| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
कामावचरकुसलपदभाजनीयवण्णना
Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
१. अप्पेतुन्ति निगमेतुं। ‘‘पदभाजनीयं न वुत्त’’न्ति पदभाजनीयावचनेन अप्पनावरोधं साधेत्वा पदभाजनीयावचनस्स कारणं वदन्तो ‘‘सरूपेना’’तिआदिमाह। तत्थ ‘‘फस्सो होती’’तिआदीसु होति-सद्दो अत्थि-सद्देन अनानत्थोति अधिप्पायेन वुत्तं ‘‘दुतियेन होति-सद्देना’’ति। पुब्बे अट्ठकथाधिप्पायेन वत्वा यथावुत्तस्स पाळिप्पदेसस्स अप्पनावरोधो समत्थितोति अत्तनो अधिप्पायं दस्सेन्तो ‘‘सङ्खेपेना’’तिआदिमाह।
1. Appetunti nigametuṃ. ‘‘Padabhājanīyaṃ na vutta’’nti padabhājanīyāvacanena appanāvarodhaṃ sādhetvā padabhājanīyāvacanassa kāraṇaṃ vadanto ‘‘sarūpenā’’tiādimāha. Tattha ‘‘phasso hotī’’tiādīsu hoti-saddo atthi-saddena anānatthoti adhippāyena vuttaṃ ‘‘dutiyena hoti-saddenā’’ti. Pubbe aṭṭhakathādhippāyena vatvā yathāvuttassa pāḷippadesassa appanāvarodho samatthitoti attano adhippāyaṃ dassento ‘‘saṅkhepenā’’tiādimāha.
ञातुं इच्छितोति लक्खणस्स पुच्छाविसयतं दस्सेतुं वुत्तं। येन केनचीति दस्सनादिविसेसयुत्तेन, इतरेन वा। अवत्थाविसेसो हि ञाणस्स दस्सनतुलनतीरणानि। ‘‘अदिट्ठत’’न्तिआदीसु आहाति योजेतब्बं, सब्बत्थ च लक्खणस्साति। तञ्हेत्थ अधिकतन्ति। अदिट्ठं जोतीयति एतायाति एतेन दिट्ठं संसन्दति एतायाति दिट्ठसंसन्दना। विमतिं छिन्दति एतायाति विमतिच्छेदनाति एतासम्पि सद्दत्थो नयतो दस्सितो, अत्थतो पन सब्बापि तथापवत्तं वचनं, तदुप्पादको वा चित्तुप्पादोति वेदितब्बं।
Ñātuṃicchitoti lakkhaṇassa pucchāvisayataṃ dassetuṃ vuttaṃ. Yena kenacīti dassanādivisesayuttena, itarena vā. Avatthāviseso hi ñāṇassa dassanatulanatīraṇāni. ‘‘Adiṭṭhata’’ntiādīsu āhāti yojetabbaṃ, sabbattha ca lakkhaṇassāti. Tañhettha adhikatanti. Adiṭṭhaṃ jotīyati etāyāti etena diṭṭhaṃ saṃsandati etāyāti diṭṭhasaṃsandanā. Vimatiṃ chindati etāyāti vimaticchedanāti etāsampi saddattho nayato dassito, atthato pana sabbāpi tathāpavattaṃ vacanaṃ, taduppādako vā cittuppādoti veditabbaṃ.
अञ्ञमञ्ञतो पभिज्जतीति पभेदो, विसेसो, तेन पभेदेन। धम्मानं देसनन्ति किञ्चापि समयभूमिजातिआरम्मणसभावादिवसेन अनवसेसप्पभेदपरिग्गहतो निद्देसदेसनाव वत्तुं युत्ता, तथापि कुसलादिमातिकापदसङ्गहितविसेसोयेव इध पभेदोति अधिप्पेतोति वुत्तं ‘‘पभेद…पे॰… देसनं आहा’’ति। तेनेवाह अट्ठकथायं ‘‘कुसल…पे॰… दीपेत्वाति फस्सो होति…पे॰… अविक्खेपो होती’’ति (ध॰ स॰ अट्ठ॰ धम्मुद्देसवार फस्सपञ्चमकरासिवण्णना)। ‘‘फस्सो फुसना’’तिआदिना च पभेदवन्तोव सातिसयं निद्दिट्ठा, न पन मातिकायं वुत्तप्पभेदोति पभेदवन्तदस्सनं निद्देसो। इदं वुत्तं होतीतिआदिना ‘‘पभेदे…पे॰… दस्सनत्थ’’न्ति इमस्स वाक्यस्स पिण्डत्थमाह। यदि धम्मा एव पुच्छितब्बा विस्सज्जेतब्बा च, कस्मा कुसलाति पभेदवचनन्ति आह ‘‘ते पना’’तिआदि। न हि पभेदेहि विना पभेदवन्तो अत्थीति। ‘‘इमे धम्मा कुसला’’ति एतेन ‘‘फस्सो होती’’ति, ‘‘फस्सो फुसना’’ति च आदिना उद्दिट्ठनिद्दिट्ठानं धम्मानं कुसलभावो विस्सज्जितो होतीति इमिना अधिप्पायेन ‘‘इमे धम्मा कुसलाति विस्सज्जनेपी’’ति आह। इमस्मिञ्हीति हि-सद्दो कारणत्थो। तेन यस्मा धम्माव देसेतब्बा, ते च कुसला…पे॰… भेदा देसेतब्बा , तस्माति एवं वा योजना। धम्मानमेवाति अवधारणफलं दस्सेति ‘‘अवोहारदेसनातो’’ति। अत्थानञ्चाति च-सद्देन ‘‘फस्सो फुसना’’ति एवमादिसभावनिरुत्तिं यथावुत्तधम्मादिञाणञ्च सङ्गण्हाति। ‘‘इति एवं अयं पवत्तेतब्बो निवत्तेतब्बो चा’’ति तथा तथा विधेतब्बभावो इतिकत्तब्बता, ताय युत्तो इति…पे॰… युत्तो , तस्स विधेतब्बस्साति अत्थो, विसेसनत्ता पभेदस्साति अधिप्पायो।
Aññamaññato pabhijjatīti pabhedo, viseso, tena pabhedena. Dhammānaṃ desananti kiñcāpi samayabhūmijātiārammaṇasabhāvādivasena anavasesappabhedapariggahato niddesadesanāva vattuṃ yuttā, tathāpi kusalādimātikāpadasaṅgahitavisesoyeva idha pabhedoti adhippetoti vuttaṃ ‘‘pabheda…pe… desanaṃ āhā’’ti. Tenevāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘kusala…pe… dīpetvāti phasso hoti…pe… avikkhepo hotī’’ti (dha. sa. aṭṭha. dhammuddesavāra phassapañcamakarāsivaṇṇanā). ‘‘Phasso phusanā’’tiādinā ca pabhedavantova sātisayaṃ niddiṭṭhā, na pana mātikāyaṃ vuttappabhedoti pabhedavantadassanaṃ niddeso. Idaṃ vuttaṃ hotītiādinā ‘‘pabhede…pe… dassanattha’’nti imassa vākyassa piṇḍatthamāha. Yadi dhammā eva pucchitabbā vissajjetabbā ca, kasmā kusalāti pabhedavacananti āha ‘‘te panā’’tiādi. Na hi pabhedehi vinā pabhedavanto atthīti. ‘‘Ime dhammā kusalā’’ti etena ‘‘phasso hotī’’ti, ‘‘phasso phusanā’’ti ca ādinā uddiṭṭhaniddiṭṭhānaṃ dhammānaṃ kusalabhāvo vissajjito hotīti iminā adhippāyena ‘‘ime dhammā kusalāti vissajjanepī’’ti āha. Imasmiñhīti hi-saddo kāraṇattho. Tena yasmā dhammāva desetabbā, te ca kusalā…pe… bhedā desetabbā , tasmāti evaṃ vā yojanā. Dhammānamevāti avadhāraṇaphalaṃ dasseti ‘‘avohāradesanāto’’ti. Atthānañcāti ca-saddena ‘‘phasso phusanā’’ti evamādisabhāvaniruttiṃ yathāvuttadhammādiñāṇañca saṅgaṇhāti. ‘‘Iti evaṃ ayaṃ pavattetabbo nivattetabbo cā’’ti tathā tathā vidhetabbabhāvo itikattabbatā, tāya yutto iti…pe… yutto, tassa vidhetabbassāti attho, visesanattā pabhedassāti adhippāyo.
इतिकत्तब्बतायुत्तस्स विसेसितब्बत्ता उद्देसो धम्मप्पधानो, तस्मा तत्थ धम्मस्स विसेसितब्बत्ता ‘‘कुसला धम्मा’’ति अयं पदानुक्कमो कतो। पुच्छा संसयितप्पधाना अनिच्छितनिच्छयनाय पवत्तेतब्बत्ता। तेन सब्बधम्मेसु समुग्घाटितविचिकिच्छानुसयानम्पि पुच्छा देसेतब्बपुग्गलगतसंसयापत्तिं अत्तनि आरोपेत्वा संसयापन्नेहि विय पवत्तीयतीति दस्सेति। कामावचरादिभेदो विय कुसलादिभावेन कुसलादिभेदो धम्मभावेन नियतोति धम्माति वुत्ते निच्छयाभावतो ‘‘कुसला नु खो अकुसला नु खो’’तिआदिना संसयो होतीति आह ‘‘कुसलादिभेदो पन संसयितो’’ति। धम्मभावो पन कुसलादीसु एकन्तिकत्ता निच्छितोयेवाति वुत्तं ‘‘न च धम्मभावो संसयितो’’ति। तेन संसयितो निच्छेतब्बभावेन पधानो एत्थ कुसलभावो, न तथा धम्मभावोति धम्मा कुसलाति वुत्तन्ति दस्सेति।
Itikattabbatāyuttassa visesitabbattā uddeso dhammappadhāno, tasmā tattha dhammassa visesitabbattā ‘‘kusalā dhammā’’ti ayaṃ padānukkamo kato. Pucchā saṃsayitappadhānā anicchitanicchayanāya pavattetabbattā. Tena sabbadhammesu samugghāṭitavicikicchānusayānampi pucchā desetabbapuggalagatasaṃsayāpattiṃ attani āropetvā saṃsayāpannehi viya pavattīyatīti dasseti. Kāmāvacarādibhedo viya kusalādibhāvena kusalādibhedo dhammabhāvena niyatoti dhammāti vutte nicchayābhāvato ‘‘kusalā nu kho akusalā nu kho’’tiādinā saṃsayo hotīti āha ‘‘kusalādibhedo pana saṃsayito’’ti. Dhammabhāvo pana kusalādīsu ekantikattā nicchitoyevāti vuttaṃ ‘‘na ca dhammabhāvo saṃsayito’’ti. Tena saṃsayito nicchetabbabhāvena padhāno ettha kusalabhāvo, na tathā dhammabhāvoti dhammā kusalāti vuttanti dasseti.
चित्तुप्पादसमयेति चित्तस्स उप्पज्जनसमये। ‘‘अथ विज्जमाने’’ति एत्थ अथ-सद्दस्स अत्थमाह ‘‘पच्छा’’ति। भोजनगमनादीहि समयेकदेसनानत्तं दस्सेत्वा अवसेसनानत्तं दस्सेतुं ‘‘समवायादी’’ति वुत्तं। विसेसिताति एतेन ‘‘नियमिता’’ति पदस्स अत्थं विवरति, तस्मा यथावुत्तचित्तविसेसितब्बतो समयतोति अत्थो। यथाधिप्पेतानन्ति कामावचरादिविसेसयुत्तानं। ‘‘तस्मिं समये’’ति चित्तुप्पत्तिया विसेसितब्बोपि समयो येन चित्तेन उप्पज्जमानेन विसेसीयति, तस्सेव चित्तस्स ‘‘यस्मिं समये’’ति एत्थ सयं विसेसनभावं आपज्जति। तथा ‘‘तस्मिं समये’’ति एत्थ विसेसनभूतं चित्तं अत्तना विसेसितब्बसमयस्स उपकारत्थं ‘‘यस्मिं समये…पे॰… चित्त’’न्ति विसेसितब्बभावं आपज्जति। उपकारोति च अञ्ञमञ्ञं अवच्छेदकावच्छिन्दितब्बभावोति दट्ठब्बं। पुरिमधम्मानं भङ्गसमकालं, भङ्गानन्तरमेव वा पच्छिमधम्मानं उप्पत्ति पुरिमपच्छिमानं निरन्तरता केनचि अनन्तरितता। याय भावपक्खस्स बलवभावेन पटिच्छादितो विय हुत्वा अभावपक्खो न पञ्ञायतीति तदेवेतन्ति गहणवसेन पचुरजनो विपरियेसितो, सोयमत्थो अलातचक्केन सुपाकटो होति। तेनेवाह ‘‘एकीभूतानमिवा’’ति । एकसमूहवसेन एकीभूतानमिव पवत्ति समूहघनता, दुब्बिञ्ञेय्यकिच्चभेदवसेन एकीभूतानमिव पवत्ति किच्चघनताति योजना। एत्थ च पच्चयपच्चयुप्पन्नभावेन पवत्तमानानं अनेकेसं धम्मानं कालसभावब्यापारारम्मणेहि दुब्बिञ्ञेय्यभेदताय एकीभूतानमिव गहेतब्बता यथाक्कमं सन्ततिघनतादयोति दट्ठब्बं।
Cittuppādasamayeti cittassa uppajjanasamaye. ‘‘Atha vijjamāne’’ti ettha atha-saddassa atthamāha ‘‘pacchā’’ti. Bhojanagamanādīhi samayekadesanānattaṃ dassetvā avasesanānattaṃ dassetuṃ ‘‘samavāyādī’’ti vuttaṃ. Visesitāti etena ‘‘niyamitā’’ti padassa atthaṃ vivarati, tasmā yathāvuttacittavisesitabbato samayatoti attho. Yathādhippetānanti kāmāvacarādivisesayuttānaṃ. ‘‘Tasmiṃ samaye’’ti cittuppattiyā visesitabbopi samayo yena cittena uppajjamānena visesīyati, tasseva cittassa ‘‘yasmiṃ samaye’’ti ettha sayaṃ visesanabhāvaṃ āpajjati. Tathā ‘‘tasmiṃ samaye’’ti ettha visesanabhūtaṃ cittaṃ attanā visesitabbasamayassa upakāratthaṃ ‘‘yasmiṃ samaye…pe… citta’’nti visesitabbabhāvaṃ āpajjati. Upakāroti ca aññamaññaṃ avacchedakāvacchinditabbabhāvoti daṭṭhabbaṃ. Purimadhammānaṃ bhaṅgasamakālaṃ, bhaṅgānantarameva vā pacchimadhammānaṃ uppatti purimapacchimānaṃ nirantaratā kenaci anantaritatā. Yāya bhāvapakkhassa balavabhāvena paṭicchādito viya hutvā abhāvapakkho na paññāyatīti tadevetanti gahaṇavasena pacurajano vipariyesito, soyamattho alātacakkena supākaṭo hoti. Tenevāha ‘‘ekībhūtānamivā’’ti . Ekasamūhavasena ekībhūtānamiva pavatti samūhaghanatā, dubbiññeyyakiccabhedavasena ekībhūtānamiva pavatti kiccaghanatāti yojanā. Ettha ca paccayapaccayuppannabhāvena pavattamānānaṃ anekesaṃ dhammānaṃ kālasabhāvabyāpārārammaṇehi dubbiññeyyabhedatāya ekībhūtānamiva gahetabbatā yathākkamaṃ santatighanatādayoti daṭṭhabbaṃ.
सहकारीकारणसन्निज्झं समेतीति समयो, समवेतीति अत्थोति समय-सद्दस्स समवायत्थतं दस्सेन्तो ‘‘पच्चयसामग्गि’’न्ति आह। समेति समागच्छति एत्थ मग्गब्रह्मचरियं तदाधारपुग्गलेहीति समयो, खणो। समेन्ति एत्थ, एतेन वा, समागच्छन्ति धम्मा सहजातधम्मेहि उप्पादादीहि वाति समयो, कालो। धम्मप्पवत्तिमत्तताय अत्थतो अभूतोपि हि कालो धम्मप्पवत्तिया अधिकरणं करणं विय च परिकप्पनामत्तसिद्धेन रूपेन वोहरीयतीति। समं, सह वा अवयवानं अयनं पवत्ति अवट्ठानन्ति समयो, समूहो यथा ‘‘समुदायो’’ति। अवयवसहावट्ठानमेव हि समूहो। पच्चयन्तरसमागमे एति फलं एतस्मा उप्पज्जति पवत्तति चाति समयो, हेतु यथा ‘‘समुदयो’’ति। समेति सम्बन्धो एति सविसये पवत्तति, सम्बन्धा वा अयन्ति एतेनाति समयो, दिट्ठि। दिट्ठिसंयोजनेन हि सत्ता अतिविय बज्झन्तीति। समयनं सङ्गति समोधानन्ति समयो, पटिलाभो। समस्स निरोधस्स यानं, सम्मा वा यानं अपगमो अप्पवत्तीति समयो, पहानं। अभिमुखभावेन सम्मा एतब्बो अभिसमेतब्बो अधिगन्तब्बोति अविपरीतो सभावो अभिसमयो। अभिमुखभावेन सम्मा वा एति गच्छति बुज्झतीति अभिसमयो, अविराधेत्वा धम्मानं अविपरीतसभावावबोधो। एत्थ च उपसग्गानं जोतकमत्तत्ता तस्स तस्स अत्थस्स वाचको समय-सद्दो एवाति सउपसग्गोपि वुत्तो। तानेवाति पीळनादीनेव। विप्फारिकता सेरिभावेन किरियासु उस्साहनपरिनिप्फन्नो।
Sahakārīkāraṇasannijjhaṃ sametīti samayo, samavetīti atthoti samaya-saddassa samavāyatthataṃ dassento ‘‘paccayasāmaggi’’nti āha. Sameti samāgacchati ettha maggabrahmacariyaṃ tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Samenti ettha, etena vā, samāgacchanti dhammā sahajātadhammehi uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ karaṇaṃ viya ca parikappanāmattasiddhena rūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūho. Paccayantarasamāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti sambandho eti savisaye pavattati, sambandhā vā ayanti etenāti samayo, diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samayanaṃ saṅgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samassa nirodhassa yānaṃ, sammā vā yānaṃ apagamo appavattīti samayo, pahānaṃ. Abhimukhabhāvena sammā etabbo abhisametabbo adhigantabboti aviparīto sabhāvo abhisamayo. Abhimukhabhāvena sammā vā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, avirādhetvā dhammānaṃ aviparītasabhāvāvabodho. Ettha ca upasaggānaṃ jotakamattattā tassa tassa atthassa vācako samaya-saddo evāti saupasaggopi vutto. Tānevāti pīḷanādīneva. Vipphārikatā seribhāvena kiriyāsu ussāhanaparinipphanno.
केसुचीति अकुसलविपाकादीसु। खणस्स असम्भवो तेन विनाभावोति आह ‘‘ननू’’तिआदि। धम्मेनेवाति विसेसन्तररहितेन। तंयेव हि अवधारणेन निवत्तितं विसेसं दस्सेति ‘‘न तस्स पवत्तित्था’’तिआदिना। यथा वा तथा वाति कालेन लोको पवत्तति निवत्ततीति वा कालो नाम भावो वत्तनलक्खणो भावानं पवत्तिओकासदायकोति वा येन तेन पकारेन। इध उत्तमहेतुनो सम्भवो एव नत्थीति हेतुहेतुसाधारणहेतूयेव पटिसेधेति। तप्पच्चयतं अनेकपच्चयतं।
Kesucīti akusalavipākādīsu. Khaṇassa asambhavo tena vinābhāvoti āha ‘‘nanū’’tiādi. Dhammenevāti visesantararahitena. Taṃyeva hi avadhāraṇena nivattitaṃ visesaṃ dasseti ‘‘na tassa pavattitthā’’tiādinā. Yathā vā tathā vāti kālena loko pavattati nivattatīti vā kālo nāma bhāvo vattanalakkhaṇo bhāvānaṃ pavattiokāsadāyakoti vā yena tena pakārena. Idha uttamahetuno sambhavo eva natthīti hetuhetusādhāraṇahetūyeva paṭisedheti. Tappaccayataṃ anekapaccayataṃ.
पकतिस्सरवादग्गहणं निदस्सनमत्तं दट्ठब्बं। पजापतिपुरिसकालवादादयोपि ‘‘एककारणवादो’’ति। वा-सद्देन वा तेसम्पि सङ्गहो दट्ठब्बो। अवयव…पे॰… दायो वुत्तो अवयवधम्मेन समुदायस्स अपदिसितब्बत्ता, यथा ‘‘समं चुण्णं, अलङ्कतो देवदत्तो’’ति च। अनिप्फादनं निप्फादनाभावो अहेतुभावो। निप्फादेतुं असमत्थस्स पन पच्चयन्तरानं सहस्सेपि समागते नत्थेव समत्थताति आह ‘‘निप्फादनसमत्थस्सा’’ति। एत्थ च सहकारीकारणायत्ता फलुप्पादना पच्चयधम्मानं अञ्ञमञ्ञापेक्खाति वुत्ताति अपेक्खा वियाति अपेक्खा दट्ठब्बा।
Pakatissaravādaggahaṇaṃ nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ. Pajāpatipurisakālavādādayopi ‘‘ekakāraṇavādo’’ti. Vā-saddena vā tesampi saṅgaho daṭṭhabbo. Avayava…pe… dāyo vutto avayavadhammena samudāyassa apadisitabbattā, yathā ‘‘samaṃ cuṇṇaṃ, alaṅkato devadatto’’ti ca. Anipphādanaṃ nipphādanābhāvo ahetubhāvo. Nipphādetuṃ asamatthassa pana paccayantarānaṃ sahassepi samāgate nattheva samatthatāti āha ‘‘nipphādanasamatthassā’’ti. Ettha ca sahakārīkāraṇāyattā phaluppādanā paccayadhammānaṃ aññamaññāpekkhāti vuttāti apekkhā viyāti apekkhā daṭṭhabbā.
निब्यापारेसु अब्यावटेसु। एकेकस्मिन्ति अट्ठकथायं आमेडितवचनस्स लुत्तनिद्दिट्ठतं दस्सेति। सति च आमेडिते सिद्धो बहुभावोति। अन्धसतं पस्सतीति च पच्चत्तवचनं निद्धारणे भुम्मवसेन परिणामेत्वा ‘‘अन्धसते’’ति आह। तथा एकेकस्मिन्ति इमिना विसुं असमत्थता जोतिताति अन्धसतं पस्सतीति समुदितं पस्सतीति अत्थतो अयमत्थो आपन्नोति आह ‘‘अन्धसतं सहितं पस्सतीति अधिप्पायो’’ति। अञ्ञथाति यथारुतवसेन अत्थे गय्हमाने। यस्मा असा…पे॰… सिद्धो सिविकुब्बहनादीसु, तस्मा नायमत्थो साधेतब्बो। इदानि तस्सत्थस्स सुपाकटभावेन असाधेतब्बतं दस्सेन्तो ‘‘विसु’’न्तिआदिमाह।
Nibyāpāresu abyāvaṭesu. Ekekasminti aṭṭhakathāyaṃ āmeḍitavacanassa luttaniddiṭṭhataṃ dasseti. Sati ca āmeḍite siddho bahubhāvoti. Andhasataṃ passatīti ca paccattavacanaṃ niddhāraṇe bhummavasena pariṇāmetvā ‘‘andhasate’’ti āha. Tathā ekekasminti iminā visuṃ asamatthatā jotitāti andhasataṃ passatīti samuditaṃ passatīti atthato ayamattho āpannoti āha ‘‘andhasataṃ sahitaṃ passatīti adhippāyo’’ti. Aññathāti yathārutavasena atthe gayhamāne. Yasmā asā…pe… siddho sivikubbahanādīsu, tasmā nāyamattho sādhetabbo. Idāni tassatthassa supākaṭabhāvena asādhetabbataṃ dassento ‘‘visu’’ntiādimāha.
एतेनुपायेनाति योयं खणसङ्खातो समयो कुसलुप्पत्तिया दुल्लभभावं दीपेति। अत्तनो दुल्लभतायाति एत्थ खणत्थो वा समय-सद्दो खणसङ्खातो समयोति अत्थो वुत्तो। एतेन उपायभूतेन नयभूतेन। योजना कातब्बाति एत्थायं योजना – समवाय…पे॰… वुत्तिं दीपेति सयं पच्चयसामग्गिभावतो, समवायत्थो वा समय-सद्दो समवायसङ्खातो समयो। सो याय पच्चयसामग्गिया सतीति इमस्स अत्थस्स पकासनवसेन धम्मानं अनेकहेतुतो वुत्तिं दीपेति। काल…पे॰… परित्ततं दीपेति अत्तनो अतिपरित्तताय। समूह…पे॰… सहुप्पत्तिं दीपेति सयं धम्मानं समुदायभावतो। हेतु…पे॰… वुत्तितं दीपेति सति एव अत्तनि अत्तनो फलानं सम्भवतोति। अत्थपक्खे च सद्दपक्खे च यस्मिं अतिपरित्ते काले यस्मिं धम्मसमुदाये यम्हि हेतुम्हि सतीति एतस्स अत्थस्स ञापनवसेन तदाधाराय तदधीनाय च कुसलधम्मप्पवत्तिया दुप्पटिविज्झतं अनेकेसं सहुप्पत्तिं पराधीनप्पत्तिञ्च दीपेतीति।
Etenupāyenāti yoyaṃ khaṇasaṅkhāto samayo kusaluppattiyā dullabhabhāvaṃ dīpeti. Attano dullabhatāyāti ettha khaṇattho vā samaya-saddo khaṇasaṅkhāto samayoti attho vutto. Etena upāyabhūtena nayabhūtena. Yojanā kātabbāti etthāyaṃ yojanā – samavāya…pe… vuttiṃ dīpeti sayaṃ paccayasāmaggibhāvato, samavāyattho vā samaya-saddo samavāyasaṅkhāto samayo. So yāya paccayasāmaggiyā satīti imassa atthassa pakāsanavasena dhammānaṃ anekahetuto vuttiṃ dīpeti. Kāla…pe… parittataṃ dīpeti attano atiparittatāya. Samūha…pe… sahuppattiṃ dīpeti sayaṃ dhammānaṃ samudāyabhāvato. Hetu…pe… vuttitaṃ dīpeti sati eva attani attano phalānaṃ sambhavatoti. Atthapakkhe ca saddapakkhe ca yasmiṃ atiparitte kāle yasmiṃ dhammasamudāye yamhi hetumhi satīti etassa atthassa ñāpanavasena tadādhārāya tadadhīnāya ca kusaladhammappavattiyā duppaṭivijjhataṃ anekesaṃ sahuppattiṃ parādhīnappattiñca dīpetīti.
दळ्हधम्मा धनुग्गहाति दळ्हधनुनो इस्सासा। दळ्हधनु नाम द्विसहस्सथामं वुच्चति। द्विसहस्सथामन्ति च यस्स आरोपितस्स जियाबद्धो लोहसीसादीनं भारो दण्डे गहेत्वा याव कण्डप्पमाणा उक्खित्तस्स पथवितो मुच्चति। सिक्खिताति दसद्वादसवस्सानि आचरियकुले उग्गहितसिप्पा। कतहत्थाति धनुस्मिं चिण्णवसीभावा। कोचि सिप्पमेव उग्गण्हाति, कतहत्थो न होति, इमे पन न तथाति दस्सेति। कतुपासनाति राजकुलादीसु दस्सितसिप्पा। चतुद्दिसा ठिता अस्सूति एकस्मिंयेव पदेसे थम्भं वा रुक्खं वा यं किञ्चि एकंयेव निस्साय चतुद्दिसाभिमुखा ठिता सियुन्ति अत्थो। एवं वुत्तजवनपुरिसस्साति न एवरूपो पुरिसो कोचि भूतपुब्बो अञ्ञत्र बोधिसत्तेन। सो हि जवनहंसकाले एवरूपमकासि। सुत्ते पन अभूतपरिकप्पनवसेन उपमामत्तं आहटं। तप्परभावाति तप्परभावतो हेतुसङ्खातस्स समयस्स परायत्तवुत्तिदीपने एकन्तब्यावटसभावतोति अत्थो। ये पन ‘‘तप्परभावो’’ति पठन्ति, तेसं पच्चयायत्तवुत्तिदीपनतो तप्परभावो हेतुसङ्खातस्स समयस्स, तस्मा तस्स परायत्तवुत्तिदीपनता वुत्ताति योजना। समुदायायत्ततादीपने तप्परो, तदेकदेसायत्ततादीपने तप्परो न होतीति आह ‘‘अतप्परभावतो’’ति।
Daḷhadhammā dhanuggahāti daḷhadhanuno issāsā. Daḷhadhanu nāma dvisahassathāmaṃ vuccati. Dvisahassathāmanti ca yassa āropitassa jiyābaddho lohasīsādīnaṃ bhāro daṇḍe gahetvā yāva kaṇḍappamāṇā ukkhittassa pathavito muccati. Sikkhitāti dasadvādasavassāni ācariyakule uggahitasippā. Katahatthāti dhanusmiṃ ciṇṇavasībhāvā. Koci sippameva uggaṇhāti, katahattho na hoti, ime pana na tathāti dasseti. Katupāsanāti rājakulādīsu dassitasippā. Catuddisā ṭhitā assūti ekasmiṃyeva padese thambhaṃ vā rukkhaṃ vā yaṃ kiñci ekaṃyeva nissāya catuddisābhimukhā ṭhitā siyunti attho. Evaṃ vuttajavanapurisassāti na evarūpo puriso koci bhūtapubbo aññatra bodhisattena. So hi javanahaṃsakāle evarūpamakāsi. Sutte pana abhūtaparikappanavasena upamāmattaṃ āhaṭaṃ. Tapparabhāvāti tapparabhāvato hetusaṅkhātassa samayassa parāyattavuttidīpane ekantabyāvaṭasabhāvatoti attho. Ye pana ‘‘tapparabhāvo’’ti paṭhanti, tesaṃ paccayāyattavuttidīpanato tapparabhāvo hetusaṅkhātassa samayassa, tasmā tassa parāyattavuttidīpanatā vuttāti yojanā. Samudāyāyattatādīpane tapparo, tadekadesāyattatādīpane tapparo na hotīti āha ‘‘atapparabhāvato’’ti.
ननु च तं तं उपादाय पञ्ञत्तो कालो वोहारमत्तको, सो कथं आधारो तत्थ वुत्तधम्मानन्ति आह ‘‘कालोपि ही’’तिआदि। यदि किरियाय किरियन्तरलक्खणं भावेनभावलक्खणं, का पनेत्थ लक्खणकिरियाति आह ‘‘इहापी’’तिआदि। लक्खणभूतभावयुत्तोति इति-सद्दो हेतुअत्थो। इदं वुत्तं होति – यस्मा सत्तासङ्खाताय लक्खणकिरियाय युत्तो समयो, तस्मा तत्थ भूमिनिद्देसोति।
Nanu ca taṃ taṃ upādāya paññatto kālo vohāramattako, so kathaṃ ādhāro tattha vuttadhammānanti āha ‘‘kālopi hī’’tiādi. Yadi kiriyāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ, kā panettha lakkhaṇakiriyāti āha ‘‘ihāpī’’tiādi. Lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti iti-saddo hetuattho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmā sattāsaṅkhātāya lakkhaṇakiriyāya yutto samayo, tasmā tattha bhūminiddesoti.
उद्दानतोति यदि सङ्खेपतोति अत्थो। ननु च अवसिट्ठकिलेसादयो विय किलेसकामोपि अस्सादेतब्बताय वत्थुकामे समवरुद्धो ञाणं विय ञेय्येति सङ्खेपतो एकोयेव कामो सियाति अनुयोगं सन्धायाह ‘‘किलेसकामो’’तिआदि। सहितस्साति विसयविसयिभावेन अवट्ठितस्स। ‘‘उद्दानतो द्वे कामा’’ति किञ्चापि सब्बे कामा उद्दिट्ठा, ‘‘चतुन्नं अपायान’’न्तिआदिना पन विसयस्स विसेसितत्ता ओरम्भागियकिलेसभूतो कामरागो इध किलेसकामोति गहितोति ‘‘तेना’’तिआदिमाह। चोदको तस्स अधिप्पायं अजानन्तो ‘‘ननु चा’’तिआदिना अनुयुञ्जति। इतरो पन ‘‘बहलकिलेसस्सा’’तिआदिना अत्तनो अधिप्पायं विवरति।
Uddānatoti yadi saṅkhepatoti attho. Nanu ca avasiṭṭhakilesādayo viya kilesakāmopi assādetabbatāya vatthukāme samavaruddho ñāṇaṃ viya ñeyyeti saṅkhepato ekoyeva kāmo siyāti anuyogaṃ sandhāyāha ‘‘kilesakāmo’’tiādi. Sahitassāti visayavisayibhāvena avaṭṭhitassa. ‘‘Uddānato dve kāmā’’ti kiñcāpi sabbe kāmā uddiṭṭhā, ‘‘catunnaṃ apāyāna’’ntiādinā pana visayassa visesitattā orambhāgiyakilesabhūto kāmarāgo idha kilesakāmoti gahitoti ‘‘tenā’’tiādimāha. Codako tassa adhippāyaṃ ajānanto ‘‘nanu cā’’tiādinā anuyuñjati. Itaro pana ‘‘bahalakilesassā’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati.
कामावचरधम्मेसु विमानकप्परुक्खादिप्पकारेसु परित्तकुसलादीसु वा। ननु च ‘‘चतुन्नं अपायान’’न्ति विसयस्स विसेसितत्ता रूपारूपधातुग्गहणस्स असम्भवोयेवाति? न, ‘‘उद्दानतो द्वे कामा’’ति निरवसेसतो कामानं उद्दिट्ठत्ता। उद्दिट्ठेपि हि कामसमुदाये यथा तदेकदेसोव गय्हति, तं दस्सेतुं ‘‘दुविधो’’तिआदिमाह। कामरागो पञ्चकामगुणिको रागो। कामतण्हा कामावचरधम्मविसया तण्हा। निरोधतण्हा उच्छेददिट्ठिसहगतो रागो। इधाति एकादसविधे पदेसे। यदि अनवसेसप्पवत्ति अधिप्पेता, ‘‘दुविधोपेसो’’ति न वत्तब्बं वत्थुकामेकदेसस्स इध अप्पवत्तनतोति अनुयोगेन येभुय्यभावतो अनवसेसो विय अनवसेसोति वा अत्थो गहेतब्बोति दस्सेन्तो ‘‘वत्थुकामोपी’’तिआदिमाह। अनवसेससदिसता चेत्थ सभावभिन्नस्स कस्सचि अनवसेसतो। एवञ्च कत्वाति किलेसकामवत्थुकामानं अनवसेसपरिपुण्णभावेन अभिलक्खितत्ताति अत्थो। चासद्दस्स रस्सत्तं कतन्ति कामावचरसद्दे हेतुकत्तुअत्थो अन्तोनीतोति दस्सेति।
Kāmāvacaradhammesu vimānakapparukkhādippakāresu parittakusalādīsu vā. Nanu ca ‘‘catunnaṃ apāyāna’’nti visayassa visesitattā rūpārūpadhātuggahaṇassa asambhavoyevāti? Na, ‘‘uddānato dve kāmā’’ti niravasesato kāmānaṃ uddiṭṭhattā. Uddiṭṭhepi hi kāmasamudāye yathā tadekadesova gayhati, taṃ dassetuṃ ‘‘duvidho’’tiādimāha. Kāmarāgo pañcakāmaguṇiko rāgo. Kāmataṇhā kāmāvacaradhammavisayā taṇhā. Nirodhataṇhā ucchedadiṭṭhisahagato rāgo. Idhāti ekādasavidhe padese. Yadi anavasesappavatti adhippetā, ‘‘duvidhopeso’’ti na vattabbaṃ vatthukāmekadesassa idha appavattanatoti anuyogena yebhuyyabhāvato anavaseso viya anavasesoti vā attho gahetabboti dassento ‘‘vatthukāmopī’’tiādimāha. Anavasesasadisatā cettha sabhāvabhinnassa kassaci anavasesato. Evañca katvāti kilesakāmavatthukāmānaṃ anavasesaparipuṇṇabhāvena abhilakkhitattāti attho. Cāsaddassa rassattaṃ katanti kāmāvacarasadde hetukattuattho antonītoti dasseti.
विसयेति वत्थुस्मिं अभिधेय्यत्थेति अत्थो। निमित्तविरहेति एतेन रुळ्हीसु किरिया विभागकरणाय, न अत्तकिरियायाति दस्सेति। कुसलभावन्ति जातकबाहितिकसुत्तअभिधम्मपरियायेन कथितं कुसलत्तं। तस्साति सुखविपाकभावस्स। तस्स पच्चुपट्ठानतं वत्तुकामतायाति एतेन ‘‘अनवज्जसुखविपाकलक्खण’’न्ति एत्थ सुखसद्दो इट्ठपरियायो वुत्तोति दस्सेति। सञ्ञापञ्ञाकिच्चं सञ्ञाणकरणपटिविज्झनानि, तदुभयविधुरा आरम्मणूपलद्धि ‘‘विजानाती’’ति इमिना वुच्चतीति आह ‘‘सञ्ञा…पे॰… गहण’’न्ति। ननु च फस्सादिकिच्चतोपि विसिट्ठकिच्चं चित्तन्ति? सच्चमेतं, सो पन विसेसो न तथा दुरवबोधो, यथा सञ्ञापञ्ञाविञ्ञाणानन्ति सञ्ञापञ्ञाकिच्चविसिट्ठलक्खणताय विञ्ञाणलक्खणमाह। अनन्तरधम्मानं पगुणबलवभावस्स कारणभावेन पवत्तमानो सन्तानं चिनोति नाम। तथापवत्ति च आसेवनपच्चयभावोति आह ‘‘आसेवनपच्चयभावेन चिनोती’’ति।
Visayeti vatthusmiṃ abhidheyyattheti attho. Nimittaviraheti etena ruḷhīsu kiriyā vibhāgakaraṇāya, na attakiriyāyāti dasseti. Kusalabhāvanti jātakabāhitikasuttaabhidhammapariyāyena kathitaṃ kusalattaṃ. Tassāti sukhavipākabhāvassa. Tassa paccupaṭṭhānataṃ vattukāmatāyāti etena ‘‘anavajjasukhavipākalakkhaṇa’’nti ettha sukhasaddo iṭṭhapariyāyo vuttoti dasseti. Saññāpaññākiccaṃ saññāṇakaraṇapaṭivijjhanāni, tadubhayavidhurā ārammaṇūpaladdhi ‘‘vijānātī’’ti iminā vuccatīti āha ‘‘saññā…pe… gahaṇa’’nti. Nanu ca phassādikiccatopi visiṭṭhakiccaṃ cittanti? Saccametaṃ, so pana viseso na tathā duravabodho, yathā saññāpaññāviññāṇānanti saññāpaññākiccavisiṭṭhalakkhaṇatāya viññāṇalakkhaṇamāha. Anantaradhammānaṃ paguṇabalavabhāvassa kāraṇabhāvena pavattamāno santānaṃ cinoti nāma. Tathāpavatti ca āsevanapaccayabhāvoti āha ‘‘āsevanapaccayabhāvena cinotī’’ti.
चित्तकतमेवाति अभिसङ्खारविञ्ञाणकतमेव। नानत्तादीनं ववत्थानन्ति एत्थ ववत्थानं पच्चेकं योजेतब्बं। ववत्थानं परिच्छेदो असङ्करभावो। तेन च धम्मो निच्छितो नाम होतीति आह ‘‘निच्छितता’’ति। लिङ्गनानत्तादीनीति एत्थ इत्थिपुरिससण्ठानवसेन लिङ्गनानत्तं। देवमनुस्सतिरच्छानादिवसेन इत्थिलिङ्गस्स पुथुत्तं, तथा पुरिसलिङ्गस्स। देवादिभेदे इत्थिलिङ्गे पच्चेकं नानत्तकायतासङ्खातस्स अञ्ञमञ्ञविसदिससभावस्स देसादिभेदभिन्नस्स च विसेसस्स वसेन पभेदो वेदितब्बो। तथा पुरिसलिङ्गे। लिङ्गनिब्बत्तकस्स वा कम्मस्स यथावुत्तनानत्तादिवसेन लिङ्गस्स नानत्तादीनि योजेतब्बानि। लिङ्गनानत्तादीसु पवत्तत्ता सञ्ञादीनं नानत्तादीनि। तेनेवाह ‘‘कम्मनानत्तादीहि निब्बत्तानि हि तानी’’ति। अपदादिनानाकरणदस्सनेन लिङ्गनानत्तं दस्सितं। तस्मिञ्च दस्सिते सञ्ञानानत्तादयो दस्सिता एवाति आवत्तति भवचक्कन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘अनाग…पे॰… घटेन्तो’’ति। इत्थिलिङ्गपुरिसलिङ्गादि विञ्ञाणाधिट्ठितस्स रूपक्खन्धस्स सन्निवेसविसेसो। सञ्ञासीसेन चत्तारो खन्धा वुत्ता। वोहारवचनेन च पञ्चन्नं खन्धानं वोहरितब्बभावेन पवत्ति दीपिता, या सा तण्हादिट्ठिअभिनिवेसहेतूति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘लिङ्गादि…पे॰… योसानानी’’ति आह।
Cittakatamevāti abhisaṅkhāraviññāṇakatameva. Nānattādīnaṃ vavatthānanti ettha vavatthānaṃ paccekaṃ yojetabbaṃ. Vavatthānaṃ paricchedo asaṅkarabhāvo. Tena ca dhammo nicchito nāma hotīti āha ‘‘nicchitatā’’ti. Liṅganānattādīnīti ettha itthipurisasaṇṭhānavasena liṅganānattaṃ. Devamanussatiracchānādivasena itthiliṅgassa puthuttaṃ, tathā purisaliṅgassa. Devādibhede itthiliṅge paccekaṃ nānattakāyatāsaṅkhātassa aññamaññavisadisasabhāvassa desādibhedabhinnassa ca visesassa vasena pabhedo veditabbo. Tathā purisaliṅge. Liṅganibbattakassa vā kammassa yathāvuttanānattādivasena liṅgassa nānattādīni yojetabbāni. Liṅganānattādīsu pavattattā saññādīnaṃ nānattādīni. Tenevāha ‘‘kammanānattādīhi nibbattāni hi tānī’’ti. Apadādinānākaraṇadassanena liṅganānattaṃ dassitaṃ. Tasmiñca dassite saññānānattādayo dassitā evāti āvattati bhavacakkanti dassento āha ‘‘anāga…pe… ghaṭento’’ti. Itthiliṅgapurisaliṅgādi viññāṇādhiṭṭhitassa rūpakkhandhassa sannivesaviseso. Saññāsīsena cattāro khandhā vuttā. Vohāravacanena ca pañcannaṃ khandhānaṃ voharitabbabhāvena pavatti dīpitā, yā sā taṇhādiṭṭhiabhinivesahetūti imamatthaṃ dassento ‘‘liṅgādi…pe… yosānānī’’ti āha.
‘‘ये केचि, भिक्खवे, धम्मा अकुसला अकुसलभागिया, सब्बेते मनोपुब्बङ्गमा’’ति (अ॰ नि॰ १.५६-५७), ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा’’ति (ध॰ प॰ १, २) च एवमादिवचनतो चित्तहेतुकं कम्मन्ति आह ‘‘कम्मञ्हि चित्ततो निब्बत्त’’न्ति। यथासङ्ख्यन्ति कम्मतो लिङ्गं लिङ्गतो सञ्ञाति अत्थो। न पुरिमविकप्पे विय कम्मतो लिङ्गसञ्ञा लिङ्गतो लिङ्गसञ्ञाति उभयतो उभयप्पवत्तिदस्सनवसेन। ‘‘भेदं गच्छन्ति इत्थायं पुरिसोति वा’’ति भेदस्स विसेसितत्ता इत्थादिभावेन वोहरितब्बभावो इध भेदोति ‘‘इत्थिपुरिसादिवोहारं गच्छन्ती’’ति वुत्तं। अद्धद्वयवसेनाति अतीतपच्चुप्पन्नद्धद्वयवसेन। गुणाभिब्यापनं कित्तीति आह ‘‘पत्थटयसत’’न्ति। कम्मनानाकरणेन विना कम्मनिब्बत्तनानाकारणाभावतो ‘‘कम्मजेहि…पे॰… नानाकरण’’न्ति वुत्तं। अविपच्चनोकासो अट्ठानभूता, गतिकालोपि वा। कामावचरं अभिसङ्खारविञ्ञाणं रूपधातुया चक्खुविञ्ञाणादिं जनेत्वा अनोकासताय तदारम्मणं अजनेन्तं एत्थ निदस्सेतब्बं। एकच्चचित्तकरणस्स अधिप्पेतत्ता चक्खादिवेकल्लेन चक्खुविञ्ञाणादीनं अजनकं कम्मविञ्ञाणं अवसेसपच्चयविकले अनोगधं दट्ठब्बं। तदपि कालगतिपयोगादीति आदि-सद्देन सङ्गहितन्ति। एत्थ च ‘‘सहकारीकारणविकलं विपाकस्स अच्चन्तं ओकासमेव न लभति, इतरं विपाकेकदेसस्स लद्धोकासन्ति, इदमेतेसं नानत्त’’न्ति वदन्ति, तं विपाकस्स ओकासलाभे सति सहायकारणविकलताव नत्थीति अधिप्पायेन वुत्तं।
‘‘Ye keci, bhikkhave, dhammā akusalā akusalabhāgiyā, sabbete manopubbaṅgamā’’ti (a. ni. 1.56-57), ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti (dha. pa. 1, 2) ca evamādivacanato cittahetukaṃ kammanti āha ‘‘kammañhi cittato nibbatta’’nti. Yathāsaṅkhyanti kammato liṅgaṃ liṅgato saññāti attho. Na purimavikappe viya kammato liṅgasaññā liṅgato liṅgasaññāti ubhayato ubhayappavattidassanavasena. ‘‘Bhedaṃ gacchanti itthāyaṃ purisoti vā’’ti bhedassa visesitattā itthādibhāvena voharitabbabhāvo idha bhedoti ‘‘itthipurisādivohāraṃ gacchantī’’ti vuttaṃ. Addhadvayavasenāti atītapaccuppannaddhadvayavasena. Guṇābhibyāpanaṃ kittīti āha ‘‘patthaṭayasata’’nti. Kammanānākaraṇena vinā kammanibbattanānākāraṇābhāvato ‘‘kammajehi…pe… nānākaraṇa’’nti vuttaṃ. Avipaccanokāso aṭṭhānabhūtā, gatikālopi vā. Kāmāvacaraṃ abhisaṅkhāraviññāṇaṃ rūpadhātuyā cakkhuviññāṇādiṃ janetvā anokāsatāya tadārammaṇaṃ ajanentaṃ ettha nidassetabbaṃ. Ekaccacittakaraṇassa adhippetattā cakkhādivekallena cakkhuviññāṇādīnaṃ ajanakaṃ kammaviññāṇaṃ avasesapaccayavikale anogadhaṃ daṭṭhabbaṃ. Tadapi kālagatipayogādīti ādi-saddena saṅgahitanti. Ettha ca ‘‘sahakārīkāraṇavikalaṃ vipākassa accantaṃ okāsameva na labhati, itaraṃ vipākekadesassa laddhokāsanti, idametesaṃ nānatta’’nti vadanti, taṃ vipākassa okāsalābhe sati sahāyakāraṇavikalatāva natthīti adhippāyena vuttaṃ.
भवतु ताव भवित्वा अपगतं भूतापगतं, अनुभवित्वा अपगतं पन कथन्ति आह ‘‘अनुभूतभूता’’तिआदि। तेन अनुभूत-सद्देन यो अत्थो वुच्चति, तस्स भूत-सद्दोयेव वाचको, न अनु-सद्दो, अनु-सद्दो पन जोतकोति दस्सेति। साखाभङ्गसदिसा हि निपातोपसग्गाति। किरियाविसेसकत्तञ्च उपसग्गानं अनेकत्थत्ता धातुसद्दानं तेहि वत्तब्बविसेसस्स जोतनभावेनेव अवच्छिन्दनन्ति यत्तका धातुसद्देन अभिधातब्बा अत्थविसेसा, तेसं यं सामञ्ञं अविसेसो, तस्स विसेसे अवट्ठापनं तस्स तस्स विसेसस्स जोतनमेवाति आह ‘‘सामञ्ञ…पे॰… विसेसीयती’’ति। अनुभूत-सद्दो बहुलं कम्मत्थे एव दिस्सतीति तस्स इध कत्तुअत्थवाचितं दस्सेतुं ‘‘अनुभूतसद्दो चा’’तिआदिमाह। सतिपि सब्बेसं चित्तुप्पादानं सवेदयितभावतो आरम्मणानुभवने, सविपल्लासे पन सन्ताने चित्ताभिसङ्खारवसेन पवत्तितो अब्याकतेहि विसिट्ठो कुसलाकुसलानं सातिसयो विसयानुभवनाकारोति अयमत्थो इधाधिप्पेतोति दस्सेन्तो ‘‘वत्तुं अधिप्पायवसेना’’ति आह। भूतापगतभावाभिधानाधिप्पायेनाति कुसलाकुसलस्स आकड्ढनुपायमाह।
Bhavatu tāva bhavitvā apagataṃ bhūtāpagataṃ, anubhavitvā apagataṃ pana kathanti āha ‘‘anubhūtabhūtā’’tiādi. Tena anubhūta-saddena yo attho vuccati, tassa bhūta-saddoyeva vācako, na anu-saddo, anu-saddo pana jotakoti dasseti. Sākhābhaṅgasadisā hi nipātopasaggāti. Kiriyāvisesakattañca upasaggānaṃ anekatthattā dhātusaddānaṃ tehi vattabbavisesassa jotanabhāveneva avacchindananti yattakā dhātusaddena abhidhātabbā atthavisesā, tesaṃ yaṃ sāmaññaṃ aviseso, tassa visese avaṭṭhāpanaṃ tassa tassa visesassa jotanamevāti āha ‘‘sāmañña…pe… visesīyatī’’ti. Anubhūta-saddo bahulaṃ kammatthe eva dissatīti tassa idha kattuatthavācitaṃ dassetuṃ ‘‘anubhūtasaddo cā’’tiādimāha. Satipi sabbesaṃ cittuppādānaṃ savedayitabhāvato ārammaṇānubhavane, savipallāse pana santāne cittābhisaṅkhāravasena pavattito abyākatehi visiṭṭho kusalākusalānaṃ sātisayo visayānubhavanākāroti ayamattho idhādhippetoti dassento ‘‘vattuṃ adhippāyavasenā’’ti āha. Bhūtāpagatabhāvābhidhānādhippāyenāti kusalākusalassa ākaḍḍhanupāyamāha.
उप्पतितकिच्चनिप्फादनतो उप्पतितसदिसत्ता ‘‘उप्पतित’’न्ति वुत्तं। उप्पज्जितुं आरद्धोति अनागतस्सपि तस्सेव उप्पन्न-सद्देन वुत्तताय कारणमाह। एत्थ च रज्जनादिवसेन आरम्मणरसानुभवनं सातिसयन्ति अकुसलञ्च कुसलञ्च उप्पज्जित्वा निरुद्धतासामञ्ञेन ‘‘सब्बसङ्खतं भूतापगत’’न्ति वुत्तं। सम्मोहविनोदनियं पन ‘‘विपाकानुभवनवसेन तदारम्मणं। अविपक्कविपाकस्स सब्बथा अविगतत्ता भवित्वा विगततामत्तवसेनकम्मञ्च भूतापगत’’न्ति वुत्तं। तेनेव तत्थ ओकासकतुप्पन्नन्ति विपाकमेवाह। इध पन कम्मम्पीति। आरम्मणकरणवसेन भवति एत्थ किलेसजातन्ति भूमीति वुत्ता उपादानक्खन्धा। अग्गिआहितो वियाति भूमिलद्धन्ति वत्तब्बताय उपायं दस्सेति। एतेनाति कम्मं। एतस्साति विपाको वुत्तोति दट्ठब्बं।
Uppatitakiccanipphādanato uppatitasadisattā ‘‘uppatita’’nti vuttaṃ. Uppajjituṃ āraddhoti anāgatassapi tasseva uppanna-saddena vuttatāya kāraṇamāha. Ettha ca rajjanādivasena ārammaṇarasānubhavanaṃ sātisayanti akusalañca kusalañca uppajjitvā niruddhatāsāmaññena ‘‘sabbasaṅkhataṃ bhūtāpagata’’nti vuttaṃ. Sammohavinodaniyaṃ pana ‘‘vipākānubhavanavasena tadārammaṇaṃ. Avipakkavipākassa sabbathā avigatattā bhavitvā vigatatāmattavasenakammañca bhūtāpagata’’nti vuttaṃ. Teneva tattha okāsakatuppannanti vipākamevāha. Idha pana kammampīti. Ārammaṇakaraṇavasena bhavati ettha kilesajātanti bhūmīti vuttā upādānakkhandhā. Aggiāhito viyāti bhūmiladdhanti vattabbatāya upāyaṃ dasseti. Etenāti kammaṃ. Etassāti vipāko vuttoti daṭṭhabbaṃ.
अविक्खम्भितत्ताति अविनोदितत्ता। सभूमियन्ति सकभूमियं। विच्छिन्दित्वाति पुन उप्पज्जितुं अदत्वा। खणत्तयेकदेसगतं खणत्तयगतन्ति वुत्तन्ति यथावुत्तस्स उदाहरणस्स उपचारभावमाह। तेन उप्पन्ना धम्मा पच्चुप्पन्ना धम्माति इदमेत्थ उदाहरणं युत्तन्ति दस्सेति। पधानेनाति पधानभावेन। देसनाय चित्तं पुब्बङ्गमन्ति लोकियधम्मे देसेतब्बे चित्तं पुब्बङ्गमं कत्वा देसना भगवता उचिताति दस्सेति। धम्मसभावं वा सन्धायाति लोकियधम्मानं अयं सभावो यदिदं ते चित्तजेट्ठका चित्तपुब्बङ्गमा पवत्तन्तीति दस्सेति। तेन तेसं तथादेसनाय कारणमाह, सब्बे अकुसला धम्मा चित्तवज्जाति अत्थो। केचीति पदकारा। फस्सादयोपीति पि-सद्देन रागादयो सम्पिण्डेति। कालभेदाभावेपि पच्चयभावेन अपेक्खितो धम्मो पुरिमनिप्फन्नो विय वोहरीयतीति आह ‘‘पठमं उप्पन्नो विया’’ति। अनुपचरितमेवस्स पुब्बङ्गमभावं दस्सेतुं ‘‘अनन्तरपच्चयमन’’न्तिआदि वुत्तं। ‘‘खीणा भवनेत्ती’’तिआदिवचनतो (दी॰ नि॰ २.१५५; नेत्ति॰ ११४) नेत्तिभूताय तण्हाय युत्तं चित्तं नायकन्ति आह ‘‘तण्हासम्पयुत्तं वा’’ति।
Avikkhambhitattāti avinoditattā. Sabhūmiyanti sakabhūmiyaṃ. Vicchinditvāti puna uppajjituṃ adatvā. Khaṇattayekadesagataṃ khaṇattayagatanti vuttanti yathāvuttassa udāharaṇassa upacārabhāvamāha. Tena uppannā dhammā paccuppannā dhammāti idamettha udāharaṇaṃ yuttanti dasseti. Padhānenāti padhānabhāvena. Desanāya cittaṃ pubbaṅgamanti lokiyadhamme desetabbe cittaṃ pubbaṅgamaṃ katvā desanā bhagavatā ucitāti dasseti. Dhammasabhāvaṃ vā sandhāyāti lokiyadhammānaṃ ayaṃ sabhāvo yadidaṃ te cittajeṭṭhakā cittapubbaṅgamā pavattantīti dasseti. Tena tesaṃ tathādesanāya kāraṇamāha, sabbe akusalā dhammā cittavajjāti attho. Kecīti padakārā. Phassādayopīti pi-saddena rāgādayo sampiṇḍeti. Kālabhedābhāvepi paccayabhāvena apekkhito dhammo purimanipphanno viya voharīyatīti āha ‘‘paṭhamaṃ uppanno viyā’’ti. Anupacaritamevassa pubbaṅgamabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘anantarapaccayamana’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Khīṇā bhavanettī’’tiādivacanato (dī. ni. 2.155; netti. 114) nettibhūtāya taṇhāya yuttaṃ cittaṃ nāyakanti āha ‘‘taṇhāsampayuttaṃ vā’’ti.
‘‘यं तस्मिं समये चेतसिकं सात’’न्ति निद्दिट्ठत्ता सोमनस्सवेदना सातसभावाति आह ‘‘सभाववसेन वुत्त’’न्ति। निप्परियायेन मधुर-सद्दो रसविसेसपरियायो, इट्ठभावसामञ्ञेन इध उपचारेन वुत्तोतिआह ‘‘मधुरं विया’’ति। परमत्थतो तण्हाविनिमुत्तो नन्दिरागो नन्दिरागभावो वा नत्थीति ‘‘न एत्थ सम्पयोगवसेन सहगतभावो अत्थी’’ति, ‘‘नन्दिरागसहगता’’ति च वुच्चति। तेन विञ्ञायति ‘‘सहगतसद्दो तण्हाय नन्दिरागभावं जोतेती’’ति। अवत्थाविसेसवाचको वा सह-सद्दो ‘‘सनिदस्सना’’तिआदीसु विय, सब्बासुपि अवत्थासु नन्दिरागसभावाविजहनदीपनवसेन नन्दिरागभावं गता नन्दिरागसहगताति तण्हा वुत्ता। गत-सद्दस्स वा ‘‘दिट्ठिगत’’न्तिआदीसु विय अत्थन्तराभावतो नन्दिरागसभावा तण्हा ‘‘नन्दिरागसहगता’’ति वुत्ता, नन्दिरागसभावाति अत्थो। इधापीति इमिस्सं अट्ठकथायं। इमस्मिम्पि पदेति ‘‘सोमनस्ससहगत’’न्ति एतस्मिम्पि पदे। अयमेवत्थोति संसट्ठो एव। यथादस्सितसंसट्ठसद्दोति अत्थुद्धारप्पसङ्गेन पाळितो अट्ठकथाय आगतसंसट्ठसद्दो। सहजातेति सहजातत्थे।
‘‘Yaṃ tasmiṃ samaye cetasikaṃ sāta’’nti niddiṭṭhattā somanassavedanā sātasabhāvāti āha ‘‘sabhāvavasena vutta’’nti. Nippariyāyena madhura-saddo rasavisesapariyāyo, iṭṭhabhāvasāmaññena idha upacārena vuttotiāha ‘‘madhuraṃ viyā’’ti. Paramatthato taṇhāvinimutto nandirāgo nandirāgabhāvo vā natthīti ‘‘na ettha sampayogavasena sahagatabhāvo atthī’’ti, ‘‘nandirāgasahagatā’’ti ca vuccati. Tena viññāyati ‘‘sahagatasaddo taṇhāya nandirāgabhāvaṃ jotetī’’ti. Avatthāvisesavācako vā saha-saddo ‘‘sanidassanā’’tiādīsu viya, sabbāsupi avatthāsu nandirāgasabhāvāvijahanadīpanavasena nandirāgabhāvaṃ gatā nandirāgasahagatāti taṇhā vuttā. Gata-saddassa vā ‘‘diṭṭhigata’’ntiādīsu viya atthantarābhāvato nandirāgasabhāvā taṇhā ‘‘nandirāgasahagatā’’ti vuttā, nandirāgasabhāvāti attho. Idhāpīti imissaṃ aṭṭhakathāyaṃ. Imasmimpi padeti ‘‘somanassasahagata’’nti etasmimpi pade. Ayamevatthoti saṃsaṭṭho eva. Yathādassitasaṃsaṭṭhasaddoti atthuddhārappasaṅgena pāḷito aṭṭhakathāya āgatasaṃsaṭṭhasaddo. Sahajāteti sahajātatthe.
कालविसेसानपेक्खो कम्मसाधनो आभट्ठ-सद्दो भासितपरियायोति दस्सेन्तो आह ‘‘अभासितब्बता अनाभट्ठता’’ति। पाळियन्ति इमिस्सा पठमचित्तुप्पादपाळियं। अभासितत्ता एवाति असङ्खारिकभावस्स अवुत्तत्ता एव। कारणपरियायत्ता वत्थुसद्दस्स पच्चयभावसामञ्ञतो द्वारभूतधम्मानम्पि सिया वत्थुपरियायोति आह ‘‘द्वारं वत्थूति वुत्त’’न्ति। तेन वत्थु विय वत्थूति दस्सेति। मनोद्वारभूता धम्मा येभुय्येन हदयवत्थुना सह चरन्तीति द्वारेन…पे॰… हदयवत्थु वुत्तन्ति आह यथा ‘‘कुन्ता पचरन्ती’’ति। सकिच्चभावेनाति अत्तनो किच्चभावेन, किच्चसहितताय वा। अञ्ञासाधारणोति स-सद्दस्स अत्थमाह। सको हि रसो सरसोति।
Kālavisesānapekkho kammasādhano ābhaṭṭha-saddo bhāsitapariyāyoti dassento āha ‘‘abhāsitabbatā anābhaṭṭhatā’’ti. Pāḷiyanti imissā paṭhamacittuppādapāḷiyaṃ. Abhāsitattā evāti asaṅkhārikabhāvassa avuttattā eva. Kāraṇapariyāyattā vatthusaddassa paccayabhāvasāmaññato dvārabhūtadhammānampi siyā vatthupariyāyoti āha ‘‘dvāraṃ vatthūti vutta’’nti. Tena vatthu viya vatthūti dasseti. Manodvārabhūtā dhammā yebhuyyena hadayavatthunā saha carantīti dvārena…pe… hadayavatthu vuttanti āha yathā ‘‘kuntā pacarantī’’ti. Sakiccabhāvenāti attano kiccabhāvena, kiccasahitatāya vā. Aññāsādhāraṇoti sa-saddassa atthamāha. Sako hi raso sarasoti.
अनन्तरचित्तहेतुकत्ता चित्तस्स एकसमुट्ठानता वुत्ता, सहजातचित्तफस्सहेतुकत्ता चेतसिकानं द्विसमुट्ठानता। ‘‘चित्तसमुट्ठाना धम्मा, फुट्ठो भिक्खवे वेदेति, फुट्ठो सञ्जानाति, फुट्ठो चेतेती’’ति (सं॰ नि॰ ४.९३) हि वुत्तं।
Anantaracittahetukattā cittassa ekasamuṭṭhānatā vuttā, sahajātacittaphassahetukattā cetasikānaṃ dvisamuṭṭhānatā. ‘‘Cittasamuṭṭhānā dhammā, phuṭṭho bhikkhave vedeti, phuṭṭho sañjānāti, phuṭṭho cetetī’’ti (saṃ. ni. 4.93) hi vuttaṃ.
सुखुमरजादिरूपन्ति अणुतज्जारिरूपमाह। परमाणुरूपे पन वत्तब्बमेव नत्थि। वत्थुपरित्ततायाति एतेन अनेककलापगतानि बहूनियेव रूपायतनानि समुदितानि संहच्चकारिताय सिविकुब्बहनञायेन चक्खुविञ्ञाणस्स आरम्मणपच्चयो, न एकं कतिपयानि वाति दस्सेति। ननु च एवं सन्ते चक्खुविञ्ञाणं समुदायारम्मणं आपज्जतीति? नापज्जति समुदायस्सेव अभावतो। न हि परमत्थतो समुदायो नाम कोचि अत्थि। वण्णायतनमेव हि यत्तकं योग्यदेसे अवट्ठितं, सति पच्चयन्तरसमायोगे तत्तकं यथावुत्तेन ञायेन चक्खुविञ्ञाणस्स आरम्मणपच्चयो होति अविकप्पकत्ता तस्स। तदभिनिहटं पन मनोविञ्ञाणं अनेकक्खत्तुं उप्पज्जमानं पुरिमसिद्धकप्पनावसेन समूहाकारेन सण्ठानादिआकारेन च पवत्ततीति किं चक्खुविञ्ञाणस्स एकं वण्णायतनं आरम्मणं, उदाहु अनेकानीति न चोदेतब्बमेतं। न हि पच्चक्खविसये युत्तिमग्गना युत्ता। किञ्च भिय्यो अच्छरासङ्घातक्खणेन अनेककोटिसङ्खाय चित्तुप्पत्तिया पवत्तनतो चित्तस्स लहुपरिवत्तिताय समानेपि घटसरावादिवण्णानं योग्यदेसावट्ठाने पुरिममनसिकारानुरूपं ‘‘घटो’’ति वा ‘‘सरावो’’ति वा पठमं ताव एको मनोविञ्ञाणसन्तानेन परिच्छिज्जति, पच्छा इतरो चक्खुविञ्ञाणवीथिया ब्यवहितेनाति अविसेसविदुताय पन घटसरावादिबुद्धिया अभेदापत्तिपरिकप्पनाति। ईदिसीपेत्थ चोदना अचोदनाति दट्ठब्बा। खणपरित्ततायाति पबन्धक्खणस्स इत्तरताय। पबन्धवसेन हि पच्चेकं रूपारूपधम्मा विरोधिअविरोधिपच्चयसमायोगे लहुं दन्धञ्च निरुज्झनतो परित्तकाला दीघकाला च होन्ति, सभावलक्खणवसेन पन एकपरिच्छेदा एवाति। यथा च रूपायतनं, एवं इतरानिपि। सद्दादयोपि हि वत्थुपरित्ततादिभावेन लब्भन्तीति। अच्चासन्नादितायाति आदि-सद्देन अनावज्जनं केनचि पटिच्छन्नताति एवमादिं सङ्गण्हाति। विसयिधम्मं विसेसतो सिनोति बन्धतीति विसयोति अनञ्ञत्थभावापेक्खो विसयोति आह ‘‘विसयो अनञ्ञत्थभावेना’’ति। न हि चक्खुविञ्ञाणादयो रूपायतनादितो अञ्ञस्मिं आरम्मणे पवत्तन्तीति। गावो चरन्ति एत्थाति गोचरो, गोचरो वियाति गोचरोति सम्बहुलचारितापेक्खो गोचरोति आह ‘‘गोचरो तत्थ चरणेना’’ति। बहुलञ्हि चक्खुविञ्ञाणादीहि रूपादयो गय्हन्ति, न तथा मनोविञ्ञाणेनाति। तेसन्ति मनोविञ्ञाणेन गय्हमानानं रूपायतनादीनं। ‘‘वचनस्स अनुपपत्तितो’’ति कस्मा वुत्तं, ननु पञ्चद्वारे पवत्तमनोविञ्ञाणधातुं सन्धाय तेसं गोचरविसयं पच्चनुभोतीति वचनं उपपज्जतियेवाति? न, नियमाभावतो। न हि पञ्चद्वाराभिनिहटंयेव मनो इध ‘‘मनो’’ति वुत्तन्ति नियमहेतु अत्थीति, एतंयेव वा चोदनं मनसि कत्वा दिब्बचक्खुञाणादिग्गहणं कतं। एवंवण्णोतिआदिवचनतो पुब्बेनिवासअतीतानागतंसञाणादयोपि इध सम्भवन्ति। इतरथाति रूपं सद्दन्तिआदिना।
Sukhumarajādirūpanti aṇutajjārirūpamāha. Paramāṇurūpe pana vattabbameva natthi. Vatthuparittatāyāti etena anekakalāpagatāni bahūniyeva rūpāyatanāni samuditāni saṃhaccakāritāya sivikubbahanañāyena cakkhuviññāṇassa ārammaṇapaccayo, na ekaṃ katipayāni vāti dasseti. Nanu ca evaṃ sante cakkhuviññāṇaṃ samudāyārammaṇaṃ āpajjatīti? Nāpajjati samudāyasseva abhāvato. Na hi paramatthato samudāyo nāma koci atthi. Vaṇṇāyatanameva hi yattakaṃ yogyadese avaṭṭhitaṃ, sati paccayantarasamāyoge tattakaṃ yathāvuttena ñāyena cakkhuviññāṇassa ārammaṇapaccayo hoti avikappakattā tassa. Tadabhinihaṭaṃ pana manoviññāṇaṃ anekakkhattuṃ uppajjamānaṃ purimasiddhakappanāvasena samūhākārena saṇṭhānādiākārena ca pavattatīti kiṃ cakkhuviññāṇassa ekaṃ vaṇṇāyatanaṃ ārammaṇaṃ, udāhu anekānīti na codetabbametaṃ. Na hi paccakkhavisaye yuttimagganā yuttā. Kiñca bhiyyo accharāsaṅghātakkhaṇena anekakoṭisaṅkhāya cittuppattiyā pavattanato cittassa lahuparivattitāya samānepi ghaṭasarāvādivaṇṇānaṃ yogyadesāvaṭṭhāne purimamanasikārānurūpaṃ ‘‘ghaṭo’’ti vā ‘‘sarāvo’’ti vā paṭhamaṃ tāva eko manoviññāṇasantānena paricchijjati, pacchā itaro cakkhuviññāṇavīthiyā byavahitenāti avisesavidutāya pana ghaṭasarāvādibuddhiyā abhedāpattiparikappanāti. Īdisīpettha codanā acodanāti daṭṭhabbā. Khaṇaparittatāyāti pabandhakkhaṇassa ittaratāya. Pabandhavasena hi paccekaṃ rūpārūpadhammā virodhiavirodhipaccayasamāyoge lahuṃ dandhañca nirujjhanato parittakālā dīghakālā ca honti, sabhāvalakkhaṇavasena pana ekaparicchedā evāti. Yathā ca rūpāyatanaṃ, evaṃ itarānipi. Saddādayopi hi vatthuparittatādibhāvena labbhantīti. Accāsannāditāyāti ādi-saddena anāvajjanaṃ kenaci paṭicchannatāti evamādiṃ saṅgaṇhāti. Visayidhammaṃ visesato sinoti bandhatīti visayoti anaññatthabhāvāpekkho visayoti āha ‘‘visayo anaññatthabhāvenā’’ti. Na hi cakkhuviññāṇādayo rūpāyatanādito aññasmiṃ ārammaṇe pavattantīti. Gāvo caranti etthāti gocaro, gocaro viyāti gocaroti sambahulacāritāpekkho gocaroti āha ‘‘gocaro tattha caraṇenā’’ti. Bahulañhi cakkhuviññāṇādīhi rūpādayo gayhanti, na tathā manoviññāṇenāti. Tesanti manoviññāṇena gayhamānānaṃ rūpāyatanādīnaṃ. ‘‘Vacanassa anupapattito’’ti kasmā vuttaṃ, nanu pañcadvāre pavattamanoviññāṇadhātuṃ sandhāya tesaṃ gocaravisayaṃ paccanubhotīti vacanaṃ upapajjatiyevāti? Na, niyamābhāvato. Na hi pañcadvārābhinihaṭaṃyeva mano idha ‘‘mano’’ti vuttanti niyamahetu atthīti, etaṃyeva vā codanaṃ manasi katvā dibbacakkhuñāṇādiggahaṇaṃ kataṃ. Evaṃvaṇṇotiādivacanato pubbenivāsaatītānāgataṃsañāṇādayopi idha sambhavanti. Itarathāti rūpaṃ saddantiādinā.
भोजन …पे॰… उस्साहादीहीति इदं याय कम्मञ्ञताय रूपकायस्स कल्लता होति, तस्सा पच्चयनिदस्सनं। भोजने हि सम्मापरिणते सप्पाये च उतुभोजने सम्मुपयुत्ते सम्मापयोगसङ्खाते कायिकचेतसिकवीरिये च समारद्धे लहुतादिसब्भावेन कायो कम्मक्खमो होति सब्बकिरियानुकूलोति। अथ वा भोजन…पे॰… उस्साहादीहीति इदं कायस्स कल्यताय विय उपद्दुततायपि कारणवचनं। विसमभोजनापरिणामादितो हि कायस्स उपद्दवकरा वातादयो उप्पज्जन्तीति। अनुवत्तन्तस्साति पदं ‘‘जयं वेरं पसवती’’तिआदीसु (ध॰ प॰ २०१) विय हेतुअत्थवसेन वेदितब्बं। जागरणनिमित्तञ्हि इध अनुवत्तनं अधिप्पेतन्ति। अथ वा अनुवत्तन्तस्साति इदं पकतिया दिट्ठादिवसेन आपाथगमनुपनिस्सयानं कल्यतादिनिब्बत्तानं कायिकसुखादीनं सम्भवदस्सनं। कायकल्यतादिं अननुवत्तन्तस्स हि यथावुत्तउपनिस्सयाभोगाभावेन वुत्तप्पकारं आपाथगमनं न सियाति। यथानुभूते रूपादिविसये चित्तस्स ठपनं आवज्जनं चित्तपणिदहनं। यथानुभूतेन रूपादिना सदिसं असदिसं सम्बन्धञ्च सदिसासदिससम्बन्धं, तस्स दस्सनादि सदिसासदिससम्बन्धदस्सनादि, चित्तपणिदहनञ्च सदिसासदिस…पे॰… दस्सनादि च चित्त…पे॰… दस्सनादयो ते पच्चयाति योजेतब्बं। धातुक्खोभादीति आदि-सद्देन देवतूपसंहारादिं सङ्गण्हाति। तंसदिसता दिट्ठसुतसदिसता। तंसम्पयुत्तता दिट्ठसुतपटिबद्धता। केनचि वुत्तेति इमिना सद्धाय अनुस्सवनिब्बत्ततं आह। आकारविचारणन्ति तेसं तेसं अत्थानं उपट्ठानाकारविचारणं। कत्थचि अत्थे।
Bhojana…pe… ussāhādīhīti idaṃ yāya kammaññatāya rūpakāyassa kallatā hoti, tassā paccayanidassanaṃ. Bhojane hi sammāpariṇate sappāye ca utubhojane sammupayutte sammāpayogasaṅkhāte kāyikacetasikavīriye ca samāraddhe lahutādisabbhāvena kāyo kammakkhamo hoti sabbakiriyānukūloti. Atha vā bhojana…pe… ussāhādīhīti idaṃ kāyassa kalyatāya viya upaddutatāyapi kāraṇavacanaṃ. Visamabhojanāpariṇāmādito hi kāyassa upaddavakarā vātādayo uppajjantīti. Anuvattantassāti padaṃ ‘‘jayaṃ veraṃ pasavatī’’tiādīsu (dha. pa. 201) viya hetuatthavasena veditabbaṃ. Jāgaraṇanimittañhi idha anuvattanaṃ adhippetanti. Atha vā anuvattantassāti idaṃ pakatiyā diṭṭhādivasena āpāthagamanupanissayānaṃ kalyatādinibbattānaṃ kāyikasukhādīnaṃ sambhavadassanaṃ. Kāyakalyatādiṃ ananuvattantassa hi yathāvuttaupanissayābhogābhāvena vuttappakāraṃ āpāthagamanaṃ na siyāti. Yathānubhūte rūpādivisaye cittassa ṭhapanaṃ āvajjanaṃ cittapaṇidahanaṃ. Yathānubhūtena rūpādinā sadisaṃ asadisaṃ sambandhañca sadisāsadisasambandhaṃ, tassa dassanādi sadisāsadisasambandhadassanādi, cittapaṇidahanañca sadisāsadisa…pe… dassanādi ca citta…pe… dassanādayo te paccayāti yojetabbaṃ. Dhātukkhobhādīti ādi-saddena devatūpasaṃhārādiṃ saṅgaṇhāti. Taṃsadisatā diṭṭhasutasadisatā. Taṃsampayuttatā diṭṭhasutapaṭibaddhatā. Kenaci vutteti iminā saddhāya anussavanibbattataṃ āha. Ākāravicāraṇanti tesaṃ tesaṃ atthānaṃ upaṭṭhānākāravicāraṇaṃ. Katthaci atthe.
नियमितस्साति कुसलमेव मया उप्पादेतब्बन्ति एवं नियमितस्स। पसादसिनेहाभावो दोसबहुलताय होतीति लूखपुग्गला दोसबहुलाति आह।
Niyamitassāti kusalameva mayā uppādetabbanti evaṃ niyamitassa. Pasādasinehābhāvo dosabahulatāya hotīti lūkhapuggalā dosabahulāti āha.
आयतनभावतोति कारणभावतो।
Āyatanabhāvatoti kāraṇabhāvato.
विज्जमानवत्थुस्मिन्ति एतेन ‘‘विनापि देय्यधम्मपरिच्चागेन चित्तुप्पादमत्तेनेव दानमयं कुसलं उपचितं होती’’ति केसञ्चि अतिधावनं निवत्तितं होतीति।
Vijjamānavatthusminti etena ‘‘vināpi deyyadhammapariccāgena cittuppādamatteneva dānamayaṃ kusalaṃ upacitaṃ hotī’’ti kesañci atidhāvanaṃ nivattitaṃ hotīti.
धम्मसवनस्स घोसनं धम्मसवनघोसनं। तस्साति ‘‘सद्ददानं दस्सामी’’ति सद्दवत्थूनं ठानकरणभेरिआदीनं ससद्दप्पवत्तिकरणस्स। चिन्तनं तथा तथा चित्तुप्पादनं। अञ्ञत्थाति सुत्तेसु। अपरत्थाति अभिधम्मपदेसु। अपरियापन्नाति पदस्स अत्थवण्णना ‘‘परिभोगरसो’’तिआदिकाय अत्थवण्णनाय परतो बहूसु पोत्थकेसु लिखीयति, यथाठानेयेव पन आनेत्वा वत्तब्बा। तत्थ परमत्थतो अविज्जमानत्ता लक्खणपञ्ञत्तियो अञ्ञायतनत्ता छ अज्झत्तिकायतनानि असङ्गहिता धम्मायतनेनाति योजेतब्बं।
Dhammasavanassa ghosanaṃ dhammasavanaghosanaṃ. Tassāti ‘‘saddadānaṃ dassāmī’’ti saddavatthūnaṃ ṭhānakaraṇabheriādīnaṃ sasaddappavattikaraṇassa. Cintanaṃ tathā tathā cittuppādanaṃ. Aññatthāti suttesu. Aparatthāti abhidhammapadesu. Apariyāpannāti padassa atthavaṇṇanā ‘‘paribhogaraso’’tiādikāya atthavaṇṇanāya parato bahūsu potthakesu likhīyati, yathāṭhāneyeva pana ānetvā vattabbā. Tattha paramatthato avijjamānattā lakkhaṇapaññattiyo aññāyatanattā cha ajjhattikāyatanāni asaṅgahitā dhammāyatanenāti yojetabbaṃ.
‘‘एकद्वारिककम्मं अञ्ञस्मिं द्वारे उप्पज्जती’’ति कस्मा वुत्तं, ननु रूपादीसु एकारम्मणं चित्तं यथा न अञ्ञारम्मणं होति चित्तविसेसस्स अधिप्पेतत्ता, एवं कम्मविसेसे अधिप्पेते कायद्वारादीसु एकद्वारिककम्मं अञ्ञस्मिं द्वारे न उप्पज्जति तत्थेव परियोसितत्ता, अथ कम्मसामञ्ञं अधिप्पेतं, रूपादीसु एकारम्मणन्ति इदं उदाहरणं न सियाति? न, असदिसभावविभावनवसेन उदाहटत्ता, इतरथा मनोविञ्ञाणभूतं इदं चित्तं छसुपि विसयेसु पवत्तनतो अनिबद्धारम्मणन्ति आरम्मणं सदिसूदाहरणभावेन वुच्चेय्य आरम्मणं विय द्वारम्पि अनिबद्धन्ति। यस्मा पन सतिपि कम्मानं द्वारन्तरचरणे येभुय्येन वुत्तिया तब्बहुलवुत्तिया च द्वारकम्मानं अञ्ञमञ्ञं ववत्थानं वक्खति, तस्मा पाणातिपातादिभावसामञ्ञेन कम्मं एकत्तनयवसेन गहेत्वा तस्स वचीद्वारादीसु पवत्तिसब्भावतो कम्मस्स अनिबद्धत्ताति वुत्तन्ति आह ‘‘कायद्वारादीसु एकद्वारिककम्मं अञ्ञस्मिं द्वारे न नुप्पज्जती’’ति। रूपादीसु पन एकारम्मणं चित्तं तेनेवारम्मणेन परिच्छिन्नन्ति विसिट्ठमेव गहितन्ति आरम्मणमेव निबद्धन्ति वुत्तन्ति चित्तविसेसो एव गहितो, न चित्तसामञ्ञं। ‘‘ननु च रूपारम्मणं वा…पे॰… धम्मारम्मणं वा यं यं वा पना’’ति आरम्मणम्पि अनियमेनेव वुत्तन्ति? सच्चमेतं, तत्थ पन यं रूपादीसु एकारम्मणं चित्तं, तं तेन विना नप्पवत्तति, कम्मं पन कायद्वारिकादिभेदं वचीद्वारादीसु न नप्पवत्ततीति इमस्स विसेसस्स जोतनत्थं पाळियं आरम्मणमेव गहितं, द्वारं न गहितन्ति इममत्थं दस्सेति ‘‘आरम्मणमेव निबद्ध’’न्तिआदिना। वचीद्वारे उप्पज्जमानम्पि पाणातिपातादीति अत्थो।
‘‘Ekadvārikakammaṃ aññasmiṃ dvāre uppajjatī’’ti kasmā vuttaṃ, nanu rūpādīsu ekārammaṇaṃ cittaṃ yathā na aññārammaṇaṃ hoti cittavisesassa adhippetattā, evaṃ kammavisese adhippete kāyadvārādīsu ekadvārikakammaṃ aññasmiṃ dvāre na uppajjati tattheva pariyositattā, atha kammasāmaññaṃ adhippetaṃ, rūpādīsu ekārammaṇanti idaṃ udāharaṇaṃ na siyāti? Na, asadisabhāvavibhāvanavasena udāhaṭattā, itarathā manoviññāṇabhūtaṃ idaṃ cittaṃ chasupi visayesu pavattanato anibaddhārammaṇanti ārammaṇaṃ sadisūdāharaṇabhāvena vucceyya ārammaṇaṃ viya dvārampi anibaddhanti. Yasmā pana satipi kammānaṃ dvārantaracaraṇe yebhuyyena vuttiyā tabbahulavuttiyā ca dvārakammānaṃ aññamaññaṃ vavatthānaṃ vakkhati, tasmā pāṇātipātādibhāvasāmaññena kammaṃ ekattanayavasena gahetvā tassa vacīdvārādīsu pavattisabbhāvato kammassa anibaddhattāti vuttanti āha ‘‘kāyadvārādīsu ekadvārikakammaṃ aññasmiṃ dvāre na nuppajjatī’’ti. Rūpādīsu pana ekārammaṇaṃ cittaṃ tenevārammaṇena paricchinnanti visiṭṭhameva gahitanti ārammaṇameva nibaddhanti vuttanti cittaviseso eva gahito, na cittasāmaññaṃ. ‘‘Nanu ca rūpārammaṇaṃ vā…pe… dhammārammaṇaṃ vā yaṃ yaṃ vā panā’’ti ārammaṇampi aniyameneva vuttanti? Saccametaṃ, tattha pana yaṃ rūpādīsu ekārammaṇaṃ cittaṃ, taṃ tena vinā nappavattati, kammaṃ pana kāyadvārikādibhedaṃ vacīdvārādīsu na nappavattatīti imassa visesassa jotanatthaṃ pāḷiyaṃ ārammaṇameva gahitaṃ, dvāraṃ na gahitanti imamatthaṃ dasseti ‘‘ārammaṇameva nibaddha’’ntiādinā. Vacīdvāre uppajjamānampi pāṇātipātādīti attho.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / कामावचरकुसलं • Kāmāvacarakusalaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / कामावचरकुसलपदभाजनीयं • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / कामावचरकुसलपदभाजनीयवण्णना • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
