi nayena dhamme vā, ‘atīto anāgato’tiādinā nayena dhammavuttiṃ vā, ‘bījakālo aṅkurakālo’ti ādinā nayena dhammapaṭipāṭiṃ vā, ‘uppādakālo jarākālo’tiādinā nayena dhammalakkhaṇaṃ vā, ‘vediyanakālo sañjānanakālo’tiādinā nayena dhammakiccaṃ vā, ‘nhānakālo pānakālo’tiādinā nayena sattakiccaṃ vā, ‘gamanakālo ṭhānakālo’tiādinā nayena iriyāpathaṃ vā, ‘pubbaṇho sāyanho divā rattī’tiādinā nayena candimasūriyādiparivattanaṃ vā, ‘aḍḍhamāso māso’tiādinā nayena ahorattādisaṅkhātaṃ kālasañcayaṃ vāti – evaṃ taṃ taṃ upādāya paññatto kālo nāma. So panesa sabhāvato avijjamānattā paññattimattako evāti veditabbo. Yo panesa phassavedanādīnaṃ dhammānaṃ puñjo, so idha samūhoti vibhāvito. Evaṃ kālasamūhepi ñatvā itaro pana –

    ਹੇਤੂਤਿ ਪਚ੍ਚਯੋવੇਤ੍ਥ, ਤਸ੍ਸ ਦ੍વਾਰવਸੇਨ વਾ।

    Hetūti paccayovettha, tassa dvāravasena vā;

    ਅਨੇਕਭਾવੋ વਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯੋ, ਪਚ੍ਚਯਾਨਂ વਸੇਨ વਾ॥

    Anekabhāvo viññeyyo, paccayānaṃ vasena vā.

    ਏਤ੍ਥ ਹਿ ਪਚ੍ਚਯੋવ ਹੇਤੁ ਨਾਮ, ਤਸ੍ਸ ਦ੍વਾਰਾਨਂ વਾ ਪਚ੍ਚਯਾਨਂ વਾ વਸੇਨ ਅਨੇਕਭਾવੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਕਥਂ? ਚਕ੍ਖੁਦ੍વਾਰਾਦੀਸੁ ਹਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਾਨਂ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਾਦੀਨਂ ਚਕ੍ਖੁਰੂਪਆਲੋਕਮਨਸਿਕਾਰਾਦਯੋ ਪਚ੍ਚਯਾ, ਮਹਾਪਕਰਣੇ ਚ ‘‘ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯੋ ਆਰਮ੍ਮਣਪਚ੍ਚਯੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਚਤੁવੀਸਤਿ ਪਚ੍ਚਯਾ વੁਤ੍ਤਾ। ਤੇਸੁ ਠਪੇਤ੍વਾ વਿਪਾਕਪਚ੍ਚਯਞ੍ਚ ਪਚ੍ਛਾਜਾਤਪਚ੍ਚਯਞ੍ਚ, ਸੇਸਾ ਕੁਸਲਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪਚ੍ਚਯਾ ਹੋਨ੍ਤਿਯੇવ। ਤੇ ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਇਧ ਹੇਤੂਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਾ। ਏવਮਸ੍ਸ ਇਮਿਨਾ ਦ੍વਾਰવਸੇਨ વਾ ਪਚ੍ਚਯવਸੇਨ વਾ ਅਨੇਕਭਾવੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ । ਏવਮੇਤੇ ਸਮવਾਯਾਦਯੋ ਪਞ੍ਚ ਅਤ੍ਥਾ ਇਧ ਸਮਯਸਦ੍ਦੇਨ ਪਰਿਗ੍ਗਹਿਤਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।

    Ettha hi paccayova hetu nāma, tassa dvārānaṃ vā paccayānaṃ vā vasena anekabhāvo veditabbo. Kathaṃ? Cakkhudvārādīsu hi uppajjamānānaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ cakkhurūpaālokamanasikārādayo paccayā, mahāpakaraṇe ca ‘‘hetupaccayo ārammaṇapaccayo’’tiādinā nayena catuvīsati paccayā vuttā. Tesu ṭhapetvā vipākapaccayañca pacchājātapaccayañca, sesā kusaladhammānaṃ paccayā hontiyeva. Te sabbepi idha hetūti adhippetā. Evamassa iminā dvāravasena vā paccayavasena vā anekabhāvo veditabbo . Evamete samavāyādayo pañca atthā idha samayasaddena pariggahitāti veditabbā.

    ‘ਕਸ੍ਮਾ ਪਨ ਏਤੇਸੁ ਯਂਕਿਞ੍ਚਿ ਏਕਂ ਅਪਰਿਗ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਪਰਿਗ੍ਗਹੋ ਕਤੋ’ਤਿ? ‘ਤੇਨ ਤੇਨ ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥવਿਸੇਸਸ੍ਸ ਦੀਪਨਤੋ। ਏਤੇਸੁ ਹਿ ਸਮવਾਯਸਙ੍ਖਾਤੋ ਸਮਯੋ ਅਨੇਕਹੇਤੁਤੋ વੁਤ੍ਤਿਂ ਦੀਪੇਤਿ। ਤੇਨ ਏਕਕਾਰਣવਾਦੋ ਪਟਿਸੇਧਿਤੋ ਹੋਤਿ। ਸਮવਾਯੋ ਚ ਨਾਮ ਸਾਧਾਰਣਫਲਨਿਪ੍ਫਾਦਨੇ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਾਪੇਕ੍ਖੋ ਹੋਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ‘ਏਕੋ ਕਤ੍ਤਾ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥੀ’ਤਿ ਇਮਮ੍ਪਿ ਅਤ੍ਥਂ ਦੀਪੇਤਿ। ਸਭਾવੇਨ ਹਿ ਕਾਰਣੇ ਸਤਿ ਕਾਰਣਨ੍ਤਰਾਪੇਕ੍ਖਾ ਅਯੁਤ੍ਤਾਤਿ। ਏવਂ ਏਕਸ੍ਸ ਕਸ੍ਸਚਿ ਕਾਰਣਸ੍ਸ ਅਭਾવਦੀਪਨੇਨ ‘‘ਸਯਂਕਤਂ ਸੁਖਦੁਕ੍ਖ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ ਪਟਿਸੇਧਿਤਂ ਹੋਤਿ।

    ‘Kasmā pana etesu yaṃkiñci ekaṃ apariggahetvā sabbesaṃ pariggaho kato’ti? ‘Tena tena tassa tassa atthavisesassa dīpanato. Etesu hi samavāyasaṅkhāto samayo anekahetuto vuttiṃ dīpeti. Tena ekakāraṇavādo paṭisedhito hoti. Samavāyo ca nāma sādhāraṇaphalanipphādane aññamaññāpekkho hoti. Tasmā ‘eko kattā nāma natthī’ti imampi atthaṃ dīpeti. Sabhāvena hi kāraṇe sati kāraṇantarāpekkhā ayuttāti. Evaṃ ekassa kassaci kāraṇassa abhāvadīpanena ‘‘sayaṃkataṃ sukhadukkha’’ntiādi paṭisedhitaṃ hoti.

    ਤਤ੍ਥ ਸਿਯਾ – ‘ਯਂ વੁਤ੍ਤਂ ਅਨੇਕਹੇਤੁਤੋ વੁਤ੍ਤਿਂ ਦੀਪੇਤੀ’ਤਿ, ਤਂ ਨ ਯੁਤ੍ਤਂ। ‘ਕਿਂਕਾਰਣਾ’ ?‘ਅਸਾਮਗ੍ਗਿਯਂ ਅਹੇਤੂਨਂ ਸਾਮਗ੍ਗਿਯਮ੍ਪਿ ਅਹੇਤੁਭਾવਾਪਤ੍ਤਿਤੋ’। ‘ਨ ਹਿ ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਅਨ੍ਧੇ ਦਟ੍ਠੁਂ ਅਸਕ੍ਕੋਨ੍ਤੇ ਅਨ੍ਧਸਤਂ ਪਸ੍ਸਤੀ’ਤਿ। ‘ਨੋ ਨ ਯੁਤ੍ਤਂ; ਸਾਧਾਰਣਫਲਨਿਪ੍ਫਾਦਕਤ੍ਤੇਨ ਹਿ ਠਿਤਭਾવੋ ਸਾਮਗ੍ਗੀ; ਨ ਅਨੇਕੇਸਂ ਸਮੋਧਾਨਮਤ੍ਤਂ। ਨ ਚ ਅਨ੍ਧਾਨਂ ਦਸ੍ਸਨਂ ਨਾਮ ਸਾਧਾਰਣਫਲਂ’। ‘ਕਸ੍ਮਾ’?‘ਅਨ੍ਧਸਤੇ ਸਤਿਪਿ ਤਸ੍ਸ ਅਭਾવਤੋ। ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਂ ਪਨ ਤਂ ਸਾਧਾਰਣਫਲਂ, ਤੇਸਂ ਭਾવੇ ਭਾવਤੋ। ਅਸਾਮਗ੍ਗਿਯਂ ਅਹੇਤੂਨਮ੍ਪਿ ਚ ਸਾਮਗ੍ਗਿਯਂ ਹੇਤੁਭਾવੋ ਸਿਦ੍ਧੋ। ਸ੍વਾਯਂ ਅਸਾਮਗ੍ਗਿਯਂ ਫਲਾਭਾવੇਨ, ਸਾਮਗ੍ਗਿਯਞ੍ਚਸ੍ਸ ਭਾવੇਨ, વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਞ੍ਹਿ વੇਕਲ੍ਲੇ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਾਦੀਨਂ ਅਭਾવੋ, ਅવੇਕਲ੍ਲੇ ਚ ਭਾવੋ, ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਸਿਦ੍ਧੋ ਲੋਕਸ੍ਸਾ’ਤਿ। ਅਯਂ ਤਾવ ਸਮવਾਯਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਸਮਯੇਨ ਅਤ੍ਥੋ ਦੀਪਿਤੋ।

    Tattha siyā – ‘yaṃ vuttaṃ anekahetuto vuttiṃ dīpetī’ti, taṃ na yuttaṃ. ‘Kiṃkāraṇā’ ?‘Asāmaggiyaṃ ahetūnaṃ sāmaggiyampi ahetubhāvāpattito’. ‘Na hi ekasmiṃ andhe daṭṭhuṃ asakkonte andhasataṃ passatī’ti. ‘No na yuttaṃ; sādhāraṇaphalanipphādakattena hi ṭhitabhāvo sāmaggī; na anekesaṃ samodhānamattaṃ. Na ca andhānaṃ dassanaṃ nāma sādhāraṇaphalaṃ’. ‘Kasmā’?‘Andhasate satipi tassa abhāvato. Cakkhādīnaṃ pana taṃ sādhāraṇaphalaṃ, tesaṃ bhāve bhāvato. Asāmaggiyaṃ ahetūnampi ca sāmaggiyaṃ hetubhāvo siddho. Svāyaṃ asāmaggiyaṃ phalābhāvena, sāmaggiyañcassa bhāvena, veditabbo. Cakkhādīnañhi vekalle cakkhuviññāṇādīnaṃ abhāvo, avekalle ca bhāvo, paccakkhasiddho lokassā’ti. Ayaṃ tāva samavāyasaṅkhātena samayena attho dīpito.

    ਯੋ ਪਨੇਸ ਅਟ੍ਠਹਿ ਅਕ੍ਖਣੇਹਿ ਪਰਿવਜ੍ਜਿਤੋ ਨવਮੋ ਖਣੋ, ਪਤਿਰੂਪਦੇਸવਾਸਾਦਿਕੋ ਚ ਚਤੁਚਕ੍ਕਸਙ੍ਖਾਤੋ ਓਕਾਸਟ੍ਠੇਨ ਖਣੋ વੁਤ੍ਤੋ, ਸੋ ਮਨੁਸ੍ਸਤ੍ਤਬੁਦ੍ਧੁਪ੍ਪਾਦਸਦ੍ਧਮ੍ਮਟ੍ਠਿਤਿਆਦਿਕਂ ਖਣਸਾਮਗ੍ਗਿਂ વਿਨਾ ਨਤ੍ਥਿ। ਮਨੁਸ੍ਸਤ੍ਤਾਦੀਨਞ੍ਚ ਕਾਣਕਚ੍ਛਪੋਪਮਾਦੀਹਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੨੫੨) ਦੁਲ੍ਲਭਭਾવੋ। ਇਤਿ ਖਣਸ੍ਸ ਦੁਲ੍ਲਭਤ੍ਤਾ ਸੁਟ੍ਠੁਤਰਂ ਖਣਾਯਤ੍ਤਂ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਧਮ੍ਮਾਨਂ ਉਪਕਾਰਭੂਤਂ ਕੁਸਲਂ ਦੁਲ੍ਲਭਮੇવ । ਏવਮੇਤੇਸੁ ਖਣਸਙ੍ਖਾਤੋ ਸਮਯੋ ਕੁਸਲੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਦੁਲ੍ਲਭਭਾવਂ ਦੀਪੇਤਿ। ਏવਂ ਦੀਪੇਨ੍ਤੇਨ ਅਨੇਨ ਅਧਿਗਤਖਣਾਨਂ ਖਣਾਯਤ੍ਤਸ੍ਸੇવ ਤਸ੍ਸ ਕੁਸਲਸ੍ਸ ਅਨਨੁਟ੍ਠਾਨੇਨ ਮੋਘਖਣਂ ਕੁਰੁਮਾਨਾਨਂ ਪਮਾਦવਿਹਾਰੋ ਪਟਿਸੇਧਿਤੋ ਹੋਤਿ। ਅਯਂ ਖਣਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਸਮਯੇਨ ਅਤ੍ਥੋ ਦੀਪਿਤੋ।

    Yo panesa aṭṭhahi akkhaṇehi parivajjito navamo khaṇo, patirūpadesavāsādiko ca catucakkasaṅkhāto okāsaṭṭhena khaṇo vutto, so manussattabuddhuppādasaddhammaṭṭhitiādikaṃ khaṇasāmaggiṃ vinā natthi. Manussattādīnañca kāṇakacchapopamādīhi (ma. ni. 3.252) dullabhabhāvo. Iti khaṇassa dullabhattā suṭṭhutaraṃ khaṇāyattaṃ lokuttaradhammānaṃ upakārabhūtaṃ kusalaṃ dullabhameva . Evametesu khaṇasaṅkhāto samayo kusaluppattiyā dullabhabhāvaṃ dīpeti. Evaṃ dīpentena anena adhigatakhaṇānaṃ khaṇāyattasseva tassa kusalassa ananuṭṭhānena moghakhaṇaṃ kurumānānaṃ pamādavihāro paṭisedhito hoti. Ayaṃ khaṇasaṅkhātena samayena attho dīpito.

    ਯੋ ਪਨੇਤਸ੍ਸ ਕੁਸਲਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਪવਤ੍ਤਿਕਾਲੋ ਨਾਮ ਹੋਤਿ, ਸੋ ਅਤਿਪਰਿਤ੍ਤੋ। ਸਾ ਚਸ੍ਸ ਅਤਿਪਰਿਤ੍ਤਤਾ ‘‘ਯਥਾ ਚ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਤਸ੍ਸ ਪੁਰਿਸਸ੍ਸ ਜવੋ, ਯਥਾ ਚ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾਨਂ ਜવੋ, ਯਥਾ ਚ ਯਾ ਦੇવਤਾ ਚਨ੍ਦਿਮਸੂਰਿਯਾਨਂ ਪੁਰਤੋ ਧਾવਨ੍ਤਿ ਤਾਸਂ ਦੇવਤਾਨਂ ਜવੋ, ਤਤੋ ਸੀਘਤਰਂ ਆਯੁਸਙ੍ਖਾਰਾ ਖੀਯਨ੍ਤੀ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੨.੨੨੮) – ਇਮਸ੍ਸ ਸੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਅਟ੍ਠਕਥਾવਸੇਨ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਤਤ੍ਰ ਹਿ ਸੋ ਰੂਪਜੀવਿਤਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਸ੍ਸ ਤਾવ ਪਰਿਤ੍ਤਕੋ ਕਾਲੋ વੁਤ੍ਤੋ। ਯਾવ ਪਟੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਰੂਪਂ ਤਿਟ੍ਠਤਿ ਤਾવ ਸੋਲ਼ਸ ਚਿਤ੍ਤਾਨਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਭਿਜ੍ਜਨ੍ਤਿ। ਇਤਿ ਤੇਸਂ ਕਾਲਪਰਿਤ੍ਤਤਾਯ ਉਪਮਾਪਿ ਨਤ੍ਥਿ। ਤੇਨੇવਾਹ – ‘‘ਯਾવਞ੍ਚਿਦਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਉਪਮਾਪਿ ਨ ਸੁਕਰਾ ਯਾવ ਲਹੁਪਰਿવਤ੍ਤਂ ਚਿਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੧.੪੮)। ਏવਮੇਤੇਸੁ ਕਾਲਸਙ੍ਖਾਤੋ ਸਮਯੋ ਕੁਸਲਚਿਤ੍ਤਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਕਾਲਸ੍ਸ ਅਤਿਪਰਿਤ੍ਤਤਂ ਦੀਪੇਤਿ। ਏવਂ ਦੀਪੇਨ੍ਤੇਨ ਚਾਨੇਨ ਅਤਿਪਰਿਤ੍ਤਕਾਲਤਾਯ, વਿਜ੍ਜੁਲਤੋਭਾਸੇਨ ਮੁਤ੍ਤਾવੁਣਨਂ વਿਯ, ਦੁਪ੍ਪਟਿવਿਜ੍ਝਮਿਦਂ ਚਿਤ੍ਤਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਏਤਸ੍ਸ ਪਟਿવੇਧੇ ਮਹਾਉਸ੍ਸਾਹੋ ਚ ਆਦਰੋ ਚ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬੋਤਿ ਓવਾਦੋ ਦਿਨ੍ਨੋ ਹੋਤਿ। ਅਯਂ ਕਾਲਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਸਮਯੇਨ ਅਤ੍ਥੋ ਦੀਪਿਤੋ।

    Yo panetassa kusalacittassa pavattikālo nāma hoti, so atiparitto. Sā cassa atiparittatā ‘‘yathā ca, bhikkhave, tassa purisassa javo, yathā ca candimasūriyānaṃ javo, yathā ca yā devatā candimasūriyānaṃ purato dhāvanti tāsaṃ devatānaṃ javo, tato sīghataraṃ āyusaṅkhārā khīyantī’’ti (saṃ. ni. 2.228) – imassa suttassa aṭṭhakathāvasena veditabbā. Tatra hi so rūpajīvitindriyassa tāva parittako kālo vutto. Yāva paṭuppannaṃ rūpaṃ tiṭṭhati tāva soḷasa cittāni uppajjitvā bhijjanti. Iti tesaṃ kālaparittatāya upamāpi natthi. Tenevāha – ‘‘yāvañcidaṃ, bhikkhave, upamāpi na sukarā yāva lahuparivattaṃ citta’’nti (a. ni. 1.48). Evametesu kālasaṅkhāto samayo kusalacittappavattikālassa atiparittataṃ dīpeti. Evaṃ dīpentena cānena atiparittakālatāya, vijjulatobhāsena muttāvuṇanaṃ viya, duppaṭivijjhamidaṃ cittaṃ, tasmā etassa paṭivedhe mahāussāho ca ādaro ca kattabboti ovādo dinno hoti. Ayaṃ kālasaṅkhātena samayena attho dīpito.

    ਸਮੂਹਸਙ੍ਖਾਤੋ ਪਨ ਸਮਯੋ ਅਨੇਕੇਸਂ ਸਹੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਂ ਦੀਪੇਤਿ। ਫਸ੍ਸਾਦੀਨਞ੍ਹਿ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪੁਞ੍ਜੋ ਸਮੂਹੋਤਿ વੁਤ੍ਤੋ। ਤਸ੍ਮਿਞ੍ਚ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਸਹ ਤੇਹਿ ਧਮ੍ਮੇਹਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤੀਤਿ ਅਨੇਕੇਸਂ ਸਹੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਦੀਪਿਤਾ। ਏવਂ ਦੀਪੇਨ੍ਤੇਨ ਚਾਨੇਨ ਏਕਸ੍ਸੇવ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਪਟਿਸੇਧਿਤਾ ਹੋਤਿ। ਅਯਂ ਸਮੂਹਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਸਮਯੇਨ ਅਤ੍ਥੋ ਦੀਪਿਤੋ।

    Samūhasaṅkhāto pana samayo anekesaṃ sahuppattiṃ dīpeti. Phassādīnañhi dhammānaṃ puñjo samūhoti vutto. Tasmiñca uppajjamānaṃ cittaṃ saha tehi dhammehi uppajjatīti anekesaṃ sahuppatti dīpitā. Evaṃ dīpentena cānena ekasseva dhammassa uppatti paṭisedhitā hoti. Ayaṃ samūhasaṅkhātena samayena attho dīpito.

    ਹੇਤੁਸਙ੍ਖਾਤੋ ਪਨ ਸਮਯੋ ਪਰਾਯਤ੍ਤવੁਤ੍ਤਿਤਂ ਦੀਪੇਤਿ। ‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ’ਤਿ ਹਿ ਪਦਸ੍ਸ ਯਸ੍ਮਾ ‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਹੇਤੁਮ੍ਹਿ ਸਤਿ’ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤੀਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ, ਤਸ੍ਮਾ ‘ਹੇਤੁਮ੍ਹਿ ਸਤਿ’ ਪવਤ੍ਤਿਤੋ ਪਰਾਯਤ੍ਤવੁਤ੍ਤਿਤਾ ਦੀਪਿਤਾ। ਏવਂ ਦੀਪੇਨ੍ਤੇਨ ਚਾਨੇਨ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਸવਸવਤ੍ਤਿਤਾਭਿਮਾਨੋ ਪਟਿਸੇਧਿਤੋ ਹੋਤਿ। ਅਯਂ ਹੇਤੁਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਸਮਯੇਨ ਅਤ੍ਥੋ ਦੀਪਿਤੋ।

    Hetusaṅkhāto pana samayo parāyattavuttitaṃ dīpeti. ‘Yasmiṃ samaye’ti hi padassa yasmā ‘yasmiṃ hetumhi sati’ uppannaṃ hotīti ayamattho, tasmā ‘hetumhi sati’ pavattito parāyattavuttitā dīpitā. Evaṃ dīpentena cānena dhammānaṃ savasavattitābhimāno paṭisedhito hoti. Ayaṃ hetusaṅkhātena samayena attho dīpito.

    ਤਤ੍ਥ ‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ’ਤਿ ਕਾਲਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ਸਮਯਸ੍ਸ વਸੇਨ ‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਕਾਲੇ’ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ; ਸਮੂਹਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮੂਹੇ’ਤਿ। ਖਣਸਮવਾਯਹੇਤੁਸਙ੍ਖਾਤਾਨਂ ‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਖਣੇ ਸਤਿ, ਯਾਯ ਸਾਮਗ੍ਗਿਯਾ ਸਤਿ, ਯਮ੍ਹਿ ਹੇਤੁਮ੍ਹਿ ਸਤਿ’ ਕਾਮਾવਚਰਂ ਕੁਸਲਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਸਤਿ ‘ਫਸ੍ਸਾਦਯੋਪੀ’ਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਅਧਿਕਰਣਞ੍ਹਿ ਕਾਲਸਙ੍ਖਾਤੋ ਸਮੂਹਸਙ੍ਖਾਤੋ ਚ ਸਮਯੋ। ਤਤ੍ਥ વੁਤ੍ਤਧਮ੍ਮਾਨਨ੍ਤਿ ਅਧਿਕਰਣવਸੇਨੇਤ੍ਥ ਭੁਮ੍ਮਂ। ਖਣਸਮવਾਯਹੇਤੁਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ਚ ਸਮਯਸ੍ਸ ਭਾવੇਨ ਤੇਸਂ ਭਾવੋ ਲਕ੍ਖੀਯਤੀਤਿ ਭਾવੇਨਭਾવਲਕ੍ਖਣવਸੇਨੇਤ੍ਥ ਭੁਮ੍ਮਂ।

    Tattha ‘yasmiṃ samaye’ti kālasaṅkhātassa samayassa vasena ‘yasmiṃ kāle’ti attho; samūhasaṅkhātassa ‘yasmiṃ samūhe’ti. Khaṇasamavāyahetusaṅkhātānaṃ ‘yasmiṃ khaṇe sati, yāya sāmaggiyā sati, yamhi hetumhi sati’ kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva sati ‘phassādayopī’ti ayamattho veditabbo. Adhikaraṇañhi kālasaṅkhāto samūhasaṅkhāto ca samayo. Tattha vuttadhammānanti adhikaraṇavasenettha bhummaṃ. Khaṇasamavāyahetusaṅkhātassa ca samayassa bhāvena tesaṃ bhāvo lakkhīyatīti bhāvenabhāvalakkhaṇavasenettha bhummaṃ.

    ਕਾਮਾવਚਰਨ੍ਤਿ ‘‘ਕਤਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਕਾਮਾવਚਰਾ? ਹੇਟ੍ਠਤੋ ਅવੀਚਿਨਿਰਯਂ ਉਪਰਿਤੋ ਪਰਨਿਮ੍ਮਿਤવਸવਤ੍ਤਿਂ ਪਰਿਯਨ੍ਤਂ ਕਤ੍વਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ (ਧ॰ ਸ॰ ੧੨੮੭) ਨਯੇਨ વੁਤ੍ਤੇਸੁ ਕਾਮਾવਚਰਧਮ੍ਮੇਸੁ ਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਂ। ਤਤ੍ਰਾਯਂ વਚਨਤ੍ਥੋ – ਉਦ੍ਦਾਨਤੋ ਦ੍વੇ ਕਾਮਾ, વਤ੍ਥੁਕਾਮੋ ਚ ਕਿਲੇਸਕਾਮੋ ਚ। ਤਤ੍ਥ ਕਿਲੇਸਕਾਮੋ ਅਤ੍ਥਤੋ ਛਨ੍ਦਰਾਗੋવ વਤ੍ਥੁਕਾਮੋ ਤੇਭੂਮਕવਟ੍ਟਂ। ਕਿਲੇਸਕਾਮੋ ਚੇਤ੍ਥ ਕਾਮੇਤੀਤਿ ਕਾਮੋ; ਇਤਰੋ ਪਨ ਕਾਮਿਯਤੀਤਿ ਕਾਮੋ। ਯਸ੍ਮਿਂ ਪਨ ਪਦੇਸੇ ਦੁવਿਧੋਪੇਸੋ ਕਾਮੋ ਪવਤ੍ਤਿવਸੇਨ ਅવਚਰਤਿ, ਸੋ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਅਪਾਯਾਨਂ, ਮਨੁਸ੍ਸਾਨਂ, ਛਨ੍ਨਞ੍ਚ ਦੇવਲੋਕਾਨਂ વਸੇਨ ਏਕਾਦਸવਿਧੋ ਪਦੇਸੋ। ਕਾਮੋ ਏਤ੍ਥ ਅવਚਰਤੀਤਿ ਕਾਮਾવਚਰੋ, ਸਸਤ੍ਥਾવਚਰੋ વਿਯ। ਯਥਾ ਹਿ ਯਸ੍ਮਿਂ ਪਦੇਸੇ ਸਸਤ੍ਥਾ ਪੁਰਿਸਾ ਅવਚਰਨ੍ਤਿ, ਸੋ વਿਜ੍ਜਮਾਨੇਸੁਪਿ ਅਞ੍ਞੇਸੁ ਦ੍વਿਪਦਚਤੁਪ੍ਪਦੇਸੁ ਅવਚਰਨ੍ਤੇਸੁ, ਤੇਸਂ ਅਭਿਲਕ੍ਖਿਤਤ੍ਤਾ ‘ਸਸਤ੍ਥਾવਚਰੋ’ਤ੍વੇવ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਏવਂ વਿਜ੍ਜਮਾਨੇਸੁਪਿ ਅਞ੍ਞੇਸੁ ਰੂਪਾવਚਰਾਦੀਸੁ ਤਤ੍ਥ ਅવਚਰਨ੍ਤੇਸੁ, ਤੇਸਂ ਅਭਿਲਕ੍ਖਿਤਤ੍ਤਾ ਅਯਂ ਪਦੇਸੋ ‘ਕਾਮਾવਚਰੋ’ਤ੍વੇવ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਸ੍વਾਯਂ ਯਥਾ ਰੂਪਭવੋ ਰੂਪਂ, ਏવਂ ਉਤ੍ਤਰਪਦਲੋਪਂ ਕਤ੍વਾ ‘ਕਾਮੋ’ਤ੍વੇવ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਏવਮਿਦਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਏਕਾਦਸਪਦੇਸਸਙ੍ਖਾਤੇ ਕਾਮੇ ਅવਚਰਤੀਤਿ ਕਾਮਾવਚਰਂ।

    Kāmāvacaranti ‘‘katame dhammā kāmāvacarā? Heṭṭhato avīcinirayaṃ uparito paranimmitavasavattiṃ pariyantaṃ katvā’’tiādinā (dha. sa. 1287) nayena vuttesu kāmāvacaradhammesu pariyāpannaṃ. Tatrāyaṃ vacanattho – uddānato dve kāmā, vatthukāmo ca kilesakāmo ca. Tattha kilesakāmo atthato chandarāgova vatthukāmo tebhūmakavaṭṭaṃ. Kilesakāmo cettha kāmetīti kāmo; itaro pana kāmiyatīti kāmo. Yasmiṃ pana padese duvidhopeso kāmo pavattivasena avacarati, so catunnaṃ apāyānaṃ, manussānaṃ, channañca devalokānaṃ vasena ekādasavidho padeso. Kāmo ettha avacaratīti kāmāvacaro, sasatthāvacaro viya. Yathā hi yasmiṃ padese sasatthā purisā avacaranti, so vijjamānesupi aññesu dvipadacatuppadesu avacarantesu, tesaṃ abhilakkhitattā ‘sasatthāvacaro’tveva vuccati, evaṃ vijjamānesupi aññesu rūpāvacarādīsu tattha avacarantesu, tesaṃ abhilakkhitattā ayaṃ padeso ‘kāmāvacaro’tveva vuccati. Svāyaṃ yathā rūpabhavo rūpaṃ, evaṃ uttarapadalopaṃ katvā ‘kāmo’tveva vuccati. Evamidaṃ cittaṃ imasmiṃ ekādasapadesasaṅkhāte kāme avacaratīti kāmāvacaraṃ.

    ਕਿਞ੍ਚਾਪਿ ਹਿ ਏਤਂ ਰੂਪਾਰੂਪਭવੇਸੁਪਿ ਅવਚਰਤਿ, ਯਥਾ ਪਨ ਸਙ੍ਗਾਮੇ ਅવਚਰਣਤੋ ਸਙ੍ਗਾਮਾવਚਰੋਤਿ ਲਦ੍ਧਨਾਮਕੋ ਨਾਗੋ ਨਗਰੇ ਚਰਨ੍ਤੋਪਿ ‘ਸਙ੍ਗਾਮਾવਚਰੋ’ਤ੍વੇવ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਥਲਜਲਚਰਾ ਚ ਪਾਣਾ ਅਥਲੇ ਅਜਲੇ ਚ ਠਿਤਾਪਿ ‘ਥਲਚਰਾ ਜਲਚਰਾ’ਤ੍વੇવ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ, ਏવਮਿਦਂ ਅਞ੍ਞਤ੍ਥ ਅવਚਰਨ੍ਤਮ੍ਪਿ ਕਾਮਾવਚਰਮੇવਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਆਰਮ੍ਮਣਕਰਣવਸੇਨ વਾ ਏਤ੍ਥ ਕਾਮੋ ਅવਚਰਤੀਤਿਪਿ ਕਾਮਾવਚਰਂ। ਕਾਮਞ੍ਚੇਸ ਰੂਪਾਰੂਪਾવਚਰੇਸੁਪਿ ਅવਚਰਤਿ, ਯਥਾ ਪਨ વਦਤੀਤਿ ‘વਚ੍ਛੋ’, ਮਹਿਯਂ ਸੇਤੀਤਿ ‘ਮਹਿਂਸੋ’ਤਿ વੁਤ੍ਤੇ, ਨ ਸਤ੍ਤਾ ਯਤ੍ਤਕਾ વਦਨ੍ਤਿ, ਮਹਿਯਂ વਾ ਸੇਨ੍ਤਿ ਸਬ੍ਬੇਸਂ ਤਂ ਨਾਮਂ ਹੋਤਿ, ਏવਂਸਮ੍ਪਦਮਿਦਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਅਪਿਚ ਕਾਮਭવਸਙ੍ਖਾਤੇ ਕਾਮੇ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਂ ਅવਚਾਰੇਤੀਤਿਪਿ ਕਾਮਾવਚਰਂ।

    Kiñcāpi hi etaṃ rūpārūpabhavesupi avacarati, yathā pana saṅgāme avacaraṇato saṅgāmāvacaroti laddhanāmako nāgo nagare carantopi ‘saṅgāmāvacaro’tveva vuccati, thalajalacarā ca pāṇā athale ajale ca ṭhitāpi ‘thalacarā jalacarā’tveva vuccanti, evamidaṃ aññattha avacarantampi kāmāvacaramevāti veditabbaṃ. Ārammaṇakaraṇavasena vā ettha kāmo avacaratītipi kāmāvacaraṃ. Kāmañcesa rūpārūpāvacaresupi avacarati, yathā pana vadatīti ‘vaccho’, mahiyaṃ setīti ‘mahiṃso’ti vutte, na sattā yattakā vadanti, mahiyaṃ vā senti sabbesaṃ taṃ nāmaṃ hoti, evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ. Apica kāmabhavasaṅkhāte kāme paṭisandhiṃ avacāretītipi kāmāvacaraṃ.

    ਕੁਸਲਨ੍ਤਿ ਕੁਚ੍ਛਿਤਾਨਂ ਸਲਨਾਦੀਹਿ ਅਤ੍ਥੇਹਿ ਕੁਸਲਂ। ਅਪਿਚ ਆਰੋਗ੍ਯਟ੍ਠੇਨ ਅਨવਜ੍ਜਟ੍ਠੇਨ ਕੋਸਲ੍ਲਸਮ੍ਭੂਤਟ੍ਠੇਨ ਚ ਕੁਸਲਂ। ਯਥੇવ ਹਿ ‘ਕਚ੍ਚਿ ਨੁ ਭੋਤੋ ਕੁਸਲ’ਨ੍ਤਿ (ਜਾ॰ ੧.੧੫.੧੪੬; ੨.੨੦.੧੨੯) ਰੂਪਕਾਯੇ ਅਨਾਤੁਰਤਾਯ ਅਗੇਲਞ੍ਞੇਨ ਨਿਬ੍ਯਾਧਿਤਾਯ ਆਰੋਗ੍ਯਟ੍ਠੇਨ ਕੁਸਲਂ વੁਤ੍ਤਂ, ਏવਂ ਅਰੂਪਧਮ੍ਮੇਪਿ ਕਿਲੇਸਾਤੁਰਤਾਯ ਕਿਲੇਸਗੇਲਞ੍ਞਸ੍ਸ ਚ ਕਿਲੇਸਬ੍ਯਾਧਿਨੋ ਅਭਾવੇਨ ਆਰੋਗ੍ਯਟ੍ਠੇਨ ਕੁਸਲਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਕਿਲੇਸવਜ੍ਜਸ੍ਸ ਪਨ ਕਿਲੇਸਦੋਸਸ੍ਸ ਕਿਲੇਸਦਰਥਸ੍ਸ ਚ ਅਭਾવਾ ਅਨવਜ੍ਜਟ੍ਠੇਨ ਕੁਸਲਂ। ਕੋਸਲ੍ਲਂ વੁਚ੍ਚਤਿ ਪਞ੍ਞਾ; ਕੋਸਲ੍ਲਤੋ ਸਮ੍ਭੂਤਤ੍ਤਾ ਕੋਸਲ੍ਲਸਮ੍ਭੂਤਟ੍ਠੇਨ ਕੁਸਲਂ।

    Kusalanti kucchitānaṃ salanādīhi atthehi kusalaṃ. Apica ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosallasambhūtaṭṭhena ca kusalaṃ. Yatheva hi ‘kacci nu bhoto kusala’nti (jā. 1.15.146; 2.20.129) rūpakāye anāturatāya agelaññena nibyādhitāya ārogyaṭṭhena kusalaṃ vuttaṃ, evaṃ arūpadhammepi kilesāturatāya kilesagelaññassa ca kilesabyādhino abhāvena ārogyaṭṭhena kusalaṃ veditabbaṃ. Kilesavajjassa pana kilesadosassa kilesadarathassa ca abhāvā anavajjaṭṭhena kusalaṃ. Kosallaṃ vuccati paññā; kosallato sambhūtattā kosallasambhūtaṭṭhena kusalaṃ.

    ‘ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ’ ਤਾવ ਏવਂ ਹੋਤੁ; ਞਾਣવਿਪ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ ਕਥਨ੍ਤਿ। ਤਮ੍ਪਿ ਰੁਲ਼੍ਹੀਸਦ੍ਦੇਨ ਕੁਸਲਮੇવ। ਯਥਾ ਹਿ ਤਾਲਪਣ੍ਣੇਹਿ ਅਕਤ੍વਾ ਕਿਲਞ੍ਜਾਦੀਹਿ ਕਤਮ੍ਪਿ ਤਂਸਰਿਕ੍ਖਤ੍ਤਾ ਰੁਲ਼੍ਹੀਸਦ੍ਦੇਨ ਤਾਲવਣ੍ਟਨ੍ਤ੍વੇવ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਏવਂ ‘ਞਾਣવਿਪ੍ਪਯੁਤ੍ਤ’ਮ੍ਪਿ ਕੁਸਲਨ੍ਤ੍વੇવ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਨਿਪ੍ਪਰਿਯਾਯੇਨ ਪਨ ‘ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ’ ਆਰੋਗ੍ਯਟ੍ਠੇਨ ਅਨવਜ੍ਜਟ੍ਠੇਨ ਕੋਸਲ੍ਲਸਮ੍ਭੂਤਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ਤਿવਿਧੇਨਪਿ ਕੁਸਲਨ੍ਤਿ ਨਾਮਂ ਲਭਤਿ, ਞਾਣવਿਪ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ ਦੁવਿਧੇਨੇવ। ਇਤਿ ਯਞ੍ਚ ਜਾਤਕਪਰਿਯਾਯੇਨ ਯਞ੍ਚ ਬਾਹਿਤਿਕਸੁਤ੍ਤਪਰਿਯਾਯੇਨ ਯਞ੍ਚ ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਰਿਯਾਯੇਨ ਕੁਸਲਂ ਕਥਿਤਂ ਸਬ੍ਬਂ ਤਂ ਤੀਹਿਪਿ ਅਤ੍ਥੇਹਿ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਚਿਤ੍ਤੇ ਲਬ੍ਭਤਿ।

    ‘Ñāṇasampayuttaṃ’ tāva evaṃ hotu; ñāṇavippayuttaṃ kathanti. Tampi ruḷhīsaddena kusalameva. Yathā hi tālapaṇṇehi akatvā kilañjādīhi katampi taṃsarikkhattā ruḷhīsaddena tālavaṇṭantveva vuccati, evaṃ ‘ñāṇavippayutta’mpi kusalantveva veditabbaṃ. Nippariyāyena pana ‘ñāṇasampayuttaṃ’ ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosallasambhūtaṭṭhenāti tividhenapi kusalanti nāmaṃ labhati, ñāṇavippayuttaṃ duvidheneva. Iti yañca jātakapariyāyena yañca bāhitikasuttapariyāyena yañca abhidhammapariyāyena kusalaṃ kathitaṃ sabbaṃ taṃ tīhipi atthehi imasmiṃ citte labbhati.

    ਤਦੇਤਂ ਲਕ੍ਖਣਾਦਿવਸੇਨ ਅਨવਜ੍ਜਸੁਖવਿਪਾਕਲਕ੍ਖਣਂ, ਅਕੁਸਲવਿਦ੍ਧਂਸਨਰਸਂ, વੋਦਾਨਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਂ, ਯੋਨਿਸੋਮਨਸਿਕਾਰਪਦਟ੍ਠਾਨਂ। ਅવਜ੍ਜਪਟਿਪਕ੍ਖਤ੍ਤਾ વਾ ਅਨવਜ੍ਜਲਕ੍ਖਣਮੇવ ਕੁਸਲਂ, વੋਦਾਨਭਾવਰਸਂ, ਇਟ੍ਠવਿਪਾਕਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਂ, ਯਥਾવੁਤ੍ਤਪਦਟ੍ਠਾਨਮੇવ। ਲਕ੍ਖਣਾਦੀਸੁ ਹਿ ਤੇਸਂ ਤੇਸਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਸਭਾવੋ વਾ ਸਾਮਞ੍ਞਂ વਾ ਲਕ੍ਖਣਂ ਨਾਮ। ਕਿਚ੍ਚਂ વਾ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿ વਾ ਰਸੋ ਨਾਮ। ਉਪਟ੍ਠਾਨਾਕਾਰੋ વਾ ਫਲਂ વਾ ਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਨਂ ਨਾਮ। ਆਸਨ੍ਨਕਾਰਣਂ ਪਦਟ੍ਠਾਨਂ ਨਾਮ। ਇਤਿ ਯਤ੍ਥ ਯਤ੍ਥ ਲਕ੍ਖਣਾਦੀਨਿ વਕ੍ਖਾਮ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਇਮਿਨਾવ ਨਯੇਨ ਤੇਸਂ ਨਾਨਤ੍ਤਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।

    Tadetaṃ lakkhaṇādivasena anavajjasukhavipākalakkhaṇaṃ, akusalaviddhaṃsanarasaṃ, vodānapaccupaṭṭhānaṃ, yonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ. Avajjapaṭipakkhattā vā anavajjalakkhaṇameva kusalaṃ, vodānabhāvarasaṃ, iṭṭhavipākapaccupaṭṭhānaṃ, yathāvuttapadaṭṭhānameva. Lakkhaṇādīsu hi tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sabhāvo vā sāmaññaṃ vā lakkhaṇaṃ nāma. Kiccaṃ vā sampatti vā raso nāma. Upaṭṭhānākāro vā phalaṃ vā paccupaṭṭhānaṃ nāma. Āsannakāraṇaṃ padaṭṭhānaṃ nāma. Iti yattha yattha lakkhaṇādīni vakkhāma tattha tattha imināva nayena tesaṃ nānattaṃ veditabbaṃ.

    ਚਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਚਿਨ੍ਤੇਤੀਤਿ ਚਿਤ੍ਤਂ; વਿਜਾਨਾਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਯਸ੍ਮਾ વਾ ‘ਚਿਤ੍ਤ’ਨ੍ਤਿ ਸਬ੍ਬਚਿਤ੍ਤਸਾਧਾਰਣੋ ਏਸ ਸਦ੍ਦੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਯਦੇਤ੍ਥ ਲੋਕਿਯਕੁਸਲਾਕੁਸਲਕਿਰਿਯਚਿਤ੍ਤਂ, ਤਂ ਜવਨવੀਥਿવਸੇਨ ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਨ੍ਤਾਨਂ ਚਿਨੋਤੀਤਿ ਚਿਤ੍ਤਂ। વਿਪਾਕਂ ਕਮ੍ਮਕਿਲੇਸੇਹਿ ਚਿਤਨ੍ਤਿ ਚਿਤ੍ਤਂ। ਅਪਿਚ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਯਥਾਨੁਰੂਪਤੋ ਚਿਤ੍ਤਤਾਯ ਚਿਤ੍ਤਂ। ਚਿਤ੍ਤਕਰਣਤਾਯ ਚਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਏવਮ੍ਪੇਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਤਤ੍ਥ ਯਸ੍ਮਾ ਅਞ੍ਞਦੇવ ਸਰਾਗਂ ਚਿਤ੍ਤਂ, ਅਞ੍ਞਂ ਸਦੋਸਂ , ਅਞ੍ਞਂ ਸਮੋਹਂ; ਅਞ੍ਞਂ ਕਾਮਾવਚਰਂ, ਅਞ੍ਞਂ ਰੂਪਾવਚਰਾਦਿਭੇਦਂ; ਅਞ੍ਞਂ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ, ਅਞ੍ਞਂ ਸਦ੍ਦਾਦਿਆਰਮ੍ਮਣਂ; ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣੇਸੁ ਚਾਪਿ ਅਞ੍ਞਂ ਨੀਲਾਰਮ੍ਮਣਂ, ਅਞ੍ਞਂ ਪੀਤਾਦਿਆਰਮ੍ਮਣਂ; ਸਦ੍ਦਾਦਿਆਰਮ੍ਮਣੇਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ; ਸਬ੍ਬੇਸੁਪਿ ਚੇਤੇਸੁ ਅਞ੍ਞਂ ਹੀਨਂ ਅਞ੍ਞਂ ਮਜ੍ਝਿਮਂ ਅਞ੍ਞਂ ਪਣੀਤਂ; ਹੀਨਾਦੀਸੁਪਿ ਅਞ੍ਞਂ ਛਨ੍ਦਾਧਿਪਤੇਯ੍ਯਂ, ਅਞ੍ਞਂ વੀਰਿਯਾਧਿਪਤੇਯ੍ਯਂ ਅਞ੍ਞਂ ਚਿਤ੍ਤਾਧਿਪਤੇਯ੍ਯਂ, ਅਞ੍ਞਂ વੀਮਂਸਾਧਿਪਤੇਯ੍ਯਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਸ੍ਸ ਇਮੇਸਂ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਭੂਮਿਆਰਮ੍ਮਣਹੀਨਮਜ੍ਝਿਮਪਣੀਤਾਧਿਪਤੀਨਂ વਸੇਨ ਚਿਤ੍ਤਤਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਕਾਮਞ੍ਚੇਤ੍ਥ ਏਕਮੇવ ਏવਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਨ ਹੋਤਿ, ਚਿਤ੍ਤਾਨਂ ਪਨ ਅਨ੍ਤੋਗਧਤ੍ਤਾ ਏਤੇਸੁ ਯਂਕਿਞ੍ਚਿ ਏਕਮ੍ਪਿ ਚਿਤ੍ਤਤਾਯ ਚਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વਤ੍ਤੁਂ વਟ੍ਟਤਿ। ਏવਂ ਤਾવ ਚਿਤ੍ਤਤਾਯ ਚਿਤ੍ਤਂ।

    Cittanti ārammaṇaṃ cintetīti cittaṃ; vijānātīti attho. Yasmā vā ‘citta’nti sabbacittasādhāraṇo esa saddo, tasmā yadettha lokiyakusalākusalakiriyacittaṃ, taṃ javanavīthivasena attano santānaṃ cinotīti cittaṃ. Vipākaṃ kammakilesehi citanti cittaṃ. Apica sabbampi yathānurūpato cittatāya cittaṃ. Cittakaraṇatāya cittanti evampettha attho veditabbo. Tattha yasmā aññadeva sarāgaṃ cittaṃ, aññaṃ sadosaṃ , aññaṃ samohaṃ; aññaṃ kāmāvacaraṃ, aññaṃ rūpāvacarādibhedaṃ; aññaṃ rūpārammaṇaṃ, aññaṃ saddādiārammaṇaṃ; rūpārammaṇesu cāpi aññaṃ nīlārammaṇaṃ, aññaṃ pītādiārammaṇaṃ; saddādiārammaṇesupi eseva nayo; sabbesupi cetesu aññaṃ hīnaṃ aññaṃ majjhimaṃ aññaṃ paṇītaṃ; hīnādīsupi aññaṃ chandādhipateyyaṃ, aññaṃ vīriyādhipateyyaṃ aññaṃ cittādhipateyyaṃ, aññaṃ vīmaṃsādhipateyyaṃ, tasmā assa imesaṃ sampayuttabhūmiārammaṇahīnamajjhimapaṇītādhipatīnaṃ vasena cittatā veditabbā. Kāmañcettha ekameva evaṃ cittaṃ na hoti, cittānaṃ pana antogadhattā etesu yaṃkiñci ekampi cittatāya cittanti vattuṃ vaṭṭati. Evaṃ tāva cittatāya cittaṃ.

    ਕਥਂ ਚਿਤ੍ਤਕਰਣਤਾਯਾਤਿ? ਲੋਕਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਚਿਤ੍ਤਕਮ੍ਮਤੋ ਉਤ੍ਤਰਿ ਅਞ੍ਞਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥਿ। ਤਸ੍ਮਿਮ੍ਪਿ ਚਰਣਂ ਨਾਮ ਚਿਤ੍ਤਂ ਅਤਿਚਿਤ੍ਤਮੇવ ਹੋਤਿ। ਤਂ ਕਰੋਨ੍ਤਾਨਂ ਚਿਤ੍ਤਕਾਰਾਨਂ ‘ਏવਂવਿਧਾਨਿ ਏਤ੍ਥ ਰੂਪਾਨਿ ਕਾਤਬ੍ਬਾਨੀ’ਤਿ ਚਿਤ੍ਤਸਞ੍ਞਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਤਾਯ ਚਿਤ੍ਤਸਞ੍ਞਾਯ ਲੇਖਾਗਹਨਰਞ੍ਜਨਉਜ੍ਜੋਤਨવਤ੍ਤਨਾਦਿਨਿਪ੍ਫਾਦਿਕਾ ਚਿਤ੍ਤਕਿਰਿਯਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਤਤੋ ਚਰਣਸਙ੍ਖਾਤੇ ਚਿਤ੍ਤੇ ਅਞ੍ਞਤਰਂ વਿਚਿਤ੍ਤਰੂਪਂ ਨਿਪ੍ਫਜ੍ਜਤਿ। ਤਤੋ ‘ਇਮਸ੍ਸ ਰੂਪਸ੍ਸ ਉਪਰਿ ਇਦਂ ਹੋਤੁ, ਹੇਟ੍ਠਾ ਇਦਂ, ਉਭਯਪਸ੍ਸੇ ਇਦ’ਨ੍ਤਿ ਚਿਨ੍ਤੇਤ੍વਾ ਯਥਾਚਿਨ੍ਤਿਤੇਨ ਕਮੇਨ ਸੇਸਚਿਤ੍ਤਰੂਪਨਿਪ੍ਫਾਦਨਂ ਹੋਤਿ, ਏવਂ ਯਂਕਿਞ੍ਚਿ ਲੋਕੇ વਿਚਿਤ੍ਤਂ ਸਿਪ੍ਪਜਾਤਂ ਸਬ੍ਬਂ ਤਂ ਚਿਤ੍ਤੇਨੇવ ਕਰਿਯਤਿ, ਏવਂ ਇਮਾਯ ਕਰਣવਿਚਿਤ੍ਤਤਾਯ ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਨਿਪ੍ਫਾਦਕਂ ਚਿਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਤਥੇવ ਚਿਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਯਥਾਚਿਨ੍ਤਿਤਸ੍ਸ વਾ ਅਨવਸੇਸਸ੍ਸ ਅਨਿਪ੍ਫਜ੍ਜਨਤੋ ਤਤੋਪਿ ਚਿਤ੍ਤਮੇવ ਚਿਤ੍ਤਤਰਂ। ਤੇਨਾਹ ਭਗવਾ –

    Kathaṃ cittakaraṇatāyāti? Lokasmiñhi cittakammato uttari aññaṃ cittaṃ nāma natthi. Tasmimpi caraṇaṃ nāma cittaṃ aticittameva hoti. Taṃ karontānaṃ cittakārānaṃ ‘evaṃvidhāni ettha rūpāni kātabbānī’ti cittasaññā uppajjati. Tāya cittasaññāya lekhāgahanarañjanaujjotanavattanādinipphādikā cittakiriyā uppajjanti, tato caraṇasaṅkhāte citte aññataraṃ vicittarūpaṃ nipphajjati. Tato ‘imassa rūpassa upari idaṃ hotu, heṭṭhā idaṃ, ubhayapasse ida’nti cintetvā yathācintitena kamena sesacittarūpanipphādanaṃ hoti, evaṃ yaṃkiñci loke vicittaṃ sippajātaṃ sabbaṃ taṃ citteneva kariyati, evaṃ imāya karaṇavicittatāya tassa tassa cittassa nipphādakaṃ cittampi tatheva cittaṃ hoti. Yathācintitassa vā anavasesassa anipphajjanato tatopi cittameva cittataraṃ. Tenāha bhagavā –

    ‘‘ਦਿਟ੍ਠਂ વੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਚਰਣਂ ਨਾਮ ਚਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ? ‘ਏવਂ, ਭਨ੍ਤੇ’। ਤਮ੍ਪਿ ਖੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਚਰਣਂ ਨਾਮ ਚਿਤ੍ਤਂ ਚਿਤ੍ਤੇਨੇવ ਚਿਨ੍ਤਿਤਂ। ਤੇਨਪਿ ਖੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਚਰਣੇਨ ਚਿਤ੍ਤੇਨ ਚਿਤ੍ਤਂਯੇવ ਚਿਤ੍ਤਤਰ’’ਨ੍ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੦੦)।

    ‘‘Diṭṭhaṃ vo, bhikkhave, caraṇaṃ nāma cittanti? ‘Evaṃ, bhante’. Tampi kho, bhikkhave, caraṇaṃ nāma cittaṃ citteneva cintitaṃ. Tenapi kho, bhikkhave, caraṇena cittena cittaṃyeva cittatara’’nti (saṃ. ni. 3.100).

    ਤਥਾ ਯਦੇਤਂ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਨਿਰਯਤਿਰਚ੍ਛਾਨਭੇਦਾਸੁ ਗਤੀਸੁ ਕਮ੍ਮਲਿਙ੍ਗਸਞ੍ਞਾવੋਹਾਰਾਦਿਭੇਦਂ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਤਮ੍ਪਿ ਚਿਤ੍ਤਕਤਮੇવ। ਕਾਯਕਮ੍ਮਾਦਿਭੇਦਞ੍ਹਿ ਦਾਨਸੀਲવਿਹਿਂਸਾਸਾਠੇਯ੍ਯਾਦਿਨਯਪ੍ਪવਤ੍ਤਂ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਕਮ੍ਮਂ ਚਿਤ੍ਤਨਿਪ੍ਫਾਦਿਤਂ ਕਮ੍ਮਨਾਨਤ੍ਤਂ। ਕਮ੍ਮਨਾਨਤ੍ਤੇਨੇવ ਚ ਤਾਸੁ ਤਾਸੁ ਗਤੀਸੁ ਹਤ੍ਥਪਾਦਕਣ੍ਣਉਦਰਗੀવਾਮੁਖਾਦਿਸਣ੍ਠਾਨਭਿਨ੍ਨਂ ਲਿਙ੍ਗਨਾਨਤ੍ਤਂ। ਲਿਙ੍ਗਨਾਨਤ੍ਤਤੋ ਯਥਾਗਹਿਤਸਣ੍ਠਾਨવਸੇਨ ‘ਅਯਂ ਇਤ੍ਥੀ ਅਯਂ ਪੁਰਿਸੋ’ਤਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਾਯ ਸਞ੍ਞਾਯ ਸਞ੍ਞਾਨਾਨਤ੍ਤਂ। ਸਞ੍ਞਾਨਾਨਤ੍ਤਤੋ ਸਞ੍ਞਾਨੁਰੂਪੇਨ ‘ਇਤ੍ਥੀ’ਤਿ વਾ ‘ਪੁਰਿਸੋ’ਤਿ વਾ વੋਹਰਨ੍ਤਾਨਂ વੋਹਾਰਨਾਨਤ੍ਤਂ। વੋਹਾਰਨਾਨਤ੍ਤવਸੇਨ ਪਨ ਯਸ੍ਮਾ ‘ਇਤ੍ਥੀ ਭવਿਸ੍ਸਾਮਿ ਪੁਰਿਸੋ ਭવਿਸ੍ਸਾਮਿ, ਖਤ੍ਤਿਯੋ ਭવਿਸ੍ਸਾਮਿ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣੋ ਭવਿਸ੍ਸਾਮੀ’ਤਿ ਏવਂ ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਤਭਾવਸ੍ਸ ਜਨਕਂ ਕਮ੍ਮਂ ਕਰੀਯਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ વੋਹਾਰਨਾਨਤ੍ਤਤੋ ਕਮ੍ਮਨਾਨਤ੍ਤਂ। ਤਂ ਪਨੇਤਂ ਕਮ੍ਮਨਾਨਤ੍ਤਂ ਯਥਾਪਤ੍ਥਿਤਂ ਭવਂ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤੇਨ੍ਤਂ ਯਸ੍ਮਾ ਗਤਿવਸੇਨ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤੇਤਿ ਤਸ੍ਮਾ ਕਮ੍ਮਨਾਨਤ੍ਤਤੋ ਗਤਿਨਾਨਤ੍ਤਂ। ਕਮ੍ਮਨਾਨਤ੍ਤੇਨੇવ ਚ ਤੇਸਂ ਤੇਸਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਤਸ੍ਸਾ ਤਸ੍ਸਾ ਗਤਿਯਾ ਅਪਾਦਕਦ੍વਿਪਾਦਕਾਦਿਤਾ, ਤਸ੍ਸਾ ਤਸ੍ਸਾ ਉਪਪਤ੍ਤਿਯਾ ਉਚ੍ਚਨੀਚਾਦਿਤਾ, ਤਸ੍ਮਿਂ ਤਸ੍ਮਿਂ ਅਤ੍ਤਭਾવੇ ਸੁવਣ੍ਣਦੁਬ੍ਬਣ੍ਣਾਦਿਤਾ, ਲੋਕਧਮ੍ਮੇਸੁ ਲਾਭਾਲਾਭਾਦਿਤਾ ਚ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਸਬ੍ਬਮੇਤਂ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸਨਿਰਯਤਿਰਚ੍ਛਾਨਭੇਦਾਸੁ ਗਤੀਸੁ ਕਮ੍ਮਲਿਙ੍ਗਸਞ੍ਞਾવੋਹਾਰਾਦਿਭੇਦਂ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਚਿਤ੍ਤੇਨੇવ ਕਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਸ੍વਾਯਮਤ੍ਥੋ ਇਮਸ੍ਸ ਸਙ੍ਗੀਤਿਅਨਾਰੁਲ਼੍ਹਸ੍ਸ ਸੁਤ੍ਤਸ੍ਸ વਸੇਨ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ –

    Tathā yadetaṃ devamanussanirayatiracchānabhedāsu gatīsu kammaliṅgasaññāvohārādibhedaṃ ajjhattikaṃ cittaṃ tampi cittakatameva. Kāyakammādibhedañhi dānasīlavihiṃsāsāṭheyyādinayappavattaṃ kusalākusalakammaṃ cittanipphāditaṃ kammanānattaṃ. Kammanānatteneva ca tāsu tāsu gatīsu hatthapādakaṇṇaudaragīvāmukhādisaṇṭhānabhinnaṃ liṅganānattaṃ. Liṅganānattato yathāgahitasaṇṭhānavasena ‘ayaṃ itthī ayaṃ puriso’ti uppajjamānāya saññāya saññānānattaṃ. Saññānānattato saññānurūpena ‘itthī’ti vā ‘puriso’ti vā voharantānaṃ vohāranānattaṃ. Vohāranānattavasena pana yasmā ‘itthī bhavissāmi puriso bhavissāmi, khattiyo bhavissāmi brāhmaṇo bhavissāmī’ti evaṃ tassa tassa attabhāvassa janakaṃ kammaṃ karīyati, tasmā vohāranānattato kammanānattaṃ. Taṃ panetaṃ kammanānattaṃ yathāpatthitaṃ bhavaṃ nibbattentaṃ yasmā gativasena nibbatteti tasmā kammanānattato gatinānattaṃ. Kammanānatteneva ca tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tassā tassā gatiyā apādakadvipādakāditā, tassā tassā upapattiyā uccanīcāditā, tasmiṃ tasmiṃ attabhāve suvaṇṇadubbaṇṇāditā, lokadhammesu lābhālābhāditā ca paññāyati. Tasmā sabbametaṃ devamanussanirayatiracchānabhedāsu gatīsu kammaliṅgasaññāvohārādibhedaṃ ajjhattikaṃ cittaṃ citteneva katanti veditabbaṃ. Svāyamattho imassa saṅgītianāruḷhassa suttassa vasena veditabbo. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ਕਮ੍ਮਨਾਨਤ੍ਤਪੁਥੁਤ੍ਤਪ੍ਪਭੇਦવવਤ੍ਥਾਨવਸੇਨ ਲਿਙ੍ਗਨਾਨਤ੍ਤਪੁਥੁਤ੍ਤਪ੍ਪਭੇਦવવਤ੍ਥਾਨਂ ਭવਤਿ, ਲਿਙ੍ਗਨਾਨਤ੍ਤਪੁਥੁਤ੍ਤਪ੍ਪਭੇਦવવਤ੍ਥਾਨવਸੇਨ ਸਞ੍ਞਾਨਾਨਤ੍ਤਪੁਥੁਤ੍ਤਪ੍ਪਭੇਦવવਤ੍ਥਾਨਂ ਭવਤਿ, ਸਞ੍ਞਾਨਾਨਤ੍ਤਪੁਥੁਤ੍ਤਪ੍ਪਭੇਦવવਤ੍ਥਾਨવਸੇਨ વੋਹਾਰਨਾਨਤ੍ਤਪੁਥੁਤ੍ਤਪ੍ਪਭੇਦવવਤ੍ਥਾਨਂ ਭવਤਿ, વੋਹਾਰਨਾਨਤ੍ਤਪੁਥੁਤ੍ਤਪ੍ਪਭੇਦવવਤ੍ਥਾਨવਸੇਨ ਕਮ੍ਮਨਾਨਤ੍ਤਪੁਥੁਤ੍ਤਪ੍ਪਭੇਦવવਤ੍ਥਾਨਂ ਭવਤਿ। ਕਮ੍ਮਨਾਨਾਕਰਣਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਗਤਿਯਾ ਨਾਨਾਕਰਣਂ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ – ਅਪਦਾ ਦ੍વਿਪਦਾ ਚਤੁਪ੍ਪਦਾ ਬਹੁਪ੍ਪਦਾ, ਰੂਪਿਨੋ ਅਰੂਪਿਨੋ, ਸਞ੍ਞਿਨੋ ਅਸਞ੍ਞਿਨੋ ਨੇવਸਞ੍ਞੀਨਾਸਞ੍ਞਿਨੋ। ਕਮ੍ਮਨਾਨਾਕਰਣਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਉਪਪਤ੍ਤਿਯਾ ਨਾਨਾਕਰਣਂ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ – ਉਚ੍ਚਨੀਚਤਾ ਹੀਨਪਣੀਤਤਾ ਸੁਗਤਦੁਗ੍ਗਤਤਾ। ਕਮ੍ਮਨਾਨਾਕਰਣਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਅਤ੍ਤਭਾવੇ ਨਾਨਾਕਰਣਂ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ – ਸੁવਣ੍ਣਦੁਬ੍ਬਣ੍ਣਤਾ ਸੁਜਾਤਦੁਜ੍ਜਾਤਤਾ ਸੁਸਣ੍ਠਿਤਦੁਸ੍ਸਣ੍ਠਿਤਤਾ। ਕਮ੍ਮਨਾਨਾਕਰਣਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਲੋਕਧਮ੍ਮੇ ਨਾਨਾਕਰਣਂ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ – ਲਾਭਾਲਾਭੇ ਯਸਾਯਸੇ ਨਿਨ੍ਦਾਪਸਂਸਾਯਂ ਸੁਖਦੁਕ੍ਖੇ’’ਤਿ।

    ‘‘Kammanānattaputhuttappabhedavavatthānavasena liṅganānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati, liṅganānattaputhuttappabhedavavatthānavasena saññānānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati, saññānānattaputhuttappabhedavavatthānavasena vohāranānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati, vohāranānattaputhuttappabhedavavatthānavasena kammanānattaputhuttappabhedavavatthānaṃ bhavati. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ gatiyā nānākaraṇaṃ paññāyati – apadā dvipadā catuppadā bahuppadā, rūpino arūpino, saññino asaññino nevasaññīnāsaññino. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ upapattiyā nānākaraṇaṃ paññāyati – uccanīcatā hīnapaṇītatā sugataduggatatā. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ attabhāve nānākaraṇaṃ paññāyati – suvaṇṇadubbaṇṇatā sujātadujjātatā susaṇṭhitadussaṇṭhitatā. Kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ lokadhamme nānākaraṇaṃ paññāyati – lābhālābhe yasāyase nindāpasaṃsāyaṃ sukhadukkhe’’ti.

    ਅਪਰਮ੍ਪਿ વੁਤ੍ਤਂ –

    Aparampi vuttaṃ –

    ਕਮ੍ਮਤੋ ਲਿਙ੍ਗਤੋ ਚੇવ, ਲਿਙ੍ਗਸਞ੍ਞਾ ਪવਤ੍ਤਰੇ।

    Kammato liṅgato ceva, liṅgasaññā pavattare;

    ਸਞ੍ਞਾਤੋ ਭੇਦਂ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ, ਇਤ੍ਥਾਯਂ ਪੁਰਿਸੋਤਿ વਾ॥

    Saññāto bhedaṃ gacchanti, itthāyaṃ purisoti vā.

    ‘‘ਕਮ੍ਮੁਨਾ વਤ੍ਤਤੇ ਲੋਕੋ, ਕਮ੍ਮੁਨਾ વਤ੍ਤਤੇ ਪਜਾ।

    ‘‘Kammunā vattate loko, kammunā vattate pajā;

    ਕਮ੍ਮਨਿਬਨ੍ਧਨਾ ਸਤ੍ਤਾ, ਰਥਸ੍ਸਾਣੀવ ਯਾਯਤੋ’’॥ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੨.੪੬੦; ਸੁ॰ ਨਿ॰ ੬੫੯)।

    Kammanibandhanā sattā, rathassāṇīva yāyato’’. (ma. ni. 2.460; su. ni. 659);

    ਕਮ੍ਮੇਨ ਕਿਤ੍ਤਿਂ ਲਭਤੇ ਪਸਂਸਂ,

    Kammena kittiṃ labhate pasaṃsaṃ,

    ਕਮ੍ਮੇਨ ਜਾਨਿਞ੍ਚ વਧਞ੍ਚ ਬਨ੍ਧਂ।

    Kammena jāniñca vadhañca bandhaṃ;

    ਤਂ ਕਮ੍ਮਨਾਨਾਕਰਣਂ વਿਦਿਤ੍વਾ,

    Taṃ kammanānākaraṇaṃ viditvā,

    ਕਸ੍ਮਾ વਦੇ ਨਤ੍ਥਿ ਕਮ੍ਮਨ੍ਤਿ ਲੋਕੇ॥ (ਕਥਾ॰ ੭੮੫)।

    Kasmā vade natthi kammanti loke. (kathā. 785);

    ‘‘ਕਮ੍ਮਸ੍ਸਕਾ ਮਾਣવ ਸਤ੍ਤਾ ਕਮ੍ਮਦਾਯਾਦਾ ਕਮ੍ਮਯੋਨੀ ਕਮ੍ਮਬਨ੍ਧੂ ਕਮ੍ਮਪਟਿਸਰਣਾ; ਕਮ੍ਮਂ ਸਤ੍ਤੇ વਿਭਜਤਿ ਯਦਿਦਂ ਹੀਨਪ੍ਪਣੀਤਤਾਯਾ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੨੮੯)।

    ‘‘Kammassakā māṇava sattā kammadāyādā kammayonī kammabandhū kammapaṭisaraṇā; kammaṃ satte vibhajati yadidaṃ hīnappaṇītatāyā’’ti (ma. ni. 3.289).

    ਏવਂ ਇਮਾਯ ਕਰਣਚਿਤ੍ਤਤਾਯਪਿ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਚਿਤ੍ਤਤਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਸਬ੍ਬਾਨਿਪਿ ਹਿ ਏਤਾਨਿ વਿਚਿਤ੍ਰਾਨਿ ਚਿਤ੍ਤੇਨੇવ ਕਤਾਨਿ। ਅਲਦ੍ਧੋਕਾਸਸ੍ਸ ਪਨ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਯਂ વਾ ਪਨ ਅવਸੇਸਪਚ੍ਚਯવਿਕਲਂ ਤਸ੍ਸ ਏਕਚ੍ਚਚਿਤ੍ਤਕਰਣਾਭਾવਤੋ ਯਦੇਤਂ ਚਿਤ੍ਤੇਨ ਕਤਂ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਂ ਚਿਤ੍ਤਂ વੁਤ੍ਤਂ, ਤਤੋਪਿ ਚਿਤ੍ਤਮੇવ ਚਿਤ੍ਤਤਰਂ। ਤੇਨਾਹ ਭਗવਾ –

    Evaṃ imāya karaṇacittatāyapi cittassa cittatā veditabbā. Sabbānipi hi etāni vicitrāni citteneva katāni. Aladdhokāsassa pana cittassa yaṃ vā pana avasesapaccayavikalaṃ tassa ekaccacittakaraṇābhāvato yadetaṃ cittena kataṃ ajjhattikaṃ cittaṃ vuttaṃ, tatopi cittameva cittataraṃ. Tenāha bhagavā –

    ‘‘ਨਾਹਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਞ੍ਞਂ ਏਕਨਿਕਾਯਮ੍ਪਿ ਸਮਨੁਪਸ੍ਸਾਮਿ ਏવਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਯਥਯਿਦਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਗਤਾ ਪਾਣਾ… ਤੇਹਿਪਿ ਖੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਗਤੇਹਿ ਪਾਣੇਹਿ ਚਿਤ੍ਤਂਯੇવ ਚਿਤ੍ਤਤਰ’’ਨ੍ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੦੦)।

    ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekanikāyampi samanupassāmi evaṃ cittaṃ yathayidaṃ, bhikkhave, tiracchānagatā pāṇā… tehipi kho, bhikkhave, tiracchānagatehi pāṇehi cittaṃyeva cittatara’’nti (saṃ. ni. 3.100).

    ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ વਤ੍ਤਮਾਨਭੂਤਾਪਗਤੋਕਾਸਕਤਭੂਮਿਲਦ੍ਧવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਨਾਮ ਅਨੇਕਪ੍ਪਭੇਦਂ। ਤਤ੍ਥ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਉਪ੍ਪਾਦਜਰਾਭਙ੍ਗਸਮਙ੍ਗੀਸਙ੍ਖਾਤਂ વਤ੍ਤਮਾਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਨਾਮ। ਆਰਮ੍ਮਣਰਸਂ ਅਨੁਭવਿਤ੍વਾ ਨਿਰੁਦ੍ਧਂ, ਅਨੁਭੂਤਾਪਗਤਸਙ੍ਖਾਤਂ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਂ , ਉਪ੍ਪਾਦਾਦਿਤ੍ਤਯਂ ਅਨੁਪ੍ਪਤ੍વਾ ਨਿਰੁਦ੍ਧਂ, ਭੂਤਾਪਗਤਸਙ੍ਖਾਤਂ, ਸੇਸਸਙ੍ਖਤਞ੍ਚ ਭੂਤਾਪਗਤੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਨਾਮ। ‘‘ਯਾਨਿਸ੍ਸ ਤਾਨਿ ਪੁਬ੍ਬੇ ਕਤਾਨਿ ਕਮ੍ਮਾਨੀ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੨੪੮) ਏવਮਾਦਿਨਾ ਨਯੇਨ વੁਤ੍ਤਂ ਕਮ੍ਮਂ ਅਤੀਤਮ੍ਪਿ ਸਮਾਨਂ, ਅਞ੍ਞਂ વਿਪਾਕਂ ਪਟਿਬਾਹਿਤ੍વਾ ਅਤ੍ਤਨੋ વਿਪਾਕਸ੍ਸੋਕਾਸਂ ਕਤ੍વਾ ਠਿਤਤ੍ਤਾ, ਤਥਾ ਕਤੋਕਾਸਞ੍ਚ વਿਪਾਕਂ ਅਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨਮ੍ਪਿ ਸਮਾਨਂ ਏવਂ ਕਤੇ ਓਕਾਸੇ ਏਕਨ੍ਤੇਨ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨਤੋ ਓਕਾਸਕਤੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਨਾਮ। ਤਾਸੁ ਤਾਸੁ ਭੂਮੀਸੁ ਅਸਮੂਹਤਂ ਅਕੁਸਲਂ ਭੂਮਿਲਦ੍ਧੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਨਾਮ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਭੂਮਿਯਾ ਭੂਮਿਲਦ੍ਧਸ੍ਸ ਚ ਨਾਨਤ੍ਤਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਭੂਮੀਤਿ વਿਪਸ੍ਸਨਾਯ ਆਰਮ੍ਮਣਭੂਤਾ ਤੇਭੂਮਕਾ ਪਞ੍ਚਕ੍ਖਨ੍ਧਾ। ਭੂਮਿਲਦ੍ਧਂ ਨਾਮ ਤੇਸੁ ਖਨ੍ਧੇਸੁ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਾਰਹਂ ਕਿਲੇਸਜਾਤਂ। ਤੇਨ ਹੇਸਾ ਭੂਮਿ ਲਦ੍ਧਾ ਨਾਮ ਹੋਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਭੂਮਿਲਦ੍ਧਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਏવਮੇਤੇਸੁ ਚਤੂਸੁ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੇਸੁ ਇਧ ‘વਤ੍ਤਮਾਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ’ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਂ।

    Uppannaṃ hotīti ettha vattamānabhūtāpagatokāsakatabhūmiladdhavasena uppannaṃ nāma anekappabhedaṃ. Tattha sabbampi uppādajarābhaṅgasamaṅgīsaṅkhātaṃ vattamānuppannaṃ nāma. Ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddhaṃ, anubhūtāpagatasaṅkhātaṃ kusalākusalaṃ , uppādādittayaṃ anuppatvā niruddhaṃ, bhūtāpagatasaṅkhātaṃ, sesasaṅkhatañca bhūtāpagatuppannaṃ nāma. ‘‘Yānissa tāni pubbe katāni kammānī’’ti (ma. ni. 3.248) evamādinā nayena vuttaṃ kammaṃ atītampi samānaṃ, aññaṃ vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassokāsaṃ katvā ṭhitattā, tathā katokāsañca vipākaṃ anuppannampi samānaṃ evaṃ kate okāse ekantena uppajjanato okāsakatuppannaṃ nāma. Tāsu tāsu bhūmīsu asamūhataṃ akusalaṃ bhūmiladdhuppannaṃ nāma. Ettha ca bhūmiyā bhūmiladdhassa ca nānattaṃ veditabbaṃ. Bhūmīti vipassanāya ārammaṇabhūtā tebhūmakā pañcakkhandhā. Bhūmiladdhaṃ nāma tesu khandhesu uppattārahaṃ kilesajātaṃ. Tena hesā bhūmi laddhā nāma hoti, tasmā bhūmiladdhanti vuccati. Evametesu catūsu uppannesu idha ‘vattamānuppannaṃ’ adhippetaṃ.

    ਤਤ੍ਰਾਯਂ વਚਨਤ੍ਥੋ – ਪੁਬ੍ਬਨ੍ਤਤੋ ਉਦ੍ਧਂ ਉਪ੍ਪਾਦਾਦਿਅਭਿਮੁਖਂ ਪਨ੍ਨਨ੍ਤਿ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ। ‘ਉਪ੍ਪਨ੍ਨ’-ਸਦ੍ਦੋ ਪਨੇਸ ਅਤੀਤੇ ਪਟਿਲਦ੍ਧੇ ਸਮੁਟ੍ਠਿਤੇ ਅવਿਕ੍ਖਮ੍ਭਿਤੇ ਅਸਮੁਚ੍ਛਿਨ੍ਨੇ ਖਣਤ੍ਤਯਗਤੇਤਿ ਅਨੇਕੇਸੁ ਅਤ੍ਥੇਸੁ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ਅਯਞ੍ਹਿ ‘‘ਤੇਨ ਖੋ ਪਨ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਸਮਯੇਨ ਕਕੁਸਨ੍ਧੋ ਭਗવਾ ਅਰਹਂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ ਲੋਕੇ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੨.੧੪੩) ਏਤ੍ਥ ਅਤੀਤੇ ਆਗਤੋ। ‘‘ਆਯਸ੍ਮਤੋ ਆਨਨ੍ਦਸ੍ਸ ਅਤਿਰੇਕਚੀવਰਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿ (ਪਾਰਾ॰ ੪੬੧) ਏਤ੍ਥ ਪਟਿਲਦ੍ਧੇ। ‘‘ਸੇਯ੍ਯਥਾਪਿ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਮਹਾਮੇਘਂ ਤਮੇਨਂ ਮਹਾવਾਤੋ ਅਨ੍ਤਰਾਯੇવ ਅਨ੍ਤਰਧਾਪੇਤੀ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੫.੧੫੭) ਏਤ੍ਥ ਸਮੁਟ੍ਠਿਤੇ। ‘‘ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਗਮਿਯਚਿਤ੍ਤਂ ਦੁਪ੍ਪਟਿવਿਨੋਦਨੀਯਂ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੫.੧੬੦; ਪਰਿ॰ ੩੨੫); ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨੇ ਪਾਪਕੇ ਅਕੁਸਲੇ ਧਮ੍ਮੇ ਠਾਨਸੋ ਅਨ੍ਤਰਧਾਪੇਤੀ’’ਤਿ (ਪਾਰਾ॰ ੧੬੫) ਏਤ੍ਥ ਅવਿਕ੍ਖਮ੍ਭਿਤੇ। ‘‘ਅਰਿਯਂ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਿਕਂ ਮਗ੍ਗਂ ਭਾવੇਨ੍ਤੋ ਬਹੁਲੀਕਰੋਨ੍ਤੋ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੁਪ੍ਪਨ੍ਨੇ ਪਾਪਕੇ ਅਕੁਸਲੇ ਧਮ੍ਮੇ ਠਾਨਸੋ ਅਨ੍ਤਰਾਯੇવ ਅਨ੍ਤਰਧਾਪੇਤੀ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੫.੧੫੬-੧੫੭) ਏਤ੍ਥ ਅਸਮੁਚ੍ਛਿਨ੍ਨੇ। ‘‘ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਨ੍ਤਿ? ਆਮਨ੍ਤਾ’’ਤਿ (ਯਮ॰ ੨.ਚਿਤ੍ਤਯਮਕ.੮੧) ਏਤ੍ਥ ਖਣਤ੍ਤਯਗਤੇ। ਸ੍વਾਯਮਿਧਾਪਿ ਖਣਤ੍ਤਯਗਤੇવ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਤਸ੍ਮਾ ‘ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤੀ’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਖਣਤ੍ਤਯਗਤਂ ਹੋਤਿ, વਤ੍ਤਮਾਨਂ ਹੋਤਿ, ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤੀਤਿ। ਅਯਂ ਸਙ੍ਖੇਪਤ੍ਥੋ।

    Tatrāyaṃ vacanattho – pubbantato uddhaṃ uppādādiabhimukhaṃ pannanti uppannaṃ. ‘Uppanna’-saddo panesa atīte paṭiladdhe samuṭṭhite avikkhambhite asamucchinne khaṇattayagateti anekesu atthesu dissati. Ayañhi ‘‘tena kho pana, bhikkhave, samayena kakusandho bhagavā arahaṃ sammāsambuddho loke uppanno’’ti (saṃ. ni. 2.143) ettha atīte āgato. ‘‘Āyasmato ānandassa atirekacīvaraṃ uppannaṃ hotī’’ti (pārā. 461) ettha paṭiladdhe. ‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, uppannaṃ mahāmeghaṃ tamenaṃ mahāvāto antarāyeva antaradhāpetī’’ti (saṃ. ni. 5.157) ettha samuṭṭhite. ‘‘Uppannaṃ gamiyacittaṃ duppaṭivinodanīyaṃ (a. ni. 5.160; pari. 325); uppannuppanne pāpake akusale dhamme ṭhānaso antaradhāpetī’’ti (pārā. 165) ettha avikkhambhite. ‘‘Ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvento bahulīkaronto uppannuppanne pāpake akusale dhamme ṭhānaso antarāyeva antaradhāpetī’’ti (saṃ. ni. 5.156-157) ettha asamucchinne. ‘‘Uppajjamānaṃ uppannanti? Āmantā’’ti (yama. 2.cittayamaka.81) ettha khaṇattayagate. Svāyamidhāpi khaṇattayagateva daṭṭhabbo. Tasmā ‘uppannaṃ hotī’ti ettha khaṇattayagataṃ hoti, vattamānaṃ hoti, paccuppannaṃ hotīti. Ayaṃ saṅkhepattho.

    ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤੀਤਿ ਚੇਤਂ ਦੇਸਨਾਸੀਸਮੇવ। ਨ ਪਨ ਚਿਤ੍ਤਂ ਏਕਕਮੇવ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਯਥਾ ਰਾਜਾ ਆਗਤੋਤਿ વੁਤ੍ਤੇ ਨ ਪਰਿਸਂ ਪਹਾਯ ਏਕਕੋવ ਆਗਤੋ, ਰਾਜਪਰਿਸਾਯ ਪਨ ਸਦ੍ਧਿਂਯੇવ ਆਗਤੋਤਿ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ , ਏવਮਿਦਮ੍ਪਿ ਪਰੋਪਣ੍ਣਾਸਕੁਸਲਧਮ੍ਮੇਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂਯੇવ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਟ੍ਠੇਨ ਪਨ ‘‘ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤਿ’’ਚ੍ਚੇવ વੁਤ੍ਤਂ।

    Cittaṃ uppannaṃ hotīti cetaṃ desanāsīsameva. Na pana cittaṃ ekakameva uppajjati. Tasmā yathā rājā āgatoti vutte na parisaṃ pahāya ekakova āgato, rājaparisāya pana saddhiṃyeva āgatoti paññāyati , evamidampi paropaṇṇāsakusaladhammehi saddhiṃyeva uppannanti veditabbaṃ. Pubbaṅgamaṭṭhena pana ‘‘cittaṃ uppannaṃ hoti’’cceva vuttaṃ.

    ਲੋਕਿਯਧਮ੍ਮਞ੍ਹਿ ਪਤ੍વਾ ਚਿਤ੍ਤਂ ਜੇਟ੍ਠਕਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਧੁਰਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਂ ਹੋਤਿ। ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਧਮ੍ਮਂ ਪਤ੍વਾ ਪਞ੍ਞਾ ਜੇਟ੍ਠਿਕਾ ਪਞ੍ਞਾ ਧੁਰਾ ਪਞ੍ਞਾ ਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਾ। ਤੇਨੇવ ਭਗવਾ વਿਨਯਪਰਿਯਾਯਂ ਪਤ੍વਾ ਪਞ੍ਹਂ ਪੁਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ‘ਕਿਂਫਸ੍ਸੋਸਿ, ਕਿਂવੇਦਨੋਸਿ, ਕਿਂਸਞ੍ਞੋਸਿ, ਕਿਂਚੇਤਨੋਸੀ’ਤਿ ਅਪੁਚ੍ਛਿਤ੍વਾ ‘‘ਕਿਂਚਿਤ੍ਤੋ ਤ੍વਂ ਭਿਕ੍ਖੂ’’ਤਿ ਚਿਤ੍ਤਮੇવ ਧੁਰਂ ਕਤ੍વਾ ਪੁਚ੍ਛਤਿ। ‘‘ਅਥੇਯ੍ਯਚਿਤ੍ਤੋ ਅਹਂ ਭਗવਾ’’ਤਿ ਚ વੁਤ੍ਤੇ ‘ਅਨਾਪਤ੍ਤਿ ਅਥੇਯ੍ਯਫਸ੍ਸਸ੍ਸਾ’ਤਿਆਦੀਨਿ ਅવਤ੍વਾ ‘‘ਅਨਾਪਤ੍ਤਿ ਭਿਕ੍ਖੁ ਅਥੇਯ੍ਯਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸਾ’’ਤਿ વਦਤਿ।

    Lokiyadhammañhi patvā cittaṃ jeṭṭhakaṃ cittaṃ dhuraṃ cittaṃ pubbaṅgamaṃ hoti. Lokuttaradhammaṃ patvā paññā jeṭṭhikā paññā dhurā paññā pubbaṅgamā. Teneva bhagavā vinayapariyāyaṃ patvā pañhaṃ pucchanto ‘kiṃphassosi, kiṃvedanosi, kiṃsaññosi, kiṃcetanosī’ti apucchitvā ‘‘kiṃcitto tvaṃ bhikkhū’’ti cittameva dhuraṃ katvā pucchati. ‘‘Atheyyacitto ahaṃ bhagavā’’ti ca vutte ‘anāpatti atheyyaphassassā’tiādīni avatvā ‘‘anāpatti bhikkhu atheyyacittassā’’ti vadati.

    ਨ ਕੇવਲਞ੍ਚ વਿਨਯਪਰਿਯਾਯਂ, ਅਞ੍ਞਮ੍ਪਿ ਲੋਕਿਯਦੇਸਨਂ ਦੇਸੇਨ੍ਤੋ ਚਿਤ੍ਤਮੇવ ਧੁਰਂ ਕਤ੍વਾ ਦੇਸੇਤਿ। ਯਥਾਹ – ‘‘ਯੇ ਕੇਚਿ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਧਮ੍ਮਾ ਅਕੁਸਲਾ ਅਕੁਸਲਭਾਗਿਯਾ ਅਕੁਸਲਪਕ੍ਖਿਕਾ ਸਬ੍ਬੇਤੇ ਮਨੋਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਾ। ਮਨੋ ਤੇਸਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪਠਮਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ’’ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੧.੫੬)।

    Na kevalañca vinayapariyāyaṃ, aññampi lokiyadesanaṃ desento cittameva dhuraṃ katvā deseti. Yathāha – ‘‘ye keci, bhikkhave, dhammā akusalā akusalabhāgiyā akusalapakkhikā sabbete manopubbaṅgamā. Mano tesaṃ dhammānaṃ paṭhamaṃ uppajjati’’ (a. ni. 1.56).

    ‘‘ਮਨੋਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਮਨੋਸੇਟ੍ਠਾ ਮਨੋਮਯਾ।

    ‘‘Manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayā;

    ਮਨਸਾ ਚੇ ਪਦੁਟ੍ਠੇਨ, ਭਾਸਤਿ વਾ ਕਰੋਤਿ વਾ।

    Manasā ce paduṭṭhena, bhāsati vā karoti vā;

    ਤਤੋ ਨਂ ਦੁਕ੍ਖਮਨ੍વੇਤਿ, ਚਕ੍ਕਂવ વਹਤੋ ਪਦਂ॥

    Tato naṃ dukkhamanveti, cakkaṃva vahato padaṃ.

    ‘‘ਮਨੋਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਾ ਧਮ੍ਮਾ, ਮਨੋਸੇਟ੍ਠਾ ਮਨੋਮਯਾ।

    ‘‘Manopubbaṅgamā dhammā, manoseṭṭhā manomayā;

    ਮਨਸਾ ਚੇ ਪਸਨ੍ਨੇਨ, ਭਾਸਤਿ વਾ ਕਰੋਤਿ વਾ।

    Manasā ce pasannena, bhāsati vā karoti vā;

    ਤਤੋ ਨਂ ਸੁਖਮਨ੍વੇਤਿ, ਛਾਯਾવ ਅਨਪਾਯਿਨੀ’’॥ (ਧ॰ ਪ॰ ੧,੨)।

    Tato naṃ sukhamanveti, chāyāva anapāyinī’’. (dha. pa. 1,2);

    ‘‘ਚਿਤ੍ਤੇਨ ਨੀਯਤਿ ਲੋਕੋ, ਚਿਤ੍ਤੇਨ ਪਰਿਕਸ੍ਸਤਿ।

    ‘‘Cittena nīyati loko, cittena parikassati;

    ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਏਕਧਮ੍ਮਸ੍ਸ, ਸਬ੍ਬੇવ વਸਮਨ੍વਗੂ’’॥ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੧.੬੨)।

    Cittassa ekadhammassa, sabbeva vasamanvagū’’. (saṃ. ni. 1.62);

    ‘‘ਚਿਤ੍ਤਸਂਕਿਲੇਸਾ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਸਤ੍ਤਾ ਸਂਕਿਲਿਸ੍ਸਨ੍ਤਿ ਚਿਤ੍ਤવੋਦਾਨਾ વਿਸੁਜ੍ਝਨ੍ਤਿ’’ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੦੦);

    ‘‘Cittasaṃkilesā, bhikkhave, sattā saṃkilissanti cittavodānā visujjhanti’’ (saṃ. ni. 3.100);

    ‘‘ਪਭਸ੍ਸਰਮਿਦਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਚਿਤ੍ਤਂ, ਤਞ੍ਚ ਖੋ ਆਗਨ੍ਤੁਕੇਹਿ ਉਪਕ੍ਕਿਲੇਸੇਹਿ ਉਪਕ੍ਕਿਲਿਟ੍ਠਂ’’ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੧.੪੯);

    ‘‘Pabhassaramidaṃ, bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭhaṃ’’ (a. ni. 1.49);

    ‘‘ਚਿਤ੍ਤੇ , ਗਹਪਤਿ, ਅਰਕ੍ਖਿਤੇ ਕਾਯਕਮ੍ਮਮ੍ਪਿ ਅਰਕ੍ਖਿਤਂ ਹੋਤਿ, વਚੀਕਮ੍ਮਮ੍ਪਿ ਅਰਕ੍ਖਿਤਂ ਹੋਤਿ, ਮਨੋਕਮ੍ਮਮ੍ਪਿ ਅਰਕ੍ਖਿਤਂ ਹੋਤਿ; ਚਿਤ੍ਤੇ, ਗਹਪਤਿ, ਰਕ੍ਖਿਤੇ…ਪੇ॰… ਚਿਤ੍ਤੇ, ਗਹਪਤਿ, ਬ੍ਯਾਪਨ੍ਨੇ…ਪੇ॰… ਚਿਤ੍ਤੇ, ਗਹਪਤਿ, ਅਬ੍ਯਾਪਨ੍ਨੇ…ਪੇ॰… ਚਿਤ੍ਤੇ, ਗਹਪਤਿ, ਅવਸ੍ਸੁਤੇ…ਪੇ॰… ਚਿਤ੍ਤੇ, ਗਹਪਤਿ, ਅਨવਸ੍ਸੁਤੇ ਕਾਯਕਮ੍ਮਮ੍ਪਿ ਅਨવਸ੍ਸੁਤਂ ਹੋਤਿ, વਚੀਕਮ੍ਮਮ੍ਪਿ ਅਨવਸ੍ਸੁਤਂ ਹੋਤਿ, ਮਨੋਕਮ੍ਮਮ੍ਪਿ ਅਨવਸ੍ਸੁਤਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੧੦)।

    ‘‘Citte , gahapati, arakkhite kāyakammampi arakkhitaṃ hoti, vacīkammampi arakkhitaṃ hoti, manokammampi arakkhitaṃ hoti; citte, gahapati, rakkhite…pe… citte, gahapati, byāpanne…pe… citte, gahapati, abyāpanne…pe… citte, gahapati, avassute…pe… citte, gahapati, anavassute kāyakammampi anavassutaṃ hoti, vacīkammampi anavassutaṃ hoti, manokammampi anavassutaṃ hotī’’ti (a. ni. 3.110).

    ਏવਂ ਲੋਕਿਯਧਮ੍ਮਂ ਪਤ੍વਾ ਚਿਤ੍ਤਂ ਜੇਟ੍ਠਕਂ ਹੋਤਿ, ਚਿਤ੍ਤਂ ਧੁਰਂ ਹੋਤਿ, ਚਿਤ੍ਤਂ ਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਂ ਹੋਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਇਮੇਸੁ ਪਨ ਸੁਤ੍ਤੇਸੁ ਏਕਂ વਾ ਦ੍વੇ વਾ ਅਗ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਸੁਤ੍ਤਾਨੁਰਕ੍ਖਣਤ੍ਥਾਯ ਸਬ੍ਬਾਨਿਪਿ ਗਹਿਤਾਨੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾਨਿ।

    Evaṃ lokiyadhammaṃ patvā cittaṃ jeṭṭhakaṃ hoti, cittaṃ dhuraṃ hoti, cittaṃ pubbaṅgamaṃ hotīti veditabbaṃ. Imesu pana suttesu ekaṃ vā dve vā aggahetvā suttānurakkhaṇatthāya sabbānipi gahitānīti veditabbāni.

    ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਧਮ੍ਮਂ ਪੁਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਪਨ ‘ਕਤਰਫਸ੍ਸਂ ਅਧਿਗਤੋਸਿ, ਕਤਰવੇਦਨਂ ਕਤਰਸਞ੍ਞਂ ਕਤਰਚੇਤਨਂ ਕਤਰਚਿਤ੍ਤ’ਨ੍ਤਿ ਅਪੁਚ੍ਛਿਤ੍વਾ, ‘ਕਤਰਪਞ੍ਞਂ ਤ੍વਂ ਭਿਕ੍ਖੁ ਅਧਿਗਤੋ’ਸਿ, ‘ਕਿਂ ਪਠਮਂ ਮਗ੍ਗਪਞ੍ਞਂ, ਉਦਾਹੁ ਦੁਤਿਯਂ…ਪੇ॰… ਤਤਿਯਂ…ਪੇ॰… ਚਤੁਤ੍ਥਂ ਮਗ੍ਗਪਞ੍ਞਂ ਅਧਿਗਤੋ’ਤਿ ਪਞ੍ਞਂ ਜੇਟ੍ਠਿਕਂ ਪਞ੍ਞਂ ਧੁਰਂ ਕਤ੍વਾ ਪੁਚ੍ਛਤਿ। ਪਞ੍ਞੁਤ੍ਤਰਾ ਸਬ੍ਬੇ ਕੁਸਲਾ ਧਮ੍ਮਾ ਨ ਪਰਿਹਾਯਨ੍ਤਿ। ਪਞ੍ਞਾ ਪਨ ਕਿਮਤ੍ਥਿਯਾ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੪੫੧)? ‘‘ਪਞ੍ਞવਤੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਰਿਯਸਾવਕਸ੍ਸ ਤਦਨ੍વਯਾ ਸਦ੍ਧਾ ਸਣ੍ਠਾਤਿ, ਤਦਨ੍વਯਂ વੀਰਿਯਂ ਸਣ੍ਠਾਤਿ, ਤਦਨ੍વਯਾ ਸਤਿ ਸਣ੍ਠਾਤਿ, ਤਦਨ੍વਯੋ ਸਮਾਧਿ ਸਣ੍ਠਾਤੀ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੫.੫੧੫) ਏવਮਾਦੀਨਿ ਪਨੇਤ੍ਥ ਸੁਤ੍ਤਾਨਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾਨਿ। ਇਤਿ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਧਮ੍ਮਂ ਪਤ੍વਾ ਪਞ੍ਞਾ ਜੇਟ੍ਠਿਕਾ ਹੋਤਿ ਪਞ੍ਞਾ ਧੁਰਾ ਪਞ੍ਞਾ ਪੁਬ੍ਬਙ੍ਗਮਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਅਯਂ ਪਨ ਲੋਕਿਯਦੇਸਨਾ। ਤਸ੍ਮਾ ਚਿਤ੍ਤਂ ਧੁਰਂ ਕਤ੍વਾ ਦੇਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿ ਆਹ।

    Lokuttaradhammaṃ pucchanto pana ‘kataraphassaṃ adhigatosi, kataravedanaṃ katarasaññaṃ kataracetanaṃ kataracitta’nti apucchitvā, ‘katarapaññaṃ tvaṃ bhikkhu adhigato’si, ‘kiṃ paṭhamaṃ maggapaññaṃ, udāhu dutiyaṃ…pe… tatiyaṃ…pe… catutthaṃ maggapaññaṃ adhigato’ti paññaṃ jeṭṭhikaṃ paññaṃ dhuraṃ katvā pucchati. Paññuttarā sabbe kusalā dhammā na parihāyanti. Paññā pana kimatthiyā (ma. ni. 1.451)? ‘‘Paññavato, bhikkhave, ariyasāvakassa tadanvayā saddhā saṇṭhāti, tadanvayaṃ vīriyaṃ saṇṭhāti, tadanvayā sati saṇṭhāti, tadanvayo samādhi saṇṭhātī’’ti (saṃ. ni. 5.515) evamādīni panettha suttāni daṭṭhabbāni. Iti lokuttaradhammaṃ patvā paññā jeṭṭhikā hoti paññā dhurā paññā pubbaṅgamāti veditabbā. Ayaṃ pana lokiyadesanā. Tasmā cittaṃ dhuraṃ katvā desento ‘‘cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti āha.

    ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤਨ੍ਤਿ ਸਾਤਮਧੁਰવੇਦਯਿਤਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਸੋਮਨਸ੍ਸੇਨ ਸਹ ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਾਦਿਭਾવਂ ਗਤਂ। ਅਯਂ ਪਨ ‘ਸਹਗਤ’-ਸਦ੍ਦੋ ਤਬ੍ਭਾવੇ વੋਕਿਣ੍ਣੇ ਨਿਸ੍ਸਯੇ ਆਰਮ੍ਮਣੇ ਸਂਸਟ੍ਠੇਤਿ ਇਮੇਸੁ ਅਤ੍ਥੇਸੁ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ਤਤ੍ਥ ‘‘ਯਾਯਂ ਤਣ੍ਹਾ ਪੋਨੋਬ੍ਭવਿਕਾ ਨਨ੍ਦਿਰਾਗਸਹਗਤਾ’’ਤਿ (વਿਭ॰ ੨੦੩) ਤਬ੍ਭਾવੇ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ; ਨਨ੍ਦਿਰਾਗਭੂਤਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਯਾ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, વੀਮਂਸਾ ਕੋਸਜ੍ਜਸਹਗਤਾ ਕੋਸਜ੍ਜਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੫.੮੩੨) વੋਕਿਣ੍ਣੇ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ; ਅਨ੍ਤਰਨ੍ਤਰਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੇਨ ਕੋਸਜ੍ਜੇਨ વੋਕਿਣ੍ਣਾਤਿ ਅਯਮੇਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਅਟ੍ਠਿਕਸਞ੍ਞਾਸਹਗਤਂ ਸਤਿਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗਂ ਭਾવੇਤੀ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੫.੨੩੮) ਨਿਸ੍ਸਯੇ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ; ਅਟ੍ਠਿਕਸਞ੍ਞਂ ਨਿਸ੍ਸਾਯ ਅਟ੍ਠਿਕਸਞ੍ਞਂ ਭਾવੇਤ੍વਾ ਪਟਿਲਦ੍ਧਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਲਾਭੀ ਹੋਤਿ ਰੂਪਸਹਗਤਾਨਂ વਾ ਸਮਾਪਤ੍ਤੀਨਂ ਅਰੂਪਸਹਗਤਾਨਂ વਾ’’ਤਿ (ਪੁ॰ ਪ॰ ੩-੫) ਆਰਮ੍ਮਣੇ; વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ ਰੂਪਾਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਾਨਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ‘‘ਇਦਂ ਸੁਖਂ ਇਮਾਯ ਪੀਤਿਯਾ ਸਹਗਤਂ ਹੋਤਿ ਸਹਜਾਤਂ ਸਂਸਟ੍ਠਂ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ (વਿਭ॰ ੫੭੮) ਸਂਸਟ੍ਠੇ। ਇਮਸ੍ਮਿਮ੍ਪਿ ਪਦੇ ਅਯਮੇવਤ੍ਥੋ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤੋ। ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਂਸਟ੍ਠਞ੍ਹਿ ਇਧ ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ।

    Somanassasahagatanti sātamadhuravedayitasaṅkhātena somanassena saha ekuppādādibhāvaṃ gataṃ. Ayaṃ pana ‘sahagata’-saddo tabbhāve vokiṇṇe nissaye ārammaṇe saṃsaṭṭheti imesu atthesu dissati. Tattha ‘‘yāyaṃ taṇhā ponobbhavikā nandirāgasahagatā’’ti (vibha. 203) tabbhāve veditabbo; nandirāgabhūtāti attho. ‘‘Yā, bhikkhave, vīmaṃsā kosajjasahagatā kosajjasampayuttā’’ti (saṃ. ni. 5.832) vokiṇṇe veditabbo; antarantarā uppajjamānena kosajjena vokiṇṇāti ayamettha attho. ‘‘Aṭṭhikasaññāsahagataṃ satisambojjhaṅgaṃ bhāvetī’’ti (saṃ. ni. 5.238) nissaye veditabbo; aṭṭhikasaññaṃ nissāya aṭṭhikasaññaṃ bhāvetvā paṭiladdhanti attho. ‘‘Lābhī hoti rūpasahagatānaṃ vā samāpattīnaṃ arūpasahagatānaṃ vā’’ti (pu. pa. 3-5) ārammaṇe; veditabbo rūpārūpārammaṇānanti attho. ‘‘Idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ hoti sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayutta’’nti (vibha. 578) saṃsaṭṭhe. Imasmimpi pade ayamevattho adhippeto. Somanassasaṃsaṭṭhañhi idha somanassasahagatanti vuttaṃ.

    ‘ਸਂਸਟ੍ਠ’-ਸਦ੍ਦੋਪਿ ਚੇਸ ਸਦਿਸੇ ਅવਸ੍ਸੁਤੇ ਮਿਤ੍ਤਸਨ੍ਥવੇ ਸਹਜਾਤੇਤਿ ਬਹੂਸੁ ਅਤ੍ਥੇਸੁ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ਅਯਞ੍ਹਿ ‘‘ਕਿਸੇ ਥੂਲੇ વਿવਜ੍ਜੇਤ੍વਾ ਸਂਸਟ੍ਠਾ ਯੋਜਿਤਾ ਹਯਾ’’ਤਿ (ਜਾ॰ ੨.੨੨.੭੦) ਏਤ੍ਥ ਸਦਿਸੇ ਆਗਤੋ। ‘‘ਸਂਸਟ੍ਠਾવ ਤੁਮ੍ਹੇ ਅਯ੍ਯੇ વਿਹਰਥਾ’’ਤਿ (ਪਾਚਿ॰ ੭੨੭) ਅવਸ੍ਸੁਤੇ। ‘‘ਗਿਹਿ ਸਂਸਟ੍ਠੋ વਿਹਰਤੀ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੩) ਮਿਤ੍ਤਸਨ੍ਥવੇ। ‘‘ਇਦਂ ਸੁਖਂ ਇਮਾਯ ਪੀਤਿਯਾ ਸਹਗਤਂ ਹੋਤਿ ਸਹਜਾਤਂ ਸਂਸਟ੍ਠਂ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ ਸਹਜਾਤੇ। ਇਧਾਪਿ ਸਹਜਾਤੇ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤੋ। ਤਤ੍ਥ ‘ਸਹਗਤਂ’ ਅਸਹਜਾਤਂ ਅਸਂਸਟ੍ਠਂ ਅਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥਿ। ਸਹਜਾਤਂ ਪਨ ਸਂਸਟ੍ਠਂ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿਪਿ, ਨ ਹੋਤਿਪਿ । ਰੂਪਾਰੂਪਧਮ੍ਮੇਸੁ ਹਿ ਏਕਤੋ ਜਾਤੇਸੁ ਰੂਪਂ ਅਰੂਪੇਨ ਸਹਜਾਤਂ ਹੋਤਿ, ਨ ਸਂਸਟ੍ਠਂ, ਨ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ; ਤਥਾ ਅਰੂਪਂ ਰੂਪੇਨ; ਰੂਪਞ੍ਚ ਰੂਪੇਨ; ਅਰੂਪਂ ਪਨ ਅਰੂਪੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਨਿਯਮਤੋવ ਸਹਗਤਂ ਸਹਜਾਤਂ ਸਂਸਟ੍ਠਂ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਮੇવ ਹੋਤੀਤਿ। ਤਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ ‘ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤ’ਨ੍ਤਿ।

    ‘Saṃsaṭṭha’-saddopi cesa sadise avassute mittasanthave sahajāteti bahūsu atthesu dissati. Ayañhi ‘‘kise thūle vivajjetvā saṃsaṭṭhā yojitā hayā’’ti (jā. 2.22.70) ettha sadise āgato. ‘‘Saṃsaṭṭhāva tumhe ayye viharathā’’ti (pāci. 727) avassute. ‘‘Gihi saṃsaṭṭho viharatī’’ti (saṃ. ni. 3.3) mittasanthave. ‘‘Idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ hoti sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayutta’’nti sahajāte. Idhāpi sahajāte adhippeto. Tattha ‘sahagataṃ’ asahajātaṃ asaṃsaṭṭhaṃ asampayuttaṃ nāma natthi. Sahajātaṃ pana saṃsaṭṭhaṃ sampayuttaṃ hotipi, na hotipi . Rūpārūpadhammesu hi ekato jātesu rūpaṃ arūpena sahajātaṃ hoti, na saṃsaṭṭhaṃ, na sampayuttaṃ; tathā arūpaṃ rūpena; rūpañca rūpena; arūpaṃ pana arūpena saddhiṃ niyamatova sahagataṃ sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayuttameva hotīti. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘somanassasahagata’nti.

    ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਞਾਣੇਨ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ, ਸਮਂ ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਾਦਿਪ੍ਪਕਾਰੇਹਿ ਯੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਯਂ ਪਨੇਤ੍ਥ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਸਿਯਾ ਤਂ ਮਾਤਿਕਾવਣ੍ਣਨਾਯ વੇਦਨਾਤ੍ਤਿਕੇ વੁਤ੍ਤਨਯਮੇવ। ਤਸ੍ਮਾ ਏਕੁਪ੍ਪਾਦਾ ਏਕਨਿਰੋਧਾ ਏਕવਤ੍ਥੁਕਾ ਏਕਾਰਮ੍ਮਣਾਤਿ ਇਮਿਨਾ ਲਕ੍ਖਣੇਨੇਤਂ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਉਕ੍ਕਟ੍ਠਨਿਦ੍ਦੇਸੋ ਚੇਸ। ਅਰੂਪੇ ਪਨ વਿਨਾਪਿ ਏਕવਤ੍ਥੁਕਭਾવਂ ਸਮ੍ਪਯੋਗੋ ਲਬ੍ਭਤਿ।

    Ñāṇasampayuttanti ñāṇena sampayuttaṃ, samaṃ ekuppādādippakārehi yuttanti attho. Yaṃ panettha vattabbaṃ siyā taṃ mātikāvaṇṇanāya vedanāttike vuttanayameva. Tasmā ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ekārammaṇāti iminā lakkhaṇenetaṃ sampayuttanti veditabbaṃ. Ukkaṭṭhaniddeso cesa. Arūpe pana vināpi ekavatthukabhāvaṃ sampayogo labbhati.

    ਏਤ੍ਤਾવਤਾ ਕਿਂ ਕਥਿਤਂ? ਕਾਮਾવਚਰਕੁਸਲੇਸੁ ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤਂ ਤਿਹੇਤੁਕਂ ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ ਅਸਙ੍ਖਾਰਿਕਂ ਮਹਾਚਿਤ੍ਤਂ ਕਥਿਤਂ। ‘‘ਕਤਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਕੁਸਲਾ’’ਤਿ ਹਿ ਅਨਿਯਮਿਤਪੁਚ੍ਛਾਯ ਚਤੁਭੂਮਕਕੁਸਲਂ ਗਹਿਤਂ। ‘ਕਾਮਾવਚਰਂ ਕੁਸਲਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤੀ’ਤਿ વਚਨੇਨ ਪਨ ਤੇਭੂਮਕਂ ਕੁਸਲਂ ਪਰਿਚ੍ਚਜਿਤ੍વਾ, ਅਟ੍ਠવਿਧਂ ਕਾਮਾવਚਰਕੁਸਲਮੇવ ਗਹਿਤਂ। ‘ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤ’ਨ੍ਤਿ વਚਨੇਨ ਤਤੋ ਚਤੁਬ੍ਬਿਧਂ ਉਪੇਕ੍ਖਾਸਹਗਤਂ ਪਰਿਚ੍ਚਜਿਤ੍વਾ ਚਤੁਬ੍ਬਿਧਂ ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤਮੇવ ਗਹਿਤਂ। ‘ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤ’ਨ੍ਤਿ વਚਨੇਨ ਤਤੋ ਦੁવਿਧਂ ਞਾਣવਿਪ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ ਪਰਿਚ੍ਚਜਿਤ੍વਾ ਦ੍વੇ ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾਨੇવ ਗਹਿਤਾਨਿ। ਅਸਙ੍ਖਾਰਿਕਭਾવੋ ਪਨ ਅਨਾਭਟ੍ਠਤਾਯੇવ ਨ ਗਹਿਤੋ। ਕਿਞ੍ਚਾਪਿ ਨ ਗਹਿਤੋ, ਪਰਤੋ ਪਨ ‘ਸਸਙ੍ਖਾਰੇਨਾ’ਤਿ વਚਨਤੋ ਇਧ ‘ਅਸਙ੍ਖਾਰੇਨਾ’ਤਿ ਅવੁਤ੍ਤੇਪਿ ਅਸਙ੍ਖਾਰਿਕਭਾવੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ ਹਿ ਆਦਿਤੋવ ਇਦਂ ਮਹਾਚਿਤ੍ਤਂ ਭਾਜੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ਨਿਯਮੇਤ੍વਾવ ਇਮਂ ਦੇਸਨਂ ਆਰਭੀਤਿ ਏવਮੇਤ੍ਥ ਸਨ੍ਨਿਟ੍ਠਾਨਂ ਕਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।

    Ettāvatā kiṃ kathitaṃ? Kāmāvacarakusalesu somanassasahagataṃ tihetukaṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārikaṃ mahācittaṃ kathitaṃ. ‘‘Katame dhammā kusalā’’ti hi aniyamitapucchāya catubhūmakakusalaṃ gahitaṃ. ‘Kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’ti vacanena pana tebhūmakaṃ kusalaṃ pariccajitvā, aṭṭhavidhaṃ kāmāvacarakusalameva gahitaṃ. ‘Somanassasahagata’nti vacanena tato catubbidhaṃ upekkhāsahagataṃ pariccajitvā catubbidhaṃ somanassasahagatameva gahitaṃ. ‘Ñāṇasampayutta’nti vacanena tato duvidhaṃ ñāṇavippayuttaṃ pariccajitvā dve ñāṇasampayuttāneva gahitāni. Asaṅkhārikabhāvo pana anābhaṭṭhatāyeva na gahito. Kiñcāpi na gahito, parato pana ‘sasaṅkhārenā’ti vacanato idha ‘asaṅkhārenā’ti avuttepi asaṅkhārikabhāvo veditabbo. Sammāsambuddho hi āditova idaṃ mahācittaṃ bhājetvā dassetuṃ niyametvāva imaṃ desanaṃ ārabhīti evamettha sanniṭṭhānaṃ katanti veditabbaṃ.

    ਇਦਾਨਿ ਤਮੇવ ਚਿਤ੍ਤਂ ਆਰਮ੍ਮਣਤੋ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ વਾਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਭਗવਾ ਹਿ ਅਰੂਪਧਮ੍ਮਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ વਤ੍ਥੁਨਾ વਾ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਆਰਮ੍ਮਣੇਨ વਾ, વਤ੍ਥਾਰਮ੍ਮਣੇਹਿ વਾ, ਸਰਸਭਾવੇਨ વਾ। ‘‘ਚਕ੍ਖੁਸਮ੍ਫਸ੍ਸੋ…ਪੇ॰… ਮਨੋਸਮ੍ਫਸ੍ਸੋ; ਚਕ੍ਖੁਸਮ੍ਫਸ੍ਸਜਾ વੇਦਨਾ…ਪੇ॰… ਮਨੋਸਮ੍ਫਸ੍ਸਜਾ વੇਦਨਾ; ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਂ…ਪੇ॰… ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਹਿ વਤ੍ਥੁਨਾ ਅਰੂਪਧਮ੍ਮਾ ਦਸ੍ਸਿਤਾ। ‘‘ਰੂਪਸਞ੍ਞਾ…ਪੇ॰… ਧਮ੍ਮਸਞ੍ਞਾ, ਰੂਪਸਞ੍ਚੇਤਨਾ…ਪੇ॰… ਧਮ੍ਮਸਞ੍ਚੇਤਨਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ ਆਰਮ੍ਮਣੇਨ। ‘‘ਚਕ੍ਖੁਞ੍ਚ ਪਟਿਚ੍ਚ ਰੂਪੇ ਚ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਂ, ਤਿਣ੍ਣਂ ਸਙ੍ਗਤਿ ਫਸ੍ਸੋ…ਪੇ॰… ਮਨਞ੍ਚ ਪਟਿਚ੍ਚ ਧਮ੍ਮੇ ਚ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਂ, ਤਿਣ੍ਣਂ ਸਙ੍ਗਤਿ ਫਸ੍ਸੋ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੪.੬੦) વਤ੍ਥਾਰਮ੍ਮਣੇਹਿ। ‘‘ਅવਿਜ੍ਜਾਪਚ੍ਚਯਾ , ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਸਙ੍ਖਾਰਾ, ਸਙ੍ਖਾਰਪਚ੍ਚਯਾ વਿਞ੍ਞਾਣ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੨.੧) ਸਰਸਭਾવੇਨ ਅਰੂਪਧਮ੍ਮਾ ਦਸ੍ਸਿਤਾ। ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਪਨ ਠਾਨੇ ਆਰਮ੍ਮਣੇਨ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ’ વਾਤਿਆਦਿਮਾਹ।

    Idāni tameva cittaṃ ārammaṇato dassetuṃ rūpārammaṇaṃ vātiādimāha. Bhagavā hi arūpadhammaṃ dassento vatthunā vā dasseti, ārammaṇena vā, vatthārammaṇehi vā, sarasabhāvena vā. ‘‘Cakkhusamphasso…pe… manosamphasso; cakkhusamphassajā vedanā…pe… manosamphassajā vedanā; cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇa’’ntiādīsu hi vatthunā arūpadhammā dassitā. ‘‘Rūpasaññā…pe… dhammasaññā, rūpasañcetanā…pe… dhammasañcetanā’’tiādīsu ārammaṇena. ‘‘Cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso…pe… manañca paṭicca dhamme ca uppajjati manoviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.60) vatthārammaṇehi. ‘‘Avijjāpaccayā , bhikkhave, saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇa’’ntiādīsu (saṃ. ni. 2.1) sarasabhāvena arūpadhammā dassitā. Imasmiṃ pana ṭhāne ārammaṇena dassento ‘rūpārammaṇaṃ’ vātiādimāha.

    ਤਤ੍ਥ ਚਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ ਅਤੀਤਾਨਾਗਤਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਰੂਪਮੇવ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ। ਦ੍વਿਸਮੁਟ੍ਠਾਨੋ ਅਤੀਤਾਨਾਗਤਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਸਦ੍ਦੋવ ਸਦ੍ਦਾਰਮ੍ਮਣਂ। ਚਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨੋ ਅਤੀਤਾਨਾਗਤਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਗਨ੍ਧੋવ ਗਨ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਂ। ਚਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨੋ ਅਤੀਤਾਨਾਗਤਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਰਸੋવ ਰਸਾਰਮ੍ਮਣਂ। ਚਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ ਅਤੀਤਾਨਾਗਤਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਮੇવ ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਾਰਮ੍ਮਣਂ। ਏਕਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾ ਦ੍વਿਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾ ਤਿਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾ ਚਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾ ਨਕੁਤੋਚਿਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾ ਅਤੀਤਾਨਾਗਤਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਾ, ਤਥਾ ਨવਤ੍ਤਬ੍ਬਾ ਚ, વੁਤ੍ਤਾવਸੇਸਾ ਚਿਤ੍ਤਗੋਚਰਸਙ੍ਖਾਤਾ ਧਮ੍ਮਾਯੇવ ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਂ। ਯੇ ਪਨ ਅਨਾਪਾਥਗਤਾ ਰੂਪਾਦਯੋਪਿ ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਮਿਚ੍ਚੇવ વਦਨ੍ਤਿ ਤੇ ਇਮਿਨਾ ਸੁਤ੍ਤੇਨ ਪਟਿਕ੍ਖਿਪਿਤਬ੍ਬਾ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ –

    Tattha catusamuṭṭhānaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ rūpameva rūpārammaṇaṃ. Dvisamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno saddova saddārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno gandhova gandhārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno rasova rasārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhānaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ phoṭṭhabbameva phoṭṭhabbārammaṇaṃ. Ekasamuṭṭhānā dvisamuṭṭhānā tisamuṭṭhānā catusamuṭṭhānā nakutocisamuṭṭhānā atītānāgatapaccuppannā cittacetasikā, tathā navattabbā ca, vuttāvasesā cittagocarasaṅkhātā dhammāyeva dhammārammaṇaṃ. Ye pana anāpāthagatā rūpādayopi dhammārammaṇamicceva vadanti te iminā suttena paṭikkhipitabbā. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ਇਮੇਸਂ ਖੋ, ਆવੁਸੋ, ਪਞ੍ਚਨ੍ਨਂ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਨਂ ਨਾਨਾવਿਸਯਾਨਂ ਨਾਨਾਗੋਚਰਾਨਂ ਨ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਸ੍ਸ ਗੋਚਰવਿਸਯਂ ਪਚ੍ਚਨੁਭੋਨ੍ਤਾਨਂ ਮਨੋ ਪਟਿਸਰਣਂ ਮਨੋ ਨੇਸਂ ਗੋਚਰવਿਸਯਂ ਪਚ੍ਚਨੁਭੋਤੀ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੪੫੫)।

    ‘‘Imesaṃ kho, āvuso, pañcannaṃ indriyānaṃ nānāvisayānaṃ nānāgocarānaṃ na aññamaññassa gocaravisayaṃ paccanubhontānaṃ mano paṭisaraṇaṃ mano nesaṃ gocaravisayaṃ paccanubhotī’’ti (ma. ni. 1.455).

    ਏਤੇਸਞ੍ਹਿ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਾਦੀਨਿ ਗੋਚਰવਿਸਯੋ ਨਾਮ। ਤਾਨਿ ਮਨੇਨ ਪਚ੍ਚਨੁਭવਿਯਮਾਨਾਨਿਪਿ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਾਦੀਨਿਯੇવਾਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ ਸਿਦ੍ਧੋ ਹੋਤਿ। ਦਿਬ੍ਬਚਕ੍ਖੁਞਾਣਾਦੀਨਞ੍ਚ ਰੂਪਾਦਿਆਰਮ੍ਮਣਤ੍ਤਾਪਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ ਸਿਦ੍ਧੋਯੇવ ਹੋਤਿ। ਅਨਾਪਾਥਗਤਾਨੇવ ਹਿ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਾਦੀਨਿ ਦਿਬ੍ਬਚਕ੍ਖੁਆਦੀਨਂ ਆਰਮ੍ਮਣਾਨਿ, ਨ ਚ ਤਾਨਿ ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਾਨਿ ਭવਨ੍ਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਆਰਮ੍ਮਣવવਤ੍ਥਾਨਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।

    Etesañhi rūpārammaṇādīni gocaravisayo nāma. Tāni manena paccanubhaviyamānānipi rūpārammaṇādīniyevāti ayamattho siddho hoti. Dibbacakkhuñāṇādīnañca rūpādiārammaṇattāpi ayamattho siddhoyeva hoti. Anāpāthagatāneva hi rūpārammaṇādīni dibbacakkhuādīnaṃ ārammaṇāni, na ca tāni dhammārammaṇāni bhavantīti vuttanayeneva ārammaṇavavatthānaṃ veditabbaṃ.

    ਤਤ੍ਥ ਏਕੇਕਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਦ੍વੀਸੁ ਦ੍વੀਸੁ ਦ੍વਾਰੇਸੁ ਆਪਾਥਮਾਗਚ੍ਛਤਿ। ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਞ੍ਹਿ ਚਕ੍ਖੁਪਸਾਦਂ ਘਟ੍ਟੇਤ੍વਾ ਤਙ੍ਖਣਞ੍ਞੇવ ਮਨੋਦ੍વਾਰੇ ਆਪਾਥਮਾਗਚ੍ਛਤਿ; ਭવਙ੍ਗਚਲਨਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚਯੋ ਹੋਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਦ੍ਦਗਨ੍ਧਰਸਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਾਰਮ੍ਮਣੇਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਯਥਾ ਹਿ ਸਕੁਣੋ ਆਕਾਸੇਨਾਗਨ੍ਤ੍વਾ ਰੁਕ੍ਖਗ੍ਗੇ ਨਿਲੀਯਮਾਨੋવ ਰੁਕ੍ਖਸਾਖਞ੍ਚ ਘਟ੍ਟੇਤਿ, ਛਾਯਾ ਚਸ੍ਸ ਪਥવਿਯਂ ਪਟਿਹਞ੍ਞਤਿ ਸਾਖਾਘਟ੍ਟਨਛਾਯਾਫਰਣਾਨਿ ਅਪੁਬ੍ਬਂ ਅਚਰਿਮਂ ਏਕਕ੍ਖਣੇਯੇવ ਭવਨ੍ਤਿ, ਏવਂ ਪਚ੍ਚੁਪ੍ਪਨ੍ਨਰੂਪਾਦੀਨਂ ਚਕ੍ਖੁਪਸਾਦਾਦਿਘਟ੍ਟਨਞ੍ਚ ਭવਙ੍ਗਚਲਨਸਮਤ੍ਥਤਾਯ ਮਨੋਦ੍વਾਰੇ ਆਪਾਥਗਮਨਞ੍ਚ ਅਪੁਬ੍ਬਂ ਅਚਰਿਮਂ ਏਕਕ੍ਖਣੇਯੇવ ਹੋਤਿ। ਤਤੋ ਭવਙ੍ਗਂ વਿਚ੍ਛਿਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਚਕ੍ਖੁਦ੍વਾਰਾਦੀਸੁ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਂ ਆવਜ੍ਜਨਾਦੀਨਂ વੋਟ੍ਠਬ੍ਬਨਪਰਿਯੋਸਾਨਾਨਂ ਅਨਨ੍ਤਰਾ ਤੇਸਂ ਆਰਮ੍ਮਣਾਨਂ ਅਞ੍ਞਤਰਸ੍ਮਿਂ ਇਦਂ ਮਹਾਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ।

    Tattha ekekaṃ ārammaṇaṃ dvīsu dvīsu dvāresu āpāthamāgacchati. Rūpārammaṇañhi cakkhupasādaṃ ghaṭṭetvā taṅkhaṇaññeva manodvāre āpāthamāgacchati; bhavaṅgacalanassa paccayo hotīti attho. Saddagandharasaphoṭṭhabbārammaṇesupi eseva nayo. Yathā hi sakuṇo ākāsenāgantvā rukkhagge nilīyamānova rukkhasākhañca ghaṭṭeti, chāyā cassa pathaviyaṃ paṭihaññati sākhāghaṭṭanachāyāpharaṇāni apubbaṃ acarimaṃ ekakkhaṇeyeva bhavanti, evaṃ paccuppannarūpādīnaṃ cakkhupasādādighaṭṭanañca bhavaṅgacalanasamatthatāya manodvāre āpāthagamanañca apubbaṃ acarimaṃ ekakkhaṇeyeva hoti. Tato bhavaṅgaṃ vicchinditvā cakkhudvārādīsu uppannānaṃ āvajjanādīnaṃ voṭṭhabbanapariyosānānaṃ anantarā tesaṃ ārammaṇānaṃ aññatarasmiṃ idaṃ mahācittaṃ uppajjati.

    ਸੁਦ੍ਧਮਨੋਦ੍વਾਰੇ ਪਨ ਪਸਾਦਘਟ੍ਟਨਕਿਚ੍ਚਂ ਨਤ੍ਥਿ। ਪਕਤਿਯਾ ਦਿਟ੍ਠਸੁਤਘਾਯਿਤਸਾਯਿਤਫੁਟ੍ਠવਸੇਨੇવ ਏਤਾਨਿ ਆਰਮ੍ਮਣਾਨਿ ਆਪਾਥਮਾਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ। ਕਥਂ? ਇਧੇਕਚ੍ਚੋ ਕਤਸੁਧਾਕਮ੍ਮਂ ਹਰਿਤਾਲਮਨੋਸਿਲਾਦਿવਣ੍ਣવਿਚਿਤ੍ਤਂ ਪਗ੍ਗਹਿਤਨਾਨਪ੍ਪਕਾਰਧਜਪਟਾਕਂ ਮਾਲਾਦਾਮવਿਨਦ੍ਧਂ ਦੀਪਮਾਲਾਪਰਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤਂ ਅਤਿਮਨੋਰਮਾਯ ਸਿਰਿਯਾ વਿਰੋਚਮਾਨਂ ਅਲਙ੍ਕਤਪਟਿਯਤ੍ਤਂ ਮਹਾਚੇਤਿਯਂ ਪਦਕ੍ਖਿਣਂ ਕਤ੍વਾ ਸੋਲ਼ਸਸੁ ਪਾਦਪਿਟ੍ਠਿਕਾਸੁ ਪਞ੍ਚਪਤਿਟ੍ਠਿਤੇਨ વਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਅਞ੍ਜਲਿਂ ਪਗ੍ਗਯ੍ਹ ਉਲ੍ਲੋਕੇਨ੍ਤੋ ਬੁਦ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਂ ਪੀਤਿਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ਤਿਟ੍ਠਤਿ। ਤਸ੍ਸ ਏવਂ ਚੇਤਿਯਂ ਪਸ੍ਸਿਤ੍વਾ ਬੁਦ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਂ ਪੀਤਿਂ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤੇਤ੍વਾ ਅਪਰਭਾਗੇ ਯਤ੍ਥ ਕਤ੍ਥਚਿ ਗਤਸ੍ਸ ਰਤ੍ਤਿਟ੍ਠਾਨਦਿવਾਟ੍ਠਾਨੇਸੁ ਨਿਸਿਨ੍ਨਸ੍ਸ ਆવਜ੍ਜਮਾਨਸ੍ਸ ਅਲਙ੍ਕਤਪਟਿਯਤ੍ਤਂ ਮਹਾਚੇਤਿਯਂ ਚਕ੍ਖੁਦ੍વਾਰੇ ਆਪਾਥਮਾਗਤਸਦਿਸਮੇવ ਹੋਤਿ, ਪਦਕ੍ਖਿਣਂ ਕਤ੍વਾ ਚੇਤਿਯવਨ੍ਦਨਕਾਲੋ વਿਯ ਹੋਤਿ। ਏવਂ ਤਾવ ਦਿਟ੍ਠવਸੇਨ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ ਆਪਾਥਮਾਗਚ੍ਛਤਿ।

    Suddhamanodvāre pana pasādaghaṭṭanakiccaṃ natthi. Pakatiyā diṭṭhasutaghāyitasāyitaphuṭṭhavaseneva etāni ārammaṇāni āpāthamāgacchanti. Kathaṃ? Idhekacco katasudhākammaṃ haritālamanosilādivaṇṇavicittaṃ paggahitanānappakāradhajapaṭākaṃ mālādāmavinaddhaṃ dīpamālāparikkhittaṃ atimanoramāya siriyā virocamānaṃ alaṅkatapaṭiyattaṃ mahācetiyaṃ padakkhiṇaṃ katvā soḷasasu pādapiṭṭhikāsu pañcapatiṭṭhitena vanditvā añjaliṃ paggayha ullokento buddhārammaṇaṃ pītiṃ gahetvā tiṭṭhati. Tassa evaṃ cetiyaṃ passitvā buddhārammaṇaṃ pītiṃ nibbattetvā aparabhāge yattha katthaci gatassa rattiṭṭhānadivāṭṭhānesu nisinnassa āvajjamānassa alaṅkatapaṭiyattaṃ mahācetiyaṃ cakkhudvāre āpāthamāgatasadisameva hoti, padakkhiṇaṃ katvā cetiyavandanakālo viya hoti. Evaṃ tāva diṭṭhavasena rūpārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.

    ਮਧੁਰੇਨ ਪਨ ਸਰੇਨ ਧਮ੍ਮਕਥਿਕਸ੍ਸ વਾ ਧਮ੍ਮਂ ਕਥੇਨ੍ਤਸ੍ਸ, ਸਰਭਾਣਕਸ੍ਸ વਾ ਸਰੇਨ ਭਣਨ੍ਤਸ੍ਸ ਸਦ੍ਦਂ ਸੁਤ੍વਾ ਅਪਰਭਾਗੇ ਯਤ੍ਥ ਕਤ੍ਥਚਿ ਨਿਸੀਦਿਤ੍વਾ ਆવਜ੍ਜਮਾਨਸ੍ਸ ਧਮ੍ਮਕਥਾ વਾ ਸਰਭਞ੍ਞਂ વਾ ਸੋਤਦ੍વਾਰੇ ਆਪਾਥਮਾਗਤਂ વਿਯ ਹੋਤਿ, ਸਾਧੁਕਾਰਂ ਦਤ੍વਾ ਸੁਣਨਕਾਲੋ વਿਯ ਹੋਤਿ। ਏવਂ ਸੁਤવਸੇਨ ਸਦ੍ਦਾਰਮ੍ਮਣਂ ਆਪਾਥਮਾਗਚ੍ਛਤਿ।

    Madhurena pana sarena dhammakathikassa vā dhammaṃ kathentassa, sarabhāṇakassa vā sarena bhaṇantassa saddaṃ sutvā aparabhāge yattha katthaci nisīditvā āvajjamānassa dhammakathā vā sarabhaññaṃ vā sotadvāre āpāthamāgataṃ viya hoti, sādhukāraṃ datvā suṇanakālo viya hoti. Evaṃ sutavasena saddārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.

    ਸੁਗਨ੍ਧਂ ਪਨ ਗਨ੍ਧਂ વਾ ਮਾਲਂ વਾ ਲਭਿਤ੍વਾ ਆਸਨੇ વਾ ਚੇਤਿਯੇ વਾ ਗਨ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣੇਨ ਚਿਤ੍ਤੇਨ ਪੂਜਂ ਕਤ੍વਾ ਅਪਰਭਾਗੇ ਯਤ੍ਥ ਕਤ੍ਥਚਿ ਨਿਸੀਦਿਤ੍વਾ ਆવਜ੍ਜਮਾਨਸ੍ਸ ਤਂ ਗਨ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਂ ਘਾਨਦ੍વਾਰੇ ਆਪਾਥਮਾਗਤਂ વਿਯ ਹੋਤਿ, ਪੂਜਾਕਰਣਕਾਲੋ વਿਯ ਹੋਤਿ। ਏવਂ ਘਾਯਿਤવਸੇਨ ਗਨ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਂ ਆਪਾਥਮਾਗਚ੍ਛਤਿ।

    Sugandhaṃ pana gandhaṃ vā mālaṃ vā labhitvā āsane vā cetiye vā gandhārammaṇena cittena pūjaṃ katvā aparabhāge yattha katthaci nisīditvā āvajjamānassa taṃ gandhārammaṇaṃ ghānadvāre āpāthamāgataṃ viya hoti, pūjākaraṇakālo viya hoti. Evaṃ ghāyitavasena gandhārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.

    ਪਣੀਤਂ ਪਨ ਖਾਦਨੀਯਂ વਾ ਭੋਜਨੀਯਂ વਾ ਸਬ੍ਰਹ੍ਮਚਾਰੀਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਸਂવਿਭਜਿਤ੍વਾ ਪਰਿਭੁਞ੍ਜਿਤ੍વਾ ਅਪਰਭਾਗੇ ਯਤ੍ਥ ਕਤ੍ਥਚਿ ਕੁਦ੍ਰੂਸਕਾਦਿਭੋਜਨਂ ਲਭਿਤ੍વਾ ‘ਅਸੁਕਕਾਲੇ ਪਣੀਤਂ ਭੋਜਨਂ ਸਬ੍ਰਹ੍ਮਚਾਰੀਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਸਂવਿਭਜਿਤ੍વਾ ਪਰਿਭੁਤ੍ਤ’ਨ੍ਤਿ ਆવਜ੍ਜਮਾਨਸ੍ਸ ਤਂ ਰਸਾਰਮ੍ਮਣਂ ਜਿવ੍ਹਾਦ੍વਾਰੇ ਆਪਾਥਮਾਗਤਂ વਿਯ ਹੋਤਿ, ਪਰਿਭੁਞ੍ਜਨਕਾਲੋ વਿਯ ਹੋਤਿ। ਏવਂ ਸਾਯਿਤવਸੇਨ ਰਸਾਰਮ੍ਮਣਂ ਆਪਾਥਮਾਗਚ੍ਛਤਿ।

    Paṇītaṃ pana khādanīyaṃ vā bhojanīyaṃ vā sabrahmacārīhi saddhiṃ saṃvibhajitvā paribhuñjitvā aparabhāge yattha katthaci kudrūsakādibhojanaṃ labhitvā ‘asukakāle paṇītaṃ bhojanaṃ sabrahmacārīhi saddhiṃ saṃvibhajitvā paribhutta’nti āvajjamānassa taṃ rasārammaṇaṃ jivhādvāre āpāthamāgataṃ viya hoti, paribhuñjanakālo viya hoti. Evaṃ sāyitavasena rasārammaṇaṃ āpāthamāgacchati.

    ਮੁਦੁਕਂ ਪਨ ਸੁਖਸਮ੍ਫਸ੍ਸਂ ਮਞ੍ਚਂ વਾ ਪੀਠਂ વਾ ਅਤ੍ਥਰਣਪਾਪੁਰਣਂ વਾ ਪਰਿਭੁਞ੍ਜਿਤ੍વਾ ਅਪਰਭਾਗੇ ਯਤ੍ਥ ਕਤ੍ਥਚਿ ਦੁਕ੍ਖਸੇਯ੍ਯਂ ਕਪ੍ਪੇਤ੍વਾ ‘ਅਸੁਕਕਾਲੇ ਮੇ ਮੁਦੁਕਂ ਮਞ੍ਚਪੀਠਂ ਅਤ੍ਥਰਣਪਾવੁਰਣਂ ਪਰਿਭੁਤ੍ਤ’ਨ੍ਤਿ ਆવਜ੍ਜਮਾਨਸ੍ਸ ਤਂ ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਾਰਮ੍ਮਣਂ ਕਾਯਦ੍વਾਰੇ ਆਪਾਥਮਾਗਤਂ વਿਯ ਹੋਤਿ। ਸੁਖਸਮ੍ਫਸ੍ਸਂ વੇਦਯਿਤਕਾਲੋ વਿਯ ਹੋਤਿ। ਏવਂ ਫੁਟ੍ਠવਸੇਨ ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਾਰਮ੍ਮਣਂ ਆਪਾਥਮਾਗਚ੍ਛਤਿ। ਏવਂ ਸੁਦ੍ਧਮਨੋਦ੍વਾਰੇ ਪਸਾਦਘਟ੍ਟਨਕਿਚ੍ਚਂ ਨਤ੍ਥਿ। ਪਕਤਿਯਾ ਦਿਟ੍ਠਸੁਤਘਾਯਿਤਸਾਯਿਤਫੁਟ੍ਠવਸੇਨੇવ ਏਤਾਨਿ ਆਰਮ੍ਮਣਾਨਿ ਆਪਾਥਮਾਗਚ੍ਛਨ੍ਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾਨਿ।

    Mudukaṃ pana sukhasamphassaṃ mañcaṃ vā pīṭhaṃ vā attharaṇapāpuraṇaṃ vā paribhuñjitvā aparabhāge yattha katthaci dukkhaseyyaṃ kappetvā ‘asukakāle me mudukaṃ mañcapīṭhaṃ attharaṇapāvuraṇaṃ paribhutta’nti āvajjamānassa taṃ phoṭṭhabbārammaṇaṃ kāyadvāre āpāthamāgataṃ viya hoti. Sukhasamphassaṃ vedayitakālo viya hoti. Evaṃ phuṭṭhavasena phoṭṭhabbārammaṇaṃ āpāthamāgacchati. Evaṃ suddhamanodvāre pasādaghaṭṭanakiccaṃ natthi. Pakatiyā diṭṭhasutaghāyitasāyitaphuṭṭhavaseneva etāni ārammaṇāni āpāthamāgacchantīti veditabbāni.

    ਇਦਾਨਿ ਪਕਤਿਯਾ ਦਿਟ੍ਠਾਦੀਨਂ વਸੇਨ ਆਪਾਥਗਮਨੇ ਅਯਮਪਰੋਪਿ ਅਟ੍ਠਕਥਾਮੁਤ੍ਤਕੋ ਨਯੋ ਹੋਤਿ। ਦਿਟ੍ਠਂ ਸੁਤਂ ਉਭਯਸਮ੍ਬਨ੍ਧਨ੍ਤਿ ਇਮੇ ਤਾવ ਦਿਟ੍ਠਾਦਯੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਤਤ੍ਥ ‘ਦਿਟ੍ਠਂ’ ਨਾਮ ਪਞ੍ਚਦ੍વਾਰવਸੇਨ ਗਹਿਤਪੁਬ੍ਬਂ। ‘ਸੁਤ’ਨ੍ਤਿ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਤੋ ਅਦਿਸ੍વਾ ਅਨੁਸ੍ਸવવਸੇਨ ਗਹਿਤਾ ਰੂਪਾਦਯੋવ। ਤੇਹਿ ਦ੍વੀਹਿਪਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਂ ‘ਉਭਯਸਮ੍ਬਨ੍ਧਂ’ ਨਾਮ। ਇਤਿ ਇਮੇਸਮ੍ਪਿ ਦਿਟ੍ਠਾਦੀਨਂ વਸੇਨ ਏਤਾਨਿ ਮਨੋਦ੍વਾਰੇ ਆਪਾਥਮਾਗਚ੍ਛਨ੍ਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾਨਿ। ਤਤ੍ਥ ਦਿਟ੍ਠવਸੇਨ ਤਾવ ਆਪਾਥਗਮਨਂ ਹੇਟ੍ਠਾ ਪਞ੍ਚਹਿ ਨਯੇਹਿ વੁਤ੍ਤਮੇવ।

    Idāni pakatiyā diṭṭhādīnaṃ vasena āpāthagamane ayamaparopi aṭṭhakathāmuttako nayo hoti. Diṭṭhaṃ sutaṃ ubhayasambandhanti ime tāva diṭṭhādayo veditabbā. Tattha ‘diṭṭhaṃ’ nāma pañcadvāravasena gahitapubbaṃ. ‘Suta’nti paccakkhato adisvā anussavavasena gahitā rūpādayova. Tehi dvīhipi sambandhaṃ ‘ubhayasambandhaṃ’ nāma. Iti imesampi diṭṭhādīnaṃ vasena etāni manodvāre āpāthamāgacchantīti veditabbāni. Tattha diṭṭhavasena tāva āpāthagamanaṃ heṭṭhā pañcahi nayehi vuttameva.

    ਏਕਚ੍ਚੋ ਪਨ ਸੁਣਾਤਿ – ‘ਭਗવਤੋ ਪੁਞ੍ਞਾਤਿਸਯਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਂ ਏવਰੂਪਂ ਨਾਮ ਰੂਪਂ, ਅਤਿਮਧੁਰੋ ਸਦ੍ਦੋ, ਕਿਸ੍ਮਿਞ੍ਚਿ ਪਦੇਸੇ ਕੇਸਞ੍ਚਿ ਪੁਪ੍ਫਾਨਂ ਅਤਿਮਨੁਞ੍ਞੋ ਗਨ੍ਧੋ, ਕੇਸਞ੍ਚਿ ਫਲਾਨਂ ਅਤਿਮਧੁਰੋ ਰਸੋ, ਕੇਸਞ੍ਚਿ ਪਾવੁਰਣਾਦੀਨਂ ਅਤਿਸੁਖੋ ਸਮ੍ਫਸ੍ਸੋ’ਤਿ। ਤਸ੍ਸ, ਚਕ੍ਖੁਪਸਾਦਾਦਿਘਟ੍ਟਨਂ વਿਨਾ, ਸੁਤਮਤ੍ਤਾਨੇવ ਤਾਨਿ ਮਨੋਦ੍વਾਰੇ ਆਪਾਥਮਾਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ। ਅਥਸ੍ਸ ਤਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਤਸ੍ਮਿਂ ਰੂਪੇ વਾ ਸਦ੍ਦੇ વਾ ਪਸਾਦવਸੇਨ ਗਨ੍ਧਾਦੀਸੁ ਅਰਿਯਾਨਂ ਦਾਤੁਕਾਮਤਾવਸੇਨ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਦਿਨ੍ਨੇਸੁ ਅਨੁਮੋਦਨਾવਸੇਨ વਾ ਪવਤ੍ਤਤਿ। ਏવਂ ਸੁਤવਸੇਨ ਏਤਾਨਿ ਮਨੋਦ੍વਾਰੇ ਆਪਾਥਮਾਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ।

    Ekacco pana suṇāti – ‘bhagavato puññātisayanibbattaṃ evarūpaṃ nāma rūpaṃ, atimadhuro saddo, kismiñci padese kesañci pupphānaṃ atimanuñño gandho, kesañci phalānaṃ atimadhuro raso, kesañci pāvuraṇādīnaṃ atisukho samphasso’ti. Tassa, cakkhupasādādighaṭṭanaṃ vinā, sutamattāneva tāni manodvāre āpāthamāgacchanti. Athassa taṃ cittaṃ tasmiṃ rūpe vā sadde vā pasādavasena gandhādīsu ariyānaṃ dātukāmatāvasena aññehi dinnesu anumodanāvasena vā pavattati. Evaṃ sutavasena etāni manodvāre āpāthamāgacchanti.

    ਅਪਰੇਨ ਪਨ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਾਨਿ ਰੂਪਾਦੀਨਿ ਦਿਟ੍ਠਾਨਿ વਾ ਸੁਤਾਨਿ વਾ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਤਸ੍ਸ ‘ਈਦਿਸਂ ਰੂਪਂ ਆਯਤਿਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨਕਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸਾਪਿ ਭવਿਸ੍ਸਤੀ’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਚਕ੍ਖੁਪਸਾਦਾਦਿਘਟ੍ਟਨਂ વਿਨਾ ਦਿਟ੍ਠਸੁਤਸਮ੍ਬਨ੍ਧੇਨੇવ ਤਾਨਿ ਮਨੋਦ੍વਾਰੇ ਆਪਾਥਮਾਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ। ਅਥਸ੍ਸ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਤੇਸੁ ਅਞ੍ਞਤਰਾਰਮ੍ਮਣਂ ਇਦਂ ਮਹਾਚਿਤ੍ਤਂ ਪવਤ੍ਤਤਿ। ਏવਂ ਉਭਯਸਮ੍ਬਨ੍ਧવਸੇਨ ਏਤਾਨਿ ਮਨੋਦ੍વਾਰੇ ਆਪਾਥਮਾਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ।

    Aparena pana yathāvuttāni rūpādīni diṭṭhāni vā sutāni vā honti. Tassa ‘īdisaṃ rūpaṃ āyatiṃ uppajjanakabuddhassāpi bhavissatī’tiādinā nayena cakkhupasādādighaṭṭanaṃ vinā diṭṭhasutasambandheneva tāni manodvāre āpāthamāgacchanti. Athassa heṭṭhā vuttanayeneva tesu aññatarārammaṇaṃ idaṃ mahācittaṃ pavattati. Evaṃ ubhayasambandhavasena etāni manodvāre āpāthamāgacchanti.

    ਇਦਮ੍ਪਿ ਚ ਮੁਖਮਤ੍ਤਮੇવ। ਸਦ੍ਧਾਰੁਚਿਆਕਾਰਪਰਿવਿਤਕ੍ਕਦਿਟ੍ਠਿਨਿਜ੍ਝਾਨਕ੍ਖਨ੍ਤਿਆਦੀਨਂ ਪਨ વਸੇਨ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਏਤੇਸਂ ਮਨੋਦ੍વਾਰੇ ਆਪਾਥਗਮਨਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਮੇવ। ਯਸ੍ਮਾ ਪਨ ਏવਂ ਆਪਾਥਂ ਆਗਚ੍ਛਨ੍ਤਾਨਿ ਭੂਤਾਨਿਪਿ ਹੋਨ੍ਤਿ ਅਭੂਤਾਨਿਪਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਯਂ ਨਯੋ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ ਨ ਗਹਿਤੋ। ਏવਂ ਏਕੇਕਾਰਮ੍ਮਣਂ ਜવਨਂ ਦ੍વੀਸੁ ਦ੍વੀਸੁ ਦ੍વਾਰੇਸੁ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਞ੍ਹਿ ਜવਨਂ ਚਕ੍ਖੁਦ੍વਾਰੇਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਮਨੋਦ੍વਾਰੇਪਿ। ਸਦ੍ਦਾਦਿਆਰਮ੍ਮਣੇਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ।

    Idampi ca mukhamattameva. Saddhāruciākāraparivitakkadiṭṭhinijjhānakkhantiādīnaṃ pana vasena vitthārato etesaṃ manodvāre āpāthagamanaṃ veditabbameva. Yasmā pana evaṃ āpāthaṃ āgacchantāni bhūtānipi honti abhūtānipi, tasmā ayaṃ nayo aṭṭhakathāyaṃ na gahito. Evaṃ ekekārammaṇaṃ javanaṃ dvīsu dvīsu dvāresu uppajjatīti veditabbaṃ. Rūpārammaṇañhi javanaṃ cakkhudvārepi uppajjati manodvārepi. Saddādiārammaṇesupi eseva nayo.

    ਤਤ੍ਥ ਮਨੋਦ੍વਾਰੇ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ ਜવਨਂ ਦਾਨਮਯਂ ਸੀਲਮਯਂ ਭਾવਨਾਮਯਨ੍ਤਿ ਤਿવਿਧਂ ਹੋਤਿ । ਤੇਸੁ ਏਕੇਕਂ ਕਾਯਕਮ੍ਮਂ વਚੀਕਮ੍ਮਂ ਮਨੋਕਮ੍ਮਨ੍ਤਿ ਤਿવਿਧਮੇવ ਹੋਤਿ। ਸਦ੍ਦਗਨ੍ਧਰਸਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣੇਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ।

    Tattha manodvāre uppajjamānaṃ rūpārammaṇaṃ javanaṃ dānamayaṃ sīlamayaṃ bhāvanāmayanti tividhaṃ hoti . Tesu ekekaṃ kāyakammaṃ vacīkammaṃ manokammanti tividhameva hoti. Saddagandharasaphoṭṭhabbadhammārammaṇesupi eseva nayo.

    ਤਤ੍ਥ ਰੂਪਂ ਤਾવ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਏਤਂ ਮਹਾਕੁਸਲਚਿਤ੍ਤਂ ਨੀਲਪੀਤਲੋਹਿਤੋਦਾਤવਣ੍ਣੇਸੁ ਪੁਪ੍ਫવਤ੍ਥਧਾਤੂਸੁ ਅਞ੍ਞਤਰਂ ਸੁਭਨਿਮਿਤ੍ਤਸਙ੍ਖਾਤਂ ਇਟ੍ਠਂ ਕਨ੍ਤਂ ਮਨਾਪਂ ਰਜਨੀਯਂ વਣ੍ਣਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਨਨੁ ਚੇਤਂ ਇਟ੍ਠਾਰਮ੍ਮਣਂ ਲੋਭਸ੍ਸ વਤ੍ਥੁ? ਕਥਂ ਏਤਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਕੁਸਲਂ ਨਾਮ ਜਾਤਨ੍ਤਿ? ਨਿਯਮਿਤવਸੇਨ ਪਰਿਣਾਮਿਤવਸੇਨ ਸਮੁਦਾਚਾਰવਸੇਨ ਆਭੁਜਿਤવਸੇਨਾਤਿ। ਯਸ੍ਸ ਹਿ ‘ਕੁਸਲਮੇવ ਮਯਾ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬ’ਨ੍ਤਿ ਕੁਸਲਕਰਣੇ ਚਿਤ੍ਤਂ ਨਿਯਮਿਤਂ ਹੋਤਿ, ਅਕੁਸਲਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਤੋ ਨਿવਤ੍ਤੇਤ੍વਾ ਕੁਸਲਕਰਣੇਯੇવ ਪਰਿਣਾਮਿਤਂ, ਅਭਿਣ੍ਹਕਰਣੇਨ ਕੁਸਲਸਮੁਦਾਚਾਰੇਨੇવ ਸਮੁਦਾਚਰਿਤਂ, ਪਤਿਰੂਪਦੇਸવਾਸਸਪ੍ਪੁਰਿਸੂਪਨਿਸ੍ਸਯਸਦ੍ਧਮ੍ਮਸવਨਪੁਬ੍ਬੇਕਤਪੁਞ੍ਞਤਾਦੀਹਿ ਚ ਉਪਨਿਸ੍ਸਯੇਹਿ ਯੋਨਿਸੋ ਚ ਆਭੋਗੋ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਇਮਿਨਾ ਨਿਯਮਿਤવਸੇਨ ਪਰਿਣਾਮਿਤવਸੇਨ ਸਮੁਦਾਚਾਰવਸੇਨ ਆਭੁਜਿਤવਸੇਨ ਚ ਕੁਸਲਂ ਨਾਮ ਜਾਤਂ ਹੋਤਿ।

    Tattha rūpaṃ tāva ārammaṇaṃ katvā uppajjamānaṃ etaṃ mahākusalacittaṃ nīlapītalohitodātavaṇṇesu pupphavatthadhātūsu aññataraṃ subhanimittasaṅkhātaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpaṃ rajanīyaṃ vaṇṇaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjati. Nanu cetaṃ iṭṭhārammaṇaṃ lobhassa vatthu? Kathaṃ etaṃ cittaṃ kusalaṃ nāma jātanti? Niyamitavasena pariṇāmitavasena samudācāravasena ābhujitavasenāti. Yassa hi ‘kusalameva mayā kattabba’nti kusalakaraṇe cittaṃ niyamitaṃ hoti, akusalappavattito nivattetvā kusalakaraṇeyeva pariṇāmitaṃ, abhiṇhakaraṇena kusalasamudācāreneva samudācaritaṃ, patirūpadesavāsasappurisūpanissayasaddhammasavanapubbekatapuññatādīhi ca upanissayehi yoniso ca ābhogo pavattati, tassa iminā niyamitavasena pariṇāmitavasena samudācāravasena ābhujitavasena ca kusalaṃ nāma jātaṃ hoti.

    ਆਰਮ੍ਮਣવਸੇਨ ਪਨੇਤ੍ਥ ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤਭਾવੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਇਟ੍ਠਾਰਮ੍ਮਣਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਏਤਂ ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤਂ ਜਾਤਂ। ਸਦ੍ਧਾਬਹੁਲਤਾਦੀਨਿਪੇਤ੍ਥ ਕਾਰਣਾਨਿਯੇવ। ਅਸ੍ਸਦ੍ਧਾਨਞ੍ਹਿ ਮਿਚ੍ਛਾਦਿਟ੍ਠੀਨਞ੍ਚ ਏਕਨ੍ਤਇਟ੍ਠਾਰਮ੍ਮਣਭੂਤਂ ਤਥਾਗਤਰੂਪਮ੍ਪਿ ਦਿਸ੍વਾ ਸੋਮਨਸ੍ਸਂ ਨੁਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਯੇ ਚ ਕੁਸਲਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਯਂ ਆਨਿਸਂਸਂ ਨ ਪਸ੍ਸਨ੍ਤਿ ਤੇਸਂ ਪਰੇਹਿ ਉਸ੍ਸਾਹਿਤਾਨਂ ਕੁਸਲਂ ਕਰੋਨ੍ਤਾਨਮ੍ਪਿ ਸੋਮਨਸ੍ਸਂ ਨੁਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਸਦ੍ਧਾਬਹੁਲਤਾ વਿਸੁਦ੍ਧਦਿਟ੍ਠਿਤਾ ਆਨਿਸਂਸਦਸ੍ਸਾવਿਤਾਤਿ। ਏવਮ੍ਪੇਤ੍ਥ ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤਭਾવੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਅਪਿਚ ਏਕਾਦਸਧਮ੍ਮਾ ਪੀਤਿਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਾਦਾਯ ਸਂવਤ੍ਤਨ੍ਤਿ – ਬੁਦ੍ਧਾਨੁਸ੍ਸਤਿ ਧਮ੍ਮਾਨੁਸ੍ਸਤਿ ਸਙ੍ਘਾਨੁਸ੍ਸਤਿ ਸੀਲਾਨੁਸ੍ਸਤਿ ਚਾਗਾਨੁਸ੍ਸਤਿ ਦੇવਤਾਨੁਸ੍ਸਤਿ ਉਪਸਮਾਨੁਸ੍ਸਤਿ ਲੂਖਪੁਗ੍ਗਲਪਰਿવਜ੍ਜਨਤਾ ਸਿਨਿਦ੍ਧਪੁਗ੍ਗਲਸੇવਨਤਾ ਪਸਾਦਨੀਯਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਤਾ ਤਦਧਿਮੁਤ੍ਤਤਾਤਿ । ਇਮੇਹਿਪਿ ਕਾਰਣੇਹੇਤ੍ਥ ਸੋਮਨਸ੍ਸਸਹਗਤਭਾવੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਇਮੇਸਂ ਪਨ વਿਤ੍ਥਾਰੋ ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗવਿਭਙ੍ਗੇ (વਿਭ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੩੬੭ ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗਪਬ੍ਬવਣ੍ਣਨਾ, ੪੬੮-੪੬੯) ਆવਿ ਭવਿਸ੍ਸਤਿ।

    Ārammaṇavasena panettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Iṭṭhārammaṇasmiñhi uppannattā etaṃ somanassasahagataṃ jātaṃ. Saddhābahulatādīnipettha kāraṇāniyeva. Assaddhānañhi micchādiṭṭhīnañca ekantaiṭṭhārammaṇabhūtaṃ tathāgatarūpampi disvā somanassaṃ nuppajjati. Ye ca kusalappavattiyaṃ ānisaṃsaṃ na passanti tesaṃ parehi ussāhitānaṃ kusalaṃ karontānampi somanassaṃ nuppajjati. Tasmā saddhābahulatā visuddhadiṭṭhitā ānisaṃsadassāvitāti. Evampettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Apica ekādasadhammā pītisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti – buddhānussati dhammānussati saṅghānussati sīlānussati cāgānussati devatānussati upasamānussati lūkhapuggalaparivajjanatā siniddhapuggalasevanatā pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇatā tadadhimuttatāti . Imehipi kāraṇehettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Imesaṃ pana vitthāro bojjhaṅgavibhaṅge (vibha. aṭṭha. 367 bojjhaṅgapabbavaṇṇanā, 468-469) āvi bhavissati.

    ਕਮ੍ਮਤੋ, ਉਪਪਤ੍ਤਿਤੋ, ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਪਰਿਪਾਕਤੋ, ਕਿਲੇਸਦੂਰੀਭਾવਤੋਤਿ ਇਮੇਹਿ ਪਨੇਤ੍ਥ ਕਾਰਣੇਹਿ ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਤਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਯੋ ਹਿ ਪਰੇਸਂ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤਿ ਅਨવਜ੍ਜਾਨਿ ਸਿਪ੍ਪਾਯਤਨਕਮ੍ਮਾਯਤਨવਿਜ੍ਜਾਟ੍ਠਾਨਾਨਿ ਸਿਕ੍ਖਾਪੇਤਿ ਧਮ੍ਮਕਥਿਕਂ ਸਕ੍ਕਾਰਂ ਕਤ੍વਾ ਧਮ੍ਮਂ ਕਥਾਪੇਤਿ, ‘ਆਯਤਿਂ ਪਞ੍ਞવਾ ਭવਿਸ੍ਸਾਮੀ’ਤਿ ਪਤ੍ਥਨਂ ਪਟ੍ਠਪੇਤ੍વਾ ਨਾਨਪ੍ਪਕਾਰਂ ਦਾਨਂ ਦੇਤਿ, ਤਸ੍ਸ ਏવਰੂਪਂ ਕਮ੍ਮਂ ਉਪਨਿਸ੍ਸਾਯ ਕੁਸਲਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਅਬ੍ਯਾਪਜ੍ਜੇ ਲੋਕੇ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਸ੍ਸ વਾਪਿ ‘‘ਤਸ੍ਸ ਤਤ੍ਥ ਸੁਖਿਨੋ ਧਮ੍ਮਪਦਾ ਪਿਲવਨ੍ਤਿ… ਦਨ੍ਧੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਸਤੁਪ੍ਪਾਦੋ, ਅਥ ਸੋ ਸਤ੍ਤੋ ਖਿਪ੍ਪਂਯੇવ વਿਸੇਸਗਾਮੀ ਹੋਤੀ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੪.੧੯੧) ਇਮਿਨਾ ਨਯੇਨ ਉਪਪਤ੍ਤਿਂ ਨਿਸ੍ਸਾਯਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਕੁਸਲਂ ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਤਥਾ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਪਰਿਪਾਕਂ ਉਪਗਤਾਨਂ ਪਞ੍ਞਾਦਸਕਪ੍ਪਤ੍ਤਾਨਂ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਪਰਿਪਾਕਂ ਨਿਸ੍ਸਾਯਪਿ ਕੁਸਲਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਯੇਹਿ ਪਨ ਕਿਲੇਸਾ વਿਕ੍ਖਮ੍ਭਿਤਾ ਤੇਸਂ ਕਿਲੇਸਦੂਰੀਭਾવਂ ਨਿਸ੍ਸਾਯਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਕੁਸਲਂ ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। વੁਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਚੇਤਂ –

    Kammato, upapattito, indriyaparipākato, kilesadūrībhāvatoti imehi panettha kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā. Yo hi paresaṃ dhammaṃ deseti anavajjāni sippāyatanakammāyatanavijjāṭṭhānāni sikkhāpeti dhammakathikaṃ sakkāraṃ katvā dhammaṃ kathāpeti, ‘āyatiṃ paññavā bhavissāmī’ti patthanaṃ paṭṭhapetvā nānappakāraṃ dānaṃ deti, tassa evarūpaṃ kammaṃ upanissāya kusalaṃ uppajjamānaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Abyāpajje loke uppannassa vāpi ‘‘tassa tattha sukhino dhammapadā pilavanti… dandho, bhikkhave, satuppādo, atha so satto khippaṃyeva visesagāmī hotī’’ti (a. ni. 4.191) iminā nayena upapattiṃ nissāyapi uppajjamānaṃ kusalaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Tathā indriyaparipākaṃ upagatānaṃ paññādasakappattānaṃ indriyaparipākaṃ nissāyapi kusalaṃ uppajjamānaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Yehi pana kilesā vikkhambhitā tesaṃ kilesadūrībhāvaṃ nissāyapi uppajjamānaṃ kusalaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘ਯੋਗਾ વੇ ਜਾਯਤੀ ਭੂਰਿ, ਅਯੋਗਾ ਭੂਰਿਸਙ੍ਖਯੋ’’ਤਿ (ਧ॰ ਪ॰ ੨੮੨)।

    ‘‘Yogā ve jāyatī bhūri, ayogā bhūrisaṅkhayo’’ti (dha. pa. 282).

    ਏવਂ ਕਮ੍ਮਤੋ ਉਪਪਤ੍ਤਿਤੋ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਪਰਿਪਾਕਤੋ ਕਿਲੇਸਦੂਰੀਭਾવਤੋਤਿ ਇਮੇਹਿ ਕਾਰਣੇਹਿ ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਤਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।

    Evaṃ kammato upapattito indriyaparipākato kilesadūrībhāvatoti imehi kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā.

    ਅਪਿਚ ਸਤ੍ਤ ਧਮ੍ਮਾ ਧਮ੍ਮવਿਚਯਸਮ੍ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਾਦਾਯ ਸਂવਤ੍ਤਨ੍ਤਿ – ਪਰਿਪੁਚ੍ਛਕਤਾ, વਤ੍ਥੁવਿਸਦਕਿਰਿਯਾ, ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਸਮਤ੍ਤਪਟਿਪਾਦਨਾ, ਦੁਪ੍ਪਞ੍ਞਪੁਗ੍ਗਲਪਰਿવਜ੍ਜਨਾ, ਪਞ੍ਞવਨ੍ਤਪੁਗ੍ਗਲਸੇવਨਾ, ਗਮ੍ਭੀਰਞਾਣਚਰਿਯਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਾ, ਤਦਧਿਮੁਤ੍ਤਤਾਤਿ। ਇਮੇਹਿਪਿ ਕਾਰਣੇਹਿ ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਤਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਇਮੇਸਂ ਪਨ વਿਤ੍ਥਾਰੋ ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗવਿਭਙ੍ਗੇ (વਿਭ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੩੬੭ ਬੋਜ੍ਝਙ੍ਗਪਬ੍ਬવਣ੍ਣਨਾ) ਆવਿ ਭવਿਸ੍ਸਤਿ।

    Apica satta dhammā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti – paripucchakatā, vatthuvisadakiriyā, indriyasamattapaṭipādanā, duppaññapuggalaparivajjanā, paññavantapuggalasevanā, gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā, tadadhimuttatāti. Imehipi kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā. Imesaṃ pana vitthāro bojjhaṅgavibhaṅge (vibha. aṭṭha. 367 bojjhaṅgapabbavaṇṇanā) āvi bhavissati.

    ਏવਂ ਞਾਣਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ ਹੁਤ੍વਾ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਞ੍ਚੇਤਂ ਅਸਙ੍ਖਾਰੇਨ ਅਪ੍ਪਯੋਗੇਨ ਅਨੁਪਾਯਚਿਨ੍ਤਨਾਯ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਤ੍ਤਾ ਅਸਙ੍ਖਾਰਂ ਨਾਮ ਜਾਤਂ। ਤਯਿਦਂ ਰਜਨੀਯવਣ੍ਣਾਰਮ੍ਮਣਂ ਹੁਤ੍વਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਮੇવ ਤਿવਿਧੇਨ ਨਿਯਮੇਨ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ – ਦਾਨਮਯਂ વਾ ਹੋਤਿ, ਸੀਲਮਯਂ વਾ, ਭਾવਨਾਮਯਂ વਾ।

    Evaṃ ñāṇasampayuttaṃ hutvā uppannañcetaṃ asaṅkhārena appayogena anupāyacintanāya uppannattā asaṅkhāraṃ nāma jātaṃ. Tayidaṃ rajanīyavaṇṇārammaṇaṃ hutvā uppajjamānameva tividhena niyamena uppajjati – dānamayaṃ vā hoti, sīlamayaṃ vā, bhāvanāmayaṃ vā.

    ਕਥਂ? ਯਦਾ ਹਿ ਨੀਲਪੀਤਲੋਹਿਤੋਦਾਤੇਸੁ ਪੁਪ੍ਫਾਦੀਸੁ ਅਞ੍ਞਤਰਂ ਲਭਿਤ੍વਾ વਣ੍ਣવਸੇਨ ਆਭੁਜਿਤ੍વਾ ‘વਣ੍ਣਦਾਨਂ ਮਯ੍ਹ’ਨ੍ਤਿ ਬੁਦ੍ਧਰਤਨਾਦੀਨਿ ਪੂਜੇਤਿ, ਤਦਾ ਦਾਨਮਯਂ ਹੋਤਿ। ਤਤ੍ਰਿਦਂ વਤ੍ਥੁ – ਭਣ੍ਡਾਗਾਰਿਕਸਙ੍ਘਮਿਤ੍ਤੋ ਕਿਰ ਏਕਂ ਸੁવਣ੍ਣਖਚਿਤਂ વਤ੍ਥਂ ਲਭਿਤ੍વਾ ਇਦਮ੍ਪਿ વਤ੍ਥਂ ਸੁવਣ੍ਣવਣ੍ਣਂ, ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋਪਿ ਸੁવਣ੍ਣવਣ੍ਣੋ, ਸੁવਣ੍ਣવਣ੍ਣਂ વਤ੍ਥਂ ਸੁવਣ੍ਣવਣ੍ਣਸ੍ਸੇવ ਅਨੁਚ੍ਛવਿਕਂ, ਅਮ੍ਹਾਕਞ੍ਚ વਣ੍ਣਦਾਨਂ ਭવਿਸ੍ਸਤੀਤਿ ਮਹਾਚੇਤਿਯੇ ਆਰੋਪੇਸਿ। ਏવਰੂਪੇ ਕਾਲੇ ਦਾਨਮਯਂ ਹੋਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਯਦਾ ਪਨ ਤਥਾਰੂਪਮੇવ ਦੇਯ੍ਯਧਮ੍ਮਂ ਲਭਿਤ੍વਾ ‘ਮਯ੍ਹਂ ਕੁਲવਂਸੋ, ਕੁਲਤਨ੍ਤਿ ਕੁਲਪ੍ਪવੇਣੀ ਏਸਾ, ਕੁਲવਤ੍ਤਂ ਏਤ’ਨ੍ਤਿ ਬੁਦ੍ਧਰਤਨਾਦੀਨਿ ਪੂਜੇਤਿ ਤਦਾ ਸੀਲਮਯਂ ਹੋਤਿ। ਯਦਾ ਪਨ ਤਾਦਿਸੇਨੇવ વਤ੍ਥੁਨਾ ਰਤਨਤ੍ਤਯਸ੍ਸ ਪੂਜਂ ਕਤ੍વਾ ‘ਅਯਂ વਣ੍ਣੋ ਖਯਂ ਗਚ੍ਛਿਸ੍ਸਤਿ, વਯਂ ਗਚ੍ਛਿਸ੍ਸਤੀ’ਤਿ ਖਯવਯਂ ਪਟ੍ਠਪੇਤਿ, ਤਦਾ ਭਾવਨਾਮਯਂ ਹੋਤਿ।

    Kathaṃ? Yadā hi nīlapītalohitodātesu pupphādīsu aññataraṃ labhitvā vaṇṇavasena ābhujitvā ‘vaṇṇadānaṃ mayha’nti buddharatanādīni pūjeti, tadā dānamayaṃ hoti. Tatridaṃ vatthu – bhaṇḍāgārikasaṅghamitto kira ekaṃ suvaṇṇakhacitaṃ vatthaṃ labhitvā idampi vatthaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ, sammāsambuddhopi suvaṇṇavaṇṇo, suvaṇṇavaṇṇaṃ vatthaṃ suvaṇṇavaṇṇasseva anucchavikaṃ, amhākañca vaṇṇadānaṃ bhavissatīti mahācetiye āropesi. Evarūpe kāle dānamayaṃ hotīti veditabbaṃ. Yadā pana tathārūpameva deyyadhammaṃ labhitvā ‘mayhaṃ kulavaṃso, kulatanti kulappaveṇī esā, kulavattaṃ eta’nti buddharatanādīni pūjeti tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā pana tādiseneva vatthunā ratanattayassa pūjaṃ katvā ‘ayaṃ vaṇṇo khayaṃ gacchissati, vayaṃ gacchissatī’ti khayavayaṃ paṭṭhapeti, tadā bhāvanāmayaṃ hoti.

    ਦਾਨਮਯਂ ਪਨ ਹੁਤ੍વਾ વਤ੍ਤਮਾਨਮ੍ਪਿ ਯਦਾ ਤੀਣਿ ਰਤਨਾਨਿ ਸਹਤ੍ਥੇਨ ਪੂਜੇਨ੍ਤਸ੍ਸ ਪવਤ੍ਤਤ੍ਤਿ, ਤਦਾ ਕਾਯਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਯਦਾ ਤੀਣਿ ਰਤਨਾਨਿ ਪੂਜੇਨ੍ਤੋ ਪੁਤ੍ਤਦਾਰਦਾਸਕਮ੍ਮਕਰਪੋਰਿਸਾਦਯੋਪਿ ਆਣਾਪੇਤ੍વਾ ਪੂਜਾਪੇਤਿ ਤਦਾ વਚੀਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਯਦਾ ਤਦੇવ વੁਤ੍ਤਪ੍ਪਕਾਰਂ વਿਜ੍ਜਮਾਨਕવਤ੍ਥੁਂ ਆਰਬ੍ਭ વਣ੍ਣਦਾਨਂ ਦਸ੍ਸਾਮੀਤਿ ਚਿਨ੍ਤੇਤਿ ਤਦਾ ਮਨੋਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। વਿਨਯਪਰਿਯਾਯਂ ਪਤ੍વਾ ਹਿ ‘ਦਸ੍ਸਾਮਿ ਕਰਿਸ੍ਸਾਮੀ’ਤਿ વਾਚਾ ਭਿਨ੍ਨਾ ਹੋਤੀਤਿ (ਪਾਰਾ॰ ੬੫੯) ਇਮਿਨਾ ਲਕ੍ਖਣੇਨ ਦਾਨਂ ਨਾਮ ਹੋਤਿ। ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਰਿਯਾਯਂ ਪਤ੍વਾ ਪਨ વਿਜ੍ਜਮਾਨਕવਤ੍ਥੁਂ ਆਰਬ੍ਭ ‘ਦਸ੍ਸਾਮੀ’ਤਿ ਮਨਸਾ ਚਿਨ੍ਤਿਤਕਾਲਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਕੁਸਲਂ ਹੋਤਿ। ਅਪਰਭਾਗੇ ਕਾਯੇਨ વਾ વਾਚਾਯ વਾ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਕਰਿਸ੍ਸਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਏવਂ ਦਾਨਮਯਂ ਕਾਯવਚੀਮਨੋਕਮ੍ਮવਸੇਨੇવ ਤਿવਿਧਂ ਹੋਤਿ।

    Dānamayaṃ pana hutvā vattamānampi yadā tīṇi ratanāni sahatthena pūjentassa pavattatti, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā tīṇi ratanāni pūjento puttadāradāsakammakaraporisādayopi āṇāpetvā pūjāpeti tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā tadeva vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ ārabbha vaṇṇadānaṃ dassāmīti cinteti tadā manokammaṃ hoti. Vinayapariyāyaṃ patvā hi ‘dassāmi karissāmī’ti vācā bhinnā hotīti (pārā. 659) iminā lakkhaṇena dānaṃ nāma hoti. Abhidhammapariyāyaṃ patvā pana vijjamānakavatthuṃ ārabbha ‘dassāmī’ti manasā cintitakālato paṭṭhāya kusalaṃ hoti. Aparabhāge kāyena vā vācāya vā kattabbaṃ karissatīti vuttaṃ. Evaṃ dānamayaṃ kāyavacīmanokammavaseneva tividhaṃ hoti.

    ਯਦਾ ਪਨ ਤਂ વੁਤ੍ਤਪ੍ਪਕਾਰਂ વਤ੍ਥੁਂ ਲਭਿਤ੍વਾ ਕੁਲવਂਸਾਦਿવਸੇਨ ਸਹਤ੍ਥਾ ਰਤਨਤ੍ਤਯਂ ਪੂਜੇਤਿ ਤਦਾ ਸੀਲਮਯਂ ਕਾਯਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਯਦਾ ਕੁਲવਂਸਾਦਿવਸੇਨੇવ ਪੁਤ੍ਤਦਾਰਾਦਯੋ ਆਣਾਪੇਤ੍વਾ ਪੂਜਾਪੇਤਿ ਤਦਾ વਚੀਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਯਦਾ ‘ਮਯ੍ਹਂ ਕੁਲવਂਸੋ, ਕੁਲਤਨ੍ਤਿ ਕੁਲਪ੍ਪવੇਣੀ ਏਸਾ, ਕੁਲવਤ੍ਤਮੇਤ’ਨ੍ਤਿ વਿਜ੍ਜਮਾਨਕવਤ੍ਥੁਂ ਆਰਬ੍ਭ ‘વਣ੍ਣਦਾਨਂ ਦਸ੍ਸਾਮੀ’ਤਿ ਚਿਨ੍ਤੇਤਿ ਤਦਾ ਮਨੋਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਏવਂ ਸੀਲਮਯਂ ਕਾਯવਚੀਮਨੋਕਮ੍ਮવਸੇਨ ਤਿવਿਧਂ ਹੋਤਿ।

    Yadā pana taṃ vuttappakāraṃ vatthuṃ labhitvā kulavaṃsādivasena sahatthā ratanattayaṃ pūjeti tadā sīlamayaṃ kāyakammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva puttadārādayo āṇāpetvā pūjāpeti tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā ‘mayhaṃ kulavaṃso, kulatanti kulappaveṇī esā, kulavattameta’nti vijjamānakavatthuṃ ārabbha ‘vaṇṇadānaṃ dassāmī’ti cinteti tadā manokammaṃ hoti. Evaṃ sīlamayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti.

    ਯਦਾ ਪਨ ਤਂ વੁਤ੍ਤਪ੍ਪਕਾਰਂ વਤ੍ਥੁਂ ਲਭਿਤ੍વਾ ਤੀਣਿ ਰਤਨਾਨਿ ਪੂਜੇਤ੍વਾ ਚਙ੍ਕਮਨ੍ਤੋ ਖਯવਯਂ ਪਟ੍ਠਪੇਤਿ ਤਦਾ ਭਾવਨਾਮਯਂ ਕਾਯਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। વਾਚਾਯ ਸਮ੍ਮਸਨਂ ਪਟ੍ਠਪੇਨ੍ਤਸ੍ਸ વਚੀਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ, ਕਾਯਙ੍ਗવਾਚਙ੍ਗਾਨਿ ਅਚੋਪੇਤ੍વਾ ਮਨਸਾવ ਸਮ੍ਮਸਨਂ ਪਟ੍ਠਪੇਨ੍ਤਸ੍ਸ ਮਨੋਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਏવਂ ਭਾવਨਾਮਯਂ ਕਾਯવਚੀਮਨੋਕਮ੍ਮવਸੇਨ ਤਿવਿਧਂ ਹੋਤਿ। ਏવਮੇਤਂ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ ਕੁਸਲਂ ਤਿવਿਧਪੁਞ੍ਞਕਿਰਿਯવਤ੍ਥੁવਸੇਨ ਨવਹਿ ਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰੇਹਿ ਭਾਜੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਸਿ ਧਮ੍ਮਰਾਜਾ। ਸਦ੍ਦਾਰਮ੍ਮਣਾਦੀਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ।

    Yadā pana taṃ vuttappakāraṃ vatthuṃ labhitvā tīṇi ratanāni pūjetvā caṅkamanto khayavayaṃ paṭṭhapeti tadā bhāvanāmayaṃ kāyakammaṃ hoti. Vācāya sammasanaṃ paṭṭhapentassa vacīkammaṃ hoti, kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva sammasanaṃ paṭṭhapentassa manokammaṃ hoti. Evaṃ bhāvanāmayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti. Evametaṃ rūpārammaṇaṃ kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā. Saddārammaṇādīsupi eseva nayo.

    ਭੇਰਿਸਦ੍ਦਾਦੀਸੁ ਹਿ ਰਜਨੀਯਸਦ੍ਦਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਤੀਹਿ ਨਿਯਮੇਹੇਤਂ ਕੁਸਲਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਸਦ੍ਦਂ ਕਨ੍ਦਮੂਲਂ વਿਯ ਉਪ੍ਪਾਟੇਤ੍વਾ ਨੀਲੁਪ੍ਪਲਹਤ੍ਥਕਂ વਿਯ ਚ ਹਤ੍ਥੇ ਠਪੇਤ੍વਾ ਦਾਤੁਂ ਨਾਮ ਨ ਸਕ੍ਕਾ, ਸવਤ੍ਥੁਕਂ ਪਨ ਕਤ੍વਾ ਦੇਨ੍ਤੋ ਸਦ੍ਦਦਾਨਂ ਦੇਤਿ ਨਾਮ। ਤਸ੍ਮਾ ਯਦਾ ‘ਸਦ੍ਦਦਾਨਂ ਦਸ੍ਸਾਮੀ’ਤਿ ਭੇਰਿਮੁਦਿਙ੍ਗਾਦੀਸੁ ਅਞ੍ਞਤਰਤੂਰਿਯੇਨ ਤਿਣ੍ਣਂ ਰਤਨਾਨਂ ਉਪਹਾਰਂ ਕਰੋਤਿ, ‘ਸਦ੍ਦਦਾਨਂ ਮੇ’ਤਿ ਭੇਰਿਆਦੀਨਿ ਠਪਾਪੇਤਿ, ਧਮ੍ਮਕਥਿਕਭਿਕ੍ਖੂਨਂ ਸਰਭੇਸਜ੍ਜਤੇਲਫਾਣਿਤਾਦੀਨਿ ਦੇਤਿ, ਧਮ੍ਮਸવਨਂ ਘੋਸੇਤਿ, ਸਰਭਞ੍ਞਂ ਭਣਤਿ, ਧਮ੍ਮਕਥਂ ਕਥੇਤਿ, ਉਪਨਿਸਿਨ੍ਨਕਕਥਂ ਅਨੁਮੋਦਨਕਥਂ ਕਰੋਤਿ, ਤਦਾ ਦਾਨਮਯਂਯੇવ ਹੋਤਿ। ਯਦਾ ਏਤਦੇવ વਿਧਾਨਂ ਕੁਲવਂਸਾਦਿવਸੇਨ વਤ੍ਤવਸੇਨ ਕਰੋਤਿ ਤਦਾ ਸੀਲਮਯਂ ਹੋਤਿ। ਯਦਾ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪੇਤਂ ਕਤ੍વਾ ਅਯਂ ਏਤ੍ਤਕੋ ਸਦ੍ਦੋ ਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕਪ੍ਪਮਾਣੋਪਿ ਹੁਤ੍વਾ ‘ਖਯਂ ਗਮਿਸ੍ਸਤਿ, વਯਂ ਗਮਿਸ੍ਸਤੀ’ਤਿ ਸਮ੍ਮਸਨਂ ਪਟ੍ਠਪੇਤਿ ਤਦਾ ਭਾવਨਾਮਯਂ ਹੋਤਿ।

    Bherisaddādīsu hi rajanīyasaddaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha saddaṃ kandamūlaṃ viya uppāṭetvā nīluppalahatthakaṃ viya ca hatthe ṭhapetvā dātuṃ nāma na sakkā, savatthukaṃ pana katvā dento saddadānaṃ deti nāma. Tasmā yadā ‘saddadānaṃ dassāmī’ti bherimudiṅgādīsu aññataratūriyena tiṇṇaṃ ratanānaṃ upahāraṃ karoti, ‘saddadānaṃ me’ti bheriādīni ṭhapāpeti, dhammakathikabhikkhūnaṃ sarabhesajjatelaphāṇitādīni deti, dhammasavanaṃ ghoseti, sarabhaññaṃ bhaṇati, dhammakathaṃ katheti, upanisinnakakathaṃ anumodanakathaṃ karoti, tadā dānamayaṃyeva hoti. Yadā etadeva vidhānaṃ kulavaṃsādivasena vattavasena karoti tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā sabbampetaṃ katvā ayaṃ ettako saddo brahmalokappamāṇopi hutvā ‘khayaṃ gamissati, vayaṃ gamissatī’ti sammasanaṃ paṭṭhapeti tadā bhāvanāmayaṃ hoti.

    ਤਤ੍ਥ ਦਾਨਮਯਂ ਤਾવ ਯਦਾ ਭੇਰਿਆਦੀਨਿ ਗਹੇਤ੍વਾ ਸਹਤ੍ਥਾ ਉਪਹਾਰਂ ਕਰੋਤਿ, ਨਿਚ੍ਚੁਪਹਾਰਤ੍ਥਾਯ ਠਪੇਨ੍ਤੋਪਿ ਸਹਤ੍ਥਾ ਠਪੇਤਿ, ‘ਸਦ੍ਦਦਾਨਂ ਮੇ’ਤਿ ਧਮ੍ਮਸવਨਂ ਘੋਸੇਤੁਂ ਗਚ੍ਛਤਿ, ਧਮ੍ਮਕਥਂ ਸਰਭਞ੍ਞਂ ਕਾਤੁਂ વਾ ਗਚ੍ਛਤਿ, ਤਦਾ ਕਾਯਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਯਦਾ ‘ਗਚ੍ਛਥ, ਤਾਤਾ, ਅਮ੍ਹਾਕਂ ਸਦ੍ਦਦਾਨਂ ਤਿਣ੍ਣਂ ਰਤਨਾਨਂ ਉਪਹਾਰਂ ਕਰੋਥਾ’ਤਿ ਆਣਾਪੇਤਿ, ‘ਸਦ੍ਦਦਾਨਂ ਮੇ’ਤਿ ਚੇਤਿਯਙ੍ਗਣੇਸੁ ‘ਇਮਂ ਭੇਰਿਂ, ਇਮਂ ਮੁਦਿਙ੍ਗਂ ਠਪੇਥਾ’ਤਿ ਆਣਾਪੇਤਿ, ਸਯਮੇવ ਧਮ੍ਮਸવਨਂ ਘੋਸੇਤਿ, ਧਮ੍ਮਕਥਂ ਕਥੇਤਿ, ਸਰਭਞ੍ਞਂ ਭਣਤਿ, ਤਦਾ વਚੀਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਯਦਾ ਕਾਯਙ੍ਗવਾਚਙ੍ਗਾਨਿ ਅਚੋਪੇਤ੍વਾ ‘ਸਦ੍ਦਦਾਨਂ ਦਸ੍ਸਾਮੀ’ਤਿ વਿਜ੍ਜਮਾਨਕવਤ੍ਥੁਂ ਮਨਸਾ ਪਰਿਚ੍ਚਜਤਿ, ਤਦਾ ਮਨੋਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ।

    Tattha dānamayaṃ tāva yadā bheriādīni gahetvā sahatthā upahāraṃ karoti, niccupahāratthāya ṭhapentopi sahatthā ṭhapeti, ‘saddadānaṃ me’ti dhammasavanaṃ ghosetuṃ gacchati, dhammakathaṃ sarabhaññaṃ kātuṃ vā gacchati, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā ‘gacchatha, tātā, amhākaṃ saddadānaṃ tiṇṇaṃ ratanānaṃ upahāraṃ karothā’ti āṇāpeti, ‘saddadānaṃ me’ti cetiyaṅgaṇesu ‘imaṃ bheriṃ, imaṃ mudiṅgaṃ ṭhapethā’ti āṇāpeti, sayameva dhammasavanaṃ ghoseti, dhammakathaṃ katheti, sarabhaññaṃ bhaṇati, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā ‘saddadānaṃ dassāmī’ti vijjamānakavatthuṃ manasā pariccajati, tadā manokammaṃ hoti.

    ਸੀਲਮਯਮ੍ਪਿ ‘ਸਦ੍ਦਦਾਨਂ ਨਾਮ ਮਯ੍ਹਂ ਕੁਲવਂਸੋ ਕੁਲਤਨ੍ਤਿ ਕੁਲਪ੍ਪવੇਣੀ’ਤਿ ਭੇਰਿਆਦੀਹਿ ਸਹਤ੍ਥਾ ਉਪਹਾਰਂ ਕਰੋਨ੍ਤਸ੍ਸ, ਭੇਰਿਆਦੀਨਿ ਸਹਤ੍ਥਾ ਚੇਤਿਯਙ੍ਗਣਾਦੀਸੁ ਠਪੇਨ੍ਤਸ੍ਸ, ਧਮ੍ਮਕਥਿਕਾਨਂ ਸਰਭੇਸਜ੍ਜਂ ਸਹਤ੍ਥਾ ਦਦਨ੍ਤਸ੍ਸ, વਤ੍ਤਸੀਸੇਨ ਧਮ੍ਮਸવਨਘੋਸਨਧਮ੍ਮਕਥਾਕਥਨਸਰਭਞ੍ਞਭਣਨਤ੍ਥਾਯ ਚ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਸ੍ਸ ਕਾਯਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ‘ਸਦ੍ਦਦਾਨਂ ਨਾਮ ਅਮ੍ਹਾਕਂ ਕੁਲવਂਸੋ ਕੁਲਤਨ੍ਤਿ ਕੁਲਪ੍ਪવੇਣੀ, ਗਚ੍ਛਥ , ਤਾਤਾ, ਬੁਦ੍ਧਰਤਨਾਦੀਨਂ ਉਪਹਾਰਂ ਕਰੋਥਾ’ਤਿ ਆਣਾਪੇਨ੍ਤਸ੍ਸ ਕੁਲવਂਸવਸੇਨੇવ ਅਤ੍ਤਨਾ ਧਮ੍ਮਕਥਂ વਾ ਸਰਭਞ੍ਞਂ વਾ ਕਰੋਨ੍ਤਸ੍ਸ ਚ વਚੀਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ‘ਸਦ੍ਦਦਾਨਂ ਨਾਮ ਮਯ੍ਹਂ ਕੁਲવਂਸੋ ਸਦ੍ਦਦਾਨਂ ਦਸ੍ਸਾਮੀ’ਤਿ ਕਾਯਙ੍ਗવਾਚਙ੍ਗਾਨਿ ਅਚੋਪੇਤ੍વਾ ਮਨਸਾવ વਿਜ੍ਜਮਾਨਕવਤ੍ਥੁਂ ਪਰਿਚ੍ਚਜਨ੍ਤਸ੍ਸ ਮਨੋਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ।

    Sīlamayampi ‘saddadānaṃ nāma mayhaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī’ti bheriādīhi sahatthā upahāraṃ karontassa, bheriādīni sahatthā cetiyaṅgaṇādīsu ṭhapentassa, dhammakathikānaṃ sarabhesajjaṃ sahatthā dadantassa, vattasīsena dhammasavanaghosanadhammakathākathanasarabhaññabhaṇanatthāya ca gacchantassa kāyakammaṃ hoti. ‘Saddadānaṃ nāma amhākaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī, gacchatha , tātā, buddharatanādīnaṃ upahāraṃ karothā’ti āṇāpentassa kulavaṃsavaseneva attanā dhammakathaṃ vā sarabhaññaṃ vā karontassa ca vacīkammaṃ hoti. ‘Saddadānaṃ nāma mayhaṃ kulavaṃso saddadānaṃ dassāmī’ti kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva vijjamānakavatthuṃ pariccajantassa manokammaṃ hoti.

    ਭਾવਨਾਮਯਮ੍ਪਿ ਯਦਾ ਚਙ੍ਕਮਨ੍ਤੋ ਸਦ੍ਦੇ ਖਯવਯਂ ਪਟ੍ਠਪੇਤਿ ਤਦਾ ਕਾਯਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਕਾਯਙ੍ਗਂ ਪਨ ਅਚੋਪੇਤ੍વਾ વਾਚਾਯ ਸਮ੍ਮਸਨ੍ਤਸ੍ਸ વਚੀਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਕਾਯਙ੍ਗવਾਚਙ੍ਗਂ ਅਚੋਪੇਤ੍વਾ ਮਨਸਾવ ਸਦ੍ਦਾਯਤਨਂ ਸਮ੍ਮਸਨ੍ਤਸ੍ਸ ਮਨੋਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਏવਂ ਸਦ੍ਦਾਰਮ੍ਮਣਮ੍ਪਿ ਕੁਸਲਂ ਤਿવਿਧਪੁਞ੍ਞਕਿਰਿਯવਤ੍ਥੁવਸੇਨ ਨવਹਿ ਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰੇਹਿ ਭਾਜੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਸਿ ਧਮ੍ਮਰਾਜਾ।

    Bhāvanāmayampi yadā caṅkamanto sadde khayavayaṃ paṭṭhapeti tadā kāyakammaṃ hoti. Kāyaṅgaṃ pana acopetvā vācāya sammasantassa vacīkammaṃ hoti. Kāyaṅgavācaṅgaṃ acopetvā manasāva saddāyatanaṃ sammasantassa manokammaṃ hoti. Evaṃ saddārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    ਮੂਲਗਨ੍ਧਾਦੀਸੁਪਿ ਰਜਨੀਯਗਨ੍ਧਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਤੀਹਿ ਨਿਯਮੇਹੇਤਂ ਕੁਸਲਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਯਦਾ ਮੂਲਗਨ੍ਧਾਦੀਸੁ ਯਂਕਿਞ੍ਚਿ ਗਨ੍ਧਂ ਲਭਿਤ੍વਾ ਗਨ੍ਧવਸੇਨ ਆਭੁਜਿਤ੍વਾ ‘ਗਨ੍ਧਦਾਨਂ ਮਯ੍ਹ’ਨ੍ਤਿ ਬੁਦ੍ਧਰਤਨਾਦੀਨਿ ਪੂਜੇਤਿ, ਤਦਾ ਦਾਨਮਯਂ ਹੋਤੀਤਿ ਸਬ੍ਬਂ વਣ੍ਣਦਾਨੇ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਏવਂ ਗਨ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਮ੍ਪਿ ਕੁਸਲਂ ਤਿવਿਧਪੁਞ੍ਞਕਿਰਿਯવਤ੍ਥੁવਸੇਨ ਨવਹਿ ਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰੇਹਿ ਭਾਜੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਸਿ ਧਮ੍ਮਰਾਜਾ।

    Mūlagandhādīsupi rajanīyagandhaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha yadā mūlagandhādīsu yaṃkiñci gandhaṃ labhitvā gandhavasena ābhujitvā ‘gandhadānaṃ mayha’nti buddharatanādīni pūjeti, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Evaṃ gandhārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    ਮੂਲਰਸਾਦੀਸੁ ਪਨ ਰਜਨੀਯਰਸਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਤੀਹਿ ਨਿਯਮੇਹੇਤਂ ਕੁਸਲਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਯਦਾ ਮੂਲਰਸਾਦੀਸੁ ਯਂਕਿਞ੍ਚਿ ਰਜਨੀਯਂ ਰਸવਤ੍ਥੁਂ ਲਭਿਤ੍વਾ ਰਸવਸੇਨ ਆਭੁਜਿਤ੍વਾ ‘ਰਸਦਾਨਂ ਮਯ੍ਹ’ਨ੍ਤਿ ਦੇਤਿ ਪਰਿਚ੍ਚਜਤਿ, ਤਦਾ ਦਾਨਮਯਂ ਹੋਤੀਤਿ ਸਬ੍ਬਂ વਣ੍ਣਦਾਨੇ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਸੀਲਮਯੇ ਪਨੇਤ੍ਥ ‘ਸਙ੍ਘਸ੍ਸ ਅਦਤ੍વਾ ਪਰਿਭੁਞ੍ਜਨਂ ਨਾਮ ਅਮ੍ਹਾਕਂ ਨ ਆਚਿਣ੍ਣ’ਨ੍ਤਿ ਦ੍વਾਦਸਨ੍ਨਂ ਭਿਕ੍ਖੁਸਹਸ੍ਸਾਨਂ ਦਾਪੇਤ੍વਾ ਸਾਦੁਰਸਂ ਪਰਿਭੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਦੁਟ੍ਠਗਾਮਣਿਅਭਯਰਞ੍ਞੋ વਤ੍ਥੁਂ ਆਦਿਂ ਕਤ੍વਾ ਮਹਾਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ વਤ੍ਥੂਨਿ ਆਗਤਾਨਿ। ਅਯਮੇવ વਿਸੇਸੋ। ਏવਂ ਰਸਾਰਮ੍ਮਣਮ੍ਪਿ ਕੁਸਲਂ ਤਿવਿਧਪੁਞ੍ਞਕਿਰਿਯવਤ੍ਥੁવਸੇਨ ਨવਹਿ ਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰੇਹਿ ਭਾਜੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਸਿ ਧਮ੍ਮਰਾਜਾ।

    Mūlarasādīsu pana rajanīyarasaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha yadā mūlarasādīsu yaṃkiñci rajanīyaṃ rasavatthuṃ labhitvā rasavasena ābhujitvā ‘rasadānaṃ mayha’nti deti pariccajati, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Sīlamaye panettha ‘saṅghassa adatvā paribhuñjanaṃ nāma amhākaṃ na āciṇṇa’nti dvādasannaṃ bhikkhusahassānaṃ dāpetvā sādurasaṃ paribhuttassa duṭṭhagāmaṇiabhayarañño vatthuṃ ādiṃ katvā mahāaṭṭhakathāyaṃ vatthūni āgatāni. Ayameva viseso. Evaṃ rasārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਾਰਮ੍ਮਣੇਪਿ ਪਥવੀਧਾਤੁ ਤੇਜੋਧਾਤੁ વਾਯੋਧਾਤੂਤਿ ਤੀਣਿ ਮਹਾਭੂਤਾਨਿ ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਾਰਮ੍ਮਣਂ ਨਾਮ। ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਠਾਨੇ ਏਤੇਸਂ વਸੇਨ ਯੋਜਨਂ ਅਕਤ੍વਾ ਮਞ੍ਚਪੀਠਾਦਿવਸੇਨ ਕਾਤਬ੍ਬਾ। ਯਦਾ ਹਿ ਮਞ੍ਚਪੀਠਾਦੀਸੁ ਯਂਕਿਞ੍ਚਿ ਰਜਨੀਯਂ ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬવਤ੍ਥੁਂ ਲਭਿਤ੍વਾ ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬવਸੇਨ ਆਭੁਜਿਤ੍વਾ ‘ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਦਾਨਂ ਮਯ੍ਹ’ਨ੍ਤਿ ਦੇਤਿ ਪਰਿਚ੍ਚਜਤਿ, ਤਦਾ ਦਾਨਮਯਂ ਹੋਤੀਤਿ ਸਬ੍ਬਂ વਣ੍ਣਦਾਨੇ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਏવਂ ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਾਰਮ੍ਮਣਮ੍ਪਿ ਕੁਸਲਂ ਤਿવਿਧਪੁਞ੍ਞਕਿਰਿਯવਤ੍ਥੁવਸੇਨ ਨવਹਿ ਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰੇਹਿ ਭਾਜੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਸਿ ਧਮ੍ਮਰਾਜਾ।

    Phoṭṭhabbārammaṇepi pathavīdhātu tejodhātu vāyodhātūti tīṇi mahābhūtāni phoṭṭhabbārammaṇaṃ nāma. Imasmiṃ ṭhāne etesaṃ vasena yojanaṃ akatvā mañcapīṭhādivasena kātabbā. Yadā hi mañcapīṭhādīsu yaṃkiñci rajanīyaṃ phoṭṭhabbavatthuṃ labhitvā phoṭṭhabbavasena ābhujitvā ‘phoṭṭhabbadānaṃ mayha’nti deti pariccajati, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Evaṃ phoṭṭhabbārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣੇ ਛ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਾਨਿ ਆਯਤਨਾਨਿ, ਤੀਣਿ ਲਕ੍ਖਣਾਨਿ, ਤਯੋ ਅਰੂਪਿਨੋ ਖਨ੍ਧਾ, ਪਨ੍ਨਰਸ ਸੁਖੁਮਰੂਪਾਨਿ, ਨਿਬ੍ਬਾਨਪਞ੍ਞਤ੍ਤੀਤਿ ਇਮੇ ਧਮ੍ਮਾਯਤਨੇ ਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਾ ਚ, ਅਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਾ ਚ, ਧਮ੍ਮਾ ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਂ ਨਾਮ। ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਪਨ ਠਾਨੇ ਏਤੇਸਂ વਸੇਨ ਯੋਜਨਂ ਅਕਤ੍વਾ ਓਜਦਾਨਪਾਨਦਾਨਜੀવਿਤਦਾਨવਸੇਨ ਕਾਤਬ੍ਬਾ। ਓਜਾਦੀਸੁ ਹਿ ਰਜਨੀਯਂ ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ ਤੀਹਿ ਨਿਯਮੇਹੇਤਂ ਕੁਸਲਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ।

    Dhammārammaṇe cha ajjhattikāni āyatanāni, tīṇi lakkhaṇāni, tayo arūpino khandhā, pannarasa sukhumarūpāni, nibbānapaññattīti ime dhammāyatane pariyāpannā ca, apariyāpannā ca, dhammā dhammārammaṇaṃ nāma. Imasmiṃ pana ṭhāne etesaṃ vasena yojanaṃ akatvā ojadānapānadānajīvitadānavasena kātabbā. Ojādīsu hi rajanīyaṃ dhammārammaṇaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati.

    ਤਤ੍ਥ ਯਦਾ ‘ਓਜਦਾਨਂ ਮਯ੍ਹ’ਨ੍ਤਿ ਸਪ੍ਪਿਨવਨੀਤਾਦੀਨਿ ਦੇਤਿ, ਪਾਨਦਾਨਨ੍ਤਿ ਅਟ੍ਠ ਪਾਨਾਨਿ ਦੇਤਿ, ਜੀવਿਤਦਾਨਨ੍ਤਿ ਸਲਾਕਭਤ੍ਤਸਙ੍ਘਭਤ੍ਤਾਦੀਨਿ ਦੇਤਿ, ਅਫਾਸੁਕਾਨਂ ਭਿਕ੍ਖੂਨਂ ਭੇਸਜ੍ਜਂ ਦੇਤਿ, વੇਜ੍ਜਂ ਪਚ੍ਚੁਪਟ੍ਠਾਪੇਤਿ, ਜਾਲਂ ਫਾਲਾਪੇਤਿ, ਕੁਮੀਨਂ વਿਦ੍ਧਂਸਾਪੇਤਿ, ਸਕੁਣਪਞ੍ਜਰਂ વਿਦ੍ਧਂਸਾਪੇਤਿ, ਬਨ੍ਧਨਮੋਕ੍ਖਂ ਕਾਰਾਪੇਤਿ, ਮਾਘਾਤਭੇਰਿਂ ਚਰਾਪੇਤਿ, ਅਞ੍ਞਾਨਿਪਿ ਜੀવਿਤਪਰਿਤ੍ਤਾਣਤ੍ਥਂ ਏવਰੂਪਾਨਿ ਕਮ੍ਮਾਨਿ ਕਰੋਤਿ ਤਦਾ ਦਾਨਮਯਂ ਹੋਤਿ। ਯਦਾ ਪਨ ‘ਓਜਦਾਨਪਾਨਦਾਨਜੀવਿਤਦਾਨਾਨਿ ਮਯ੍ਹਂ ਕੁਲવਂਸੋ ਕੁਲਤਨ੍ਤਿ ਕੁਲਪ੍ਪવੇਣੀ’ਤਿ વਤ੍ਤਸੀਸੇਨ ਓਜਦਾਨਾਦੀਨਿ ਪવਤ੍ਤੇਤਿ ਤਦਾ ਸੀਲਮਯਂ ਹੋਤਿ। ਯਦਾ ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਸ੍ਮਿਂ ਖਯવਯਂ ਪਟ੍ਠਪੇਤਿ ਤਦਾ ਭਾવਨਾਮਯਂ ਹੋਤਿ।

    Tattha yadā ‘ojadānaṃ mayha’nti sappinavanītādīni deti, pānadānanti aṭṭha pānāni deti, jīvitadānanti salākabhattasaṅghabhattādīni deti, aphāsukānaṃ bhikkhūnaṃ bhesajjaṃ deti, vejjaṃ paccupaṭṭhāpeti, jālaṃ phālāpeti, kumīnaṃ viddhaṃsāpeti, sakuṇapañjaraṃ viddhaṃsāpeti, bandhanamokkhaṃ kārāpeti, māghātabheriṃ carāpeti, aññānipi jīvitaparittāṇatthaṃ evarūpāni kammāni karoti tadā dānamayaṃ hoti. Yadā pana ‘ojadānapānadānajīvitadānāni mayhaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī’ti vattasīsena ojadānādīni pavatteti tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā dhammārammaṇasmiṃ khayavayaṃ paṭṭhapeti tadā bhāvanāmayaṃ hoti.

    ਦਾਨਮਯਂ ਪਨ ਹੁਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਮ੍ਪਿ ਯਦਾ ਓਜਦਾਨਪਾਨਦਾਨਜੀવਿਤਦਾਨਾਨਿ ਸਹਤ੍ਥਾ ਦੇਤਿ, ਤਦਾ ਕਾਯਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਯਦਾ ਪੁਤ੍ਤਦਾਰਾਦਯੋ ਆਣਾਪੇਤ੍વਾ ਦਾਪੇਤਿ, ਤਦਾ વਚੀਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਯਦਾ ਕਾਯਙ੍ਗવਾਚਙ੍ਗਾਨਿ ਅਚੋਪੇਤ੍વਾ ਓਜਦਾਨਪਾਨਦਾਨਜੀવਿਤਦਾਨવਸੇਨ વਿਜ੍ਜਮਾਨਕવਤ੍ਥੁਂ ‘ਦਸ੍ਸਾਮੀ’ਤਿ ਮਨਸਾ ਚਿਨ੍ਤੇਤਿ, ਤਦਾ ਮਨੋਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ।

    Dānamayaṃ pana hutvā pavattamānampi yadā ojadānapānadānajīvitadānāni sahatthā deti, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā puttadārādayo āṇāpetvā dāpeti, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā ojadānapānadānajīvitadānavasena vijjamānakavatthuṃ ‘dassāmī’ti manasā cinteti, tadā manokammaṃ hoti.

    ਯਦਾ ਪਨ વੁਤ੍ਤਪ੍ਪਕਾਰਂ વਿਜ੍ਜਮਾਨਕવਤ੍ਥੁਂ ਕੁਲવਂਸਾਦਿવਸੇਨ ਸਹਤ੍ਥਾ ਦੇਤਿ, ਤਦਾ ਸੀਲਮਯਂ ਕਾਯਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਯਦਾ ਕੁਲવਂਸਾਦਿવਸੇਨੇવ ਪੁਤ੍ਤਦਾਰਾਦਯੋ ਆਣਾਪੇਤ੍વਾ ਦਾਪੇਤਿ, ਤਦਾ વਚੀਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਯਦਾ ਕੁਲવਂਸਾਦਿવਸੇਨੇવ વੁਤ੍ਤਪ੍ਪਕਾਰਂ વਿਜ੍ਜਮਾਨਕવਤ੍ਥੁਂ ‘ਦਸ੍ਸਾਮੀ’ਤਿ ਮਨਸਾવ ਚਿਨ੍ਤੇਤਿ, ਤਦਾ ਮਨੋਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ।

    Yadā pana vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ kulavaṃsādivasena sahatthā deti, tadā sīlamayaṃ kāyakammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva puttadārādayo āṇāpetvā dāpeti, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ ‘dassāmī’ti manasāva cinteti, tadā manokammaṃ hoti.

    ਚਙ੍ਕਮਿਤ੍વਾ ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣੇ ਖਯવਯਂ ਪਟ੍ਠਪੇਨ੍ਤਸ੍ਸ ਪਨ ਭਾવਨਾਮਯਂ ਕਾਯਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਕਾਯਙ੍ਗਂ ਅਚੋਪੇਤ੍વਾ વਾਚਾਯ ਖਯવਯਂ ਪਟ੍ਠਪੇਨ੍ਤਸ੍ਸ વਚੀਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਕਾਯਙ੍ਗવਾਚਙ੍ਗਾਨਿ ਅਚੋਪੇਤ੍વਾ ਮਨਸਾવ ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣੇ ਖਯવਯਂ ਪਟ੍ਠਪੇਨ੍ਤਸ੍ਸ ਮਨੋਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤਿ। ਏવਂ ਭਾવਨਾਮਯਂ ਕਾਯવਚੀਮਨੋਕਮ੍ਮવਸੇਨ ਤਿવਿਧਂ ਹੋਤਿ। ਏવਮੇਤਂ ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਮ੍ਪਿ ਕੁਸਲਂ ਤਿવਿਧਪੁਞ੍ਞਕਿਰਿਯવਤ੍ਥੁવਸੇਨ ਨવਹਿ ਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰੇਹਿ ਭਾਜੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਸਿ ਧਮ੍ਮਰਾਜਾ।

    Caṅkamitvā dhammārammaṇe khayavayaṃ paṭṭhapentassa pana bhāvanāmayaṃ kāyakammaṃ hoti. Kāyaṅgaṃ acopetvā vācāya khayavayaṃ paṭṭhapentassa vacīkammaṃ hoti. Kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva dhammārammaṇe khayavayaṃ paṭṭhapentassa manokammaṃ hoti. Evaṃ bhāvanāmayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti. Evametaṃ dhammārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyavatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā.

    ਏવਮਿਦਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਨਾਨਾવਤ੍ਥੂਸੁ ਨਾਨਾਰਮ੍ਮਣવਸੇਨ ਦੀਪਿਤਂ। ਇਦਂ ਪਨ ਏਕવਤ੍ਥੁਸ੍ਮਿਮ੍ਪਿ ਨਾਨਾਰਮ੍ਮਣવਸੇਨ ਲਬ੍ਭਤਿਯੇવ। ਕਥਂ? ਚਤੂਸੁ ਹਿ ਪਚ੍ਚਯੇਸੁ ਚੀવਰੇ ਛ ਆਰਮ੍ਮਣਾਨਿ ਲਬ੍ਭਨ੍ਤਿ – ਨવਰਤ੍ਤਸ੍ਸ ਹਿ ਚੀવਰਸ੍ਸ વਣ੍ਣੋ ਮਨਾਪੋ ਹੋਤਿ ਦਸ੍ਸਨੀਯੋ, ਇਦਂ વਣ੍ਣਾਰਮ੍ਮਣਂ। ਪਰਿਭੋਗਕਾਲੇ ਪਟਪਟਸਦ੍ਦਂ ਕਰੋਤਿ, ਇਦਂ ਸਦ੍ਦਾਰਮ੍ਮਣਂ। ਯੋ ਤਤ੍ਥ ਕਾਲ਼ਕਚ੍ਛਕਾਦਿਗਨ੍ਧੋ, ਇਦਂ ਗਨ੍ਧਾਰਮ੍ਮਣਂ। ਰਸਾਰਮ੍ਮਣਂ ਪਨ ਪਰਿਭੋਗਰਸવਸੇਨ ਕਥਿਤਂ। ਯਾ ਤਤ੍ਥ ਸੁਖਸਮ੍ਫਸ੍ਸਤਾ, ਇਦਂ ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਾਰਮ੍ਮਣਂ। ਚੀવਰਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾ ਸੁਖਾ વੇਦਨਾ, ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਂ। ਪਿਣ੍ਡਪਾਤੇ ਰਸਾਰਮ੍ਮਣਂ ਨਿਪ੍ਪਰਿਯਾਯੇਨੇવ ਲਬ੍ਭਤਿ। ਏવਂ ਚਤੂਸੁ ਪਚ੍ਚਯੇਸੁ ਨਾਨਾਰਮ੍ਮਣવਸੇਨ ਯੋਜਨਂ ਕਤ੍વਾ ਦਾਨਮਯਾਦਿਭੇਦੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।

    Evamidaṃ cittaṃ nānāvatthūsu nānārammaṇavasena dīpitaṃ. Idaṃ pana ekavatthusmimpi nānārammaṇavasena labbhatiyeva. Kathaṃ? Catūsu hi paccayesu cīvare cha ārammaṇāni labbhanti – navarattassa hi cīvarassa vaṇṇo manāpo hoti dassanīyo, idaṃ vaṇṇārammaṇaṃ. Paribhogakāle paṭapaṭasaddaṃ karoti, idaṃ saddārammaṇaṃ. Yo tattha kāḷakacchakādigandho, idaṃ gandhārammaṇaṃ. Rasārammaṇaṃ pana paribhogarasavasena kathitaṃ. Yā tattha sukhasamphassatā, idaṃ phoṭṭhabbārammaṇaṃ. Cīvaraṃ paṭicca uppannā sukhā vedanā, dhammārammaṇaṃ. Piṇḍapāte rasārammaṇaṃ nippariyāyeneva labbhati. Evaṃ catūsu paccayesu nānārammaṇavasena yojanaṃ katvā dānamayādibhedo veditabbo.

    ਇਮਸ੍ਸ ਪਨ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਆਰਮ੍ਮਣਮੇવ ਨਿਬਦ੍ਧਂ, વਿਨਾ ਆਰਮ੍ਮਣੇਨ ਅਨੁਪ੍ਪਜ੍ਜਨਤੋ। ਦ੍વਾਰਂ ਪਨ ਅਨਿਬਦ੍ਧਂ। ਕਸ੍ਮਾ? ਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਅਨਿਬਦ੍ਧਤ੍ਤਾ। ਕਮ੍ਮਸ੍ਮਿਞ੍ਹਿ ਅਨਿਬਦ੍ਧੇ ਦ੍વਾਰਮ੍ਪਿ ਅਨਿਬਦ੍ਧਮੇવ ਹੋਤਿ।

    Imassa pana cittassa ārammaṇameva nibaddhaṃ, vinā ārammaṇena anuppajjanato. Dvāraṃ pana anibaddhaṃ. Kasmā? Kammassa anibaddhattā. Kammasmiñhi anibaddhe dvārampi anibaddhameva hoti.




    Next: ਕਾਮਾવਚਰਕੁਸਲਂ ਦ੍વਾਰਕਥਾ • Kāmāvacarakusalaṃ dvārakathā




    Related texts:



    ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ • Abhidhammapiṭaka / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀਪਾਲ਼ਿ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ਕਾਮਾવਚਰਕੁਸਲਂ • Kāmāvacarakusalaṃ

    ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਮੂਲਟੀਕਾ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ਕਾਮਾવਚਰਕੁਸਲਪਦਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā

    ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਅਨੁਟੀਕਾ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ਕਾਮਾવਚਰਕੁਸਲਪਦਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact