| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
កាមាវចរកុសលបទភាជនីយវណ្ណនា
Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
១. ‘‘យេ វា បន…បេ.… អរូបិនោ ធម្មា’’តិ ឥទំ ‘‘ផស្សោ ហោតី’’តិ ឯវមាទិកំ វិយ ន វិសុំ ‘‘តេបិ ហោន្តី’’តិ ហោតិ-សទ្ទេន សម្ពន្ធំ កត្វា វុត្តំ, ឧទ្ទិដ្ឋាវសេសេ ច បន គហេត្វា ‘‘ឥមេ ធម្មា កុសលា’’តិ អប្បេតុំ វុត្តន្តិ អប្បនាយ អវរោធិតំ។ ឯវញ្ច កត្វា និទ្ទេសេបិ ឯតស្ស បទភាជនីយំ ន វុត្តន្តិ។ សរូបេន បន អទស្សិតត្តា ‘‘អត្ថី’’តិ វត្វា ទុតិយេន ហោតិ-សទ្ទេន សម្ពន្ធោ និទ្ទេសោ ច ន កតោ, សង្ខេបេន បន ឧទ្ទិសិត្វា សង្ខេបេនេវ យេ វា បន ធម្មា និទ្ទិដ្ឋាតិ ឯតស្ស ធម្មស្ស ឧទ្ទេសេ អវរោធោ យុត្តោ។ ធម្មនិទ្ទេសេ ច និទ្ទេសាវសានេ វុត្តស្សាតិ។
1. ‘‘Ye vā pana…pe… arūpino dhammā’’ti idaṃ ‘‘phasso hotī’’ti evamādikaṃ viya na visuṃ ‘‘tepi hontī’’ti hoti-saddena sambandhaṃ katvā vuttaṃ, uddiṭṭhāvasese ca pana gahetvā ‘‘ime dhammā kusalā’’ti appetuṃ vuttanti appanāya avarodhitaṃ. Evañca katvā niddesepi etassa padabhājanīyaṃ na vuttanti. Sarūpena pana adassitattā ‘‘atthī’’ti vatvā dutiyena hoti-saddena sambandho niddeso ca na kato, saṅkhepena pana uddisitvā saṅkhepeneva ye vā pana dhammā niddiṭṭhāti etassa dhammassa uddese avarodho yutto. Dhammaniddese ca niddesāvasāne vuttassāti.
បុច្ឆាបរិច្ឆេទវចនេនេវ បុច្ឆាភាវេ វិញ្ញាតេ បុច្ឆាវិសេសញាបនត្ថំ អាហ ‘‘អយំ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា’’តិ។ បញ្ចវិធា ហីតិ មហានិទ្ទេសេ (មហានិ. ១៥០; ចូឡនិ. បុណ្ណកមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ១២; មេត្តគូមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ១៨) អាគតា បុច្ឆា ទស្សេតិ។ លក្ខណន្តិ ញាតុំ ឥច្ឆិតោ យោ កោចិ សភាវោ។ អញ្ញាតន្តិ យេន កេនចិ ញាណេន អញ្ញាតភាវំ អាហ។ អទិដ្ឋន្តិ ទស្សនភូតេន ញាណេន បច្ចក្ខំ វិយ អទិដ្ឋតំ។ អតុលិតន្តិ ‘‘ឯត្តកំ ឥទ’’ន្តិ តុលាភូតាយ បញ្ញាយ អតុលិតតំ។ អតីរិតន្តិ តីរណភូតាយ បញ្ញាយ អកតញាណកិរិយាសមាបនតំ។ អវិភូតន្តិ ញាណស្ស អបាកដភាវំ ។ អវិភាវិតន្តិ ញាណេន អបាកដីកតភាវំ។ អទិដ្ឋំ ជោតីយតិ ឯតាយាតិ អទិដ្ឋជោតនា។ អនុមតិយា បុច្ឆា អនុមតិបុច្ឆា ។ ‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិបុច្ឆាយ ហិ ‘‘កា តុម្ហាកំ អនុមតី’’តិ អនុមតិ បុច្ឆិតា ហោតិ។ កថេតុកម្យតាតិ កថេតុកម្យតាយ។
Pucchāparicchedavacaneneva pucchābhāve viññāte pucchāvisesañāpanatthaṃ āha ‘‘ayaṃ kathetukamyatāpucchā’’ti. Pañcavidhā hīti mahāniddese (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12; mettagūmāṇavapucchāniddesa 18) āgatā pucchā dasseti. Lakkhaṇanti ñātuṃ icchito yo koci sabhāvo. Aññātanti yena kenaci ñāṇena aññātabhāvaṃ āha. Adiṭṭhanti dassanabhūtena ñāṇena paccakkhaṃ viya adiṭṭhataṃ. Atulitanti ‘‘ettakaṃ ida’’nti tulābhūtāya paññāya atulitataṃ. Atīritanti tīraṇabhūtāya paññāya akatañāṇakiriyāsamāpanataṃ. Avibhūtanti ñāṇassa apākaṭabhāvaṃ . Avibhāvitanti ñāṇena apākaṭīkatabhāvaṃ. Adiṭṭhaṃ jotīyati etāyāti adiṭṭhajotanā. Anumatiyā pucchā anumatipucchā. ‘‘Taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave’’tiādipucchāya hi ‘‘kā tumhākaṃ anumatī’’ti anumati pucchitā hoti. Kathetukamyatāti kathetukamyatāya.
បភេទតោ ធម្មានំ ទេសនន្តិ មាតិកាទេសនំ អាហ។ តត្ថ ហិ បុរតោ កុសលាទិកេ បភេទេ វត្វា បច្ឆតោ ធម្មា វុត្តាតិ ‘‘បភេទវន្តទស្សនត្ថ’’ន្តិ និទ្ទេសំ អាហ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – មាតិកាយ សវិសេសនា ធម្មា វុត្តា, តេ ច វិសេសិតព្ពត្តា បធានា, បធានញ្ច ឥតិកត្តព្ពតាយ យុជ្ជតីតិ ធម្មានមេវ បធានានំ បុច្ឆិតព្ពតា វិស្សជ្ជិតព្ពតា ច ហោតិ, តស្មា តេ បុច្ឆិតព្ពេ ទស្សេតុំ ‘‘កតមេ ធម្មា’’តិ វុត្តំ, តេ បន វិសេសវន្តោ បុច្ឆិតាតិ ទស្សេតុំ បុន ‘‘កុសលា’’តិ វុត្តន្តិ ឯវំ បភេទវន្តទស្សនត្ថំ អយំ បទានុក្កមោ កតោតិ។ ‘‘ឥមេ ធម្មា កុសលា’’តិ វិស្សជ្ជនេបិ ឯវមេវ យោជនា កាតព្ពា។ ‘‘បភេទតោ ធម្មានំ ទេសនំ ទីបេត្វា’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ វិវរិតុំ ‘‘ឥមស្មិញ្ហី’’តិអាទិមាហ។ អនេកប្បភេទា ទេសេតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ។ តស្មាតិ អវោហារទេសនតោ ធម្មានមេវ ទេសេតព្ពត្តា តេសញ្ច ឃនវិនិព្ភោគបដិសម្ភិទាញាណាវហនតោ បភេទវន្តានំ ទេសេតព្ពត្តា ‘‘កុសលា…បេ.… ទីបេត្វា’’តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ។ ឯវមេវ ហិ យថាវុត្តទីបនស្ស ហេតុំ សការណំ បកាសេតុំ បុន ‘‘ធម្មាយេវា’’តិអាទិ វុត្តន្តិ។ ធម្មាតិ សាមញ្ញមត្តវចនេន សមូហាទិឃនវសេន ឯកត្តគ្គហណំ ហោតីតិ ឯកត្តវិនិព្ភោគករណំ ឃនវិនិព្ភោគញាណំ អាវហតិ បភេទទេសនា, តថា កុសលាទិធម្មានំ អព្យាកតាទិអត្ថានញ្ច ទីបនតោ ធម្មបដិសម្ភិទាទិញាណញ្ច អាវហតិ។ ‘‘បភេទវន្តទស្សនត្ថ’’ន្តិ ឯតំ វិវរិតុំ ‘‘ឥទានិ យេ តេនា’’តិអាទិមាហ។ បភេទ…បេ.… យុជ្ជតិ ឥតិកត្តព្ពតាយុត្តស្ស វិសេសនត្តា។ អថ វា ឧទ្ទេសោ ធម្មប្បធានោ, បុច្ឆា សំសយិតប្បធានា, ន ច ធម្មភាវោ សំសយិតោ, កុសលាទិភេទោ បន សំសយិតោតិ និច្ឆិតសំសយិតវសេនាយំ បទានុក្កមោ កតោ។
Pabhedato dhammānaṃ desananti mātikādesanaṃ āha. Tattha hi purato kusalādike pabhede vatvā pacchato dhammā vuttāti ‘‘pabhedavantadassanattha’’nti niddesaṃ āha. Idaṃ vuttaṃ hoti – mātikāya savisesanā dhammā vuttā, te ca visesitabbattā padhānā, padhānañca itikattabbatāya yujjatīti dhammānameva padhānānaṃ pucchitabbatā vissajjitabbatā ca hoti, tasmā te pucchitabbe dassetuṃ ‘‘katame dhammā’’ti vuttaṃ, te pana visesavanto pucchitāti dassetuṃ puna ‘‘kusalā’’ti vuttanti evaṃ pabhedavantadassanatthaṃ ayaṃ padānukkamo katoti. ‘‘Ime dhammā kusalā’’ti vissajjanepi evameva yojanā kātabbā. ‘‘Pabhedato dhammānaṃ desanaṃ dīpetvā’’ti etassa atthaṃ vivarituṃ ‘‘imasmiñhī’’tiādimāha. Anekappabhedā desetabbāti sambandho. Tasmāti avohāradesanato dhammānameva desetabbattā tesañca ghanavinibbhogapaṭisambhidāñāṇāvahanato pabhedavantānaṃ desetabbattā ‘‘kusalā…pe… dīpetvā’’ti etena sambandho. Evameva hi yathāvuttadīpanassa hetuṃ sakāraṇaṃ pakāsetuṃ puna ‘‘dhammāyevā’’tiādi vuttanti. Dhammāti sāmaññamattavacanena samūhādighanavasena ekattaggahaṇaṃ hotīti ekattavinibbhogakaraṇaṃ ghanavinibbhogañāṇaṃ āvahati pabhedadesanā, tathā kusalādidhammānaṃ abyākatādiatthānañca dīpanato dhammapaṭisambhidādiñāṇañca āvahati. ‘‘Pabhedavantadassanattha’’nti etaṃ vivarituṃ ‘‘idāni ye tenā’’tiādimāha. Pabheda…pe… yujjati itikattabbatāyuttassa visesanattā. Atha vā uddeso dhammappadhāno, pucchā saṃsayitappadhānā, na ca dhammabhāvo saṃsayito, kusalādibhedo pana saṃsayitoti nicchitasaṃsayitavasenāyaṃ padānukkamo kato.
ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ វចនេ។ កិមត្ថមាហ ភគវាតិ តំ ទស្សេតុំ អាហ ‘‘សមយេ និទ្ទិសិ ចិត្ត’’ន្តិ។ បរិយោសានេតិ សមយេ ចិត្តនិទ្ទេសស្ស ‘‘យស្មិំ…បេ.… អារព្ភា’’តិ ឯតស្ស បរិយោសានេ។ តស្មិំ សមយេតិ តស្មិំ ចិត្តុប្បាទសមយេ ។ ចិត្តេន សមយំ និយមេត្វាន អថ បច្ឆា ពោធេតុន្តិ សម្ពន្ធោ។ វិជ្ជមានេបិ ភោជនគមនាទិសមយនានត្តេ សមវាយាទិនានត្តេ ច យថាវុត្តចិត្តនិយមិតា វិសេសិតា អញ្ញស្មិំ សមយេ យថាធិប្បេតានំ ផស្សាទីនំ អភាវា ចិត្តនិយមិតេ សមយេ ផស្សាទយោ ពោធេតុំ វិសេសនមេវ តាវ ចិត្តំ ទស្សេតុំ សមយេ ចិត្តំ និទ្ទិសីតិ អត្ថោ។ វិសេសិតព្ពោបិ ហិ សមយោ អត្តនោ ឧបការត្ថំ វិសេសនភាវំ អាបជ្ជតិ, វិសេសនភូតញ្ច ចិត្តំ តទុបការត្ថំ វិសេសិតព្ពភាវន្តិ។ សន្តតិឃនាទីនំ អយំ វិសេសោ – បុរិមបច្ឆិមានំ និរន្តរតាយ ឯកីភូតានមិវ បវត្តិ សន្តតិឃនតា, តថា ផស្សាទីនំ ឯកសមូហវសេន ទុព្ពិញ្ញេយ្យកិច្ចភេទវសេន ឯការម្មណតាវសេន ច ឯកីភូតានមិវ បវត្តិ សមូហាទិឃនតាតិ។
Etthāti etasmiṃ vacane. Kimatthamāha bhagavāti taṃ dassetuṃ āha ‘‘samaye niddisi citta’’nti. Pariyosāneti samaye cittaniddesassa ‘‘yasmiṃ…pe… ārabbhā’’ti etassa pariyosāne. Tasmiṃ samayeti tasmiṃ cittuppādasamaye . Cittena samayaṃ niyametvāna atha pacchā bodhetunti sambandho. Vijjamānepi bhojanagamanādisamayanānatte samavāyādinānatte ca yathāvuttacittaniyamitā visesitā aññasmiṃ samaye yathādhippetānaṃ phassādīnaṃ abhāvā cittaniyamite samaye phassādayo bodhetuṃ visesanameva tāva cittaṃ dassetuṃ samaye cittaṃ niddisīti attho. Visesitabbopi hi samayo attano upakāratthaṃ visesanabhāvaṃ āpajjati, visesanabhūtañca cittaṃ tadupakāratthaṃ visesitabbabhāvanti. Santatighanādīnaṃ ayaṃ viseso – purimapacchimānaṃ nirantaratāya ekībhūtānamiva pavatti santatighanatā, tathā phassādīnaṃ ekasamūhavasena dubbiññeyyakiccabhedavasena ekārammaṇatāvasena ca ekībhūtānamiva pavatti samūhādighanatāti.
កាលញ្ច សមយញ្ចាតិ យុត្តកាលញ្ច បច្ចយសាមគ្គិញ្ច។ ខណោតិ ឱកាសោ។ តថាគតុប្បាទាទិកោ ហិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស ឱកាសោ តប្បច្ចយបដិលាភហេតុត្តា។ ខណោ ឯវ ច សមយោ។ យោ ‘‘ខណោ’’តិ ច ‘‘សមយោ’’តិ ច វុច្ចតិ, សោ ឯកោវាតិ អត្ថោ។ មហាសមយោតិ មហាសមូហោ។ សមយោបិ ខោតិ សិក្ខាបរិបូរណស្ស ហេតុបិ។ សមយប្បវាទកេតិ ទិដ្ឋិប្បវាទកេ។ តត្ថ ហិ និសិន្នា តិត្ថិយា អត្តនោ អត្តនោ សមយំ បវទន្តីតិ។ អត្ថាភិសមយាតិ ហិតបដិលាភា។ អភិសមេតព្ពោតិ អភិសមយោ, អភិសមយោ អត្ថោ អភិសមយដ្ឋោតិ បីឡនាទីនិ អភិសមិតព្ពភាវេន ឯកីភាវំ ឧបនេត្វា វុត្តានិ, អភិសមយស្ស វា បដិវេធស្ស វិសយភូតោ អត្ថោ អភិសមយដ្ឋោតិ តានេវ តថា ឯកត្តេន វុត្តានិ។ តត្ថ បីឡនំ ទុក្ខសច្ចស្ស តំសមង្គិនោ ហិំ សនំ អវិប្ផារិកតាករណំ។ សន្តាបោ ទុក្ខទុក្ខតាទិភាវេន សន្តាបនំ បរិទហនំ។
Kālañca samayañcāti yuttakālañca paccayasāmaggiñca. Khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayapaṭilābhahetuttā. Khaṇo eva ca samayo. Yo ‘‘khaṇo’’ti ca ‘‘samayo’’ti ca vuccati, so ekovāti attho. Mahāsamayoti mahāsamūho. Samayopi khoti sikkhāparipūraṇassa hetupi. Samayappavādaketi diṭṭhippavādake. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano samayaṃ pavadantīti. Atthābhisamayāti hitapaṭilābhā. Abhisametabboti abhisamayo, abhisamayo attho abhisamayaṭṭhoti pīḷanādīni abhisamitabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni, abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayaṭṭhoti tāneva tathā ekattena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃsamaṅgino hiṃ sanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ. Santāpo dukkhadukkhatādibhāvena santāpanaṃ paridahanaṃ.
‘‘ឥធា’’តិ វចនំ អកុសលេសុ អព្យាកតេសុ ច កេសុចិ ខណស្ស អសម្ភវតោ។ ននុ កុសលានញ្ច នវមេន ខណេន វិនា ឧប្បត្តិ ហោតីតិ? នោ ន ហោតិ, ន បន នវមោ ឯវ ខណោ, ចតុចក្កានិបិ ខណោតិ វុត្តានិ។ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន អត្តសម្មាបណិធិខណមន្តរេន នត្ថិ កុសលស្ស ឧប្បត្តីតិ ខណោ ឥធ គហិតោ។ ឥន្ទ្រិយវិសយមនសិការាធីនំ វិញ្ញាណន្តិ ឯវមាទិ សាធារណផលំ ទដ្ឋព្ពំ។ នវមោតិ អដ្ឋក្ខណេ ឧបាទាយ វុត្តំ។ ចតុចក្កំ វត្តតីតិ បុន បតិរូបទេសវាសាទិសម្បត្តិ ចតុចក្កំ វិបរិវត្តតីតិ អត្ថោ។ ឱកាសភូតានីតិ អត្តនោ និព្ពត្តិយា ‘‘ឥទានិ ឧប្បជ្ជន្តុ កុសលានី’’តិ អនុមតិទានំ វិយ ភូតានិ។
‘‘Idhā’’ti vacanaṃ akusalesu abyākatesu ca kesuci khaṇassa asambhavato. Nanu kusalānañca navamena khaṇena vinā uppatti hotīti? No na hoti, na pana navamo eva khaṇo, catucakkānipi khaṇoti vuttāni. Sabbantimena paricchedena attasammāpaṇidhikhaṇamantarena natthi kusalassa uppattīti khaṇo idha gahito. Indriyavisayamanasikārādhīnaṃ viññāṇanti evamādi sādhāraṇaphalaṃ daṭṭhabbaṃ. Navamoti aṭṭhakkhaṇe upādāya vuttaṃ. Catucakkaṃ vattatīti puna patirūpadesavāsādisampatti catucakkaṃ viparivattatīti attho. Okāsabhūtānīti attano nibbattiyā ‘‘idāni uppajjantu kusalānī’’ti anumatidānaṃ viya bhūtāni.
ចិត្តកាលោតិ ធម្មេនេវ សតា កាលោ វិសេសិតោ, ន តស្ស បវត្តិត្ថ បវត្តិស្សតិ បវត្តតីតិ ឯតេន អវត្ថាវិសេសេន, នាបិ តស្ស វិជាននកិច្ចេន, តស្មា ឯវំវិធេ ធម្មេ ឧបាទាយ បញ្ញត្តោតិ វុត្តោ។ កមប្បវត្តា វិសេសា ឯវ បដិបាដីតិ ពីជភាវោ ច បដិបាដីតិ វត្តុមរហតីតិ ឥមិនាធិប្បាយេន ‘‘ពីជកាលោតិ ធម្មបដិបាដិំ ឧបាទាយ បញ្ញត្តោ’’តិ អាហ។ ធម្មបដិបាដិំ វាតិ អដ្ឋកលាបធម្មេ សន្ធាយាហ។ សញ្ចិតា វិយ គយ្ហមានកាលា ឯវ កាលសញ្ចយោ , យថា វា តថា វា កាលោតិ ឯកំ សភាវំ គហេត្វា អភិនិវេសំ ករោន្តស្ស តទភិនិវេសនិសេធនត្ថំ ‘‘សោ បនេស សភាវតោ អវិជ្ជមានត្តា បញ្ញត្តិមត្តកោ’’តិ អាហ។ ញត្វា វិញ្ញេយ្យោតិ សម្ពន្ធោ។ ឥតរោ បន ហេតូតិ ឯស សមយោ បច្ចយោវ វិញ្ញេយ្យោ។ ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ អធិការេ ន ហេតុហេតុ សាធារណហេតុ ចាតិ អត្ថោ។ សមវាយោ បច្ចយសាមគ្គី, ហេតុ បន ឯកេកោ បច្ចយោតិ អយមេតេសំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ។ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ អនេកបច្ចយទស្សនេន តំតំទ្វារិកានំ កុសលានញ្ច តប្បច្ចយតំ ទស្សេតិ។
Cittakāloti dhammeneva satā kālo visesito, na tassa pavattittha pavattissati pavattatīti etena avatthāvisesena, nāpi tassa vijānanakiccena, tasmā evaṃvidhe dhamme upādāya paññattoti vutto. Kamappavattā visesā eva paṭipāṭīti bījabhāvo ca paṭipāṭīti vattumarahatīti iminādhippāyena ‘‘bījakāloti dhammapaṭipāṭiṃ upādāya paññatto’’ti āha. Dhammapaṭipāṭiṃ vāti aṭṭhakalāpadhamme sandhāyāha. Sañcitā viya gayhamānakālā eva kālasañcayo, yathā vā tathā vā kāloti ekaṃ sabhāvaṃ gahetvā abhinivesaṃ karontassa tadabhinivesanisedhanatthaṃ ‘‘so panesa sabhāvato avijjamānattā paññattimattako’’ti āha. Ñatvā viññeyyoti sambandho. Itaro pana hetūti esa samayo paccayova viññeyyo. Etthāti etasmiṃ adhikāre na hetuhetu sādhāraṇahetu cāti attho. Samavāyo paccayasāmaggī, hetu pana ekeko paccayoti ayametesaṃ viseso veditabbo. Cakkhuviññāṇādīnaṃ anekapaccayadassanena taṃtaṃdvārikānaṃ kusalānañca tappaccayataṃ dasseti.
បរិគ្គហោ កតោ អដ្ឋកថាចរិយេហិ។ ឯកការណវាទោតិ បកតិការណវាទោ, ឥស្សរការណវាទោ វា។ អញ្ញមញ្ញាបេក្ខោតិ អវយវានំ អញ្ញមញ្ញាបេក្ខតាយ សមុទាយោ វុត្តោ។ អបេក្ខា ច យាវ សហាយការណសមាគមោ ន ហោតិ, តាវ ផលស្ស អនិប្ផាទនំ សមាគមេ និប្ផាទនសមត្ថស្ស និប្ផាទនញ្ច។ សមាគមោ ច យេសុ យុជ្ជមានេសុ និព្យាបារេសុបិ ផលស្ស បវត្តិ, តេសំ សព្ភាវោតិ។
Pariggaho kato aṭṭhakathācariyehi. Ekakāraṇavādoti pakatikāraṇavādo, issarakāraṇavādo vā. Aññamaññāpekkhoti avayavānaṃ aññamaññāpekkhatāya samudāyo vutto. Apekkhā ca yāva sahāyakāraṇasamāgamo na hoti, tāva phalassa anipphādanaṃ samāgame nipphādanasamatthassa nipphādanañca. Samāgamo ca yesu yujjamānesu nibyāpāresupi phalassa pavatti, tesaṃ sabbhāvoti.
អសាមគ្គី…បេ.… បត្តិតោតិ ចក្ខុរូបាលោកមនសិការានំ អសមវេតានំ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស អហេតុភាវេ សតិ សមវេតានញ្ច តំសភាវាវិនិវត្តិតោ ហេតុភាវានាបត្តិតោតិ អត្ថោ។ ន ហិ សភាវន្តរំ អញ្ញេន សហិតំ សភាវន្តរំ ហោតីតិ។ ឯកស្មិន្តិ អន្ធសតេ ឯកេកស្មិំ អន្ធេតិ អធិប្បាយោ។ អញ្ញថា យថារុតវសេន អត្ថេ គយ្ហមានេ ឯកស្ស អន្ធស្ស ទស្សនាសមត្ថតា សព្ពេសម្បិ ន ហោតិ, នាបិ ឯកស្ស អសមត្ថតាយ សព្ពេសម្បិ អសមត្ថតា វុត្តា, កិន្តុ សព្ពេសំ វិសុំ អសមត្ថតាយ ឯវាតិ ឧបមាវចនំ ន យុជ្ជេយ្យ, នាបិ ឧបមោបមិតព្ពសម្ពន្ធោ។ ន ហិ ឧបមិតព្ពេសុ ចក្ខាទីសុ ឯកស្ស អសមត្ថតាយ សព្ពេសម្បិ អសមត្ថតា វុត្តា, កិន្តុ សព្ពេសំ វិសុំ អសមត្ថតាយ សហិតានំ អសមត្ថតាតិ។ អន្ធសតំ បស្សតីតិ ច អន្ធសតំ សហិតំ បស្សតីតិ អធិប្បាយោ អញ្ញថា វុត្តនយេន ឧបមិតព្ពាសមានតាបត្តិតោ។ សាធា…បេ.… ឋិតភាវោតិ យេសុ វិជ្ជមានេសុ ផលប្បវត្តិ តេសំ សមោធានេ, យថា បវត្តមានេសុ តេសុ ផលប្បវត្តិ, តថា បវត្តិមាហ។ ន យេសំ កេសញ្ចិ អនេកេសំ សមោធានមត្តំ សាមគ្គី។ ន ហិ សទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពសមោធានំ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស, កដ្ឋកបាលបាសាណសមោធានំ វា សោតវិញ្ញាណស្ស ហេតូតិ។ តន្តិ តំ ទស្សនំ។ អសា…បេ.… សិទ្ធោតិ នាយមត្ថោ សាធេតព្ពោ វិសុំ អហេតូនំ ចក្ខាទីនំ សហិតានំ ហេតុភាវស្ស បច្ចក្ខសិទ្ធត្តាតិ អត្ថោ។ ន ហិ បច្ចក្ខសិទ្ធេ យុត្តិមគ្គនំ យុត្តន្តិ។
Asāmaggī…pe… pattitoti cakkhurūpālokamanasikārānaṃ asamavetānaṃ cakkhuviññāṇassa ahetubhāve sati samavetānañca taṃsabhāvāvinivattito hetubhāvānāpattitoti attho. Na hi sabhāvantaraṃ aññena sahitaṃ sabhāvantaraṃ hotīti. Ekasminti andhasate ekekasmiṃ andheti adhippāyo. Aññathā yathārutavasena atthe gayhamāne ekassa andhassa dassanāsamatthatā sabbesampi na hoti, nāpi ekassa asamatthatāya sabbesampi asamatthatā vuttā, kintu sabbesaṃ visuṃ asamatthatāya evāti upamāvacanaṃ na yujjeyya, nāpi upamopamitabbasambandho. Na hi upamitabbesu cakkhādīsu ekassa asamatthatāya sabbesampi asamatthatā vuttā, kintu sabbesaṃ visuṃ asamatthatāya sahitānaṃ asamatthatāti. Andhasataṃ passatīti ca andhasataṃ sahitaṃ passatīti adhippāyo aññathā vuttanayena upamitabbāsamānatāpattito. Sādhā…pe… ṭhitabhāvoti yesu vijjamānesu phalappavatti tesaṃ samodhāne, yathā pavattamānesu tesu phalappavatti, tathā pavattimāha. Na yesaṃ kesañci anekesaṃ samodhānamattaṃ sāmaggī. Na hi saddagandharasaphoṭṭhabbasamodhānaṃ cakkhuviññāṇassa, kaṭṭhakapālapāsāṇasamodhānaṃ vā sotaviññāṇassa hetūti. Tanti taṃ dassanaṃ. Asā…pe… siddhoti nāyamattho sādhetabbo visuṃ ahetūnaṃ cakkhādīnaṃ sahitānaṃ hetubhāvassa paccakkhasiddhattāti attho. Na hi paccakkhasiddhe yuttimagganaṃ yuttanti.
មនុស្សត្តាទីនំ ខណាវយវានំ សាមគ្គី ខណសាមគ្គី, តំ វិនា សោ នវមចក្កសម្បត្តិសង្ខាតោ ខណោ នត្ថិ។ សា ឯវ ហិ ខណសាមគ្គី សោ ខណោតិ អត្ថោ។ ខណ…បេ.… ទីបេតិ អត្តនោ ទុល្លភតាយាតិ អត្ថោ។ ខណត្ថោ វា សមយសទ្ទោ ខណសង្ខាតោ សមយោតិ វុត្តោ។ សោ យស្មិំ ទុល្លភេ ខណេ សតីតិ ឥមស្សត្ថស្ស វិភាវនវសេន តទាយត្តាយ កុសលុប្បត្តិយា ទុល្លភភាវំ ទីបេតិ។ ឯតេនុបាយេន សមវាយ…បេ.… វុត្តិំ ទីបេតីតិ ឯត្ថ ឥតោ បរេសុ ច យោជនា តស្ស តស្ស តំតំទីបនេ កាតព្ពា។
Manussattādīnaṃ khaṇāvayavānaṃ sāmaggī khaṇasāmaggī, taṃ vinā so navamacakkasampattisaṅkhāto khaṇo natthi. Sā eva hi khaṇasāmaggī so khaṇoti attho. Khaṇa…pe… dīpeti attano dullabhatāyāti attho. Khaṇattho vā samayasaddo khaṇasaṅkhāto samayoti vutto. So yasmiṃ dullabhe khaṇe satīti imassatthassa vibhāvanavasena tadāyattāya kusaluppattiyā dullabhabhāvaṃ dīpeti. Etenupāyena samavāya…pe… vuttiṃ dīpetīti ettha ito paresu ca yojanā tassa tassa taṃtaṃdīpane kātabbā.
តស្ស បុរិសស្សាតិ ‘‘សេយ្យថាបិ ភិក្ខវេ ចត្តារោ ទឡ្ហធម្មា ធនុគ្គហា សិក្ខិតា កតហត្ថា កតុបាសនា ចតុទ្ទិសា ឋិតា អស្សុ, អថ បុរិសោ អាគច្ឆេយ្យ ‘អហំ ឥមេសំ…បេ.… កតុបាសនានំ កណ្ឌេ ខិត្តេ ខិត្តេ អប្បតិដ្ឋិតេ បថវិយំ គហេត្វា អាហរិស្សាមី’’’តិ (សំ. និ. ២.២២៨) ឯវំ វុត្តជវនបុរិសស្ស។ តាវ បរិត្តកោតិ គមនស្សាទានំ ទេវបុត្តានំ ហេដ្ឋុបរិយាយេន បដិមុខំ ធាវន្តានំ សិរសិ បាទេ ច ពទ្ធខុរធារាសន្និបាតតោ ច បរិត្តតរោ កាលោ។ កាលសង្ខាតោ សមយោ ចិត្តបរិច្ឆិន្នោ វុច្ចមានោ តេនេវ បរិច្ឆេទកចិត្តេន ‘‘ឯវំ បរិត្តោ អហ’’ន្តិ អត្តនោ បរិត្តតំ ទីបេតិ។ យថា ចាហំ, ឯវំ សព្ពោ កុសលចិត្តប្បវត្តិកាលោតិ តស្ស បរិត្តតំ ទីបេតិ។ សទ្ទស្ស ទីបនា វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពា។
Tassa purisassāti ‘‘seyyathāpi bhikkhave cattāro daḷhadhammā dhanuggahā sikkhitā katahatthā katupāsanā catuddisā ṭhitā assu, atha puriso āgaccheyya ‘ahaṃ imesaṃ…pe… katupāsanānaṃ kaṇḍe khitte khitte appatiṭṭhite pathaviyaṃ gahetvā āharissāmī’’’ti (saṃ. ni. 2.228) evaṃ vuttajavanapurisassa. Tāva parittakoti gamanassādānaṃ devaputtānaṃ heṭṭhupariyāyena paṭimukhaṃ dhāvantānaṃ sirasi pāde ca baddhakhuradhārāsannipātato ca parittataro kālo. Kālasaṅkhāto samayo cittaparicchinno vuccamāno teneva paricchedakacittena ‘‘evaṃ paritto aha’’nti attano parittataṃ dīpeti. Yathā cāhaṃ, evaṃ sabbo kusalacittappavattikāloti tassa parittataṃ dīpeti. Saddassa dīpanā vuttanayānusārena veditabbā.
បកតិវាទីនំ មហតោ វិយ អណុវាទីនំ ទ្វិអណុកស្ស វិយ ច ឯកស្សេវ។ ហេតុ…បេ.… វុត្តិតំ ទីបេតីតិ បច្ចយាយត្តវុត្តិទីបនតោ តប្បរភាវា ហេតុសង្ខាតស្ស បរាយត្តវុត្តិទីបនតា វុត្តា។ សតិ បន បច្ចយាយត្តភាវេ បច្ចយសាមគ្គីអាយត្តតា សមវាយសង្ខាតេន ទីបិយតីតិ អតប្បរភាវតោ តស្ស តំទីបនតា ន វុត្តា។ អនេន សមយេន កត្តុភូតេន, អនេន សមយេន វា ករណភូតេន ភគវតា បដិសេធិតោតិ អត្ថោ។ ឯស នយោ បុរិមាសុ ទីបនាសុ។
Pakativādīnaṃ mahato viya aṇuvādīnaṃ dviaṇukassa viya ca ekasseva. Hetu…pe… vuttitaṃ dīpetīti paccayāyattavuttidīpanato tapparabhāvā hetusaṅkhātassa parāyattavuttidīpanatā vuttā. Sati pana paccayāyattabhāve paccayasāmaggīāyattatā samavāyasaṅkhātena dīpiyatīti atapparabhāvato tassa taṃdīpanatā na vuttā. Anena samayena kattubhūtena, anena samayena vā karaṇabhūtena bhagavatā paṭisedhitoti attho. Esa nayo purimāsu dīpanāsu.
អធិករណវសេនាតិ អាធារវសេន។ ឯត្ថាតិ កាលសមូហសង្ខាតេ សមយេ គហិតេតិ អត្ថោ។ កាលោបិ ហិ ចិត្តបរិច្ឆិន្នោ សភាវតោ អវិជ្ជមានោបិ អាធារភាវេនេវ សញ្ញាតោ ‘‘អធិករណ’’ន្តិ វុត្តោ តំខណប្បវត្តានំ តតោ បុព្ពេ បរតោ ច អភាវា។ ភាវោតិ កិរិយា។ កិរិយាយ កិរិយន្តរលក្ខណំ ភាវេនភាវលក្ខណំ។ យថា គាវីសុ ទុយ្ហមានាសុ គតោ, ទុទ្ធាសុ អាគតោតិ ទោហនកិរិយា គមនកិរិយាយ លក្ខណំ ហោតិ, ឯវមិហាបិ ‘‘យស្មិំ សមយេ តស្មិំ សមយេ’’តិ ច វុត្តេ សតីតិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយមានោ ឯវ ហោតិ អញ្ញកិរិយាសម្ពន្ធាភាវេន បទត្ថស្ស សត្តាវិរហាភាវតោតិ សមយស្ស សត្តាកិរិយាយ ចិត្តុប្បាទកិរិយា ផស្សាទិភវនកិរិយា ច លក្ខីយតីតិ ឧភយត្ថ សមយសទ្ទេ ភុម្មនិទ្ទេសោ កតោ លក្ខណភូតភាវយុត្តោតិ។
Adhikaraṇavasenāti ādhāravasena. Etthāti kālasamūhasaṅkhāte samaye gahiteti attho. Kālopi hi cittaparicchinno sabhāvato avijjamānopi ādhārabhāveneva saññāto ‘‘adhikaraṇa’’nti vutto taṃkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvā. Bhāvoti kiriyā. Kiriyāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ. Yathā gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgatoti dohanakiriyā gamanakiriyāya lakkhaṇaṃ hoti, evamihāpi ‘‘yasmiṃ samaye tasmiṃ samaye’’ti ca vutte satīti ayamattho viññāyamāno eva hoti aññakiriyāsambandhābhāvena padatthassa sattāvirahābhāvatoti samayassa sattākiriyāya cittuppādakiriyā phassādibhavanakiriyā ca lakkhīyatīti ubhayattha samayasadde bhummaniddeso kato lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti.
ឧទ្ទានតោតិ ឧទ្ទេសតោ សង្ខេបតោ។ កិលេសកាមោ វត្ថុកាមភាវំ ភជន្តោ កាមនីយវសេន ភជតិ, ន កាមនវសេនាតិ កាមនវសេន កិលេសកាមោ ឯវ ហោតិ, ន វត្ថុកាមោ។ ទុវិធោបេសោតិ វចនេន ទុវិធស្សបិ សហិតស្ស អវចរណប្បទេសំ សង្គណ្ហាតិ។ តេន វត្ថុកាមស្សេវ បវត្តិទេសោ រូបារូបធាតុទ្វយំ អបនីតំ ហោតិ។ ននុ ច ទុវិធោបិ សហិតោ រូបារូបធាតូសុ បវត្តតិ រូបារូបាវចរធម្មានំ វត្ថុកាមត្តា តទារម្មណានំ រូបារូបរាគានញ្ច កិលេសកាមភាវសិទ្ធិតោតិ? តំ ន, ពហលកិលេសស្ស កាមរាគស្ស កិលេសកាមភាវេន ឥធ សង្គហិតត្តា។ ឯវញ្ច កត្វា រូបារូបធាតូសុ បវត្តមានេសុ កាមាវចរធម្មេសុ និកន្តិ ឥធ ន សង្គហិតា សុខុមត្តា។ ‘‘ឧទ្ទានតោ ទ្វេ កាមា’’តិ សព្ពកាមេ ឧទ្ទិសិត្វាបិ ហិ ‘‘ទុវិធោបេសោ’’តិ ឯត្ថ តទេកទេសភូតា អញ្ញមញ្ញសហិតតាបរិច្ឆិន្នា កាមរាគតព្ពត្ថុកធម្មាវ សង្គហិតាតិ, និរវសេសោ វា កិលេសកាមោ កាមរាគោ កាមតណ្ហារូបតណ្ហាអរូបតណ្ហានិរោធតណ្ហាភេទោ ឥធ បវត្តតីតិ អនវសេសប្បវត្តិតំ សន្ធាយ ‘‘ទុវិធោបេសោ’’តិ វុត្តំ, វត្ថុកាមោបិ ច អប្បកោ ឥធាបិ ន វត្តតិ រូបារូបាវចរវិបាកមត្តោ, តថាបិ បរិបុណ្ណវត្ថុកាមត្តា កាមាវចរធម្មាវ ឥធ គហិតា។ ឯវញ្ច កត្វា សសត្ថាវចរោបមា យុត្តា ហោតិ។ ‘‘រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតី’’តិ (ធ. ស. ១៦៣; វិភ. ៦២៥) ឯត្ថ រូបភវោ ឧត្តរបទលោបំ កត្វា ‘‘រូប’’ន្តិ វុត្តោ, ឯវមិធាបិ ឧត្តរបទលោបោ ទដ្ឋព្ពោ។ អញ្ញថា ហិ ចិត្តំ កាមាវចរាវចរន្តិ វុច្ចេយ្យាតិ។ អារម្មណករណវសេនាតិអាទិកេ ‘‘កាមោ’’តិ សព្ពំ តណ្ហមាហ, តស្មា ‘‘កាមញ្ចេសា’’តិអាទិ វុត្តំ, ‘‘កាមេ អវចារេតីតិ កាមាវចារ’’ន្តិ វត្តព្ពេ ចា-សទ្ទស្ស រស្សត្តំ កតំ។
Uddānatoti uddesato saṅkhepato. Kilesakāmo vatthukāmabhāvaṃ bhajanto kāmanīyavasena bhajati, na kāmanavasenāti kāmanavasena kilesakāmo eva hoti, na vatthukāmo. Duvidhopesoti vacanena duvidhassapi sahitassa avacaraṇappadesaṃ saṅgaṇhāti. Tena vatthukāmasseva pavattideso rūpārūpadhātudvayaṃ apanītaṃ hoti. Nanu ca duvidhopi sahito rūpārūpadhātūsu pavattati rūpārūpāvacaradhammānaṃ vatthukāmattā tadārammaṇānaṃ rūpārūparāgānañca kilesakāmabhāvasiddhitoti? Taṃ na, bahalakilesassa kāmarāgassa kilesakāmabhāvena idha saṅgahitattā. Evañca katvā rūpārūpadhātūsu pavattamānesu kāmāvacaradhammesu nikanti idha na saṅgahitā sukhumattā. ‘‘Uddānato dve kāmā’’ti sabbakāme uddisitvāpi hi ‘‘duvidhopeso’’ti ettha tadekadesabhūtā aññamaññasahitatāparicchinnā kāmarāgatabbatthukadhammāva saṅgahitāti, niravaseso vā kilesakāmo kāmarāgo kāmataṇhārūpataṇhāarūpataṇhānirodhataṇhābhedo idha pavattatīti anavasesappavattitaṃ sandhāya ‘‘duvidhopeso’’ti vuttaṃ, vatthukāmopi ca appako idhāpi na vattati rūpārūpāvacaravipākamatto, tathāpi paripuṇṇavatthukāmattā kāmāvacaradhammāva idha gahitā. Evañca katvā sasatthāvacaropamā yuttā hoti. ‘‘Rūpūpapattiyā maggaṃ bhāvetī’’ti (dha. sa. 163; vibha. 625) ettha rūpabhavo uttarapadalopaṃ katvā ‘‘rūpa’’nti vutto, evamidhāpi uttarapadalopo daṭṭhabbo. Aññathā hi cittaṃ kāmāvacarāvacaranti vucceyyāti. Ārammaṇakaraṇavasenātiādike ‘‘kāmo’’ti sabbaṃ taṇhamāha, tasmā ‘‘kāmañcesā’’tiādi vuttaṃ, ‘‘kāme avacāretīti kāmāvacāra’’nti vattabbe cā-saddassa rassattaṃ kataṃ.
រុឡ្ហិសទ្ទេនាតិ ញាណសម្បយុត្តេសុ រុឡ្ហេន សទ្ទេន, ញាណសម្បយុត្តេសុ វា បវត្តិត្វា អនវជ្ជសុខវិបាកតាយ តំសទិសេសុ ញាណវិប្បយុត្តេសុ រុឡ្ហេន សទ្ទេន។ អថ វា កិញ្ចិ និមិត្តំ គហេត្វា សតិបិ អញ្ញស្មិំ តំនិមិត្តយុត្តេ កិស្មិញ្ចិទេវ វិសយេ សម្មុតិយា ចិរកាលតាវសេន និមិត្តវិរហេបិ បវត្តិ រុឡ្ហិ នាម យថា ‘‘មហិយំ សេតីតិ មហិំសោ, គច្ឆន្តីតិ គាវោ’’តិ, ឯវំ កុសលសទ្ទស្សបិ រុឡ្ហិភាវោ វេទិតព្ពោ។ បញ្ញានិទ្ទេសេ ‘‘កោសល្ល’’ន្តិ អភិធម្មេ (ធ. ស. ១៦) វុត្តំ, តស្ស ច ភាវា កុសលសទ្ទប្បវត្តីតិ កោសល្លយោគា កុសលន្តិ អយំ អភិធម្មបរិយាយោ ហោតិ។ កុសលន្តិ កុសលភាវំ អាហ។
Ruḷhisaddenāti ñāṇasampayuttesu ruḷhena saddena, ñāṇasampayuttesu vā pavattitvā anavajjasukhavipākatāya taṃsadisesu ñāṇavippayuttesu ruḷhena saddena. Atha vā kiñci nimittaṃ gahetvā satipi aññasmiṃ taṃnimittayutte kismiñcideva visaye sammutiyā cirakālatāvasena nimittavirahepi pavatti ruḷhi nāma yathā ‘‘mahiyaṃ setīti mahiṃso, gacchantīti gāvo’’ti, evaṃ kusalasaddassapi ruḷhibhāvo veditabbo. Paññāniddese ‘‘kosalla’’nti abhidhamme (dha. sa. 16) vuttaṃ, tassa ca bhāvā kusalasaddappavattīti kosallayogā kusalanti ayaṃ abhidhammapariyāyo hoti. Kusalanti kusalabhāvaṃ āha.
វិបាកាទីនំ អវជ្ជបដិបក្ខតា នត្ថីតិ កុសលមេវ អនវជ្ជលក្ខណំ វុត្តំ។ អនវជ្ជលក្ខណមេវាតិ សុខវិបាកសភាវស្ស លក្ខណភាវនិវារណត្ថំ អវធារណំ កតំ, តំនិវារណញ្ច តស្ស បច្ចុបដ្ឋានតំ វត្ថុកាមតាយ កតំ។ សម្បត្តិអត្ថេន រសេន វោទានភាវរសំ។ ផលដ្ឋេន បច្ចុបដ្ឋានេន ឥដ្ឋវិបាកបច្ចុបដ្ឋានំ។ សភាវោ កក្ខឡាទិផុសនាទិកោ អសាធារណោ។ សាមញ្ញំ សាធារណោ អនិច្ចាទិសភាវោ។ ឥធ ច កុសលលក្ខណំ សព្ពកុសលសាធារណសភាវត្តា សាមញ្ញំ ទដ្ឋព្ពំ, អកុសលាទីហិ អសាធារណតាយ សភាវោ វា។ ឧបដ្ឋានាការោតិ គហេតព្ពភាវេន ញាណស្ស ឧបដ្ឋហនាការោ។ ផលំ បន អត្តនោ ការណំ បដិច្ច តប្បដិពិម្ពភាវេន, បដិមុខំ វា ឧបដ្ឋាតីតិ បច្ចុបដ្ឋានំ។
Vipākādīnaṃ avajjapaṭipakkhatā natthīti kusalameva anavajjalakkhaṇaṃ vuttaṃ. Anavajjalakkhaṇamevāti sukhavipākasabhāvassa lakkhaṇabhāvanivāraṇatthaṃ avadhāraṇaṃ kataṃ, taṃnivāraṇañca tassa paccupaṭṭhānataṃ vatthukāmatāya kataṃ. Sampattiatthena rasena vodānabhāvarasaṃ. Phalaṭṭhena paccupaṭṭhānena iṭṭhavipākapaccupaṭṭhānaṃ. Sabhāvo kakkhaḷādiphusanādiko asādhāraṇo. Sāmaññaṃ sādhāraṇo aniccādisabhāvo. Idha ca kusalalakkhaṇaṃ sabbakusalasādhāraṇasabhāvattā sāmaññaṃ daṭṭhabbaṃ, akusalādīhi asādhāraṇatāya sabhāvo vā. Upaṭṭhānākāroti gahetabbabhāvena ñāṇassa upaṭṭhahanākāro. Phalaṃ pana attano kāraṇaṃ paṭicca tappaṭibimbabhāvena, paṭimukhaṃ vā upaṭṭhātīti paccupaṭṭhānaṃ.
វិជានាតីតិ សញ្ញាបញ្ញាកិច្ចវិសិដ្ឋំ វិសយគ្គហណំ អាហ។ សព្ពចិត្តសាធារណត្តា យត្ថ យត្ថ យថា យថា អត្ថោ លព្ភតិ, តត្ថ តត្ថ តថា តថា គហេតព្ពោតិ។ យំ អាសេវនបច្ចយភាវេន ចិនោតិ, យញ្ច កម្មុនា អភិសង្ខតត្តា ចិតំ, តំ តថា ‘‘ចិត្ត’’ន្តិ វុត្តំ។ យំ បន តថា ន ហោតិ, តំ បរិត្តកិរិយទ្វយំ អន្តិមជវនញ្ច លព្ភមានចិន្តនវិចិត្តតាទិវសេន ‘‘ចិត្ត’’ន្តិ វេទិតព្ពំ។ ហសិតុប្បាទោ បន អញ្ញជវនគតិកោវ។ ចិត្តានំ បនាតិ វិចិត្រានន្តិ អត្ថោ។ តទន្តោគធត្តា ហិ សមុទាយវោហារេន អវយវោបិ ‘‘ចិត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ យថា បព្ពតនទីសមុទ្ទាទិឯកទេសេសុ ទិដ្ឋេសុ បព្ពតាទយោ ទិដ្ឋាតិ វុច្ចន្តីតិ។ ចរណំ នាម គហេត្វា ចរិតព្ពចិត្តបដោ។ រូបានីតិ ពិម្ពានិ។
Vijānātīti saññāpaññākiccavisiṭṭhaṃ visayaggahaṇaṃ āha. Sabbacittasādhāraṇattā yattha yattha yathā yathā attho labbhati, tattha tattha tathā tathā gahetabboti. Yaṃ āsevanapaccayabhāvena cinoti, yañca kammunā abhisaṅkhatattā citaṃ, taṃ tathā ‘‘citta’’nti vuttaṃ. Yaṃ pana tathā na hoti, taṃ parittakiriyadvayaṃ antimajavanañca labbhamānacintanavicittatādivasena ‘‘citta’’nti veditabbaṃ. Hasituppādo pana aññajavanagatikova. Cittānaṃ panāti vicitrānanti attho. Tadantogadhattā hi samudāyavohārena avayavopi ‘‘citta’’nti vuccati yathā pabbatanadīsamuddādiekadesesu diṭṭhesu pabbatādayo diṭṭhāti vuccantīti. Caraṇaṃ nāma gahetvā caritabbacittapaṭo. Rūpānīti bimbāni.
អជ្ឈត្តិកន្តិ ឥន្ទ្រិយពទ្ធំ វទតិ។ ចិត្តកតមេវាតិ ចិត្តស្ស មូលការណតំ សន្ធាយ វុត្តំ។ កម្មស្ស ហេតំ ចិត្តំ ការណន្តិ។ តំ បន អត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘កាយកម្មាទិភេទ’’ន្តិអាទិមាហ។ លិង្គនានត្តន្តិ សណ្ឋាននានត្តំ, ភិន្នសណ្ឋានង្គបច្ចង្គវតោ សរីរស្ស វា នានត្តំ។ វោហារវសេន ឥត្ថិបុរិសាទិភាវេន វោហរិតព្ពេសុ បត្ថនាវិសេសា ឧប្បជ្ជន្តិ, តតោ កម្មវិសេសា។ ឯវមិទំ កម្មនានត្តំ វោហារនានត្តតោ ហោតិ។ អបា…បេ.… កាទិតាតិ ឯវមាទីសុ អាទិ-សទ្ទេហិ គតិយា ឧបបត្តិយា អត្តភាវេ លោកធម្មេសុ ច នានាករណានិ សុត្តាគតានិ សង្គណ្ហាតិ។
Ajjhattikanti indriyabaddhaṃ vadati. Cittakatamevāti cittassa mūlakāraṇataṃ sandhāya vuttaṃ. Kammassa hetaṃ cittaṃ kāraṇanti. Taṃ pana atthaṃ vibhāvetuṃ ‘‘kāyakammādibheda’’ntiādimāha. Liṅganānattanti saṇṭhānanānattaṃ, bhinnasaṇṭhānaṅgapaccaṅgavato sarīrassa vā nānattaṃ. Vohāravasena itthipurisādibhāvena voharitabbesu patthanāvisesā uppajjanti, tato kammavisesā. Evamidaṃ kammanānattaṃ vohāranānattato hoti. Apā…pe… kāditāti evamādīsu ādi-saddehi gatiyā upapattiyā attabhāve lokadhammesu ca nānākaraṇāni suttāgatāni saṅgaṇhāti.
កម្មនានត្តាទិវសេនាតិ ឯត្ថ កុសលាកុសលវសេន កម្មនានត្តំ វេទិតព្ពំ។ វិសទិសសភាវតា ហិ នានត្តន្តិ។ កុសលកម្មស្ស ទានាទិវសេន កាយសុចរិតាទិភាវេន ច បុថុត្តំ, អកុសលកម្មស្ស ច មច្ឆរិយាទីហិ កាយទុច្ចរិតាទីហិ ច បុថុត្តំ វេទិតព្ពំ។ ពហុប្បការតា ហិ បុថុត្តន្តិ ។ អន្នទានាទិវសេន ទានាទីនំ បាណាតិបាតាវិរតិអាទិវសេន កាយសុចរិតាទីនំ អាវាសមច្ឆរិយាទិវសេន មច្ឆរិយាទីនំ បាណាតិបាតាទិវសេន កាយទុច្ចរិតាទីនញ្ច បភេទោ វេទិតព្ពោ។ ឯកេកស្ស ហិ បការស្ស ភេទោ បភេទោតិ។ នានត្តាទីនំ វវត្ថានំ តថា តថា វវត្ថិតតា និច្ឆិតតា។ ឯតេនុបាយេន លិង្គនានត្តាទីនិ វេទិតព្ពានិ។ កម្មនានត្តាទីហិ និព្ពត្តានិ ហិ តានីតិ។
Kammanānattādivasenāti ettha kusalākusalavasena kammanānattaṃ veditabbaṃ. Visadisasabhāvatā hi nānattanti. Kusalakammassa dānādivasena kāyasucaritādibhāvena ca puthuttaṃ, akusalakammassa ca macchariyādīhi kāyaduccaritādīhi ca puthuttaṃ veditabbaṃ. Bahuppakāratā hi puthuttanti . Annadānādivasena dānādīnaṃ pāṇātipātāviratiādivasena kāyasucaritādīnaṃ āvāsamacchariyādivasena macchariyādīnaṃ pāṇātipātādivasena kāyaduccaritādīnañca pabhedo veditabbo. Ekekassa hi pakārassa bhedo pabhedoti. Nānattādīnaṃ vavatthānaṃ tathā tathā vavatthitatā nicchitatā. Etenupāyena liṅganānattādīni veditabbāni. Kammanānattādīhi nibbattāni hi tānīti.
បច្ចុប្បន្នស្ស លិង្គស្ស កម្មតោ បវត្តិំ តទនុក្កមេន បច្ចុប្បន្នកម្មស្ស និប្ផត្តិញ្ច ទស្សេត្វា តតោ អនាគតលិង្គនានត្តាទិនិប្ផត្តិទស្សនេន សំសារំ ឃដេន្តោ ‘‘កម្មនានាករណំ បដិច្ចា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ បុរិមេន កម្មវចនេន អវិជ្ជាសង្ខារា, លិង្គាទិវចនេន វិញ្ញាណាទីនិ ភវបរិយោសានានិ, គតិអាទិវចនេន ជាតិជរាមរណានិ គហិតានីតិ ទដ្ឋព្ពានិ។ តត្ថ គតីតិ និរយាទយោ បញ្ច គតិយោ វុច្ចន្តិ, តាសំ នានាករណំ អបទាទិភាវោ។ តា ហិ តថា ភិន្នាតិ។ ឧបបត្តីតិ គោមហិំសាទិខត្តិយាទិចាតុមហារាជិកាទិឧបបត្តិយោ, តាសំ នានាករណំ ឧច្ចាទិតា។ ខត្តិយោ ឯវ ហិ ឯកច្ចោ កុលភោគឥស្សរិយាទីហិ ឧច្ចោ ហោតិ, ឯកច្ចោ នីចោ។ តេហិ ឯវ ហីនតាយ ហីនោ, បធានភាវំ នីតតាយ បណីតោ, អឌ្ឍតាយ សុគតោ, ទលិទ្ទតាយ ទុគ្គតោ។ កុលវសេន វា ឧច្ចនីចតា, ឥស្សរិយវសេន ហីនបណីតតា, ភោគវសេន សុគតទុគ្គតតា យោជេតព្ពា។ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណតាតិ ឱទាតសាមាទិវណ្ណសុទ្ធិអសុទ្ធិវសេន វុត្តំ។ សុជាតទុជ្ជាតតាតិ និគ្រោធបរិមណ្ឌលាទិអារោហបរិណាហេហិ លក្ខណេហិ វា អត្តភាវបរិបុណ្ណាបរិបុណ្ណជាតតាវសេន។ សុសណ្ឋិតទុស្សណ្ឋិតតាតិ អង្គបច្ចង្គានំ សណ្ឋានវសេន។
Paccuppannassa liṅgassa kammato pavattiṃ tadanukkamena paccuppannakammassa nipphattiñca dassetvā tato anāgataliṅganānattādinipphattidassanena saṃsāraṃ ghaṭento ‘‘kammanānākaraṇaṃ paṭiccā’’tiādimāha. Tattha purimena kammavacanena avijjāsaṅkhārā, liṅgādivacanena viññāṇādīni bhavapariyosānāni, gatiādivacanena jātijarāmaraṇāni gahitānīti daṭṭhabbāni. Tattha gatīti nirayādayo pañca gatiyo vuccanti, tāsaṃ nānākaraṇaṃ apadādibhāvo. Tā hi tathā bhinnāti. Upapattīti gomahiṃsādikhattiyādicātumahārājikādiupapattiyo, tāsaṃ nānākaraṇaṃ uccāditā. Khattiyo eva hi ekacco kulabhogaissariyādīhi ucco hoti, ekacco nīco. Tehi eva hīnatāya hīno, padhānabhāvaṃ nītatāya paṇīto, aḍḍhatāya sugato, daliddatāya duggato. Kulavasena vā uccanīcatā, issariyavasena hīnapaṇītatā, bhogavasena sugataduggatatā yojetabbā. Suvaṇṇadubbaṇṇatāti odātasāmādivaṇṇasuddhiasuddhivasena vuttaṃ. Sujātadujjātatāti nigrodhaparimaṇḍalādiārohapariṇāhehi lakkhaṇehi vā attabhāvaparipuṇṇāparipuṇṇajātatāvasena. Susaṇṭhitadussaṇṭhitatāti aṅgapaccaṅgānaṃ saṇṭhānavasena.
អបរម្បិ វុត្តំ អជ្ឈត្តិកចិត្តស្ស យថាវុត្តស្ស ចិត្តកតភាវសាធកំ សុត្តំ ‘‘កម្មតោ’’តិអាទិ។ កម្មញ្ហិ ចិត្តតោ និព្ពត្តន្តិ តតោ និប្ផជ្ជមានំ សព្ពម្បិ ចិត្តំ ចិត្តកតមេវាតិ សាធេតិ។ កម្មនិព្ពត្តតោ លិង្គតោ បវត្តមានលិង្គសញ្ញា មូលការណតោ កម្មតោ អាសន្នការណតោ លិង្គតោ ច បវត្តា ហោតីតិ ‘‘កម្មតោ…បេ.… បវត្តរេ’’តិ អាហ។ អថ វា លិង្គញ្ច សញ្ញា ច លិង្គសញ្ញា, តា យថាសង្ខ្យំ កម្មតោ លិង្គតោ ច បវត្តរេតិ អត្ថោ។ សញ្ញាតោ ភេទំ គច្ឆន្តីតិ តេ ឥត្ថិបុរិសាទិលិង្គសញ្ញាតោ ឥត្ថិបុរិសាទិវោហារភេទំ ធម្មា គច្ឆន្តិ, តថា តថា វោហរិតព្ពាតិ អត្ថោ។ ឥមាយ គាថាយ អតីតបច្ចុប្បន្នទ្ធបដិច្ចសមុប្បាទវសេន ចិត្តកតំ ចិត្តំ ទស្សិតំ។
Aparampi vuttaṃ ajjhattikacittassa yathāvuttassa cittakatabhāvasādhakaṃ suttaṃ ‘‘kammato’’tiādi. Kammañhi cittato nibbattanti tato nipphajjamānaṃ sabbampi cittaṃ cittakatamevāti sādheti. Kammanibbattato liṅgato pavattamānaliṅgasaññā mūlakāraṇato kammato āsannakāraṇato liṅgato ca pavattā hotīti ‘‘kammato…pe… pavattare’’ti āha. Atha vā liṅgañca saññā ca liṅgasaññā, tā yathāsaṅkhyaṃ kammato liṅgato ca pavattareti attho. Saññāto bhedaṃ gacchantīti te itthipurisādiliṅgasaññāto itthipurisādivohārabhedaṃ dhammā gacchanti, tathā tathā voharitabbāti attho. Imāya gāthāya atītapaccuppannaddhapaṭiccasamuppādavasena cittakataṃ cittaṃ dassitaṃ.
លោកោ ឯវ បជាតត្តា បជាតិ បុរិមបាទស្ស វិវរណំ បច្ឆិមបាទោ ទដ្ឋព្ពោ។ យថា រថស្ស អាណិ និពន្ធនា, ឯវំ សត្តលោករថស្ស កម្មំ និពន្ធនន្តិ ឧបមាសំសន្ទនំ វេទិតព្ពំ។ ឥមាយ ច គាថាយ អទ្ធទ្វយវសេន ចិត្តស្ស កម្មវិញ្ញាណកតតា ទស្សិតា។ កិត្តិន្តិ បរម្មុខា កិត្តនំ បត្ថដយសតំ។ បសំសន្តិ សម្មុខា បសំសនំ ថុតិំ។ កម្មនានាករណន្តិ កម្មតោ និព្ពត្តនានាករណំ កម្មជេហិ អនុមិយមានំ កម្មស្សេវ វា នានាករណំ។
Loko eva pajātattā pajāti purimapādassa vivaraṇaṃ pacchimapādo daṭṭhabbo. Yathā rathassa āṇi nibandhanā, evaṃ sattalokarathassa kammaṃ nibandhananti upamāsaṃsandanaṃ veditabbaṃ. Imāya ca gāthāya addhadvayavasena cittassa kammaviññāṇakatatā dassitā. Kittinti parammukhā kittanaṃ patthaṭayasataṃ. Pasaṃsanti sammukhā pasaṃsanaṃ thutiṃ. Kammanānākaraṇanti kammato nibbattanānākaraṇaṃ kammajehi anumiyamānaṃ kammasseva vā nānākaraṇaṃ.
កម្មស្សកាតិ កម្មសយា។ កម្មស្ស ទាយំ តេន ទាតព្ពំ អាទិយន្តីតិ កម្មទាយាទា។ អណ្ឌជាទីនញ្ច យោនីនំ កម្មតោ និព្ពត្តត្តា កម្មមេវ យោនិ អត្តភាវបដិលាភនិមិត្តំ ឯតេសន្តិ កម្មយោនី។ ពន្ធនដ្ឋេន កម្មំ ពន្ធុ ឯតេសន្តិ កម្មពន្ធូ។
Kammassakāti kammasayā. Kammassa dāyaṃ tena dātabbaṃ ādiyantīti kammadāyādā. Aṇḍajādīnañca yonīnaṃ kammato nibbattattā kammameva yoni attabhāvapaṭilābhanimittaṃ etesanti kammayonī. Bandhanaṭṭhena kammaṃ bandhu etesanti kammabandhū.
ចិត្តស្សាតិ កម្មវិញ្ញាណស្ស។ តស្ស បន អលទ្ធោកាសតា អញ្ញេន កម្មេន បដិពាហិតត្តា តទវិបច្ចនោកាសេ បុគ្គលស្ស និព្ពត្តត្តា ច វេទិតព្ពា។ វិជ្ជមានម្បិ អបរាបរិយវេទនីយកម្មវិញ្ញាណំ កាលគតិបយោគាទិសហការីបច្ចយវិកលតាយ អវសេសបច្ចយវេកល្លំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯកច្ចចិត្តន្តិ ចិត្តេន កត្តព្ពចិត្រេន ឯកច្ចភូតំ តេន កត្តព្ពចិត្រមាហ។
Cittassāti kammaviññāṇassa. Tassa pana aladdhokāsatā aññena kammena paṭibāhitattā tadavipaccanokāse puggalassa nibbattattā ca veditabbā. Vijjamānampi aparāpariyavedanīyakammaviññāṇaṃ kālagatipayogādisahakārīpaccayavikalatāya avasesapaccayavekallaṃ daṭṭhabbaṃ. Ekaccacittanti cittena kattabbacitrena ekaccabhūtaṃ tena kattabbacitramāha.
អនុភវិត្វា ភវិត្វា ច អបគតំ ភូតាបគតំ។ អនុភូតភូតតា ហិ ភូតតាសាមញ្ញេន ភូតសទ្ទេន វុត្តា។ សាមញ្ញមេវ ហិ ឧបសគ្គេន វិសេសីយតីតិ។ អនុភូតសទ្ទោ ច កម្មវចនិច្ឆាភាវតោ អនុភវកវាចកោ ទដ្ឋព្ពោ។ វិកប្បគាហវសេន រាគាទីហិ តព្ពិបក្ខេហិ ច អកុសលំ កុសលញ្ច អារម្មណរសំ អនុភវតិ, ន វិបាកោ កម្មវេគក្ខិត្តត្តា, នាបិ កិរិយា អហេតុកានំ អតិទុព្ពលតាយ សហេតុកានញ្ច ខីណកិលេសស្ស ឆឡង្គុបេក្ខាវតោ ឧប្បជ្ជមានានំ អតិសន្តវុត្តិត្តា។ ឯត្ថ ច បុរិមនយេ កុសលាកុសលមេវ វត្តុំ អធិប្បាយវសេន ‘‘ភូតាបគត’’ន្តិ វុត្តំ។ យំ ‘‘ឧប្បន្នានំ អកុសលានំ ធម្មានំ បហានាយ ឧប្បន្នានំ កុសលានំ ធម្មានំ ឋិតិយា’’តិ (សំ. និ. ៥.៦៥១-៦៦២; វិភ. ៣៩០-៣៩១) ឯត្ថ ឧប្បន្នន្តិ គហេត្វា តំសទិសានំ បហានំ, វុទ្ធិ ច វុត្តា, បច្ឆិមនយេ បន ច-សទ្ទេន កុសលាកុសលញ្ច អាកឌ្ឍិត្វា សព្ពំ សង្ខតំ វុត្តំ ភូតាបគតភាវាភិធានាធិប្បាយេន។
Anubhavitvā bhavitvā ca apagataṃ bhūtāpagataṃ. Anubhūtabhūtatā hi bhūtatāsāmaññena bhūtasaddena vuttā. Sāmaññameva hi upasaggena visesīyatīti. Anubhūtasaddo ca kammavacanicchābhāvato anubhavakavācako daṭṭhabbo. Vikappagāhavasena rāgādīhi tabbipakkhehi ca akusalaṃ kusalañca ārammaṇarasaṃ anubhavati, na vipāko kammavegakkhittattā, nāpi kiriyā ahetukānaṃ atidubbalatāya sahetukānañca khīṇakilesassa chaḷaṅgupekkhāvato uppajjamānānaṃ atisantavuttittā. Ettha ca purimanaye kusalākusalameva vattuṃ adhippāyavasena ‘‘bhūtāpagata’’nti vuttaṃ. Yaṃ ‘‘uppannānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya uppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ ṭhitiyā’’ti (saṃ. ni. 5.651-662; vibha. 390-391) ettha uppannanti gahetvā taṃsadisānaṃ pahānaṃ, vuddhi ca vuttā, pacchimanaye pana ca-saddena kusalākusalañca ākaḍḍhitvā sabbaṃ saṅkhataṃ vuttaṃ bhūtāpagatabhāvābhidhānādhippāyena.
វិបច្ចិតុំ ឱកាសករណវសេន ឧប្បតិតំ អតីតកម្មញ្ច តតោ ឧប្បជ្ជិតុំ អារទ្ធោ អនាគតោ វិបាកោ ច ‘‘ឱកាសកតុប្បន្ន’’ន្តិ វុត្តោ។ យំ ឧប្បន្នសទ្ទេន វិនាបិ វិញ្ញាយមានំ ឧប្បន្នំ , តំ សន្ធាយ ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, សញ្ចេតនិកាន’’ន្តិអាទិ (អ. និ. ១០.២១៧, ២១៩) វុត្តំ។ តាសុ តាសុ ភូមីសូតិ មនុស្សទេវាទិអត្តភាវសង្ខាតេសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ។ តស្មិំ តស្មិំ សន្តានេ អនុប្បត្តិអនាបាទិតតាយ អសមូហតំ។ ឯត្ថ ច លទ្ធភូមិកំ ‘‘ភូមិលទ្ធ’’ន្តិ វុត្តំ អគ្គិអាហិតោ វិយ។ ឱកាសកតុប្បន្នសទ្ទេបិ ច ឱកាសោ កតោ ឯតេនាតិ, ឱកាសោ កតោ ឯតស្សាតិ ច ទុវិធត្ថេបិ ឯវមេវ កតសទ្ទស្ស បរនិបាតោ វេទិតព្ពោ។
Vipaccituṃ okāsakaraṇavasena uppatitaṃ atītakammañca tato uppajjituṃ āraddho anāgato vipāko ca ‘‘okāsakatuppanna’’nti vutto. Yaṃ uppannasaddena vināpi viññāyamānaṃ uppannaṃ , taṃ sandhāya ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, sañcetanikāna’’ntiādi (a. ni. 10.217, 219) vuttaṃ. Tāsu tāsu bhūmīsūti manussadevādiattabhāvasaṅkhātesu upādānakkhandhesu. Tasmiṃ tasmiṃ santāne anuppattianāpāditatāya asamūhataṃ. Ettha ca laddhabhūmikaṃ ‘‘bhūmiladdha’’nti vuttaṃ aggiāhito viya. Okāsakatuppannasaddepi ca okāso kato etenāti, okāso kato etassāti ca duvidhatthepi evameva katasaddassa paranipāto veditabbo.
សព្ពទា អវត្តមានម្បិ គមិយចិត្តំ បដិបក្ខបច្ចវេក្ខណាយ អវិក្ខម្ភិតត្តា ‘‘ឧប្បន្ន’’ន្តិ វុត្តំ។ អន្តរធាបេតីតិ វិក្ខម្ភិកា អានាបានស្សតិ វិក្ខម្ភេតិ។ អន្តរាយេវាតិ ភូមិលទ្ធេ សភូមិយំ អព្ពោច្ឆិន្នេ វិច្ឆិន្ទិត្វាតិ អត្ថោ។ អនតីតំ អននាគតញ្ច ខណត្តយេកទេសគតម្បិ ឧប្បជ្ជមានំ ‘‘ខណត្តយគត’’ន្តិ វុត្តំ។ ទេសនាយ បធានេន គហិតោ អត្ថោ ‘‘សីស’’ន្តិ វុច្ចតិ។ លោកិយធម្មញ្ហិ ទេសេតព្ពំ បត្វា ទេសនាយ ចិត្តំ បុព្ពង្គមំ ហោតិ, ធម្មសភាវំ វា សន្ធាយេតំ វុត្តំ។ អកុសលាតិ សព្ពេបិ អកុសលា ធម្មា វុត្តា។ ចេតនាតិ កេចិ។ អកុសលភាគិយាតិ រាគាទយោ ឯកន្តអកុសលា។ អកុសលបក្ខិកាតិ ផស្សាទយោបិ តប្បក្ខិកា។ មនោ តេសំ ធម្មានំ បឋមំ ឧប្បជ្ជតីតិ សហជាតោបិ មនោ សម្បយុត្តេ សង្គណ្ហិត្វា អធិបតិភាវេន បវត្តមានោ បឋមំ ឧប្បន្នោ វិយ ហោតីតិ ឯវំ វុត្តោ។ សម្បយុត្តាបិ តទនុវត្តនតាយ អន្វទេវ អកុសលា ធម្មាតិ វុត្តា, អនន្តរបច្ចយមនំ វា សន្ធាយ មនោបុព្ពង្គមតា វុត្តា។ ចិត្តេន នីយតីតិ អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ សន្ធាយាហ, តណ្ហាសម្បយុត្តំ វា។ បភស្សរន្តិ សភាវបណ្ឌរតំ សន្ធាយាហ។ អរក្ខិតេតិ សតិយា អនុនយបដិឃាទីហិ អរក្ខិតេ, រាគាទីហិ ព្យាបន្នេ, តេហិ ឯវ អវស្សុតេ។ ចិត្តស្ស បុព្ពង្គមភាវសាធនេ អញ្ញមញ្ញំ ពលទានវសេន សុត្តានុរក្ខណំ, ឥធ វា ឧបសំហតានំ អាភិធម្មិកេហិ វិញ្ញាតានំ ចិរកាលប្បវត្តិវសេន វេទិតព្ពំ។
Sabbadā avattamānampi gamiyacittaṃ paṭipakkhapaccavekkhaṇāya avikkhambhitattā ‘‘uppanna’’nti vuttaṃ. Antaradhāpetīti vikkhambhikā ānāpānassati vikkhambheti. Antarāyevāti bhūmiladdhe sabhūmiyaṃ abbocchinne vicchinditvāti attho. Anatītaṃ ananāgatañca khaṇattayekadesagatampi uppajjamānaṃ ‘‘khaṇattayagata’’nti vuttaṃ. Desanāya padhānena gahito attho ‘‘sīsa’’nti vuccati. Lokiyadhammañhi desetabbaṃ patvā desanāya cittaṃ pubbaṅgamaṃ hoti, dhammasabhāvaṃ vā sandhāyetaṃ vuttaṃ. Akusalāti sabbepi akusalā dhammā vuttā. Cetanāti keci. Akusalabhāgiyāti rāgādayo ekantaakusalā. Akusalapakkhikāti phassādayopi tappakkhikā. Mano tesaṃ dhammānaṃ paṭhamaṃ uppajjatīti sahajātopi mano sampayutte saṅgaṇhitvā adhipatibhāvena pavattamāno paṭhamaṃ uppanno viya hotīti evaṃ vutto. Sampayuttāpi tadanuvattanatāya anvadeva akusalā dhammāti vuttā, anantarapaccayamanaṃ vā sandhāya manopubbaṅgamatā vuttā. Cittena nīyatīti abhisaṅkhāraviññāṇaṃ sandhāyāha, taṇhāsampayuttaṃ vā. Pabhassaranti sabhāvapaṇḍarataṃ sandhāyāha. Arakkhiteti satiyā anunayapaṭighādīhi arakkhite, rāgādīhi byāpanne, tehi eva avassute. Cittassa pubbaṅgamabhāvasādhane aññamaññaṃ baladānavasena suttānurakkhaṇaṃ, idha vā upasaṃhatānaṃ ābhidhammikehi viññātānaṃ cirakālappavattivasena veditabbaṃ.
កតរបញ្ញំ ត្វន្តិអាទិ ន បាឡិអារុឡ្ហំ, ឯវំ ភគវា បុច្ឆតីតិ អដ្ឋកថាយមេវ វុត្តំ។ បញ្ញា បន កិមត្ថិយាតិ ឥទម្បិ ឯកំ សុត្តំ។ ‘‘អភិញ្ញត្ថា បរិញ្ញត្ថា បហានត្ថា’’តិ តស្ស វិស្សជ្ជនំ។
Katarapaññaṃ tvantiādi na pāḷiāruḷhaṃ, evaṃ bhagavā pucchatīti aṭṭhakathāyameva vuttaṃ. Paññā pana kimatthiyāti idampi ekaṃ suttaṃ. ‘‘Abhiññatthā pariññatthā pahānatthā’’ti tassa vissajjanaṃ.
សាតន្តិ សភាវវសេន វុត្តំ, មធុរន្តិ មធុរំ វិយាតិ ឧបមាវសេន។ បោនោព្ភវិកាតិ បុនព្ភវករណសីលា។ តត្រតត្រាភិនន្ទនតោ នន្ទី, នន្ទិភូតោ រាគោ នន្ទិរាគោ, នន្ទិរាគភាវេន សហគតាតិ នន្ទិរាគសហគតាតិ ន ឯត្ថ សម្បយោគវសេន សហគតភាវោ អត្ថីតិ សហគតសទ្ទោ តណ្ហាយ នន្ទិរាគភាវំ ជោតេតិ។ នន្ទិរាគភូតាតិ ចស្ស អត្ថោ។ និស្សយេតិ បាទកេ។ រូបារូបារម្មណានន្តិ បថវីកសិណាទិអាកាសាទិអារម្មណានំ។ សំសដ្ឋេតិ ខីរោទកំ វិយ សមោទិតេ ឯកីភាវមិវ គតេ។ សហជាតេតិ សម្បយុត្តសហជាតេ, ន សហជាតមត្តេ។ ឥធាបីតិ ‘‘ឥមស្មិម្បិ បទេ អយមេវ អត្ថោ អធិប្បេតោ’’តិ ឥមិស្សា អដ្ឋកថាយ យថាទស្សិតសំសដ្ឋសទ្ទោ សហជាតេ អធិប្បេតោតិ។ អរូបំ រូបេនាតិ បដិសន្ធិក្ខណេ វត្ថុនា។ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសោតិ អនវសេសសង្គហេន កតោ អតិសយនិទ្ទេសោ។
Sātanti sabhāvavasena vuttaṃ, madhuranti madhuraṃ viyāti upamāvasena. Ponobbhavikāti punabbhavakaraṇasīlā. Tatratatrābhinandanato nandī, nandibhūto rāgo nandirāgo, nandirāgabhāvena sahagatāti nandirāgasahagatāti na ettha sampayogavasena sahagatabhāvo atthīti sahagatasaddo taṇhāya nandirāgabhāvaṃ joteti. Nandirāgabhūtāti cassa attho. Nissayeti pādake. Rūpārūpārammaṇānanti pathavīkasiṇādiākāsādiārammaṇānaṃ. Saṃsaṭṭheti khīrodakaṃ viya samodite ekībhāvamiva gate. Sahajāteti sampayuttasahajāte, na sahajātamatte. Idhāpīti ‘‘imasmimpi pade ayameva attho adhippeto’’ti imissā aṭṭhakathāya yathādassitasaṃsaṭṭhasaddo sahajāte adhippetoti. Arūpaṃ rūpenāti paṭisandhikkhaṇe vatthunā. Ukkaṭṭhaniddesoti anavasesasaṅgahena kato atisayaniddeso.
អនាភដ្ឋតាយេវាតិ ‘‘ទិដ្ឋំ សុត’’ន្តិអាទីសុ ទិដ្ឋតាទយោ វិយ អភាសិតព្ពតា អនាភដ្ឋតា។ សព្ពាការេន សទិសស្ស ទុតិយចិត្តស្ស សសង្ខារិកតាវចនេន ឥមស្ស អសង្ខារិកតា វិញ្ញាយតិ, តស្មា អភាសិតព្ពតាយ ន គហិតោតិ អត្ថោ យុជ្ជតិ។ អធិប្បាយោ បន បាឡិយំ អភាសិតត្តា ឯវ តត្ថ ទេសេតព្ពភាវេន ន គហិតោ ន សង្គហិតោ ន តស្សត្ថស្ស អភាវាតិ។ អថ វា បាឡិយំ អនាភដ្ឋតាយ ឯវ អដ្ឋកថាយំ ន គហិតោ ន តស្សត្ថោ វុត្តោ។ និយមេត្វាវាតិ បរតោ ឯវំវិធស្សេវ សសង្ខារិកភាវវចនតោ ឥធ តទវចនេនេវ អសង្ខារិកភាវំ និយមេត្វា។
Anābhaṭṭhatāyevāti ‘‘diṭṭhaṃ suta’’ntiādīsu diṭṭhatādayo viya abhāsitabbatā anābhaṭṭhatā. Sabbākārena sadisassa dutiyacittassa sasaṅkhārikatāvacanena imassa asaṅkhārikatā viññāyati, tasmā abhāsitabbatāya na gahitoti attho yujjati. Adhippāyo pana pāḷiyaṃ abhāsitattā eva tattha desetabbabhāvena na gahito na saṅgahito na tassatthassa abhāvāti. Atha vā pāḷiyaṃ anābhaṭṭhatāya eva aṭṭhakathāyaṃ na gahito na tassattho vutto. Niyametvāvāti parato evaṃvidhasseva sasaṅkhārikabhāvavacanato idha tadavacaneneva asaṅkhārikabhāvaṃ niyametvā.
មនោវិញ្ញាណន្តិ ឯត្ថ ទ្វារំ វត្ថូតិ វុត្តំ, ទ្វារេន វា តំសហាយភូតំ ហទយវត្ថុ វុត្តំ។ សរសភាវេនាតិ សកិច្ចភាវេន។ អវិជ្ជា ហិ សង្ខារានំ បច្ចយភាវកិច្ចា, អញ្ញាសាធារណោ វា រសិតព្ពោ វិញ្ញាតព្ពោ ភាវោ សរសភាវោ, អវិជ្ជាសភាវោ សង្ខារសភាវោតិ ឯវមាទិកោ។ ‘‘សរសសភាវេនា’’តិបិ បាឋោ, សោយេវ អត្ថោ។ អវិជ្ជាបច្ចយាតិ វា សរសេន, សង្ខារាតិ សភាវេន។
Manoviññāṇanti ettha dvāraṃ vatthūti vuttaṃ, dvārena vā taṃsahāyabhūtaṃ hadayavatthu vuttaṃ. Sarasabhāvenāti sakiccabhāvena. Avijjā hi saṅkhārānaṃ paccayabhāvakiccā, aññāsādhāraṇo vā rasitabbo viññātabbo bhāvo sarasabhāvo, avijjāsabhāvo saṅkhārasabhāvoti evamādiko. ‘‘Sarasasabhāvenā’’tipi pāṭho, soyeva attho. Avijjāpaccayāti vā sarasena, saṅkhārāti sabhāvena.
ឯកសមុដ្ឋានាទិតា រូបធម្មេសុ ឯវ យោជេតព្ពា តេសុ តព្ពោហារពាហុល្លតោ។ អតីតាទិភាវោ រូបារូបធម្មេសុ, ចិត្តចេតសិកនិព្ពានានម្បិ វា យថាសភាវំ ឯកទ្វិនកុតោចិសមុដ្ឋានតា យោជេតព្ពា។ អនាបាថគតាតិ ចក្ខាទីនំ អគោចរគតា សុខុមរជាទិរូបំ វិយ វត្ថុបរិត្តតាយ តត្តាយោគុឡេ បតិតោទកពិន្ទុរូបំ វិយ ខណបរិត្តតាយ អតិទូរតាយ អច្ចាសន្នាទិតាយ អតីតានាគតតាយ ច។ វិសយោ អនញ្ញត្ថភាវេន, គោចរោ ច តត្ថ ចរណេន វុត្តោ, តព្ពិសយនិច្ឆយេន មនោ បដិសរណំ។ អយមត្ថោ សិទ្ធោ ហោតិ អញ្ញថា តេសំ ធម្មារម្មណភាវេន ‘‘នេសំ គោចរវិសយំ បច្ចនុភោតី’’តិ វចនស្ស អនុបបត្តិតោ។ ទិព្ពចក្ខុទិព្ពសោតឥទ្ធិវិធញាណេហិ យថាវុត្តនយេន អនាបាថគតានិ រូបាទីនិ អាលម្ពិយមានានិ ន ធម្មារម្មណន្តិ កត្ថចិ វុច្ចមានានិ ទិដ្ឋានិ, ឥតរថា ច ទិដ្ឋានិ ‘‘ទិព្ពេន ចក្ខុនា រូបំ បស្សតី’’តិអាទីសូតិ។
Ekasamuṭṭhānāditā rūpadhammesu eva yojetabbā tesu tabbohārabāhullato. Atītādibhāvo rūpārūpadhammesu, cittacetasikanibbānānampi vā yathāsabhāvaṃ ekadvinakutocisamuṭṭhānatā yojetabbā. Anāpāthagatāti cakkhādīnaṃ agocaragatā sukhumarajādirūpaṃ viya vatthuparittatāya tattāyoguḷe patitodakabindurūpaṃ viya khaṇaparittatāya atidūratāya accāsannāditāya atītānāgatatāya ca. Visayo anaññatthabhāvena, gocaro ca tattha caraṇena vutto, tabbisayanicchayena mano paṭisaraṇaṃ. Ayamattho siddho hoti aññathā tesaṃ dhammārammaṇabhāvena ‘‘nesaṃ gocaravisayaṃ paccanubhotī’’ti vacanassa anupapattito. Dibbacakkhudibbasotaiddhividhañāṇehi yathāvuttanayena anāpāthagatāni rūpādīni ālambiyamānāni na dhammārammaṇanti katthaci vuccamānāni diṭṭhāni, itarathā ca diṭṭhāni ‘‘dibbena cakkhunā rūpaṃ passatī’’tiādīsūti.
អាបាថមាគច្ឆតិ មនសា បញ្ចវិញ្ញាណេហិ ច គហេតព្ពភាវូបគមនេន។ ឃដ្ដេត្វាតិ បដិមុខភាវាបាថំ គន្ត្វា។ សរភាណកស្ស ឱសារកស្ស។ បកតិយា ទិដ្ឋាទិវសេន អាបាថគមនញ្ច ភោជនបរិណាមឧតុភោជនវិសេសឧស្សាហាទីហិ កល្យំ, រោគិនោ វាតាទីហិ ច ឧបទ្ទុតំ វា កាយំ អនុវត្តន្តស្ស ជាគរស្ស ភវង្គស្ស ចលនបច្ចយានំ កាយិកសុខទុក្ខឧតុភោជនាទិឧបនិស្សយានំ ចិត្តបណិទហនសទិសាសទិសសម្ពន្ធទស្សនាទិបច្ចយានំ, សុត្តស្ស ច សុបិនទស្សនេ ធាតុក្ខោភាទិបច្ចយានំ វសេន វេទិតព្ពំ។ អទិដ្ឋស្ស អសុតស្ស អនាគតពុទ្ធរូបាទិនោ បសាទទាតុកាមតាវត្ថុស្ស តំសទិសតាសង្ខាតេន ទិដ្ឋសុតសម្ពន្ធេនេវ។ ន កេវលំ តំសទិសតាវ ឧភយសម្ពន្ធោ, កិន្តុ តព្ពិបក្ខតា តទេកទេសតា តំសម្បយុត្តតាទិកោ ច វេទិតព្ពោ។ កេនចិ វុត្តេ កិស្មិញ្ចិ សុតេ អវិចារេត្វា សទ្ទហនំ សទ្ធា, សយមេវ តំ វិចារេត្វា រោចនំ រុចិ, ‘‘ឯវំ វា ឯវំ វា ភវិស្សតី’’តិ អាការវិចារណំ អាការបរិវិតក្កោ, វិចារេន្តស្ស កត្ថចិ ទិដ្ឋិយា និជ្ឈានក្ខមនំ ទិដ្ឋិនិជ្ឈានក្ខន្តិ។
Āpāthamāgacchati manasā pañcaviññāṇehi ca gahetabbabhāvūpagamanena. Ghaṭṭetvāti paṭimukhabhāvāpāthaṃ gantvā. Sarabhāṇakassa osārakassa. Pakatiyā diṭṭhādivasena āpāthagamanañca bhojanapariṇāmautubhojanavisesaussāhādīhi kalyaṃ, rogino vātādīhi ca upaddutaṃ vā kāyaṃ anuvattantassa jāgarassa bhavaṅgassa calanapaccayānaṃ kāyikasukhadukkhautubhojanādiupanissayānaṃ cittapaṇidahanasadisāsadisasambandhadassanādipaccayānaṃ, suttassa ca supinadassane dhātukkhobhādipaccayānaṃ vasena veditabbaṃ. Adiṭṭhassa asutassa anāgatabuddharūpādino pasādadātukāmatāvatthussa taṃsadisatāsaṅkhātena diṭṭhasutasambandheneva. Na kevalaṃ taṃsadisatāva ubhayasambandho, kintu tabbipakkhatā tadekadesatā taṃsampayuttatādiko ca veditabbo. Kenaci vutte kismiñci sute avicāretvā saddahanaṃ saddhā, sayameva taṃ vicāretvā rocanaṃ ruci, ‘‘evaṃ vā evaṃ vā bhavissatī’’ti ākāravicāraṇaṃ ākāraparivitakko, vicārentassa katthaci diṭṭhiyā nijjhānakkhamanaṃ diṭṭhinijjhānakkhanti.
គេរុកហរិតាលញ្ជនាទិធាតូសុ។ សុភនិមិត្តំ សុភគ្គហណស្ស និមិត្តំ។ តំ សុភនិមិត្តត្តា រញ្ជនីយត្តា ច លោភស្ស វត្ថុ។ និយមិតស្ស ចិត្តស្ស វសេន និយមិតវសេន។ ឯវមិតរេសុ ទ្វីសុ។ អាភោគោ អាភុជិតំ។ លូខបុគ្គលា ទោសពហុលា។ អទោសពហុលា សិនិទ្ធបុគ្គលា។ តទធិមុត្តតាតិ បីតិនិន្នចិត្តតា។ ឥមេហិ…បេ.… វេទិតព្ពោ បីតិយា សោមនស្សវិប្បយោគាសម្ភវតោតិ អធិប្បាយោ។
Gerukaharitālañjanādidhātūsu. Subhanimittaṃ subhaggahaṇassa nimittaṃ. Taṃ subhanimittattā rañjanīyattā ca lobhassa vatthu. Niyamitassa cittassa vasena niyamitavasena. Evamitaresu dvīsu. Ābhogo ābhujitaṃ. Lūkhapuggalā dosabahulā. Adosabahulā siniddhapuggalā. Tadadhimuttatāti pītininnacittatā. Imehi…pe… veditabbo pītiyā somanassavippayogāsambhavatoti adhippāyo.
ជីវិតវុត្តិយា អាយតនភាវតោ ហត្ថារោហាទិសិប្បមេវ សិប្បាយតនំ។ កសិវាណិជ្ជាទិកម្មមេវ កម្មាយតនំ។ អាយុវេទាទិវិជ្ជា ឯវ វិជ្ជាដ្ឋានំ។ អព្យាបជ្ជេតិ ទោមនស្សព្យាបាទរហិតេ រូបភវេ។ ធម្មបទាតិ ធម្មកោដ្ឋាសា។ បិលវន្តីតិ ឧបដ្ឋហន្តិ បទិស្សន្តិ។ យោគាតិ ភាវនាភិយោគា សមាធិតោ។ វត្ថុវិសទកិរិយាតិ អជ្ឈត្តិកពាហិរានំ វត្ថូនំ និម្មលភាវកិរិយា។ សទ្ធាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ អញ្ញមញ្ញានតិវត្តនំ ឥន្ទ្រិយសមត្តបដិបាទនតា ។ គម្ភីរានំ ញាណេន ចរិតព្ពានំ, គម្ភីរញាណេន វា ចរិតព្ពានំ សុត្តន្តានំ បច្ចវេក្ខណា គម្ភីរញាណចរិយបច្ចវេក្ខណា។
Jīvitavuttiyā āyatanabhāvato hatthārohādisippameva sippāyatanaṃ. Kasivāṇijjādikammameva kammāyatanaṃ. Āyuvedādivijjā eva vijjāṭṭhānaṃ. Abyāpajjeti domanassabyāpādarahite rūpabhave. Dhammapadāti dhammakoṭṭhāsā. Pilavantīti upaṭṭhahanti padissanti. Yogāti bhāvanābhiyogā samādhito. Vatthuvisadakiriyāti ajjhattikabāhirānaṃ vatthūnaṃ nimmalabhāvakiriyā. Saddhādīnaṃ indriyānaṃ aññamaññānativattanaṃ indriyasamattapaṭipādanatā. Gambhīrānaṃ ñāṇena caritabbānaṃ, gambhīrañāṇena vā caritabbānaṃ suttantānaṃ paccavekkhaṇā gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā.
វំសោតិ អនុក្កមោ។ តន្តីតិ សន្តតិ។ បវេណីតិ សម្ពន្ធោ។ សព្ពមេតំ ចារិត្តកិរិយាបពន្ធស្ស វចនំ។ ចារិត្តសីលត្តា សីលមយំ។ ‘‘ទស្សាមី’’តិ វចីភេទេន វត្ថុស្ស បរិណតត្តា តតោ បដ្ឋាយ ទានំ អារទ្ធំ នាម ហោតិ , យតោ តស្ស អត្តនោ បរិណាមនាទីសុ អាបត្តិ ហោតិ។ វិជ្ជមានវត្ថុស្មិំ ចិន្តនកាលតោ បដ្ឋាយ ទានំ អារទ្ធន្តិ តត្ថ ទានមយំ កុសលំ ហោតីតិ អធិប្បាយោ។ ន ហិ ទានវត្ថុំ អវិជ្ជមានកម្បិ សង្ខរោន្តស្ស កុសលំ ន ហោតីតិ។ តំ បន ទានមយស្ស បុព្ពភាគោតិ តទេវ ភជេយ្យ, វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ។ កុលវំសាទិវសេនាតិ ឧទាហរណមត្តមេវេតំ។ អត្តនា សមាទិន្នវត្តវសេន សប្បុរិសវត្តគាមជនបទវត្តាទិវសេន ច ចារិត្តសីលតា វេទិតព្ពា។
Vaṃsoti anukkamo. Tantīti santati. Paveṇīti sambandho. Sabbametaṃ cārittakiriyāpabandhassa vacanaṃ. Cārittasīlattā sīlamayaṃ. ‘‘Dassāmī’’ti vacībhedena vatthussa pariṇatattā tato paṭṭhāya dānaṃ āraddhaṃ nāma hoti , yato tassa attano pariṇāmanādīsu āpatti hoti. Vijjamānavatthusmiṃ cintanakālato paṭṭhāya dānaṃ āraddhanti tattha dānamayaṃ kusalaṃ hotīti adhippāyo. Na hi dānavatthuṃ avijjamānakampi saṅkharontassa kusalaṃ na hotīti. Taṃ pana dānamayassa pubbabhāgoti tadeva bhajeyya, vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ. Kulavaṃsādivasenāti udāharaṇamattamevetaṃ. Attanā samādinnavattavasena sappurisavattagāmajanapadavattādivasena ca cārittasīlatā veditabbā.
សវត្ថុកន្តិ ភេរិអាទិវត្ថុសហិតំ កត្វា។ វិជ្ជមានកវត្ថុន្តិ ភេរិអាទិវត្ថុំ។ ធម្មស្សវនឃោសនាទីសុ ច សវត្ថុកំ កត្វា សទ្ទស្ស ទានំ សទ្ទវត្ថូនំ ឋានករណានំ សសទ្ទប្បវត្តិករណមេវាតិ តស្ស ចិន្តនំ វិជ្ជមានវត្ថុបរិច្ចាគោ វេទិតព្ពោ។ ភាជេត្វា ទស្សេសិ ធម្មរាជា ឥធ ច រូបារម្មណាទិភាវំ, អញ្ញត្ថ ច ‘‘តីណិមានិ, ភិក្ខវេ, បុញ្ញកិរិយវត្ថូនី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣០៥) ទានមយាទិភាវំ, អបរត្ថ ច ‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា? តីណិ…បេ.… តំសមុដ្ឋានំ កាយកម្ម’’ន្តិអាទិនា កាយកម្មាទិភាវញ្ច វទន្តោ។ អបរិយាបន្នា ចាតិ បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានត្តា អញ្ញាយតនត្តា ច អសង្គហិតា។
Savatthukanti bheriādivatthusahitaṃ katvā. Vijjamānakavatthunti bheriādivatthuṃ. Dhammassavanaghosanādīsu ca savatthukaṃ katvā saddassa dānaṃ saddavatthūnaṃ ṭhānakaraṇānaṃ sasaddappavattikaraṇamevāti tassa cintanaṃ vijjamānavatthupariccāgo veditabbo. Bhājetvā dassesi dhammarājā idha ca rūpārammaṇādibhāvaṃ, aññattha ca ‘‘tīṇimāni, bhikkhave, puññakiriyavatthūnī’’ti (dī. ni. 3.305) dānamayādibhāvaṃ, aparattha ca ‘‘katame dhammā kusalā? Tīṇi…pe… taṃsamuṭṭhānaṃ kāyakamma’’ntiādinā kāyakammādibhāvañca vadanto. Apariyāpannā cāti paramatthato avijjamānattā aññāyatanattā ca asaṅgahitā.
បរិភោគរសោ បរិភោគបច្ចយំ បីតិសោមនស្សំ។ អយំ បន រសសមានតាវសេន គហណំ ឧបាទាយ រសារម្មណន្តិ វុត្តោ, ន សភាវតោ។ សភាវេន បន គហណំ ឧបាទាយ បីតិសោមនស្សំ ធម្មារម្មណមេវ ហោតីតិ ‘‘សុខា វេទនា ធម្មារម្មណ’’ន្តិ វុត្តំ។ អារម្មណមេវ និពទ្ធន្តិ រូបារម្មណំ…បេ.… ធម្មារម្មណន្តិ ឯវំ និយមេត្វា វុត្តំ។ កម្មស្ស អនិពទ្ធត្តាតិ កម្មស្ស អនិយតត្តា។ យថា ហិ រូបាទីសុ ឯការម្មណំ ចិត្តំ អនញ្ញារម្មណំ ហោតិ, ន ឯវំ កាយទ្វារាទីសុ ឯកទ្វារិកកម្មំ អញ្ញស្មិំ ទ្វារេ នុប្បជ្ជតិ, តស្មា កម្មស្ស ទ្វារនិយមរហិតត្តា ទ្វារម្បិ កម្មនិយមរហិតន្តិ ឥធ អារម្មណំ វិយ និយមេត្វា ន វុត្តំ។ វិនា អារម្មណេន អនុប្បជ្ជនតោតិ ឯតស្សបិ ចត្ថោ ‘‘យថា កាយកម្មាទីសុ ឯកំ កម្មំ តេន ទ្វារេន វិនា អញ្ញស្មិំ ទ្វារេ ចរតិ, ន ឯវំ រូបាទីសុ ឯការម្មណំ ចិត្តំ តេនារម្មណេន វិនា អារម្មណន្តរេ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វេទិតព្ពោ។ ន ហិ យថា វចីទ្វារេ ឧប្បជ្ជមានម្បិ ‘‘កាយកម្ម’’ន្តិ វុច្ចតិ, ឯវំ សទ្ទារម្មណេ ឧប្បជ្ជមានំ ‘‘រូបារម្មណ’’ន្តិ វុច្ចតិ។
Paribhogaraso paribhogapaccayaṃ pītisomanassaṃ. Ayaṃ pana rasasamānatāvasena gahaṇaṃ upādāya rasārammaṇanti vutto, na sabhāvato. Sabhāvena pana gahaṇaṃ upādāya pītisomanassaṃ dhammārammaṇameva hotīti ‘‘sukhā vedanā dhammārammaṇa’’nti vuttaṃ. Ārammaṇameva nibaddhanti rūpārammaṇaṃ…pe… dhammārammaṇanti evaṃ niyametvā vuttaṃ. Kammassa anibaddhattāti kammassa aniyatattā. Yathā hi rūpādīsu ekārammaṇaṃ cittaṃ anaññārammaṇaṃ hoti, na evaṃ kāyadvārādīsu ekadvārikakammaṃ aññasmiṃ dvāre nuppajjati, tasmā kammassa dvāraniyamarahitattā dvārampi kammaniyamarahitanti idha ārammaṇaṃ viya niyametvā na vuttaṃ. Vinā ārammaṇena anuppajjanatoti etassapi cattho ‘‘yathā kāyakammādīsu ekaṃ kammaṃ tena dvārena vinā aññasmiṃ dvāre carati, na evaṃ rūpādīsu ekārammaṇaṃ cittaṃ tenārammaṇena vinā ārammaṇantare uppajjatī’’ti veditabbo. Na hi yathā vacīdvāre uppajjamānampi ‘‘kāyakamma’’nti vuccati, evaṃ saddārammaṇe uppajjamānaṃ ‘‘rūpārammaṇa’’nti vuccati.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / កាមាវចរកុសលំ • Kāmāvacarakusalaṃ
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / កាមាវចរកុសលបទភាជនីយំ • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyaṃ
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / កាមាវចរកុសលបទភាជនីយវណ្ណនា • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
