| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
कामावचरकुसलपदभाजनीयवण्णना
Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
१. ‘‘ये वा पन…पे॰… अरूपिनो धम्मा’’ति इदं ‘‘फस्सो होती’’ति एवमादिकं विय न विसुं ‘‘तेपि होन्ती’’ति होति-सद्देन सम्बन्धं कत्वा वुत्तं, उद्दिट्ठावसेसे च पन गहेत्वा ‘‘इमे धम्मा कुसला’’ति अप्पेतुं वुत्तन्ति अप्पनाय अवरोधितं। एवञ्च कत्वा निद्देसेपि एतस्स पदभाजनीयं न वुत्तन्ति। सरूपेन पन अदस्सितत्ता ‘‘अत्थी’’ति वत्वा दुतियेन होति-सद्देन सम्बन्धो निद्देसो च न कतो, सङ्खेपेन पन उद्दिसित्वा सङ्खेपेनेव ये वा पन धम्मा निद्दिट्ठाति एतस्स धम्मस्स उद्देसे अवरोधो युत्तो। धम्मनिद्देसे च निद्देसावसाने वुत्तस्साति।
1. ‘‘Ye vā pana…pe… arūpino dhammā’’ti idaṃ ‘‘phasso hotī’’ti evamādikaṃ viya na visuṃ ‘‘tepi hontī’’ti hoti-saddena sambandhaṃ katvā vuttaṃ, uddiṭṭhāvasese ca pana gahetvā ‘‘ime dhammā kusalā’’ti appetuṃ vuttanti appanāya avarodhitaṃ. Evañca katvā niddesepi etassa padabhājanīyaṃ na vuttanti. Sarūpena pana adassitattā ‘‘atthī’’ti vatvā dutiyena hoti-saddena sambandho niddeso ca na kato, saṅkhepena pana uddisitvā saṅkhepeneva ye vā pana dhammā niddiṭṭhāti etassa dhammassa uddese avarodho yutto. Dhammaniddese ca niddesāvasāne vuttassāti.
पुच्छापरिच्छेदवचनेनेव पुच्छाभावे विञ्ञाते पुच्छाविसेसञापनत्थं आह ‘‘अयं कथेतुकम्यतापुच्छा’’ति। पञ्चविधा हीति महानिद्देसे (महानि॰ १५०; चूळनि॰ पुण्णकमाणवपुच्छानिद्देस १२; मेत्तगूमाणवपुच्छानिद्देस १८) आगता पुच्छा दस्सेति। लक्खणन्ति ञातुं इच्छितो यो कोचि सभावो। अञ्ञातन्ति येन केनचि ञाणेन अञ्ञातभावं आह। अदिट्ठन्ति दस्सनभूतेन ञाणेन पच्चक्खं विय अदिट्ठतं। अतुलितन्ति ‘‘एत्तकं इद’’न्ति तुलाभूताय पञ्ञाय अतुलिततं। अतीरितन्ति तीरणभूताय पञ्ञाय अकतञाणकिरियासमापनतं। अविभूतन्ति ञाणस्स अपाकटभावं । अविभावितन्ति ञाणेन अपाकटीकतभावं। अदिट्ठं जोतीयति एतायाति अदिट्ठजोतना। अनुमतिया पुच्छा अनुमतिपुच्छा । ‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे’’तिआदिपुच्छाय हि ‘‘का तुम्हाकं अनुमती’’ति अनुमति पुच्छिता होति। कथेतुकम्यताति कथेतुकम्यताय।
Pucchāparicchedavacaneneva pucchābhāve viññāte pucchāvisesañāpanatthaṃ āha ‘‘ayaṃ kathetukamyatāpucchā’’ti. Pañcavidhā hīti mahāniddese (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12; mettagūmāṇavapucchāniddesa 18) āgatā pucchā dasseti. Lakkhaṇanti ñātuṃ icchito yo koci sabhāvo. Aññātanti yena kenaci ñāṇena aññātabhāvaṃ āha. Adiṭṭhanti dassanabhūtena ñāṇena paccakkhaṃ viya adiṭṭhataṃ. Atulitanti ‘‘ettakaṃ ida’’nti tulābhūtāya paññāya atulitataṃ. Atīritanti tīraṇabhūtāya paññāya akatañāṇakiriyāsamāpanataṃ. Avibhūtanti ñāṇassa apākaṭabhāvaṃ . Avibhāvitanti ñāṇena apākaṭīkatabhāvaṃ. Adiṭṭhaṃ jotīyati etāyāti adiṭṭhajotanā. Anumatiyā pucchā anumatipucchā. ‘‘Taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave’’tiādipucchāya hi ‘‘kā tumhākaṃ anumatī’’ti anumati pucchitā hoti. Kathetukamyatāti kathetukamyatāya.
पभेदतो धम्मानं देसनन्ति मातिकादेसनं आह। तत्थ हि पुरतो कुसलादिके पभेदे वत्वा पच्छतो धम्मा वुत्ताति ‘‘पभेदवन्तदस्सनत्थ’’न्ति निद्देसं आह। इदं वुत्तं होति – मातिकाय सविसेसना धम्मा वुत्ता, ते च विसेसितब्बत्ता पधाना, पधानञ्च इतिकत्तब्बताय युज्जतीति धम्मानमेव पधानानं पुच्छितब्बता विस्सज्जितब्बता च होति, तस्मा ते पुच्छितब्बे दस्सेतुं ‘‘कतमे धम्मा’’ति वुत्तं, ते पन विसेसवन्तो पुच्छिताति दस्सेतुं पुन ‘‘कुसला’’ति वुत्तन्ति एवं पभेदवन्तदस्सनत्थं अयं पदानुक्कमो कतोति। ‘‘इमे धम्मा कुसला’’ति विस्सज्जनेपि एवमेव योजना कातब्बा। ‘‘पभेदतो धम्मानं देसनं दीपेत्वा’’ति एतस्स अत्थं विवरितुं ‘‘इमस्मिञ्ही’’तिआदिमाह। अनेकप्पभेदा देसेतब्बाति सम्बन्धो। तस्माति अवोहारदेसनतो धम्मानमेव देसेतब्बत्ता तेसञ्च घनविनिब्भोगपटिसम्भिदाञाणावहनतो पभेदवन्तानं देसेतब्बत्ता ‘‘कुसला…पे॰… दीपेत्वा’’ति एतेन सम्बन्धो। एवमेव हि यथावुत्तदीपनस्स हेतुं सकारणं पकासेतुं पुन ‘‘धम्मायेवा’’तिआदि वुत्तन्ति। धम्माति सामञ्ञमत्तवचनेन समूहादिघनवसेन एकत्तग्गहणं होतीति एकत्तविनिब्भोगकरणं घनविनिब्भोगञाणं आवहति पभेददेसना, तथा कुसलादिधम्मानं अब्याकतादिअत्थानञ्च दीपनतो धम्मपटिसम्भिदादिञाणञ्च आवहति। ‘‘पभेदवन्तदस्सनत्थ’’न्ति एतं विवरितुं ‘‘इदानि ये तेना’’तिआदिमाह। पभेद…पे॰… युज्जति इतिकत्तब्बतायुत्तस्स विसेसनत्ता। अथ वा उद्देसो धम्मप्पधानो, पुच्छा संसयितप्पधाना, न च धम्मभावो संसयितो, कुसलादिभेदो पन संसयितोति निच्छितसंसयितवसेनायं पदानुक्कमो कतो।
Pabhedato dhammānaṃ desananti mātikādesanaṃ āha. Tattha hi purato kusalādike pabhede vatvā pacchato dhammā vuttāti ‘‘pabhedavantadassanattha’’nti niddesaṃ āha. Idaṃ vuttaṃ hoti – mātikāya savisesanā dhammā vuttā, te ca visesitabbattā padhānā, padhānañca itikattabbatāya yujjatīti dhammānameva padhānānaṃ pucchitabbatā vissajjitabbatā ca hoti, tasmā te pucchitabbe dassetuṃ ‘‘katame dhammā’’ti vuttaṃ, te pana visesavanto pucchitāti dassetuṃ puna ‘‘kusalā’’ti vuttanti evaṃ pabhedavantadassanatthaṃ ayaṃ padānukkamo katoti. ‘‘Ime dhammā kusalā’’ti vissajjanepi evameva yojanā kātabbā. ‘‘Pabhedato dhammānaṃ desanaṃ dīpetvā’’ti etassa atthaṃ vivarituṃ ‘‘imasmiñhī’’tiādimāha. Anekappabhedā desetabbāti sambandho. Tasmāti avohāradesanato dhammānameva desetabbattā tesañca ghanavinibbhogapaṭisambhidāñāṇāvahanato pabhedavantānaṃ desetabbattā ‘‘kusalā…pe… dīpetvā’’ti etena sambandho. Evameva hi yathāvuttadīpanassa hetuṃ sakāraṇaṃ pakāsetuṃ puna ‘‘dhammāyevā’’tiādi vuttanti. Dhammāti sāmaññamattavacanena samūhādighanavasena ekattaggahaṇaṃ hotīti ekattavinibbhogakaraṇaṃ ghanavinibbhogañāṇaṃ āvahati pabhedadesanā, tathā kusalādidhammānaṃ abyākatādiatthānañca dīpanato dhammapaṭisambhidādiñāṇañca āvahati. ‘‘Pabhedavantadassanattha’’nti etaṃ vivarituṃ ‘‘idāni ye tenā’’tiādimāha. Pabheda…pe… yujjati itikattabbatāyuttassa visesanattā. Atha vā uddeso dhammappadhāno, pucchā saṃsayitappadhānā, na ca dhammabhāvo saṃsayito, kusalādibhedo pana saṃsayitoti nicchitasaṃsayitavasenāyaṃ padānukkamo kato.
एत्थाति एतस्मिं वचने। किमत्थमाह भगवाति तं दस्सेतुं आह ‘‘समये निद्दिसि चित्त’’न्ति। परियोसानेति समये चित्तनिद्देसस्स ‘‘यस्मिं…पे॰… आरब्भा’’ति एतस्स परियोसाने। तस्मिं समयेति तस्मिं चित्तुप्पादसमये । चित्तेन समयं नियमेत्वान अथ पच्छा बोधेतुन्ति सम्बन्धो। विज्जमानेपि भोजनगमनादिसमयनानत्ते समवायादिनानत्ते च यथावुत्तचित्तनियमिता विसेसिता अञ्ञस्मिं समये यथाधिप्पेतानं फस्सादीनं अभावा चित्तनियमिते समये फस्सादयो बोधेतुं विसेसनमेव ताव चित्तं दस्सेतुं समये चित्तं निद्दिसीति अत्थो। विसेसितब्बोपि हि समयो अत्तनो उपकारत्थं विसेसनभावं आपज्जति, विसेसनभूतञ्च चित्तं तदुपकारत्थं विसेसितब्बभावन्ति। सन्ततिघनादीनं अयं विसेसो – पुरिमपच्छिमानं निरन्तरताय एकीभूतानमिव पवत्ति सन्ततिघनता, तथा फस्सादीनं एकसमूहवसेन दुब्बिञ्ञेय्यकिच्चभेदवसेन एकारम्मणतावसेन च एकीभूतानमिव पवत्ति समूहादिघनताति।
Etthāti etasmiṃ vacane. Kimatthamāha bhagavāti taṃ dassetuṃ āha ‘‘samaye niddisi citta’’nti. Pariyosāneti samaye cittaniddesassa ‘‘yasmiṃ…pe… ārabbhā’’ti etassa pariyosāne. Tasmiṃ samayeti tasmiṃ cittuppādasamaye . Cittena samayaṃ niyametvāna atha pacchā bodhetunti sambandho. Vijjamānepi bhojanagamanādisamayanānatte samavāyādinānatte ca yathāvuttacittaniyamitā visesitā aññasmiṃ samaye yathādhippetānaṃ phassādīnaṃ abhāvā cittaniyamite samaye phassādayo bodhetuṃ visesanameva tāva cittaṃ dassetuṃ samaye cittaṃ niddisīti attho. Visesitabbopi hi samayo attano upakāratthaṃ visesanabhāvaṃ āpajjati, visesanabhūtañca cittaṃ tadupakāratthaṃ visesitabbabhāvanti. Santatighanādīnaṃ ayaṃ viseso – purimapacchimānaṃ nirantaratāya ekībhūtānamiva pavatti santatighanatā, tathā phassādīnaṃ ekasamūhavasena dubbiññeyyakiccabhedavasena ekārammaṇatāvasena ca ekībhūtānamiva pavatti samūhādighanatāti.
कालञ्च समयञ्चाति युत्तकालञ्च पच्चयसामग्गिञ्च। खणोति ओकासो। तथागतुप्पादादिको हि मग्गब्रह्मचरियस्स ओकासो तप्पच्चयपटिलाभहेतुत्ता। खणो एव च समयो। यो ‘‘खणो’’ति च ‘‘समयो’’ति च वुच्चति, सो एकोवाति अत्थो। महासमयोति महासमूहो। समयोपि खोति सिक्खापरिपूरणस्स हेतुपि। समयप्पवादकेति दिट्ठिप्पवादके। तत्थ हि निसिन्ना तित्थिया अत्तनो अत्तनो समयं पवदन्तीति। अत्थाभिसमयाति हितपटिलाभा। अभिसमेतब्बोति अभिसमयो, अभिसमयो अत्थो अभिसमयट्ठोति पीळनादीनि अभिसमितब्बभावेन एकीभावं उपनेत्वा वुत्तानि, अभिसमयस्स वा पटिवेधस्स विसयभूतो अत्थो अभिसमयट्ठोति तानेव तथा एकत्तेन वुत्तानि। तत्थ पीळनं दुक्खसच्चस्स तंसमङ्गिनो हिं सनं अविप्फारिकताकरणं। सन्तापो दुक्खदुक्खतादिभावेन सन्तापनं परिदहनं।
Kālañca samayañcāti yuttakālañca paccayasāmaggiñca. Khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayapaṭilābhahetuttā. Khaṇo eva ca samayo. Yo ‘‘khaṇo’’ti ca ‘‘samayo’’ti ca vuccati, so ekovāti attho. Mahāsamayoti mahāsamūho. Samayopi khoti sikkhāparipūraṇassa hetupi. Samayappavādaketi diṭṭhippavādake. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano samayaṃ pavadantīti. Atthābhisamayāti hitapaṭilābhā. Abhisametabboti abhisamayo, abhisamayo attho abhisamayaṭṭhoti pīḷanādīni abhisamitabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni, abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayaṭṭhoti tāneva tathā ekattena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃsamaṅgino hiṃ sanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ. Santāpo dukkhadukkhatādibhāvena santāpanaṃ paridahanaṃ.
‘‘इधा’’ति वचनं अकुसलेसु अब्याकतेसु च केसुचि खणस्स असम्भवतो। ननु कुसलानञ्च नवमेन खणेन विना उप्पत्ति होतीति? नो न होति, न पन नवमो एव खणो, चतुचक्कानिपि खणोति वुत्तानि। सब्बन्तिमेन परिच्छेदेन अत्तसम्मापणिधिखणमन्तरेन नत्थि कुसलस्स उप्पत्तीति खणो इध गहितो। इन्द्रियविसयमनसिकाराधीनं विञ्ञाणन्ति एवमादि साधारणफलं दट्ठब्बं। नवमोति अट्ठक्खणे उपादाय वुत्तं। चतुचक्कं वत्ततीति पुन पतिरूपदेसवासादिसम्पत्ति चतुचक्कं विपरिवत्ततीति अत्थो। ओकासभूतानीति अत्तनो निब्बत्तिया ‘‘इदानि उप्पज्जन्तु कुसलानी’’ति अनुमतिदानं विय भूतानि।
‘‘Idhā’’ti vacanaṃ akusalesu abyākatesu ca kesuci khaṇassa asambhavato. Nanu kusalānañca navamena khaṇena vinā uppatti hotīti? No na hoti, na pana navamo eva khaṇo, catucakkānipi khaṇoti vuttāni. Sabbantimena paricchedena attasammāpaṇidhikhaṇamantarena natthi kusalassa uppattīti khaṇo idha gahito. Indriyavisayamanasikārādhīnaṃ viññāṇanti evamādi sādhāraṇaphalaṃ daṭṭhabbaṃ. Navamoti aṭṭhakkhaṇe upādāya vuttaṃ. Catucakkaṃ vattatīti puna patirūpadesavāsādisampatti catucakkaṃ viparivattatīti attho. Okāsabhūtānīti attano nibbattiyā ‘‘idāni uppajjantu kusalānī’’ti anumatidānaṃ viya bhūtāni.
चित्तकालोति धम्मेनेव सता कालो विसेसितो, न तस्स पवत्तित्थ पवत्तिस्सति पवत्ततीति एतेन अवत्थाविसेसेन, नापि तस्स विजाननकिच्चेन, तस्मा एवंविधे धम्मे उपादाय पञ्ञत्तोति वुत्तो। कमप्पवत्ता विसेसा एव पटिपाटीति बीजभावो च पटिपाटीति वत्तुमरहतीति इमिनाधिप्पायेन ‘‘बीजकालोति धम्मपटिपाटिं उपादाय पञ्ञत्तो’’ति आह। धम्मपटिपाटिं वाति अट्ठकलापधम्मे सन्धायाह। सञ्चिता विय गय्हमानकाला एव कालसञ्चयो , यथा वा तथा वा कालोति एकं सभावं गहेत्वा अभिनिवेसं करोन्तस्स तदभिनिवेसनिसेधनत्थं ‘‘सो पनेस सभावतो अविज्जमानत्ता पञ्ञत्तिमत्तको’’ति आह। ञत्वा विञ्ञेय्योति सम्बन्धो। इतरो पन हेतूति एस समयो पच्चयोव विञ्ञेय्यो। एत्थाति एतस्मिं अधिकारे न हेतुहेतु साधारणहेतु चाति अत्थो। समवायो पच्चयसामग्गी, हेतु पन एकेको पच्चयोति अयमेतेसं विसेसो वेदितब्बो। चक्खुविञ्ञाणादीनं अनेकपच्चयदस्सनेन तंतंद्वारिकानं कुसलानञ्च तप्पच्चयतं दस्सेति।
Cittakāloti dhammeneva satā kālo visesito, na tassa pavattittha pavattissati pavattatīti etena avatthāvisesena, nāpi tassa vijānanakiccena, tasmā evaṃvidhe dhamme upādāya paññattoti vutto. Kamappavattā visesā eva paṭipāṭīti bījabhāvo ca paṭipāṭīti vattumarahatīti iminādhippāyena ‘‘bījakāloti dhammapaṭipāṭiṃ upādāya paññatto’’ti āha. Dhammapaṭipāṭiṃ vāti aṭṭhakalāpadhamme sandhāyāha. Sañcitā viya gayhamānakālā eva kālasañcayo, yathā vā tathā vā kāloti ekaṃ sabhāvaṃ gahetvā abhinivesaṃ karontassa tadabhinivesanisedhanatthaṃ ‘‘so panesa sabhāvato avijjamānattā paññattimattako’’ti āha. Ñatvā viññeyyoti sambandho. Itaro pana hetūti esa samayo paccayova viññeyyo. Etthāti etasmiṃ adhikāre na hetuhetu sādhāraṇahetu cāti attho. Samavāyo paccayasāmaggī, hetu pana ekeko paccayoti ayametesaṃ viseso veditabbo. Cakkhuviññāṇādīnaṃ anekapaccayadassanena taṃtaṃdvārikānaṃ kusalānañca tappaccayataṃ dasseti.
परिग्गहो कतो अट्ठकथाचरियेहि। एककारणवादोति पकतिकारणवादो, इस्सरकारणवादो वा। अञ्ञमञ्ञापेक्खोति अवयवानं अञ्ञमञ्ञापेक्खताय समुदायो वुत्तो। अपेक्खा च याव सहायकारणसमागमो न होति, ताव फलस्स अनिप्फादनं समागमे निप्फादनसमत्थस्स निप्फादनञ्च। समागमो च येसु युज्जमानेसु निब्यापारेसुपि फलस्स पवत्ति, तेसं सब्भावोति।
Pariggaho kato aṭṭhakathācariyehi. Ekakāraṇavādoti pakatikāraṇavādo, issarakāraṇavādo vā. Aññamaññāpekkhoti avayavānaṃ aññamaññāpekkhatāya samudāyo vutto. Apekkhā ca yāva sahāyakāraṇasamāgamo na hoti, tāva phalassa anipphādanaṃ samāgame nipphādanasamatthassa nipphādanañca. Samāgamo ca yesu yujjamānesu nibyāpāresupi phalassa pavatti, tesaṃ sabbhāvoti.
असामग्गी…पे॰… पत्तितोति चक्खुरूपालोकमनसिकारानं असमवेतानं चक्खुविञ्ञाणस्स अहेतुभावे सति समवेतानञ्च तंसभावाविनिवत्तितो हेतुभावानापत्तितोति अत्थो। न हि सभावन्तरं अञ्ञेन सहितं सभावन्तरं होतीति। एकस्मिन्ति अन्धसते एकेकस्मिं अन्धेति अधिप्पायो। अञ्ञथा यथारुतवसेन अत्थे गय्हमाने एकस्स अन्धस्स दस्सनासमत्थता सब्बेसम्पि न होति, नापि एकस्स असमत्थताय सब्बेसम्पि असमत्थता वुत्ता, किन्तु सब्बेसं विसुं असमत्थताय एवाति उपमावचनं न युज्जेय्य, नापि उपमोपमितब्बसम्बन्धो। न हि उपमितब्बेसु चक्खादीसु एकस्स असमत्थताय सब्बेसम्पि असमत्थता वुत्ता, किन्तु सब्बेसं विसुं असमत्थताय सहितानं असमत्थताति। अन्धसतं पस्सतीति च अन्धसतं सहितं पस्सतीति अधिप्पायो अञ्ञथा वुत्तनयेन उपमितब्बासमानतापत्तितो। साधा…पे॰… ठितभावोति येसु विज्जमानेसु फलप्पवत्ति तेसं समोधाने, यथा पवत्तमानेसु तेसु फलप्पवत्ति, तथा पवत्तिमाह। न येसं केसञ्चि अनेकेसं समोधानमत्तं सामग्गी। न हि सद्दगन्धरसफोट्ठब्बसमोधानं चक्खुविञ्ञाणस्स, कट्ठकपालपासाणसमोधानं वा सोतविञ्ञाणस्स हेतूति। तन्ति तं दस्सनं। असा…पे॰… सिद्धोति नायमत्थो साधेतब्बो विसुं अहेतूनं चक्खादीनं सहितानं हेतुभावस्स पच्चक्खसिद्धत्ताति अत्थो। न हि पच्चक्खसिद्धे युत्तिमग्गनं युत्तन्ति।
Asāmaggī…pe… pattitoti cakkhurūpālokamanasikārānaṃ asamavetānaṃ cakkhuviññāṇassa ahetubhāve sati samavetānañca taṃsabhāvāvinivattito hetubhāvānāpattitoti attho. Na hi sabhāvantaraṃ aññena sahitaṃ sabhāvantaraṃ hotīti. Ekasminti andhasate ekekasmiṃ andheti adhippāyo. Aññathā yathārutavasena atthe gayhamāne ekassa andhassa dassanāsamatthatā sabbesampi na hoti, nāpi ekassa asamatthatāya sabbesampi asamatthatā vuttā, kintu sabbesaṃ visuṃ asamatthatāya evāti upamāvacanaṃ na yujjeyya, nāpi upamopamitabbasambandho. Na hi upamitabbesu cakkhādīsu ekassa asamatthatāya sabbesampi asamatthatā vuttā, kintu sabbesaṃ visuṃ asamatthatāya sahitānaṃ asamatthatāti. Andhasataṃ passatīti ca andhasataṃ sahitaṃ passatīti adhippāyo aññathā vuttanayena upamitabbāsamānatāpattito. Sādhā…pe… ṭhitabhāvoti yesu vijjamānesu phalappavatti tesaṃ samodhāne, yathā pavattamānesu tesu phalappavatti, tathā pavattimāha. Na yesaṃ kesañci anekesaṃ samodhānamattaṃ sāmaggī. Na hi saddagandharasaphoṭṭhabbasamodhānaṃ cakkhuviññāṇassa, kaṭṭhakapālapāsāṇasamodhānaṃ vā sotaviññāṇassa hetūti. Tanti taṃ dassanaṃ. Asā…pe… siddhoti nāyamattho sādhetabbo visuṃ ahetūnaṃ cakkhādīnaṃ sahitānaṃ hetubhāvassa paccakkhasiddhattāti attho. Na hi paccakkhasiddhe yuttimagganaṃ yuttanti.
मनुस्सत्तादीनं खणावयवानं सामग्गी खणसामग्गी, तं विना सो नवमचक्कसम्पत्तिसङ्खातो खणो नत्थि। सा एव हि खणसामग्गी सो खणोति अत्थो। खण…पे॰… दीपेति अत्तनो दुल्लभतायाति अत्थो। खणत्थो वा समयसद्दो खणसङ्खातो समयोति वुत्तो। सो यस्मिं दुल्लभे खणे सतीति इमस्सत्थस्स विभावनवसेन तदायत्ताय कुसलुप्पत्तिया दुल्लभभावं दीपेति। एतेनुपायेन समवाय…पे॰… वुत्तिं दीपेतीति एत्थ इतो परेसु च योजना तस्स तस्स तंतंदीपने कातब्बा।
Manussattādīnaṃ khaṇāvayavānaṃ sāmaggī khaṇasāmaggī, taṃ vinā so navamacakkasampattisaṅkhāto khaṇo natthi. Sā eva hi khaṇasāmaggī so khaṇoti attho. Khaṇa…pe… dīpeti attano dullabhatāyāti attho. Khaṇattho vā samayasaddo khaṇasaṅkhāto samayoti vutto. So yasmiṃ dullabhe khaṇe satīti imassatthassa vibhāvanavasena tadāyattāya kusaluppattiyā dullabhabhāvaṃ dīpeti. Etenupāyena samavāya…pe… vuttiṃ dīpetīti ettha ito paresu ca yojanā tassa tassa taṃtaṃdīpane kātabbā.
तस्स पुरिसस्साति ‘‘सेय्यथापि भिक्खवे चत्तारो दळ्हधम्मा धनुग्गहा सिक्खिता कतहत्था कतुपासना चतुद्दिसा ठिता अस्सु, अथ पुरिसो आगच्छेय्य ‘अहं इमेसं…पे॰… कतुपासनानं कण्डे खित्ते खित्ते अप्पतिट्ठिते पथवियं गहेत्वा आहरिस्सामी’’’ति (सं॰ नि॰ २.२२८) एवं वुत्तजवनपुरिसस्स। ताव परित्तकोति गमनस्सादानं देवपुत्तानं हेट्ठुपरियायेन पटिमुखं धावन्तानं सिरसि पादे च बद्धखुरधारासन्निपाततो च परित्ततरो कालो। कालसङ्खातो समयो चित्तपरिच्छिन्नो वुच्चमानो तेनेव परिच्छेदकचित्तेन ‘‘एवं परित्तो अह’’न्ति अत्तनो परित्ततं दीपेति। यथा चाहं, एवं सब्बो कुसलचित्तप्पवत्तिकालोति तस्स परित्ततं दीपेति। सद्दस्स दीपना वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बा।
Tassa purisassāti ‘‘seyyathāpi bhikkhave cattāro daḷhadhammā dhanuggahā sikkhitā katahatthā katupāsanā catuddisā ṭhitā assu, atha puriso āgaccheyya ‘ahaṃ imesaṃ…pe… katupāsanānaṃ kaṇḍe khitte khitte appatiṭṭhite pathaviyaṃ gahetvā āharissāmī’’’ti (saṃ. ni. 2.228) evaṃ vuttajavanapurisassa. Tāva parittakoti gamanassādānaṃ devaputtānaṃ heṭṭhupariyāyena paṭimukhaṃ dhāvantānaṃ sirasi pāde ca baddhakhuradhārāsannipātato ca parittataro kālo. Kālasaṅkhāto samayo cittaparicchinno vuccamāno teneva paricchedakacittena ‘‘evaṃ paritto aha’’nti attano parittataṃ dīpeti. Yathā cāhaṃ, evaṃ sabbo kusalacittappavattikāloti tassa parittataṃ dīpeti. Saddassa dīpanā vuttanayānusārena veditabbā.
पकतिवादीनं महतो विय अणुवादीनं द्विअणुकस्स विय च एकस्सेव। हेतु…पे॰… वुत्तितं दीपेतीति पच्चयायत्तवुत्तिदीपनतो तप्परभावा हेतुसङ्खातस्स परायत्तवुत्तिदीपनता वुत्ता। सति पन पच्चयायत्तभावे पच्चयसामग्गीआयत्तता समवायसङ्खातेन दीपियतीति अतप्परभावतो तस्स तंदीपनता न वुत्ता। अनेन समयेन कत्तुभूतेन, अनेन समयेन वा करणभूतेन भगवता पटिसेधितोति अत्थो। एस नयो पुरिमासु दीपनासु।
Pakativādīnaṃ mahato viya aṇuvādīnaṃ dviaṇukassa viya ca ekasseva. Hetu…pe… vuttitaṃ dīpetīti paccayāyattavuttidīpanato tapparabhāvā hetusaṅkhātassa parāyattavuttidīpanatā vuttā. Sati pana paccayāyattabhāve paccayasāmaggīāyattatā samavāyasaṅkhātena dīpiyatīti atapparabhāvato tassa taṃdīpanatā na vuttā. Anena samayena kattubhūtena, anena samayena vā karaṇabhūtena bhagavatā paṭisedhitoti attho. Esa nayo purimāsu dīpanāsu.
अधिकरणवसेनाति आधारवसेन। एत्थाति कालसमूहसङ्खाते समये गहितेति अत्थो। कालोपि हि चित्तपरिच्छिन्नो सभावतो अविज्जमानोपि आधारभावेनेव सञ्ञातो ‘‘अधिकरण’’न्ति वुत्तो तंखणप्पवत्तानं ततो पुब्बे परतो च अभावा। भावोति किरिया। किरियाय किरियन्तरलक्खणं भावेनभावलक्खणं। यथा गावीसु दुय्हमानासु गतो, दुद्धासु आगतोति दोहनकिरिया गमनकिरियाय लक्खणं होति, एवमिहापि ‘‘यस्मिं समये तस्मिं समये’’ति च वुत्ते सतीति अयमत्थो विञ्ञायमानो एव होति अञ्ञकिरियासम्बन्धाभावेन पदत्थस्स सत्ताविरहाभावतोति समयस्स सत्ताकिरियाय चित्तुप्पादकिरिया फस्सादिभवनकिरिया च लक्खीयतीति उभयत्थ समयसद्दे भुम्मनिद्देसो कतो लक्खणभूतभावयुत्तोति।
Adhikaraṇavasenāti ādhāravasena. Etthāti kālasamūhasaṅkhāte samaye gahiteti attho. Kālopi hi cittaparicchinno sabhāvato avijjamānopi ādhārabhāveneva saññāto ‘‘adhikaraṇa’’nti vutto taṃkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvā. Bhāvoti kiriyā. Kiriyāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ. Yathā gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgatoti dohanakiriyā gamanakiriyāya lakkhaṇaṃ hoti, evamihāpi ‘‘yasmiṃ samaye tasmiṃ samaye’’ti ca vutte satīti ayamattho viññāyamāno eva hoti aññakiriyāsambandhābhāvena padatthassa sattāvirahābhāvatoti samayassa sattākiriyāya cittuppādakiriyā phassādibhavanakiriyā ca lakkhīyatīti ubhayattha samayasadde bhummaniddeso kato lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti.
उद्दानतोति उद्देसतो सङ्खेपतो। किलेसकामो वत्थुकामभावं भजन्तो कामनीयवसेन भजति, न कामनवसेनाति कामनवसेन किलेसकामो एव होति, न वत्थुकामो। दुविधोपेसोति वचनेन दुविधस्सपि सहितस्स अवचरणप्पदेसं सङ्गण्हाति। तेन वत्थुकामस्सेव पवत्तिदेसो रूपारूपधातुद्वयं अपनीतं होति। ननु च दुविधोपि सहितो रूपारूपधातूसु पवत्तति रूपारूपावचरधम्मानं वत्थुकामत्ता तदारम्मणानं रूपारूपरागानञ्च किलेसकामभावसिद्धितोति? तं न, बहलकिलेसस्स कामरागस्स किलेसकामभावेन इध सङ्गहितत्ता। एवञ्च कत्वा रूपारूपधातूसु पवत्तमानेसु कामावचरधम्मेसु निकन्ति इध न सङ्गहिता सुखुमत्ता। ‘‘उद्दानतो द्वे कामा’’ति सब्बकामे उद्दिसित्वापि हि ‘‘दुविधोपेसो’’ति एत्थ तदेकदेसभूता अञ्ञमञ्ञसहिततापरिच्छिन्ना कामरागतब्बत्थुकधम्माव सङ्गहिताति, निरवसेसो वा किलेसकामो कामरागो कामतण्हारूपतण्हाअरूपतण्हानिरोधतण्हाभेदो इध पवत्ततीति अनवसेसप्पवत्तितं सन्धाय ‘‘दुविधोपेसो’’ति वुत्तं, वत्थुकामोपि च अप्पको इधापि न वत्तति रूपारूपावचरविपाकमत्तो, तथापि परिपुण्णवत्थुकामत्ता कामावचरधम्माव इध गहिता। एवञ्च कत्वा ससत्थावचरोपमा युत्ता होति। ‘‘रूपूपपत्तिया मग्गं भावेती’’ति (ध॰ स॰ १६३; विभ॰ ६२५) एत्थ रूपभवो उत्तरपदलोपं कत्वा ‘‘रूप’’न्ति वुत्तो, एवमिधापि उत्तरपदलोपो दट्ठब्बो। अञ्ञथा हि चित्तं कामावचरावचरन्ति वुच्चेय्याति। आरम्मणकरणवसेनातिआदिके ‘‘कामो’’ति सब्बं तण्हमाह, तस्मा ‘‘कामञ्चेसा’’तिआदि वुत्तं, ‘‘कामे अवचारेतीति कामावचार’’न्ति वत्तब्बे चा-सद्दस्स रस्सत्तं कतं।
Uddānatoti uddesato saṅkhepato. Kilesakāmo vatthukāmabhāvaṃ bhajanto kāmanīyavasena bhajati, na kāmanavasenāti kāmanavasena kilesakāmo eva hoti, na vatthukāmo. Duvidhopesoti vacanena duvidhassapi sahitassa avacaraṇappadesaṃ saṅgaṇhāti. Tena vatthukāmasseva pavattideso rūpārūpadhātudvayaṃ apanītaṃ hoti. Nanu ca duvidhopi sahito rūpārūpadhātūsu pavattati rūpārūpāvacaradhammānaṃ vatthukāmattā tadārammaṇānaṃ rūpārūparāgānañca kilesakāmabhāvasiddhitoti? Taṃ na, bahalakilesassa kāmarāgassa kilesakāmabhāvena idha saṅgahitattā. Evañca katvā rūpārūpadhātūsu pavattamānesu kāmāvacaradhammesu nikanti idha na saṅgahitā sukhumattā. ‘‘Uddānato dve kāmā’’ti sabbakāme uddisitvāpi hi ‘‘duvidhopeso’’ti ettha tadekadesabhūtā aññamaññasahitatāparicchinnā kāmarāgatabbatthukadhammāva saṅgahitāti, niravaseso vā kilesakāmo kāmarāgo kāmataṇhārūpataṇhāarūpataṇhānirodhataṇhābhedo idha pavattatīti anavasesappavattitaṃ sandhāya ‘‘duvidhopeso’’ti vuttaṃ, vatthukāmopi ca appako idhāpi na vattati rūpārūpāvacaravipākamatto, tathāpi paripuṇṇavatthukāmattā kāmāvacaradhammāva idha gahitā. Evañca katvā sasatthāvacaropamā yuttā hoti. ‘‘Rūpūpapattiyā maggaṃ bhāvetī’’ti (dha. sa. 163; vibha. 625) ettha rūpabhavo uttarapadalopaṃ katvā ‘‘rūpa’’nti vutto, evamidhāpi uttarapadalopo daṭṭhabbo. Aññathā hi cittaṃ kāmāvacarāvacaranti vucceyyāti. Ārammaṇakaraṇavasenātiādike ‘‘kāmo’’ti sabbaṃ taṇhamāha, tasmā ‘‘kāmañcesā’’tiādi vuttaṃ, ‘‘kāme avacāretīti kāmāvacāra’’nti vattabbe cā-saddassa rassattaṃ kataṃ.
रुळ्हिसद्देनाति ञाणसम्पयुत्तेसु रुळ्हेन सद्देन, ञाणसम्पयुत्तेसु वा पवत्तित्वा अनवज्जसुखविपाकताय तंसदिसेसु ञाणविप्पयुत्तेसु रुळ्हेन सद्देन। अथ वा किञ्चि निमित्तं गहेत्वा सतिपि अञ्ञस्मिं तंनिमित्तयुत्ते किस्मिञ्चिदेव विसये सम्मुतिया चिरकालतावसेन निमित्तविरहेपि पवत्ति रुळ्हि नाम यथा ‘‘महियं सेतीति महिंसो, गच्छन्तीति गावो’’ति, एवं कुसलसद्दस्सपि रुळ्हिभावो वेदितब्बो। पञ्ञानिद्देसे ‘‘कोसल्ल’’न्ति अभिधम्मे (ध॰ स॰ १६) वुत्तं, तस्स च भावा कुसलसद्दप्पवत्तीति कोसल्लयोगा कुसलन्ति अयं अभिधम्मपरियायो होति। कुसलन्ति कुसलभावं आह।
Ruḷhisaddenāti ñāṇasampayuttesu ruḷhena saddena, ñāṇasampayuttesu vā pavattitvā anavajjasukhavipākatāya taṃsadisesu ñāṇavippayuttesu ruḷhena saddena. Atha vā kiñci nimittaṃ gahetvā satipi aññasmiṃ taṃnimittayutte kismiñcideva visaye sammutiyā cirakālatāvasena nimittavirahepi pavatti ruḷhi nāma yathā ‘‘mahiyaṃ setīti mahiṃso, gacchantīti gāvo’’ti, evaṃ kusalasaddassapi ruḷhibhāvo veditabbo. Paññāniddese ‘‘kosalla’’nti abhidhamme (dha. sa. 16) vuttaṃ, tassa ca bhāvā kusalasaddappavattīti kosallayogā kusalanti ayaṃ abhidhammapariyāyo hoti. Kusalanti kusalabhāvaṃ āha.
विपाकादीनं अवज्जपटिपक्खता नत्थीति कुसलमेव अनवज्जलक्खणं वुत्तं। अनवज्जलक्खणमेवाति सुखविपाकसभावस्स लक्खणभावनिवारणत्थं अवधारणं कतं, तंनिवारणञ्च तस्स पच्चुपट्ठानतं वत्थुकामताय कतं। सम्पत्तिअत्थेन रसेन वोदानभावरसं। फलट्ठेन पच्चुपट्ठानेन इट्ठविपाकपच्चुपट्ठानं। सभावो कक्खळादिफुसनादिको असाधारणो। सामञ्ञं साधारणो अनिच्चादिसभावो। इध च कुसललक्खणं सब्बकुसलसाधारणसभावत्ता सामञ्ञं दट्ठब्बं, अकुसलादीहि असाधारणताय सभावो वा। उपट्ठानाकारोति गहेतब्बभावेन ञाणस्स उपट्ठहनाकारो। फलं पन अत्तनो कारणं पटिच्च तप्पटिबिम्बभावेन, पटिमुखं वा उपट्ठातीति पच्चुपट्ठानं।
Vipākādīnaṃ avajjapaṭipakkhatā natthīti kusalameva anavajjalakkhaṇaṃ vuttaṃ. Anavajjalakkhaṇamevāti sukhavipākasabhāvassa lakkhaṇabhāvanivāraṇatthaṃ avadhāraṇaṃ kataṃ, taṃnivāraṇañca tassa paccupaṭṭhānataṃ vatthukāmatāya kataṃ. Sampattiatthena rasena vodānabhāvarasaṃ. Phalaṭṭhena paccupaṭṭhānena iṭṭhavipākapaccupaṭṭhānaṃ. Sabhāvo kakkhaḷādiphusanādiko asādhāraṇo. Sāmaññaṃ sādhāraṇo aniccādisabhāvo. Idha ca kusalalakkhaṇaṃ sabbakusalasādhāraṇasabhāvattā sāmaññaṃ daṭṭhabbaṃ, akusalādīhi asādhāraṇatāya sabhāvo vā. Upaṭṭhānākāroti gahetabbabhāvena ñāṇassa upaṭṭhahanākāro. Phalaṃ pana attano kāraṇaṃ paṭicca tappaṭibimbabhāvena, paṭimukhaṃ vā upaṭṭhātīti paccupaṭṭhānaṃ.
विजानातीति सञ्ञापञ्ञाकिच्चविसिट्ठं विसयग्गहणं आह। सब्बचित्तसाधारणत्ता यत्थ यत्थ यथा यथा अत्थो लब्भति, तत्थ तत्थ तथा तथा गहेतब्बोति। यं आसेवनपच्चयभावेन चिनोति, यञ्च कम्मुना अभिसङ्खतत्ता चितं, तं तथा ‘‘चित्त’’न्ति वुत्तं। यं पन तथा न होति, तं परित्तकिरियद्वयं अन्तिमजवनञ्च लब्भमानचिन्तनविचित्ततादिवसेन ‘‘चित्त’’न्ति वेदितब्बं। हसितुप्पादो पन अञ्ञजवनगतिकोव। चित्तानं पनाति विचित्रानन्ति अत्थो। तदन्तोगधत्ता हि समुदायवोहारेन अवयवोपि ‘‘चित्त’’न्ति वुच्चति यथा पब्बतनदीसमुद्दादिएकदेसेसु दिट्ठेसु पब्बतादयो दिट्ठाति वुच्चन्तीति। चरणं नाम गहेत्वा चरितब्बचित्तपटो। रूपानीति बिम्बानि।
Vijānātīti saññāpaññākiccavisiṭṭhaṃ visayaggahaṇaṃ āha. Sabbacittasādhāraṇattā yattha yattha yathā yathā attho labbhati, tattha tattha tathā tathā gahetabboti. Yaṃ āsevanapaccayabhāvena cinoti, yañca kammunā abhisaṅkhatattā citaṃ, taṃ tathā ‘‘citta’’nti vuttaṃ. Yaṃ pana tathā na hoti, taṃ parittakiriyadvayaṃ antimajavanañca labbhamānacintanavicittatādivasena ‘‘citta’’nti veditabbaṃ. Hasituppādo pana aññajavanagatikova. Cittānaṃ panāti vicitrānanti attho. Tadantogadhattā hi samudāyavohārena avayavopi ‘‘citta’’nti vuccati yathā pabbatanadīsamuddādiekadesesu diṭṭhesu pabbatādayo diṭṭhāti vuccantīti. Caraṇaṃ nāma gahetvā caritabbacittapaṭo. Rūpānīti bimbāni.
अज्झत्तिकन्ति इन्द्रियबद्धं वदति। चित्तकतमेवाति चित्तस्स मूलकारणतं सन्धाय वुत्तं। कम्मस्स हेतं चित्तं कारणन्ति। तं पन अत्थं विभावेतुं ‘‘कायकम्मादिभेद’’न्तिआदिमाह। लिङ्गनानत्तन्ति सण्ठाननानत्तं, भिन्नसण्ठानङ्गपच्चङ्गवतो सरीरस्स वा नानत्तं। वोहारवसेन इत्थिपुरिसादिभावेन वोहरितब्बेसु पत्थनाविसेसा उप्पज्जन्ति, ततो कम्मविसेसा। एवमिदं कम्मनानत्तं वोहारनानत्ततो होति। अपा…पे॰… कादिताति एवमादीसु आदि-सद्देहि गतिया उपपत्तिया अत्तभावे लोकधम्मेसु च नानाकरणानि सुत्तागतानि सङ्गण्हाति।
Ajjhattikanti indriyabaddhaṃ vadati. Cittakatamevāti cittassa mūlakāraṇataṃ sandhāya vuttaṃ. Kammassa hetaṃ cittaṃ kāraṇanti. Taṃ pana atthaṃ vibhāvetuṃ ‘‘kāyakammādibheda’’ntiādimāha. Liṅganānattanti saṇṭhānanānattaṃ, bhinnasaṇṭhānaṅgapaccaṅgavato sarīrassa vā nānattaṃ. Vohāravasena itthipurisādibhāvena voharitabbesu patthanāvisesā uppajjanti, tato kammavisesā. Evamidaṃ kammanānattaṃ vohāranānattato hoti. Apā…pe… kāditāti evamādīsu ādi-saddehi gatiyā upapattiyā attabhāve lokadhammesu ca nānākaraṇāni suttāgatāni saṅgaṇhāti.
कम्मनानत्तादिवसेनाति एत्थ कुसलाकुसलवसेन कम्मनानत्तं वेदितब्बं। विसदिससभावता हि नानत्तन्ति। कुसलकम्मस्स दानादिवसेन कायसुचरितादिभावेन च पुथुत्तं, अकुसलकम्मस्स च मच्छरियादीहि कायदुच्चरितादीहि च पुथुत्तं वेदितब्बं। बहुप्पकारता हि पुथुत्तन्ति । अन्नदानादिवसेन दानादीनं पाणातिपाताविरतिआदिवसेन कायसुचरितादीनं आवासमच्छरियादिवसेन मच्छरियादीनं पाणातिपातादिवसेन कायदुच्चरितादीनञ्च पभेदो वेदितब्बो। एकेकस्स हि पकारस्स भेदो पभेदोति। नानत्तादीनं ववत्थानं तथा तथा ववत्थितता निच्छितता। एतेनुपायेन लिङ्गनानत्तादीनि वेदितब्बानि। कम्मनानत्तादीहि निब्बत्तानि हि तानीति।
Kammanānattādivasenāti ettha kusalākusalavasena kammanānattaṃ veditabbaṃ. Visadisasabhāvatā hi nānattanti. Kusalakammassa dānādivasena kāyasucaritādibhāvena ca puthuttaṃ, akusalakammassa ca macchariyādīhi kāyaduccaritādīhi ca puthuttaṃ veditabbaṃ. Bahuppakāratā hi puthuttanti . Annadānādivasena dānādīnaṃ pāṇātipātāviratiādivasena kāyasucaritādīnaṃ āvāsamacchariyādivasena macchariyādīnaṃ pāṇātipātādivasena kāyaduccaritādīnañca pabhedo veditabbo. Ekekassa hi pakārassa bhedo pabhedoti. Nānattādīnaṃ vavatthānaṃ tathā tathā vavatthitatā nicchitatā. Etenupāyena liṅganānattādīni veditabbāni. Kammanānattādīhi nibbattāni hi tānīti.
पच्चुप्पन्नस्स लिङ्गस्स कम्मतो पवत्तिं तदनुक्कमेन पच्चुप्पन्नकम्मस्स निप्फत्तिञ्च दस्सेत्वा ततो अनागतलिङ्गनानत्तादिनिप्फत्तिदस्सनेन संसारं घटेन्तो ‘‘कम्मनानाकरणं पटिच्चा’’तिआदिमाह। तत्थ पुरिमेन कम्मवचनेन अविज्जासङ्खारा, लिङ्गादिवचनेन विञ्ञाणादीनि भवपरियोसानानि, गतिआदिवचनेन जातिजरामरणानि गहितानीति दट्ठब्बानि। तत्थ गतीति निरयादयो पञ्च गतियो वुच्चन्ति, तासं नानाकरणं अपदादिभावो। ता हि तथा भिन्नाति। उपपत्तीति गोमहिंसादिखत्तियादिचातुमहाराजिकादिउपपत्तियो, तासं नानाकरणं उच्चादिता। खत्तियो एव हि एकच्चो कुलभोगइस्सरियादीहि उच्चो होति, एकच्चो नीचो। तेहि एव हीनताय हीनो, पधानभावं नीतताय पणीतो, अड्ढताय सुगतो, दलिद्दताय दुग्गतो। कुलवसेन वा उच्चनीचता, इस्सरियवसेन हीनपणीतता, भोगवसेन सुगतदुग्गतता योजेतब्बा। सुवण्णदुब्बण्णताति ओदातसामादिवण्णसुद्धिअसुद्धिवसेन वुत्तं। सुजातदुज्जातताति निग्रोधपरिमण्डलादिआरोहपरिणाहेहि लक्खणेहि वा अत्तभावपरिपुण्णापरिपुण्णजाततावसेन। सुसण्ठितदुस्सण्ठितताति अङ्गपच्चङ्गानं सण्ठानवसेन।
Paccuppannassa liṅgassa kammato pavattiṃ tadanukkamena paccuppannakammassa nipphattiñca dassetvā tato anāgataliṅganānattādinipphattidassanena saṃsāraṃ ghaṭento ‘‘kammanānākaraṇaṃ paṭiccā’’tiādimāha. Tattha purimena kammavacanena avijjāsaṅkhārā, liṅgādivacanena viññāṇādīni bhavapariyosānāni, gatiādivacanena jātijarāmaraṇāni gahitānīti daṭṭhabbāni. Tattha gatīti nirayādayo pañca gatiyo vuccanti, tāsaṃ nānākaraṇaṃ apadādibhāvo. Tā hi tathā bhinnāti. Upapattīti gomahiṃsādikhattiyādicātumahārājikādiupapattiyo, tāsaṃ nānākaraṇaṃ uccāditā. Khattiyo eva hi ekacco kulabhogaissariyādīhi ucco hoti, ekacco nīco. Tehi eva hīnatāya hīno, padhānabhāvaṃ nītatāya paṇīto, aḍḍhatāya sugato, daliddatāya duggato. Kulavasena vā uccanīcatā, issariyavasena hīnapaṇītatā, bhogavasena sugataduggatatā yojetabbā. Suvaṇṇadubbaṇṇatāti odātasāmādivaṇṇasuddhiasuddhivasena vuttaṃ. Sujātadujjātatāti nigrodhaparimaṇḍalādiārohapariṇāhehi lakkhaṇehi vā attabhāvaparipuṇṇāparipuṇṇajātatāvasena. Susaṇṭhitadussaṇṭhitatāti aṅgapaccaṅgānaṃ saṇṭhānavasena.
अपरम्पि वुत्तं अज्झत्तिकचित्तस्स यथावुत्तस्स चित्तकतभावसाधकं सुत्तं ‘‘कम्मतो’’तिआदि। कम्मञ्हि चित्ततो निब्बत्तन्ति ततो निप्फज्जमानं सब्बम्पि चित्तं चित्तकतमेवाति साधेति। कम्मनिब्बत्ततो लिङ्गतो पवत्तमानलिङ्गसञ्ञा मूलकारणतो कम्मतो आसन्नकारणतो लिङ्गतो च पवत्ता होतीति ‘‘कम्मतो…पे॰… पवत्तरे’’ति आह। अथ वा लिङ्गञ्च सञ्ञा च लिङ्गसञ्ञा, ता यथासङ्ख्यं कम्मतो लिङ्गतो च पवत्तरेति अत्थो। सञ्ञातो भेदं गच्छन्तीति ते इत्थिपुरिसादिलिङ्गसञ्ञातो इत्थिपुरिसादिवोहारभेदं धम्मा गच्छन्ति, तथा तथा वोहरितब्बाति अत्थो। इमाय गाथाय अतीतपच्चुप्पन्नद्धपटिच्चसमुप्पादवसेन चित्तकतं चित्तं दस्सितं।
Aparampi vuttaṃ ajjhattikacittassa yathāvuttassa cittakatabhāvasādhakaṃ suttaṃ ‘‘kammato’’tiādi. Kammañhi cittato nibbattanti tato nipphajjamānaṃ sabbampi cittaṃ cittakatamevāti sādheti. Kammanibbattato liṅgato pavattamānaliṅgasaññā mūlakāraṇato kammato āsannakāraṇato liṅgato ca pavattā hotīti ‘‘kammato…pe… pavattare’’ti āha. Atha vā liṅgañca saññā ca liṅgasaññā, tā yathāsaṅkhyaṃ kammato liṅgato ca pavattareti attho. Saññāto bhedaṃ gacchantīti te itthipurisādiliṅgasaññāto itthipurisādivohārabhedaṃ dhammā gacchanti, tathā tathā voharitabbāti attho. Imāya gāthāya atītapaccuppannaddhapaṭiccasamuppādavasena cittakataṃ cittaṃ dassitaṃ.
लोको एव पजातत्ता पजाति पुरिमपादस्स विवरणं पच्छिमपादो दट्ठब्बो। यथा रथस्स आणि निबन्धना, एवं सत्तलोकरथस्स कम्मं निबन्धनन्ति उपमासंसन्दनं वेदितब्बं। इमाय च गाथाय अद्धद्वयवसेन चित्तस्स कम्मविञ्ञाणकतता दस्सिता। कित्तिन्ति परम्मुखा कित्तनं पत्थटयसतं। पसंसन्ति सम्मुखा पसंसनं थुतिं। कम्मनानाकरणन्ति कम्मतो निब्बत्तनानाकरणं कम्मजेहि अनुमियमानं कम्मस्सेव वा नानाकरणं।
Loko eva pajātattā pajāti purimapādassa vivaraṇaṃ pacchimapādo daṭṭhabbo. Yathā rathassa āṇi nibandhanā, evaṃ sattalokarathassa kammaṃ nibandhananti upamāsaṃsandanaṃ veditabbaṃ. Imāya ca gāthāya addhadvayavasena cittassa kammaviññāṇakatatā dassitā. Kittinti parammukhā kittanaṃ patthaṭayasataṃ. Pasaṃsanti sammukhā pasaṃsanaṃ thutiṃ. Kammanānākaraṇanti kammato nibbattanānākaraṇaṃ kammajehi anumiyamānaṃ kammasseva vā nānākaraṇaṃ.
कम्मस्सकाति कम्मसया। कम्मस्स दायं तेन दातब्बं आदियन्तीति कम्मदायादा। अण्डजादीनञ्च योनीनं कम्मतो निब्बत्तत्ता कम्ममेव योनि अत्तभावपटिलाभनिमित्तं एतेसन्ति कम्मयोनी। बन्धनट्ठेन कम्मं बन्धु एतेसन्ति कम्मबन्धू।
Kammassakāti kammasayā. Kammassa dāyaṃ tena dātabbaṃ ādiyantīti kammadāyādā. Aṇḍajādīnañca yonīnaṃ kammato nibbattattā kammameva yoni attabhāvapaṭilābhanimittaṃ etesanti kammayonī. Bandhanaṭṭhena kammaṃ bandhu etesanti kammabandhū.
चित्तस्साति कम्मविञ्ञाणस्स। तस्स पन अलद्धोकासता अञ्ञेन कम्मेन पटिबाहितत्ता तदविपच्चनोकासे पुग्गलस्स निब्बत्तत्ता च वेदितब्बा। विज्जमानम्पि अपरापरियवेदनीयकम्मविञ्ञाणं कालगतिपयोगादिसहकारीपच्चयविकलताय अवसेसपच्चयवेकल्लं दट्ठब्बं। एकच्चचित्तन्ति चित्तेन कत्तब्बचित्रेन एकच्चभूतं तेन कत्तब्बचित्रमाह।
Cittassāti kammaviññāṇassa. Tassa pana aladdhokāsatā aññena kammena paṭibāhitattā tadavipaccanokāse puggalassa nibbattattā ca veditabbā. Vijjamānampi aparāpariyavedanīyakammaviññāṇaṃ kālagatipayogādisahakārīpaccayavikalatāya avasesapaccayavekallaṃ daṭṭhabbaṃ. Ekaccacittanti cittena kattabbacitrena ekaccabhūtaṃ tena kattabbacitramāha.
अनुभवित्वा भवित्वा च अपगतं भूतापगतं। अनुभूतभूतता हि भूततासामञ्ञेन भूतसद्देन वुत्ता। सामञ्ञमेव हि उपसग्गेन विसेसीयतीति। अनुभूतसद्दो च कम्मवचनिच्छाभावतो अनुभवकवाचको दट्ठब्बो। विकप्पगाहवसेन रागादीहि तब्बिपक्खेहि च अकुसलं कुसलञ्च आरम्मणरसं अनुभवति, न विपाको कम्मवेगक्खित्तत्ता, नापि किरिया अहेतुकानं अतिदुब्बलताय सहेतुकानञ्च खीणकिलेसस्स छळङ्गुपेक्खावतो उप्पज्जमानानं अतिसन्तवुत्तित्ता। एत्थ च पुरिमनये कुसलाकुसलमेव वत्तुं अधिप्पायवसेन ‘‘भूतापगत’’न्ति वुत्तं। यं ‘‘उप्पन्नानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय उप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं ठितिया’’ति (सं॰ नि॰ ५.६५१-६६२; विभ॰ ३९०-३९१) एत्थ उप्पन्नन्ति गहेत्वा तंसदिसानं पहानं, वुद्धि च वुत्ता, पच्छिमनये पन च-सद्देन कुसलाकुसलञ्च आकड्ढित्वा सब्बं सङ्खतं वुत्तं भूतापगतभावाभिधानाधिप्पायेन।
Anubhavitvā bhavitvā ca apagataṃ bhūtāpagataṃ. Anubhūtabhūtatā hi bhūtatāsāmaññena bhūtasaddena vuttā. Sāmaññameva hi upasaggena visesīyatīti. Anubhūtasaddo ca kammavacanicchābhāvato anubhavakavācako daṭṭhabbo. Vikappagāhavasena rāgādīhi tabbipakkhehi ca akusalaṃ kusalañca ārammaṇarasaṃ anubhavati, na vipāko kammavegakkhittattā, nāpi kiriyā ahetukānaṃ atidubbalatāya sahetukānañca khīṇakilesassa chaḷaṅgupekkhāvato uppajjamānānaṃ atisantavuttittā. Ettha ca purimanaye kusalākusalameva vattuṃ adhippāyavasena ‘‘bhūtāpagata’’nti vuttaṃ. Yaṃ ‘‘uppannānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya uppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ ṭhitiyā’’ti (saṃ. ni. 5.651-662; vibha. 390-391) ettha uppannanti gahetvā taṃsadisānaṃ pahānaṃ, vuddhi ca vuttā, pacchimanaye pana ca-saddena kusalākusalañca ākaḍḍhitvā sabbaṃ saṅkhataṃ vuttaṃ bhūtāpagatabhāvābhidhānādhippāyena.
विपच्चितुं ओकासकरणवसेन उप्पतितं अतीतकम्मञ्च ततो उप्पज्जितुं आरद्धो अनागतो विपाको च ‘‘ओकासकतुप्पन्न’’न्ति वुत्तो। यं उप्पन्नसद्देन विनापि विञ्ञायमानं उप्पन्नं , तं सन्धाय ‘‘नाहं, भिक्खवे, सञ्चेतनिकान’’न्तिआदि (अ॰ नि॰ १०.२१७, २१९) वुत्तं। तासु तासु भूमीसूति मनुस्सदेवादिअत्तभावसङ्खातेसु उपादानक्खन्धेसु। तस्मिं तस्मिं सन्ताने अनुप्पत्तिअनापादितताय असमूहतं। एत्थ च लद्धभूमिकं ‘‘भूमिलद्ध’’न्ति वुत्तं अग्गिआहितो विय। ओकासकतुप्पन्नसद्देपि च ओकासो कतो एतेनाति, ओकासो कतो एतस्साति च दुविधत्थेपि एवमेव कतसद्दस्स परनिपातो वेदितब्बो।
Vipaccituṃ okāsakaraṇavasena uppatitaṃ atītakammañca tato uppajjituṃ āraddho anāgato vipāko ca ‘‘okāsakatuppanna’’nti vutto. Yaṃ uppannasaddena vināpi viññāyamānaṃ uppannaṃ , taṃ sandhāya ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, sañcetanikāna’’ntiādi (a. ni. 10.217, 219) vuttaṃ. Tāsu tāsu bhūmīsūti manussadevādiattabhāvasaṅkhātesu upādānakkhandhesu. Tasmiṃ tasmiṃ santāne anuppattianāpāditatāya asamūhataṃ. Ettha ca laddhabhūmikaṃ ‘‘bhūmiladdha’’nti vuttaṃ aggiāhito viya. Okāsakatuppannasaddepi ca okāso kato etenāti, okāso kato etassāti ca duvidhatthepi evameva katasaddassa paranipāto veditabbo.
सब्बदा अवत्तमानम्पि गमियचित्तं पटिपक्खपच्चवेक्खणाय अविक्खम्भितत्ता ‘‘उप्पन्न’’न्ति वुत्तं। अन्तरधापेतीति विक्खम्भिका आनापानस्सति विक्खम्भेति। अन्तरायेवाति भूमिलद्धे सभूमियं अब्बोच्छिन्ने विच्छिन्दित्वाति अत्थो। अनतीतं अननागतञ्च खणत्तयेकदेसगतम्पि उप्पज्जमानं ‘‘खणत्तयगत’’न्ति वुत्तं। देसनाय पधानेन गहितो अत्थो ‘‘सीस’’न्ति वुच्चति। लोकियधम्मञ्हि देसेतब्बं पत्वा देसनाय चित्तं पुब्बङ्गमं होति, धम्मसभावं वा सन्धायेतं वुत्तं। अकुसलाति सब्बेपि अकुसला धम्मा वुत्ता। चेतनाति केचि। अकुसलभागियाति रागादयो एकन्तअकुसला। अकुसलपक्खिकाति फस्सादयोपि तप्पक्खिका। मनो तेसं धम्मानं पठमं उप्पज्जतीति सहजातोपि मनो सम्पयुत्ते सङ्गण्हित्वा अधिपतिभावेन पवत्तमानो पठमं उप्पन्नो विय होतीति एवं वुत्तो। सम्पयुत्तापि तदनुवत्तनताय अन्वदेव अकुसला धम्माति वुत्ता, अनन्तरपच्चयमनं वा सन्धाय मनोपुब्बङ्गमता वुत्ता। चित्तेन नीयतीति अभिसङ्खारविञ्ञाणं सन्धायाह, तण्हासम्पयुत्तं वा। पभस्सरन्ति सभावपण्डरतं सन्धायाह। अरक्खितेति सतिया अनुनयपटिघादीहि अरक्खिते, रागादीहि ब्यापन्ने, तेहि एव अवस्सुते। चित्तस्स पुब्बङ्गमभावसाधने अञ्ञमञ्ञं बलदानवसेन सुत्तानुरक्खणं, इध वा उपसंहतानं आभिधम्मिकेहि विञ्ञातानं चिरकालप्पवत्तिवसेन वेदितब्बं।
Sabbadā avattamānampi gamiyacittaṃ paṭipakkhapaccavekkhaṇāya avikkhambhitattā ‘‘uppanna’’nti vuttaṃ. Antaradhāpetīti vikkhambhikā ānāpānassati vikkhambheti. Antarāyevāti bhūmiladdhe sabhūmiyaṃ abbocchinne vicchinditvāti attho. Anatītaṃ ananāgatañca khaṇattayekadesagatampi uppajjamānaṃ ‘‘khaṇattayagata’’nti vuttaṃ. Desanāya padhānena gahito attho ‘‘sīsa’’nti vuccati. Lokiyadhammañhi desetabbaṃ patvā desanāya cittaṃ pubbaṅgamaṃ hoti, dhammasabhāvaṃ vā sandhāyetaṃ vuttaṃ. Akusalāti sabbepi akusalā dhammā vuttā. Cetanāti keci. Akusalabhāgiyāti rāgādayo ekantaakusalā. Akusalapakkhikāti phassādayopi tappakkhikā. Mano tesaṃ dhammānaṃ paṭhamaṃ uppajjatīti sahajātopi mano sampayutte saṅgaṇhitvā adhipatibhāvena pavattamāno paṭhamaṃ uppanno viya hotīti evaṃ vutto. Sampayuttāpi tadanuvattanatāya anvadeva akusalā dhammāti vuttā, anantarapaccayamanaṃ vā sandhāya manopubbaṅgamatā vuttā. Cittena nīyatīti abhisaṅkhāraviññāṇaṃ sandhāyāha, taṇhāsampayuttaṃ vā. Pabhassaranti sabhāvapaṇḍarataṃ sandhāyāha. Arakkhiteti satiyā anunayapaṭighādīhi arakkhite, rāgādīhi byāpanne, tehi eva avassute. Cittassa pubbaṅgamabhāvasādhane aññamaññaṃ baladānavasena suttānurakkhaṇaṃ, idha vā upasaṃhatānaṃ ābhidhammikehi viññātānaṃ cirakālappavattivasena veditabbaṃ.
कतरपञ्ञं त्वन्तिआदि न पाळिआरुळ्हं, एवं भगवा पुच्छतीति अट्ठकथायमेव वुत्तं। पञ्ञा पन किमत्थियाति इदम्पि एकं सुत्तं। ‘‘अभिञ्ञत्था परिञ्ञत्था पहानत्था’’ति तस्स विस्सज्जनं।
Katarapaññaṃ tvantiādi na pāḷiāruḷhaṃ, evaṃ bhagavā pucchatīti aṭṭhakathāyameva vuttaṃ. Paññā pana kimatthiyāti idampi ekaṃ suttaṃ. ‘‘Abhiññatthā pariññatthā pahānatthā’’ti tassa vissajjanaṃ.
सातन्ति सभाववसेन वुत्तं, मधुरन्ति मधुरं वियाति उपमावसेन। पोनोब्भविकाति पुनब्भवकरणसीला। तत्रतत्राभिनन्दनतो नन्दी, नन्दिभूतो रागो नन्दिरागो, नन्दिरागभावेन सहगताति नन्दिरागसहगताति न एत्थ सम्पयोगवसेन सहगतभावो अत्थीति सहगतसद्दो तण्हाय नन्दिरागभावं जोतेति। नन्दिरागभूताति चस्स अत्थो। निस्सयेति पादके। रूपारूपारम्मणानन्ति पथवीकसिणादिआकासादिआरम्मणानं। संसट्ठेति खीरोदकं विय समोदिते एकीभावमिव गते। सहजातेति सम्पयुत्तसहजाते, न सहजातमत्ते। इधापीति ‘‘इमस्मिम्पि पदे अयमेव अत्थो अधिप्पेतो’’ति इमिस्सा अट्ठकथाय यथादस्सितसंसट्ठसद्दो सहजाते अधिप्पेतोति। अरूपं रूपेनाति पटिसन्धिक्खणे वत्थुना। उक्कट्ठनिद्देसोति अनवसेससङ्गहेन कतो अतिसयनिद्देसो।
Sātanti sabhāvavasena vuttaṃ, madhuranti madhuraṃ viyāti upamāvasena. Ponobbhavikāti punabbhavakaraṇasīlā. Tatratatrābhinandanato nandī, nandibhūto rāgo nandirāgo, nandirāgabhāvena sahagatāti nandirāgasahagatāti na ettha sampayogavasena sahagatabhāvo atthīti sahagatasaddo taṇhāya nandirāgabhāvaṃ joteti. Nandirāgabhūtāti cassa attho. Nissayeti pādake. Rūpārūpārammaṇānanti pathavīkasiṇādiākāsādiārammaṇānaṃ. Saṃsaṭṭheti khīrodakaṃ viya samodite ekībhāvamiva gate. Sahajāteti sampayuttasahajāte, na sahajātamatte. Idhāpīti ‘‘imasmimpi pade ayameva attho adhippeto’’ti imissā aṭṭhakathāya yathādassitasaṃsaṭṭhasaddo sahajāte adhippetoti. Arūpaṃ rūpenāti paṭisandhikkhaṇe vatthunā. Ukkaṭṭhaniddesoti anavasesasaṅgahena kato atisayaniddeso.
अनाभट्ठतायेवाति ‘‘दिट्ठं सुत’’न्तिआदीसु दिट्ठतादयो विय अभासितब्बता अनाभट्ठता। सब्बाकारेन सदिसस्स दुतियचित्तस्स ससङ्खारिकतावचनेन इमस्स असङ्खारिकता विञ्ञायति, तस्मा अभासितब्बताय न गहितोति अत्थो युज्जति। अधिप्पायो पन पाळियं अभासितत्ता एव तत्थ देसेतब्बभावेन न गहितो न सङ्गहितो न तस्सत्थस्स अभावाति। अथ वा पाळियं अनाभट्ठताय एव अट्ठकथायं न गहितो न तस्सत्थो वुत्तो। नियमेत्वावाति परतो एवंविधस्सेव ससङ्खारिकभाववचनतो इध तदवचनेनेव असङ्खारिकभावं नियमेत्वा।
Anābhaṭṭhatāyevāti ‘‘diṭṭhaṃ suta’’ntiādīsu diṭṭhatādayo viya abhāsitabbatā anābhaṭṭhatā. Sabbākārena sadisassa dutiyacittassa sasaṅkhārikatāvacanena imassa asaṅkhārikatā viññāyati, tasmā abhāsitabbatāya na gahitoti attho yujjati. Adhippāyo pana pāḷiyaṃ abhāsitattā eva tattha desetabbabhāvena na gahito na saṅgahito na tassatthassa abhāvāti. Atha vā pāḷiyaṃ anābhaṭṭhatāya eva aṭṭhakathāyaṃ na gahito na tassattho vutto. Niyametvāvāti parato evaṃvidhasseva sasaṅkhārikabhāvavacanato idha tadavacaneneva asaṅkhārikabhāvaṃ niyametvā.
मनोविञ्ञाणन्ति एत्थ द्वारं वत्थूति वुत्तं, द्वारेन वा तंसहायभूतं हदयवत्थु वुत्तं। सरसभावेनाति सकिच्चभावेन। अविज्जा हि सङ्खारानं पच्चयभावकिच्चा, अञ्ञासाधारणो वा रसितब्बो विञ्ञातब्बो भावो सरसभावो, अविज्जासभावो सङ्खारसभावोति एवमादिको। ‘‘सरससभावेना’’तिपि पाठो, सोयेव अत्थो। अविज्जापच्चयाति वा सरसेन, सङ्खाराति सभावेन।
Manoviññāṇanti ettha dvāraṃ vatthūti vuttaṃ, dvārena vā taṃsahāyabhūtaṃ hadayavatthu vuttaṃ. Sarasabhāvenāti sakiccabhāvena. Avijjā hi saṅkhārānaṃ paccayabhāvakiccā, aññāsādhāraṇo vā rasitabbo viññātabbo bhāvo sarasabhāvo, avijjāsabhāvo saṅkhārasabhāvoti evamādiko. ‘‘Sarasasabhāvenā’’tipi pāṭho, soyeva attho. Avijjāpaccayāti vā sarasena, saṅkhārāti sabhāvena.
एकसमुट्ठानादिता रूपधम्मेसु एव योजेतब्बा तेसु तब्बोहारबाहुल्लतो। अतीतादिभावो रूपारूपधम्मेसु, चित्तचेतसिकनिब्बानानम्पि वा यथासभावं एकद्विनकुतोचिसमुट्ठानता योजेतब्बा। अनापाथगताति चक्खादीनं अगोचरगता सुखुमरजादिरूपं विय वत्थुपरित्तताय तत्तायोगुळे पतितोदकबिन्दुरूपं विय खणपरित्तताय अतिदूरताय अच्चासन्नादिताय अतीतानागतताय च। विसयो अनञ्ञत्थभावेन, गोचरो च तत्थ चरणेन वुत्तो, तब्बिसयनिच्छयेन मनो पटिसरणं। अयमत्थो सिद्धो होति अञ्ञथा तेसं धम्मारम्मणभावेन ‘‘नेसं गोचरविसयं पच्चनुभोती’’ति वचनस्स अनुपपत्तितो। दिब्बचक्खुदिब्बसोतइद्धिविधञाणेहि यथावुत्तनयेन अनापाथगतानि रूपादीनि आलम्बियमानानि न धम्मारम्मणन्ति कत्थचि वुच्चमानानि दिट्ठानि, इतरथा च दिट्ठानि ‘‘दिब्बेन चक्खुना रूपं पस्सती’’तिआदीसूति।
Ekasamuṭṭhānāditā rūpadhammesu eva yojetabbā tesu tabbohārabāhullato. Atītādibhāvo rūpārūpadhammesu, cittacetasikanibbānānampi vā yathāsabhāvaṃ ekadvinakutocisamuṭṭhānatā yojetabbā. Anāpāthagatāti cakkhādīnaṃ agocaragatā sukhumarajādirūpaṃ viya vatthuparittatāya tattāyoguḷe patitodakabindurūpaṃ viya khaṇaparittatāya atidūratāya accāsannāditāya atītānāgatatāya ca. Visayo anaññatthabhāvena, gocaro ca tattha caraṇena vutto, tabbisayanicchayena mano paṭisaraṇaṃ. Ayamattho siddho hoti aññathā tesaṃ dhammārammaṇabhāvena ‘‘nesaṃ gocaravisayaṃ paccanubhotī’’ti vacanassa anupapattito. Dibbacakkhudibbasotaiddhividhañāṇehi yathāvuttanayena anāpāthagatāni rūpādīni ālambiyamānāni na dhammārammaṇanti katthaci vuccamānāni diṭṭhāni, itarathā ca diṭṭhāni ‘‘dibbena cakkhunā rūpaṃ passatī’’tiādīsūti.
आपाथमागच्छति मनसा पञ्चविञ्ञाणेहि च गहेतब्बभावूपगमनेन। घट्टेत्वाति पटिमुखभावापाथं गन्त्वा। सरभाणकस्स ओसारकस्स। पकतिया दिट्ठादिवसेन आपाथगमनञ्च भोजनपरिणामउतुभोजनविसेसउस्साहादीहि कल्यं, रोगिनो वातादीहि च उपद्दुतं वा कायं अनुवत्तन्तस्स जागरस्स भवङ्गस्स चलनपच्चयानं कायिकसुखदुक्खउतुभोजनादिउपनिस्सयानं चित्तपणिदहनसदिसासदिससम्बन्धदस्सनादिपच्चयानं, सुत्तस्स च सुपिनदस्सने धातुक्खोभादिपच्चयानं वसेन वेदितब्बं। अदिट्ठस्स असुतस्स अनागतबुद्धरूपादिनो पसाददातुकामतावत्थुस्स तंसदिसतासङ्खातेन दिट्ठसुतसम्बन्धेनेव। न केवलं तंसदिसताव उभयसम्बन्धो, किन्तु तब्बिपक्खता तदेकदेसता तंसम्पयुत्ततादिको च वेदितब्बो। केनचि वुत्ते किस्मिञ्चि सुते अविचारेत्वा सद्दहनं सद्धा, सयमेव तं विचारेत्वा रोचनं रुचि, ‘‘एवं वा एवं वा भविस्सती’’ति आकारविचारणं आकारपरिवितक्को, विचारेन्तस्स कत्थचि दिट्ठिया निज्झानक्खमनं दिट्ठिनिज्झानक्खन्ति।
Āpāthamāgacchati manasā pañcaviññāṇehi ca gahetabbabhāvūpagamanena. Ghaṭṭetvāti paṭimukhabhāvāpāthaṃ gantvā. Sarabhāṇakassa osārakassa. Pakatiyā diṭṭhādivasena āpāthagamanañca bhojanapariṇāmautubhojanavisesaussāhādīhi kalyaṃ, rogino vātādīhi ca upaddutaṃ vā kāyaṃ anuvattantassa jāgarassa bhavaṅgassa calanapaccayānaṃ kāyikasukhadukkhautubhojanādiupanissayānaṃ cittapaṇidahanasadisāsadisasambandhadassanādipaccayānaṃ, suttassa ca supinadassane dhātukkhobhādipaccayānaṃ vasena veditabbaṃ. Adiṭṭhassa asutassa anāgatabuddharūpādino pasādadātukāmatāvatthussa taṃsadisatāsaṅkhātena diṭṭhasutasambandheneva. Na kevalaṃ taṃsadisatāva ubhayasambandho, kintu tabbipakkhatā tadekadesatā taṃsampayuttatādiko ca veditabbo. Kenaci vutte kismiñci sute avicāretvā saddahanaṃ saddhā, sayameva taṃ vicāretvā rocanaṃ ruci, ‘‘evaṃ vā evaṃ vā bhavissatī’’ti ākāravicāraṇaṃ ākāraparivitakko, vicārentassa katthaci diṭṭhiyā nijjhānakkhamanaṃ diṭṭhinijjhānakkhanti.
गेरुकहरितालञ्जनादिधातूसु। सुभनिमित्तं सुभग्गहणस्स निमित्तं। तं सुभनिमित्तत्ता रञ्जनीयत्ता च लोभस्स वत्थु। नियमितस्स चित्तस्स वसेन नियमितवसेन। एवमितरेसु द्वीसु। आभोगो आभुजितं। लूखपुग्गला दोसबहुला। अदोसबहुला सिनिद्धपुग्गला। तदधिमुत्तताति पीतिनिन्नचित्तता। इमेहि…पे॰… वेदितब्बो पीतिया सोमनस्सविप्पयोगासम्भवतोति अधिप्पायो।
Gerukaharitālañjanādidhātūsu. Subhanimittaṃ subhaggahaṇassa nimittaṃ. Taṃ subhanimittattā rañjanīyattā ca lobhassa vatthu. Niyamitassa cittassa vasena niyamitavasena. Evamitaresu dvīsu. Ābhogo ābhujitaṃ. Lūkhapuggalā dosabahulā. Adosabahulā siniddhapuggalā. Tadadhimuttatāti pītininnacittatā. Imehi…pe… veditabbo pītiyā somanassavippayogāsambhavatoti adhippāyo.
जीवितवुत्तिया आयतनभावतो हत्थारोहादिसिप्पमेव सिप्पायतनं। कसिवाणिज्जादिकम्ममेव कम्मायतनं। आयुवेदादिविज्जा एव विज्जाट्ठानं। अब्यापज्जेति दोमनस्सब्यापादरहिते रूपभवे। धम्मपदाति धम्मकोट्ठासा। पिलवन्तीति उपट्ठहन्ति पदिस्सन्ति। योगाति भावनाभियोगा समाधितो। वत्थुविसदकिरियाति अज्झत्तिकबाहिरानं वत्थूनं निम्मलभावकिरिया। सद्धादीनं इन्द्रियानं अञ्ञमञ्ञानतिवत्तनं इन्द्रियसमत्तपटिपादनता । गम्भीरानं ञाणेन चरितब्बानं, गम्भीरञाणेन वा चरितब्बानं सुत्तन्तानं पच्चवेक्खणा गम्भीरञाणचरियपच्चवेक्खणा।
Jīvitavuttiyā āyatanabhāvato hatthārohādisippameva sippāyatanaṃ. Kasivāṇijjādikammameva kammāyatanaṃ. Āyuvedādivijjā eva vijjāṭṭhānaṃ. Abyāpajjeti domanassabyāpādarahite rūpabhave. Dhammapadāti dhammakoṭṭhāsā. Pilavantīti upaṭṭhahanti padissanti. Yogāti bhāvanābhiyogā samādhito. Vatthuvisadakiriyāti ajjhattikabāhirānaṃ vatthūnaṃ nimmalabhāvakiriyā. Saddhādīnaṃ indriyānaṃ aññamaññānativattanaṃ indriyasamattapaṭipādanatā. Gambhīrānaṃ ñāṇena caritabbānaṃ, gambhīrañāṇena vā caritabbānaṃ suttantānaṃ paccavekkhaṇā gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā.
वंसोति अनुक्कमो। तन्तीति सन्तति। पवेणीति सम्बन्धो। सब्बमेतं चारित्तकिरियापबन्धस्स वचनं। चारित्तसीलत्ता सीलमयं। ‘‘दस्सामी’’ति वचीभेदेन वत्थुस्स परिणतत्ता ततो पट्ठाय दानं आरद्धं नाम होति , यतो तस्स अत्तनो परिणामनादीसु आपत्ति होति। विज्जमानवत्थुस्मिं चिन्तनकालतो पट्ठाय दानं आरद्धन्ति तत्थ दानमयं कुसलं होतीति अधिप्पायो। न हि दानवत्थुं अविज्जमानकम्पि सङ्खरोन्तस्स कुसलं न होतीति। तं पन दानमयस्स पुब्बभागोति तदेव भजेय्य, वुत्तं अट्ठकथायं। कुलवंसादिवसेनाति उदाहरणमत्तमेवेतं। अत्तना समादिन्नवत्तवसेन सप्पुरिसवत्तगामजनपदवत्तादिवसेन च चारित्तसीलता वेदितब्बा।
Vaṃsoti anukkamo. Tantīti santati. Paveṇīti sambandho. Sabbametaṃ cārittakiriyāpabandhassa vacanaṃ. Cārittasīlattā sīlamayaṃ. ‘‘Dassāmī’’ti vacībhedena vatthussa pariṇatattā tato paṭṭhāya dānaṃ āraddhaṃ nāma hoti , yato tassa attano pariṇāmanādīsu āpatti hoti. Vijjamānavatthusmiṃ cintanakālato paṭṭhāya dānaṃ āraddhanti tattha dānamayaṃ kusalaṃ hotīti adhippāyo. Na hi dānavatthuṃ avijjamānakampi saṅkharontassa kusalaṃ na hotīti. Taṃ pana dānamayassa pubbabhāgoti tadeva bhajeyya, vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ. Kulavaṃsādivasenāti udāharaṇamattamevetaṃ. Attanā samādinnavattavasena sappurisavattagāmajanapadavattādivasena ca cārittasīlatā veditabbā.
सवत्थुकन्ति भेरिआदिवत्थुसहितं कत्वा। विज्जमानकवत्थुन्ति भेरिआदिवत्थुं। धम्मस्सवनघोसनादीसु च सवत्थुकं कत्वा सद्दस्स दानं सद्दवत्थूनं ठानकरणानं ससद्दप्पवत्तिकरणमेवाति तस्स चिन्तनं विज्जमानवत्थुपरिच्चागो वेदितब्बो। भाजेत्वा दस्सेसि धम्मराजा इध च रूपारम्मणादिभावं, अञ्ञत्थ च ‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, पुञ्ञकिरियवत्थूनी’’ति (दी॰ नि॰ ३.३०५) दानमयादिभावं, अपरत्थ च ‘‘कतमे धम्मा कुसला? तीणि…पे॰… तंसमुट्ठानं कायकम्म’’न्तिआदिना कायकम्मादिभावञ्च वदन्तो। अपरियापन्ना चाति परमत्थतो अविज्जमानत्ता अञ्ञायतनत्ता च असङ्गहिता।
Savatthukanti bheriādivatthusahitaṃ katvā. Vijjamānakavatthunti bheriādivatthuṃ. Dhammassavanaghosanādīsu ca savatthukaṃ katvā saddassa dānaṃ saddavatthūnaṃ ṭhānakaraṇānaṃ sasaddappavattikaraṇamevāti tassa cintanaṃ vijjamānavatthupariccāgo veditabbo. Bhājetvā dassesi dhammarājā idha ca rūpārammaṇādibhāvaṃ, aññattha ca ‘‘tīṇimāni, bhikkhave, puññakiriyavatthūnī’’ti (dī. ni. 3.305) dānamayādibhāvaṃ, aparattha ca ‘‘katame dhammā kusalā? Tīṇi…pe… taṃsamuṭṭhānaṃ kāyakamma’’ntiādinā kāyakammādibhāvañca vadanto. Apariyāpannā cāti paramatthato avijjamānattā aññāyatanattā ca asaṅgahitā.
परिभोगरसो परिभोगपच्चयं पीतिसोमनस्सं। अयं पन रससमानतावसेन गहणं उपादाय रसारम्मणन्ति वुत्तो, न सभावतो। सभावेन पन गहणं उपादाय पीतिसोमनस्सं धम्मारम्मणमेव होतीति ‘‘सुखा वेदना धम्मारम्मण’’न्ति वुत्तं। आरम्मणमेव निबद्धन्ति रूपारम्मणं…पे॰… धम्मारम्मणन्ति एवं नियमेत्वा वुत्तं। कम्मस्स अनिबद्धत्ताति कम्मस्स अनियतत्ता। यथा हि रूपादीसु एकारम्मणं चित्तं अनञ्ञारम्मणं होति, न एवं कायद्वारादीसु एकद्वारिककम्मं अञ्ञस्मिं द्वारे नुप्पज्जति, तस्मा कम्मस्स द्वारनियमरहितत्ता द्वारम्पि कम्मनियमरहितन्ति इध आरम्मणं विय नियमेत्वा न वुत्तं। विना आरम्मणेन अनुप्पज्जनतोति एतस्सपि चत्थो ‘‘यथा कायकम्मादीसु एकं कम्मं तेन द्वारेन विना अञ्ञस्मिं द्वारे चरति, न एवं रूपादीसु एकारम्मणं चित्तं तेनारम्मणेन विना आरम्मणन्तरे उप्पज्जती’’ति वेदितब्बो। न हि यथा वचीद्वारे उप्पज्जमानम्पि ‘‘कायकम्म’’न्ति वुच्चति, एवं सद्दारम्मणे उप्पज्जमानं ‘‘रूपारम्मण’’न्ति वुच्चति।
Paribhogaraso paribhogapaccayaṃ pītisomanassaṃ. Ayaṃ pana rasasamānatāvasena gahaṇaṃ upādāya rasārammaṇanti vutto, na sabhāvato. Sabhāvena pana gahaṇaṃ upādāya pītisomanassaṃ dhammārammaṇameva hotīti ‘‘sukhā vedanā dhammārammaṇa’’nti vuttaṃ. Ārammaṇameva nibaddhanti rūpārammaṇaṃ…pe… dhammārammaṇanti evaṃ niyametvā vuttaṃ. Kammassa anibaddhattāti kammassa aniyatattā. Yathā hi rūpādīsu ekārammaṇaṃ cittaṃ anaññārammaṇaṃ hoti, na evaṃ kāyadvārādīsu ekadvārikakammaṃ aññasmiṃ dvāre nuppajjati, tasmā kammassa dvāraniyamarahitattā dvārampi kammaniyamarahitanti idha ārammaṇaṃ viya niyametvā na vuttaṃ. Vinā ārammaṇena anuppajjanatoti etassapi cattho ‘‘yathā kāyakammādīsu ekaṃ kammaṃ tena dvārena vinā aññasmiṃ dvāre carati, na evaṃ rūpādīsu ekārammaṇaṃ cittaṃ tenārammaṇena vinā ārammaṇantare uppajjatī’’ti veditabbo. Na hi yathā vacīdvāre uppajjamānampi ‘‘kāyakamma’’nti vuccati, evaṃ saddārammaṇe uppajjamānaṃ ‘‘rūpārammaṇa’’nti vuccati.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / कामावचरकुसलं • Kāmāvacarakusalaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / कामावचरकुसलपदभाजनीयं • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / कामावचरकुसलपदभाजनीयवण्णना • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
