| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
កាមាវចរកុសលបទភាជនីយវណ្ណនា
Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
១. អប្បេតុន្តិ និគមេតុំ។ ‘‘បទភាជនីយំ ន វុត្ត’’ន្តិ បទភាជនីយាវចនេន អប្បនាវរោធំ សាធេត្វា បទភាជនីយាវចនស្ស ការណំ វទន្តោ ‘‘សរូបេនា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ‘‘ផស្សោ ហោតី’’តិអាទីសុ ហោតិ-សទ្ទោ អត្ថិ-សទ្ទេន អនានត្ថោតិ អធិប្បាយេន វុត្តំ ‘‘ទុតិយេន ហោតិ-សទ្ទេនា’’តិ។ បុព្ពេ អដ្ឋកថាធិប្បាយេន វត្វា យថាវុត្តស្ស បាឡិប្បទេសស្ស អប្បនាវរោធោ សមត្ថិតោតិ អត្តនោ អធិប្បាយំ ទស្សេន្តោ ‘‘សង្ខេបេនា’’តិអាទិមាហ។
1. Appetunti nigametuṃ. ‘‘Padabhājanīyaṃ na vutta’’nti padabhājanīyāvacanena appanāvarodhaṃ sādhetvā padabhājanīyāvacanassa kāraṇaṃ vadanto ‘‘sarūpenā’’tiādimāha. Tattha ‘‘phasso hotī’’tiādīsu hoti-saddo atthi-saddena anānatthoti adhippāyena vuttaṃ ‘‘dutiyena hoti-saddenā’’ti. Pubbe aṭṭhakathādhippāyena vatvā yathāvuttassa pāḷippadesassa appanāvarodho samatthitoti attano adhippāyaṃ dassento ‘‘saṅkhepenā’’tiādimāha.
ញាតុំ ឥច្ឆិតោតិ លក្ខណស្ស បុច្ឆាវិសយតំ ទស្សេតុំ វុត្តំ។ យេន កេនចីតិ ទស្សនាទិវិសេសយុត្តេន, ឥតរេន វា។ អវត្ថាវិសេសោ ហិ ញាណស្ស ទស្សនតុលនតីរណានិ។ ‘‘អទិដ្ឋត’’ន្តិអាទីសុ អាហាតិ យោជេតព្ពំ, សព្ពត្ថ ច លក្ខណស្សាតិ។ តញ្ហេត្ថ អធិកតន្តិ។ អទិដ្ឋំ ជោតីយតិ ឯតាយាតិ ឯតេន ទិដ្ឋំ សំសន្ទតិ ឯតាយាតិ ទិដ្ឋសំសន្ទនា។ វិមតិំ ឆិន្ទតិ ឯតាយាតិ វិមតិច្ឆេទនាតិ ឯតាសម្បិ សទ្ទត្ថោ នយតោ ទស្សិតោ, អត្ថតោ បន សព្ពាបិ តថាបវត្តំ វចនំ, តទុប្បាទកោ វា ចិត្តុប្បាទោតិ វេទិតព្ពំ។
Ñātuṃicchitoti lakkhaṇassa pucchāvisayataṃ dassetuṃ vuttaṃ. Yena kenacīti dassanādivisesayuttena, itarena vā. Avatthāviseso hi ñāṇassa dassanatulanatīraṇāni. ‘‘Adiṭṭhata’’ntiādīsu āhāti yojetabbaṃ, sabbattha ca lakkhaṇassāti. Tañhettha adhikatanti. Adiṭṭhaṃ jotīyati etāyāti etena diṭṭhaṃ saṃsandati etāyāti diṭṭhasaṃsandanā. Vimatiṃ chindati etāyāti vimaticchedanāti etāsampi saddattho nayato dassito, atthato pana sabbāpi tathāpavattaṃ vacanaṃ, taduppādako vā cittuppādoti veditabbaṃ.
អញ្ញមញ្ញតោ បភិជ្ជតីតិ បភេទោ, វិសេសោ, តេន បភេទេន។ ធម្មានំ ទេសនន្តិ កិញ្ចាបិ សមយភូមិជាតិអារម្មណសភាវាទិវសេន អនវសេសប្បភេទបរិគ្គហតោ និទ្ទេសទេសនាវ វត្តុំ យុត្តា, តថាបិ កុសលាទិមាតិកាបទសង្គហិតវិសេសោយេវ ឥធ បភេទោតិ អធិប្បេតោតិ វុត្តំ ‘‘បភេទ…បេ.… ទេសនំ អាហា’’តិ។ តេនេវាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘កុសល…បេ.… ទីបេត្វាតិ ផស្សោ ហោតិ…បេ.… អវិក្ខេបោ ហោតី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ធម្មុទ្ទេសវារ ផស្សបញ្ចមករាសិវណ្ណនា)។ ‘‘ផស្សោ ផុសនា’’តិអាទិនា ច បភេទវន្តោវ សាតិសយំ និទ្ទិដ្ឋា, ន បន មាតិកាយំ វុត្តប្បភេទោតិ បភេទវន្តទស្សនំ និទ្ទេសោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតីតិអាទិនា ‘‘បភេទេ…បេ.… ទស្សនត្ថ’’ន្តិ ឥមស្ស វាក្យស្ស បិណ្ឌត្ថមាហ។ យទិ ធម្មា ឯវ បុច្ឆិតព្ពា វិស្សជ្ជេតព្ពា ច, កស្មា កុសលាតិ បភេទវចនន្តិ អាហ ‘‘តេ បនា’’តិអាទិ។ ន ហិ បភេទេហិ វិនា បភេទវន្តោ អត្ថីតិ។ ‘‘ឥមេ ធម្មា កុសលា’’តិ ឯតេន ‘‘ផស្សោ ហោតី’’តិ, ‘‘ផស្សោ ផុសនា’’តិ ច អាទិនា ឧទ្ទិដ្ឋនិទ្ទិដ្ឋានំ ធម្មានំ កុសលភាវោ វិស្សជ្ជិតោ ហោតីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ‘‘ឥមេ ធម្មា កុសលាតិ វិស្សជ្ជនេបី’’តិ អាហ។ ឥមស្មិញ្ហីតិ ហិ-សទ្ទោ ការណត្ថោ។ តេន យស្មា ធម្មាវ ទេសេតព្ពា, តេ ច កុសលា…បេ.… ភេទា ទេសេតព្ពា , តស្មាតិ ឯវំ វា យោជនា។ ធម្មានមេវាតិ អវធារណផលំ ទស្សេតិ ‘‘អវោហារទេសនាតោ’’តិ។ អត្ថានញ្ចាតិ ច-សទ្ទេន ‘‘ផស្សោ ផុសនា’’តិ ឯវមាទិសភាវនិរុត្តិំ យថាវុត្តធម្មាទិញាណញ្ច សង្គណ្ហាតិ។ ‘‘ឥតិ ឯវំ អយំ បវត្តេតព្ពោ និវត្តេតព្ពោ ចា’’តិ តថា តថា វិធេតព្ពភាវោ ឥតិកត្តព្ពតា, តាយ យុត្តោ ឥតិ…បេ.… យុត្តោ , តស្ស វិធេតព្ពស្សាតិ អត្ថោ, វិសេសនត្តា បភេទស្សាតិ អធិប្បាយោ។
Aññamaññato pabhijjatīti pabhedo, viseso, tena pabhedena. Dhammānaṃ desananti kiñcāpi samayabhūmijātiārammaṇasabhāvādivasena anavasesappabhedapariggahato niddesadesanāva vattuṃ yuttā, tathāpi kusalādimātikāpadasaṅgahitavisesoyeva idha pabhedoti adhippetoti vuttaṃ ‘‘pabheda…pe… desanaṃ āhā’’ti. Tenevāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘kusala…pe… dīpetvāti phasso hoti…pe… avikkhepo hotī’’ti (dha. sa. aṭṭha. dhammuddesavāra phassapañcamakarāsivaṇṇanā). ‘‘Phasso phusanā’’tiādinā ca pabhedavantova sātisayaṃ niddiṭṭhā, na pana mātikāyaṃ vuttappabhedoti pabhedavantadassanaṃ niddeso. Idaṃ vuttaṃ hotītiādinā ‘‘pabhede…pe… dassanattha’’nti imassa vākyassa piṇḍatthamāha. Yadi dhammā eva pucchitabbā vissajjetabbā ca, kasmā kusalāti pabhedavacananti āha ‘‘te panā’’tiādi. Na hi pabhedehi vinā pabhedavanto atthīti. ‘‘Ime dhammā kusalā’’ti etena ‘‘phasso hotī’’ti, ‘‘phasso phusanā’’ti ca ādinā uddiṭṭhaniddiṭṭhānaṃ dhammānaṃ kusalabhāvo vissajjito hotīti iminā adhippāyena ‘‘ime dhammā kusalāti vissajjanepī’’ti āha. Imasmiñhīti hi-saddo kāraṇattho. Tena yasmā dhammāva desetabbā, te ca kusalā…pe… bhedā desetabbā , tasmāti evaṃ vā yojanā. Dhammānamevāti avadhāraṇaphalaṃ dasseti ‘‘avohāradesanāto’’ti. Atthānañcāti ca-saddena ‘‘phasso phusanā’’ti evamādisabhāvaniruttiṃ yathāvuttadhammādiñāṇañca saṅgaṇhāti. ‘‘Iti evaṃ ayaṃ pavattetabbo nivattetabbo cā’’ti tathā tathā vidhetabbabhāvo itikattabbatā, tāya yutto iti…pe… yutto, tassa vidhetabbassāti attho, visesanattā pabhedassāti adhippāyo.
ឥតិកត្តព្ពតាយុត្តស្ស វិសេសិតព្ពត្តា ឧទ្ទេសោ ធម្មប្បធានោ, តស្មា តត្ថ ធម្មស្ស វិសេសិតព្ពត្តា ‘‘កុសលា ធម្មា’’តិ អយំ បទានុក្កមោ កតោ។ បុច្ឆា សំសយិតប្បធានា អនិច្ឆិតនិច្ឆយនាយ បវត្តេតព្ពត្តា។ តេន សព្ពធម្មេសុ សមុគ្ឃាដិតវិចិកិច្ឆានុសយានម្បិ បុច្ឆា ទេសេតព្ពបុគ្គលគតសំសយាបត្តិំ អត្តនិ អារោបេត្វា សំសយាបន្នេហិ វិយ បវត្តីយតីតិ ទស្សេតិ។ កាមាវចរាទិភេទោ វិយ កុសលាទិភាវេន កុសលាទិភេទោ ធម្មភាវេន និយតោតិ ធម្មាតិ វុត្តេ និច្ឆយាភាវតោ ‘‘កុសលា នុ ខោ អកុសលា នុ ខោ’’តិអាទិនា សំសយោ ហោតីតិ អាហ ‘‘កុសលាទិភេទោ បន សំសយិតោ’’តិ។ ធម្មភាវោ បន កុសលាទីសុ ឯកន្តិកត្តា និច្ឆិតោយេវាតិ វុត្តំ ‘‘ន ច ធម្មភាវោ សំសយិតោ’’តិ។ តេន សំសយិតោ និច្ឆេតព្ពភាវេន បធានោ ឯត្ថ កុសលភាវោ, ន តថា ធម្មភាវោតិ ធម្មា កុសលាតិ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ។
Itikattabbatāyuttassa visesitabbattā uddeso dhammappadhāno, tasmā tattha dhammassa visesitabbattā ‘‘kusalā dhammā’’ti ayaṃ padānukkamo kato. Pucchā saṃsayitappadhānā anicchitanicchayanāya pavattetabbattā. Tena sabbadhammesu samugghāṭitavicikicchānusayānampi pucchā desetabbapuggalagatasaṃsayāpattiṃ attani āropetvā saṃsayāpannehi viya pavattīyatīti dasseti. Kāmāvacarādibhedo viya kusalādibhāvena kusalādibhedo dhammabhāvena niyatoti dhammāti vutte nicchayābhāvato ‘‘kusalā nu kho akusalā nu kho’’tiādinā saṃsayo hotīti āha ‘‘kusalādibhedo pana saṃsayito’’ti. Dhammabhāvo pana kusalādīsu ekantikattā nicchitoyevāti vuttaṃ ‘‘na ca dhammabhāvo saṃsayito’’ti. Tena saṃsayito nicchetabbabhāvena padhāno ettha kusalabhāvo, na tathā dhammabhāvoti dhammā kusalāti vuttanti dasseti.
ចិត្តុប្បាទសមយេតិ ចិត្តស្ស ឧប្បជ្ជនសមយេ។ ‘‘អថ វិជ្ជមានេ’’តិ ឯត្ថ អថ-សទ្ទស្ស អត្ថមាហ ‘‘បច្ឆា’’តិ។ ភោជនគមនាទីហិ សមយេកទេសនានត្តំ ទស្សេត្វា អវសេសនានត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘សមវាយាទី’’តិ វុត្តំ។ វិសេសិតាតិ ឯតេន ‘‘និយមិតា’’តិ បទស្ស អត្ថំ វិវរតិ, តស្មា យថាវុត្តចិត្តវិសេសិតព្ពតោ សមយតោតិ អត្ថោ។ យថាធិប្បេតានន្តិ កាមាវចរាទិវិសេសយុត្តានំ។ ‘‘តស្មិំ សមយេ’’តិ ចិត្តុប្បត្តិយា វិសេសិតព្ពោបិ សមយោ យេន ចិត្តេន ឧប្បជ្ជមានេន វិសេសីយតិ, តស្សេវ ចិត្តស្ស ‘‘យស្មិំ សមយេ’’តិ ឯត្ថ សយំ វិសេសនភាវំ អាបជ្ជតិ។ តថា ‘‘តស្មិំ សមយេ’’តិ ឯត្ថ វិសេសនភូតំ ចិត្តំ អត្តនា វិសេសិតព្ពសមយស្ស ឧបការត្ថំ ‘‘យស្មិំ សមយេ…បេ.… ចិត្ត’’ន្តិ វិសេសិតព្ពភាវំ អាបជ្ជតិ។ ឧបការោតិ ច អញ្ញមញ្ញំ អវច្ឆេទកាវច្ឆិន្ទិតព្ពភាវោតិ ទដ្ឋព្ពំ។ បុរិមធម្មានំ ភង្គសមកាលំ, ភង្គានន្តរមេវ វា បច្ឆិមធម្មានំ ឧប្បត្តិ បុរិមបច្ឆិមានំ និរន្តរតា កេនចិ អនន្តរិតតា។ យាយ ភាវបក្ខស្ស ពលវភាវេន បដិច្ឆាទិតោ វិយ ហុត្វា អភាវបក្ខោ ន បញ្ញាយតីតិ តទេវេតន្តិ គហណវសេន បចុរជនោ វិបរិយេសិតោ, សោយមត្ថោ អលាតចក្កេន សុបាកដោ ហោតិ។ តេនេវាហ ‘‘ឯកីភូតានមិវា’’តិ ។ ឯកសមូហវសេន ឯកីភូតានមិវ បវត្តិ សមូហឃនតា, ទុព្ពិញ្ញេយ្យកិច្ចភេទវសេន ឯកីភូតានមិវ បវត្តិ កិច្ចឃនតាតិ យោជនា។ ឯត្ថ ច បច្ចយបច្ចយុប្បន្នភាវេន បវត្តមានានំ អនេកេសំ ធម្មានំ កាលសភាវព្យាបារារម្មណេហិ ទុព្ពិញ្ញេយ្យភេទតាយ ឯកីភូតានមិវ គហេតព្ពតា យថាក្កមំ សន្តតិឃនតាទយោតិ ទដ្ឋព្ពំ។
Cittuppādasamayeti cittassa uppajjanasamaye. ‘‘Atha vijjamāne’’ti ettha atha-saddassa atthamāha ‘‘pacchā’’ti. Bhojanagamanādīhi samayekadesanānattaṃ dassetvā avasesanānattaṃ dassetuṃ ‘‘samavāyādī’’ti vuttaṃ. Visesitāti etena ‘‘niyamitā’’ti padassa atthaṃ vivarati, tasmā yathāvuttacittavisesitabbato samayatoti attho. Yathādhippetānanti kāmāvacarādivisesayuttānaṃ. ‘‘Tasmiṃ samaye’’ti cittuppattiyā visesitabbopi samayo yena cittena uppajjamānena visesīyati, tasseva cittassa ‘‘yasmiṃ samaye’’ti ettha sayaṃ visesanabhāvaṃ āpajjati. Tathā ‘‘tasmiṃ samaye’’ti ettha visesanabhūtaṃ cittaṃ attanā visesitabbasamayassa upakāratthaṃ ‘‘yasmiṃ samaye…pe… citta’’nti visesitabbabhāvaṃ āpajjati. Upakāroti ca aññamaññaṃ avacchedakāvacchinditabbabhāvoti daṭṭhabbaṃ. Purimadhammānaṃ bhaṅgasamakālaṃ, bhaṅgānantarameva vā pacchimadhammānaṃ uppatti purimapacchimānaṃ nirantaratā kenaci anantaritatā. Yāya bhāvapakkhassa balavabhāvena paṭicchādito viya hutvā abhāvapakkho na paññāyatīti tadevetanti gahaṇavasena pacurajano vipariyesito, soyamattho alātacakkena supākaṭo hoti. Tenevāha ‘‘ekībhūtānamivā’’ti . Ekasamūhavasena ekībhūtānamiva pavatti samūhaghanatā, dubbiññeyyakiccabhedavasena ekībhūtānamiva pavatti kiccaghanatāti yojanā. Ettha ca paccayapaccayuppannabhāvena pavattamānānaṃ anekesaṃ dhammānaṃ kālasabhāvabyāpārārammaṇehi dubbiññeyyabhedatāya ekībhūtānamiva gahetabbatā yathākkamaṃ santatighanatādayoti daṭṭhabbaṃ.
សហការីការណសន្និជ្ឈំ សមេតីតិ សមយោ, សមវេតីតិ អត្ថោតិ សមយ-សទ្ទស្ស សមវាយត្ថតំ ទស្សេន្តោ ‘‘បច្ចយសាមគ្គិ’’ន្តិ អាហ។ សមេតិ សមាគច្ឆតិ ឯត្ថ មគ្គព្រហ្មចរិយំ តទាធារបុគ្គលេហីតិ សមយោ, ខណោ។ សមេន្តិ ឯត្ថ, ឯតេន វា, សមាគច្ឆន្តិ ធម្មា សហជាតធម្មេហិ ឧប្បាទាទីហិ វាតិ សមយោ, កាលោ។ ធម្មប្បវត្តិមត្តតាយ អត្ថតោ អភូតោបិ ហិ កាលោ ធម្មប្បវត្តិយា អធិករណំ ករណំ វិយ ច បរិកប្បនាមត្តសិទ្ធេន រូបេន វោហរីយតីតិ។ សមំ, សហ វា អវយវានំ អយនំ បវត្តិ អវដ្ឋានន្តិ សមយោ, សមូហោ យថា ‘‘សមុទាយោ’’តិ។ អវយវសហាវដ្ឋានមេវ ហិ សមូហោ។ បច្ចយន្តរសមាគមេ ឯតិ ផលំ ឯតស្មា ឧប្បជ្ជតិ បវត្តតិ ចាតិ សមយោ, ហេតុ យថា ‘‘សមុទយោ’’តិ។ សមេតិ សម្ពន្ធោ ឯតិ សវិសយេ បវត្តតិ, សម្ពន្ធា វា អយន្តិ ឯតេនាតិ សមយោ, ទិដ្ឋិ។ ទិដ្ឋិសំយោជនេន ហិ សត្តា អតិវិយ ពជ្ឈន្តីតិ។ សមយនំ សង្គតិ សមោធានន្តិ សមយោ, បដិលាភោ។ សមស្ស និរោធស្ស យានំ, សម្មា វា យានំ អបគមោ អប្បវត្តីតិ សមយោ, បហានំ។ អភិមុខភាវេន សម្មា ឯតព្ពោ អភិសមេតព្ពោ អធិគន្តព្ពោតិ អវិបរីតោ សភាវោ អភិសមយោ។ អភិមុខភាវេន សម្មា វា ឯតិ គច្ឆតិ ពុជ្ឈតីតិ អភិសមយោ, អវិរាធេត្វា ធម្មានំ អវិបរីតសភាវាវពោធោ។ ឯត្ថ ច ឧបសគ្គានំ ជោតកមត្តត្តា តស្ស តស្ស អត្ថស្ស វាចកោ សមយ-សទ្ទោ ឯវាតិ សឧបសគ្គោបិ វុត្តោ។ តានេវាតិ បីឡនាទីនេវ។ វិប្ផារិកតា សេរិភាវេន កិរិយាសុ ឧស្សាហនបរិនិប្ផន្នោ។
Sahakārīkāraṇasannijjhaṃ sametīti samayo, samavetīti atthoti samaya-saddassa samavāyatthataṃ dassento ‘‘paccayasāmaggi’’nti āha. Sameti samāgacchati ettha maggabrahmacariyaṃ tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Samenti ettha, etena vā, samāgacchanti dhammā sahajātadhammehi uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ karaṇaṃ viya ca parikappanāmattasiddhena rūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūho. Paccayantarasamāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti sambandho eti savisaye pavattati, sambandhā vā ayanti etenāti samayo, diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samayanaṃ saṅgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samassa nirodhassa yānaṃ, sammā vā yānaṃ apagamo appavattīti samayo, pahānaṃ. Abhimukhabhāvena sammā etabbo abhisametabbo adhigantabboti aviparīto sabhāvo abhisamayo. Abhimukhabhāvena sammā vā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, avirādhetvā dhammānaṃ aviparītasabhāvāvabodho. Ettha ca upasaggānaṃ jotakamattattā tassa tassa atthassa vācako samaya-saddo evāti saupasaggopi vutto. Tānevāti pīḷanādīneva. Vipphārikatā seribhāvena kiriyāsu ussāhanaparinipphanno.
កេសុចីតិ អកុសលវិបាកាទីសុ។ ខណស្ស អសម្ភវោ តេន វិនាភាវោតិ អាហ ‘‘ននូ’’តិអាទិ។ ធម្មេនេវាតិ វិសេសន្តររហិតេន។ តំយេវ ហិ អវធារណេន និវត្តិតំ វិសេសំ ទស្សេតិ ‘‘ន តស្ស បវត្តិត្ថា’’តិអាទិនា។ យថា វា តថា វាតិ កាលេន លោកោ បវត្តតិ និវត្តតីតិ វា កាលោ នាម ភាវោ វត្តនលក្ខណោ ភាវានំ បវត្តិឱកាសទាយកោតិ វា យេន តេន បការេន។ ឥធ ឧត្តមហេតុនោ សម្ភវោ ឯវ នត្ថីតិ ហេតុហេតុសាធារណហេតូយេវ បដិសេធេតិ។ តប្បច្ចយតំ អនេកបច្ចយតំ។
Kesucīti akusalavipākādīsu. Khaṇassa asambhavo tena vinābhāvoti āha ‘‘nanū’’tiādi. Dhammenevāti visesantararahitena. Taṃyeva hi avadhāraṇena nivattitaṃ visesaṃ dasseti ‘‘na tassa pavattitthā’’tiādinā. Yathā vā tathā vāti kālena loko pavattati nivattatīti vā kālo nāma bhāvo vattanalakkhaṇo bhāvānaṃ pavattiokāsadāyakoti vā yena tena pakārena. Idha uttamahetuno sambhavo eva natthīti hetuhetusādhāraṇahetūyeva paṭisedheti. Tappaccayataṃ anekapaccayataṃ.
បកតិស្សរវាទគ្គហណំ និទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ។ បជាបតិបុរិសកាលវាទាទយោបិ ‘‘ឯកការណវាទោ’’តិ។ វា-សទ្ទេន វា តេសម្បិ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ អវយវ…បេ.… ទាយោ វុត្តោ អវយវធម្មេន សមុទាយស្ស អបទិសិតព្ពត្តា, យថា ‘‘សមំ ចុណ្ណំ, អលង្កតោ ទេវទត្តោ’’តិ ច។ អនិប្ផាទនំ និប្ផាទនាភាវោ អហេតុភាវោ។ និប្ផាទេតុំ អសមត្ថស្ស បន បច្ចយន្តរានំ សហស្សេបិ សមាគតេ នត្ថេវ សមត្ថតាតិ អាហ ‘‘និប្ផាទនសមត្ថស្សា’’តិ។ ឯត្ថ ច សហការីការណាយត្តា ផលុប្បាទនា បច្ចយធម្មានំ អញ្ញមញ្ញាបេក្ខាតិ វុត្តាតិ អបេក្ខា វិយាតិ អបេក្ខា ទដ្ឋព្ពា។
Pakatissaravādaggahaṇaṃ nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ. Pajāpatipurisakālavādādayopi ‘‘ekakāraṇavādo’’ti. Vā-saddena vā tesampi saṅgaho daṭṭhabbo. Avayava…pe… dāyo vutto avayavadhammena samudāyassa apadisitabbattā, yathā ‘‘samaṃ cuṇṇaṃ, alaṅkato devadatto’’ti ca. Anipphādanaṃ nipphādanābhāvo ahetubhāvo. Nipphādetuṃ asamatthassa pana paccayantarānaṃ sahassepi samāgate nattheva samatthatāti āha ‘‘nipphādanasamatthassā’’ti. Ettha ca sahakārīkāraṇāyattā phaluppādanā paccayadhammānaṃ aññamaññāpekkhāti vuttāti apekkhā viyāti apekkhā daṭṭhabbā.
និព្យាបារេសុ អព្យាវដេសុ។ ឯកេកស្មិន្តិ អដ្ឋកថាយំ អាមេឌិតវចនស្ស លុត្តនិទ្ទិដ្ឋតំ ទស្សេតិ។ សតិ ច អាមេឌិតេ សិទ្ធោ ពហុភាវោតិ។ អន្ធសតំ បស្សតីតិ ច បច្ចត្តវចនំ និទ្ធារណេ ភុម្មវសេន បរិណាមេត្វា ‘‘អន្ធសតេ’’តិ អាហ។ តថា ឯកេកស្មិន្តិ ឥមិនា វិសុំ អសមត្ថតា ជោតិតាតិ អន្ធសតំ បស្សតីតិ សមុទិតំ បស្សតីតិ អត្ថតោ អយមត្ថោ អាបន្នោតិ អាហ ‘‘អន្ធសតំ សហិតំ បស្សតីតិ អធិប្បាយោ’’តិ។ អញ្ញថាតិ យថារុតវសេន អត្ថេ គយ្ហមានេ។ យស្មា អសា…បេ.… សិទ្ធោ សិវិកុព្ពហនាទីសុ, តស្មា នាយមត្ថោ សាធេតព្ពោ។ ឥទានិ តស្សត្ថស្ស សុបាកដភាវេន អសាធេតព្ពតំ ទស្សេន្តោ ‘‘វិសុ’’ន្តិអាទិមាហ។
Nibyāpāresu abyāvaṭesu. Ekekasminti aṭṭhakathāyaṃ āmeḍitavacanassa luttaniddiṭṭhataṃ dasseti. Sati ca āmeḍite siddho bahubhāvoti. Andhasataṃ passatīti ca paccattavacanaṃ niddhāraṇe bhummavasena pariṇāmetvā ‘‘andhasate’’ti āha. Tathā ekekasminti iminā visuṃ asamatthatā jotitāti andhasataṃ passatīti samuditaṃ passatīti atthato ayamattho āpannoti āha ‘‘andhasataṃ sahitaṃ passatīti adhippāyo’’ti. Aññathāti yathārutavasena atthe gayhamāne. Yasmā asā…pe… siddho sivikubbahanādīsu, tasmā nāyamattho sādhetabbo. Idāni tassatthassa supākaṭabhāvena asādhetabbataṃ dassento ‘‘visu’’ntiādimāha.
ឯតេនុបាយេនាតិ យោយំ ខណសង្ខាតោ សមយោ កុសលុប្បត្តិយា ទុល្លភភាវំ ទីបេតិ។ អត្តនោ ទុល្លភតាយាតិ ឯត្ថ ខណត្ថោ វា សមយ-សទ្ទោ ខណសង្ខាតោ សមយោតិ អត្ថោ វុត្តោ។ ឯតេន ឧបាយភូតេន នយភូតេន។ យោជនា កាតព្ពាតិ ឯត្ថាយំ យោជនា – សមវាយ…បេ.… វុត្តិំ ទីបេតិ សយំ បច្ចយសាមគ្គិភាវតោ, សមវាយត្ថោ វា សមយ-សទ្ទោ សមវាយសង្ខាតោ សមយោ។ សោ យាយ បច្ចយសាមគ្គិយា សតីតិ ឥមស្ស អត្ថស្ស បកាសនវសេន ធម្មានំ អនេកហេតុតោ វុត្តិំ ទីបេតិ។ កាល…បេ.… បរិត្តតំ ទីបេតិ អត្តនោ អតិបរិត្តតាយ។ សមូហ…បេ.… សហុប្បត្តិំ ទីបេតិ សយំ ធម្មានំ សមុទាយភាវតោ។ ហេតុ…បេ.… វុត្តិតំ ទីបេតិ សតិ ឯវ អត្តនិ អត្តនោ ផលានំ សម្ភវតោតិ។ អត្ថបក្ខេ ច សទ្ទបក្ខេ ច យស្មិំ អតិបរិត្តេ កាលេ យស្មិំ ធម្មសមុទាយេ យម្ហិ ហេតុម្ហិ សតីតិ ឯតស្ស អត្ថស្ស ញាបនវសេន តទាធារាយ តទធីនាយ ច កុសលធម្មប្បវត្តិយា ទុប្បដិវិជ្ឈតំ អនេកេសំ សហុប្បត្តិំ បរាធីនប្បត្តិញ្ច ទីបេតីតិ។
Etenupāyenāti yoyaṃ khaṇasaṅkhāto samayo kusaluppattiyā dullabhabhāvaṃ dīpeti. Attano dullabhatāyāti ettha khaṇattho vā samaya-saddo khaṇasaṅkhāto samayoti attho vutto. Etena upāyabhūtena nayabhūtena. Yojanā kātabbāti etthāyaṃ yojanā – samavāya…pe… vuttiṃ dīpeti sayaṃ paccayasāmaggibhāvato, samavāyattho vā samaya-saddo samavāyasaṅkhāto samayo. So yāya paccayasāmaggiyā satīti imassa atthassa pakāsanavasena dhammānaṃ anekahetuto vuttiṃ dīpeti. Kāla…pe… parittataṃ dīpeti attano atiparittatāya. Samūha…pe… sahuppattiṃ dīpeti sayaṃ dhammānaṃ samudāyabhāvato. Hetu…pe… vuttitaṃ dīpeti sati eva attani attano phalānaṃ sambhavatoti. Atthapakkhe ca saddapakkhe ca yasmiṃ atiparitte kāle yasmiṃ dhammasamudāye yamhi hetumhi satīti etassa atthassa ñāpanavasena tadādhārāya tadadhīnāya ca kusaladhammappavattiyā duppaṭivijjhataṃ anekesaṃ sahuppattiṃ parādhīnappattiñca dīpetīti.
ទឡ្ហធម្មា ធនុគ្គហាតិ ទឡ្ហធនុនោ ឥស្សាសា។ ទឡ្ហធនុ នាម ទ្វិសហស្សថាមំ វុច្ចតិ។ ទ្វិសហស្សថាមន្តិ ច យស្ស អារោបិតស្ស ជិយាពទ្ធោ លោហសីសាទីនំ ភារោ ទណ្ឌេ គហេត្វា យាវ កណ្ឌប្បមាណា ឧក្ខិត្តស្ស បថវិតោ មុច្ចតិ។ សិក្ខិតាតិ ទសទ្វាទសវស្សានិ អាចរិយកុលេ ឧគ្គហិតសិប្បា។ កតហត្ថាតិ ធនុស្មិំ ចិណ្ណវសីភាវា។ កោចិ សិប្បមេវ ឧគ្គណ្ហាតិ, កតហត្ថោ ន ហោតិ, ឥមេ បន ន តថាតិ ទស្សេតិ។ កតុបាសនាតិ រាជកុលាទីសុ ទស្សិតសិប្បា។ ចតុទ្ទិសា ឋិតា អស្សូតិ ឯកស្មិំយេវ បទេសេ ថម្ភំ វា រុក្ខំ វា យំ កិញ្ចិ ឯកំយេវ និស្សាយ ចតុទ្ទិសាភិមុខា ឋិតា សិយុន្តិ អត្ថោ។ ឯវំ វុត្តជវនបុរិសស្សាតិ ន ឯវរូបោ បុរិសោ កោចិ ភូតបុព្ពោ អញ្ញត្រ ពោធិសត្តេន។ សោ ហិ ជវនហំសកាលេ ឯវរូបមកាសិ។ សុត្តេ បន អភូតបរិកប្បនវសេន ឧបមាមត្តំ អាហដំ។ តប្បរភាវាតិ តប្បរភាវតោ ហេតុសង្ខាតស្ស សមយស្ស បរាយត្តវុត្តិទីបនេ ឯកន្តព្យាវដសភាវតោតិ អត្ថោ។ យេ បន ‘‘តប្បរភាវោ’’តិ បឋន្តិ, តេសំ បច្ចយាយត្តវុត្តិទីបនតោ តប្បរភាវោ ហេតុសង្ខាតស្ស សមយស្ស, តស្មា តស្ស បរាយត្តវុត្តិទីបនតា វុត្តាតិ យោជនា។ សមុទាយាយត្តតាទីបនេ តប្បរោ, តទេកទេសាយត្តតាទីបនេ តប្បរោ ន ហោតីតិ អាហ ‘‘អតប្បរភាវតោ’’តិ។
Daḷhadhammā dhanuggahāti daḷhadhanuno issāsā. Daḷhadhanu nāma dvisahassathāmaṃ vuccati. Dvisahassathāmanti ca yassa āropitassa jiyābaddho lohasīsādīnaṃ bhāro daṇḍe gahetvā yāva kaṇḍappamāṇā ukkhittassa pathavito muccati. Sikkhitāti dasadvādasavassāni ācariyakule uggahitasippā. Katahatthāti dhanusmiṃ ciṇṇavasībhāvā. Koci sippameva uggaṇhāti, katahattho na hoti, ime pana na tathāti dasseti. Katupāsanāti rājakulādīsu dassitasippā. Catuddisā ṭhitā assūti ekasmiṃyeva padese thambhaṃ vā rukkhaṃ vā yaṃ kiñci ekaṃyeva nissāya catuddisābhimukhā ṭhitā siyunti attho. Evaṃ vuttajavanapurisassāti na evarūpo puriso koci bhūtapubbo aññatra bodhisattena. So hi javanahaṃsakāle evarūpamakāsi. Sutte pana abhūtaparikappanavasena upamāmattaṃ āhaṭaṃ. Tapparabhāvāti tapparabhāvato hetusaṅkhātassa samayassa parāyattavuttidīpane ekantabyāvaṭasabhāvatoti attho. Ye pana ‘‘tapparabhāvo’’ti paṭhanti, tesaṃ paccayāyattavuttidīpanato tapparabhāvo hetusaṅkhātassa samayassa, tasmā tassa parāyattavuttidīpanatā vuttāti yojanā. Samudāyāyattatādīpane tapparo, tadekadesāyattatādīpane tapparo na hotīti āha ‘‘atapparabhāvato’’ti.
ននុ ច តំ តំ ឧបាទាយ បញ្ញត្តោ កាលោ វោហារមត្តកោ, សោ កថំ អាធារោ តត្ថ វុត្តធម្មានន្តិ អាហ ‘‘កាលោបិ ហី’’តិអាទិ។ យទិ កិរិយាយ កិរិយន្តរលក្ខណំ ភាវេនភាវលក្ខណំ, កា បនេត្ថ លក្ខណកិរិយាតិ អាហ ‘‘ឥហាបី’’តិអាទិ។ លក្ខណភូតភាវយុត្តោតិ ឥតិ-សទ្ទោ ហេតុអត្ថោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា សត្តាសង្ខាតាយ លក្ខណកិរិយាយ យុត្តោ សមយោ, តស្មា តត្ថ ភូមិនិទ្ទេសោតិ។
Nanu ca taṃ taṃ upādāya paññatto kālo vohāramattako, so kathaṃ ādhāro tattha vuttadhammānanti āha ‘‘kālopi hī’’tiādi. Yadi kiriyāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ, kā panettha lakkhaṇakiriyāti āha ‘‘ihāpī’’tiādi. Lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti iti-saddo hetuattho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmā sattāsaṅkhātāya lakkhaṇakiriyāya yutto samayo, tasmā tattha bhūminiddesoti.
ឧទ្ទានតោតិ យទិ សង្ខេបតោតិ អត្ថោ។ ននុ ច អវសិដ្ឋកិលេសាទយោ វិយ កិលេសកាមោបិ អស្សាទេតព្ពតាយ វត្ថុកាមេ សមវរុទ្ធោ ញាណំ វិយ ញេយ្យេតិ សង្ខេបតោ ឯកោយេវ កាមោ សិយាតិ អនុយោគំ សន្ធាយាហ ‘‘កិលេសកាមោ’’តិអាទិ។ សហិតស្សាតិ វិសយវិសយិភាវេន អវដ្ឋិតស្ស។ ‘‘ឧទ្ទានតោ ទ្វេ កាមា’’តិ កិញ្ចាបិ សព្ពេ កាមា ឧទ្ទិដ្ឋា, ‘‘ចតុន្នំ អបាយាន’’ន្តិអាទិនា បន វិសយស្ស វិសេសិតត្តា ឱរម្ភាគិយកិលេសភូតោ កាមរាគោ ឥធ កិលេសកាមោតិ គហិតោតិ ‘‘តេនា’’តិអាទិមាហ។ ចោទកោ តស្ស អធិប្បាយំ អជានន្តោ ‘‘ននុ ចា’’តិអាទិនា អនុយុញ្ជតិ។ ឥតរោ បន ‘‘ពហលកិលេសស្សា’’តិអាទិនា អត្តនោ អធិប្បាយំ វិវរតិ។
Uddānatoti yadi saṅkhepatoti attho. Nanu ca avasiṭṭhakilesādayo viya kilesakāmopi assādetabbatāya vatthukāme samavaruddho ñāṇaṃ viya ñeyyeti saṅkhepato ekoyeva kāmo siyāti anuyogaṃ sandhāyāha ‘‘kilesakāmo’’tiādi. Sahitassāti visayavisayibhāvena avaṭṭhitassa. ‘‘Uddānato dve kāmā’’ti kiñcāpi sabbe kāmā uddiṭṭhā, ‘‘catunnaṃ apāyāna’’ntiādinā pana visayassa visesitattā orambhāgiyakilesabhūto kāmarāgo idha kilesakāmoti gahitoti ‘‘tenā’’tiādimāha. Codako tassa adhippāyaṃ ajānanto ‘‘nanu cā’’tiādinā anuyuñjati. Itaro pana ‘‘bahalakilesassā’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati.
កាមាវចរធម្មេសុ វិមានកប្បរុក្ខាទិប្បការេសុ បរិត្តកុសលាទីសុ វា។ ននុ ច ‘‘ចតុន្នំ អបាយាន’’ន្តិ វិសយស្ស វិសេសិតត្តា រូបារូបធាតុគ្គហណស្ស អសម្ភវោយេវាតិ? ន, ‘‘ឧទ្ទានតោ ទ្វេ កាមា’’តិ និរវសេសតោ កាមានំ ឧទ្ទិដ្ឋត្តា។ ឧទ្ទិដ្ឋេបិ ហិ កាមសមុទាយេ យថា តទេកទេសោវ គយ្ហតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ទុវិធោ’’តិអាទិមាហ។ កាមរាគោ បញ្ចកាមគុណិកោ រាគោ។ កាមតណ្ហា កាមាវចរធម្មវិសយា តណ្ហា។ និរោធតណ្ហា ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ។ ឥធាតិ ឯកាទសវិធេ បទេសេ។ យទិ អនវសេសប្បវត្តិ អធិប្បេតា, ‘‘ទុវិធោបេសោ’’តិ ន វត្តព្ពំ វត្ថុកាមេកទេសស្ស ឥធ អប្បវត្តនតោតិ អនុយោគេន យេភុយ្យភាវតោ អនវសេសោ វិយ អនវសេសោតិ វា អត្ថោ គហេតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘វត្ថុកាមោបី’’តិអាទិមាហ។ អនវសេសសទិសតា ចេត្ថ សភាវភិន្នស្ស កស្សចិ អនវសេសតោ។ ឯវញ្ច កត្វាតិ កិលេសកាមវត្ថុកាមានំ អនវសេសបរិបុណ្ណភាវេន អភិលក្ខិតត្តាតិ អត្ថោ។ ចាសទ្ទស្ស រស្សត្តំ កតន្តិ កាមាវចរសទ្ទេ ហេតុកត្តុអត្ថោ អន្តោនីតោតិ ទស្សេតិ។
Kāmāvacaradhammesu vimānakapparukkhādippakāresu parittakusalādīsu vā. Nanu ca ‘‘catunnaṃ apāyāna’’nti visayassa visesitattā rūpārūpadhātuggahaṇassa asambhavoyevāti? Na, ‘‘uddānato dve kāmā’’ti niravasesato kāmānaṃ uddiṭṭhattā. Uddiṭṭhepi hi kāmasamudāye yathā tadekadesova gayhati, taṃ dassetuṃ ‘‘duvidho’’tiādimāha. Kāmarāgo pañcakāmaguṇiko rāgo. Kāmataṇhā kāmāvacaradhammavisayā taṇhā. Nirodhataṇhā ucchedadiṭṭhisahagato rāgo. Idhāti ekādasavidhe padese. Yadi anavasesappavatti adhippetā, ‘‘duvidhopeso’’ti na vattabbaṃ vatthukāmekadesassa idha appavattanatoti anuyogena yebhuyyabhāvato anavaseso viya anavasesoti vā attho gahetabboti dassento ‘‘vatthukāmopī’’tiādimāha. Anavasesasadisatā cettha sabhāvabhinnassa kassaci anavasesato. Evañca katvāti kilesakāmavatthukāmānaṃ anavasesaparipuṇṇabhāvena abhilakkhitattāti attho. Cāsaddassa rassattaṃ katanti kāmāvacarasadde hetukattuattho antonītoti dasseti.
វិសយេតិ វត្ថុស្មិំ អភិធេយ្យត្ថេតិ អត្ថោ។ និមិត្តវិរហេតិ ឯតេន រុឡ្ហីសុ កិរិយា វិភាគករណាយ, ន អត្តកិរិយាយាតិ ទស្សេតិ។ កុសលភាវន្តិ ជាតកពាហិតិកសុត្តអភិធម្មបរិយាយេន កថិតំ កុសលត្តំ។ តស្សាតិ សុខវិបាកភាវស្ស។ តស្ស បច្ចុបដ្ឋានតំ វត្តុកាមតាយាតិ ឯតេន ‘‘អនវជ្ជសុខវិបាកលក្ខណ’’ន្តិ ឯត្ថ សុខសទ្ទោ ឥដ្ឋបរិយាយោ វុត្តោតិ ទស្សេតិ។ សញ្ញាបញ្ញាកិច្ចំ សញ្ញាណករណបដិវិជ្ឈនានិ, តទុភយវិធុរា អារម្មណូបលទ្ធិ ‘‘វិជានាតី’’តិ ឥមិនា វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘សញ្ញា…បេ.… គហណ’’ន្តិ។ ននុ ច ផស្សាទិកិច្ចតោបិ វិសិដ្ឋកិច្ចំ ចិត្តន្តិ? សច្ចមេតំ, សោ បន វិសេសោ ន តថា ទុរវពោធោ, យថា សញ្ញាបញ្ញាវិញ្ញាណានន្តិ សញ្ញាបញ្ញាកិច្ចវិសិដ្ឋលក្ខណតាយ វិញ្ញាណលក្ខណមាហ។ អនន្តរធម្មានំ បគុណពលវភាវស្ស ការណភាវេន បវត្តមានោ សន្តានំ ចិនោតិ នាម។ តថាបវត្តិ ច អាសេវនបច្ចយភាវោតិ អាហ ‘‘អាសេវនបច្ចយភាវេន ចិនោតី’’តិ។
Visayeti vatthusmiṃ abhidheyyattheti attho. Nimittaviraheti etena ruḷhīsu kiriyā vibhāgakaraṇāya, na attakiriyāyāti dasseti. Kusalabhāvanti jātakabāhitikasuttaabhidhammapariyāyena kathitaṃ kusalattaṃ. Tassāti sukhavipākabhāvassa. Tassa paccupaṭṭhānataṃ vattukāmatāyāti etena ‘‘anavajjasukhavipākalakkhaṇa’’nti ettha sukhasaddo iṭṭhapariyāyo vuttoti dasseti. Saññāpaññākiccaṃ saññāṇakaraṇapaṭivijjhanāni, tadubhayavidhurā ārammaṇūpaladdhi ‘‘vijānātī’’ti iminā vuccatīti āha ‘‘saññā…pe… gahaṇa’’nti. Nanu ca phassādikiccatopi visiṭṭhakiccaṃ cittanti? Saccametaṃ, so pana viseso na tathā duravabodho, yathā saññāpaññāviññāṇānanti saññāpaññākiccavisiṭṭhalakkhaṇatāya viññāṇalakkhaṇamāha. Anantaradhammānaṃ paguṇabalavabhāvassa kāraṇabhāvena pavattamāno santānaṃ cinoti nāma. Tathāpavatti ca āsevanapaccayabhāvoti āha ‘‘āsevanapaccayabhāvena cinotī’’ti.
ចិត្តកតមេវាតិ អភិសង្ខារវិញ្ញាណកតមេវ។ នានត្តាទីនំ វវត្ថានន្តិ ឯត្ថ វវត្ថានំ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ។ វវត្ថានំ បរិច្ឆេទោ អសង្ករភាវោ។ តេន ច ធម្មោ និច្ឆិតោ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘និច្ឆិតតា’’តិ។ លិង្គនានត្តាទីនីតិ ឯត្ថ ឥត្ថិបុរិសសណ្ឋានវសេន លិង្គនានត្តំ។ ទេវមនុស្សតិរច្ឆានាទិវសេន ឥត្ថិលិង្គស្ស បុថុត្តំ, តថា បុរិសលិង្គស្ស។ ទេវាទិភេទេ ឥត្ថិលិង្គេ បច្ចេកំ នានត្តកាយតាសង្ខាតស្ស អញ្ញមញ្ញវិសទិសសភាវស្ស ទេសាទិភេទភិន្នស្ស ច វិសេសស្ស វសេន បភេទោ វេទិតព្ពោ។ តថា បុរិសលិង្គេ។ លិង្គនិព្ពត្តកស្ស វា កម្មស្ស យថាវុត្តនានត្តាទិវសេន លិង្គស្ស នានត្តាទីនិ យោជេតព្ពានិ។ លិង្គនានត្តាទីសុ បវត្តត្តា សញ្ញាទីនំ នានត្តាទីនិ។ តេនេវាហ ‘‘កម្មនានត្តាទីហិ និព្ពត្តានិ ហិ តានី’’តិ។ អបទាទិនានាករណទស្សនេន លិង្គនានត្តំ ទស្សិតំ។ តស្មិញ្ច ទស្សិតេ សញ្ញានានត្តាទយោ ទស្សិតា ឯវាតិ អាវត្តតិ ភវចក្កន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អនាគ…បេ.… ឃដេន្តោ’’តិ។ ឥត្ថិលិង្គបុរិសលិង្គាទិ វិញ្ញាណាធិដ្ឋិតស្ស រូបក្ខន្ធស្ស សន្និវេសវិសេសោ។ សញ្ញាសីសេន ចត្តារោ ខន្ធា វុត្តា។ វោហារវចនេន ច បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ វោហរិតព្ពភាវេន បវត្តិ ទីបិតា, យា សា តណ្ហាទិដ្ឋិអភិនិវេសហេតូតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘លិង្គាទិ…បេ.… យោសានានី’’តិ អាហ។
Cittakatamevāti abhisaṅkhāraviññāṇakatameva. Nānattādīnaṃ vavatthānanti ettha vavatthānaṃ paccekaṃ yojetabbaṃ. Vavatthānaṃ paricchedo asaṅkarabhāvo. Tena ca dhammo nicchito nāma hotīti āha ‘‘nicchitatā’’ti. Liṅganānattādīnīti ettha itthipurisasaṇṭhānavasena liṅganānattaṃ. Devamanussatiracchānādivasena itthiliṅgassa puthuttaṃ, tathā purisaliṅgassa. Devādibhede itthiliṅge paccekaṃ nānattakāyatāsaṅkhātassa aññamaññavisadisasabhāvassa desādibhedabhinnassa ca visesassa vasena pabhedo veditabbo. Tathā purisaliṅge. Liṅganibbattakassa vā kammassa yathāvuttanānattādivasena liṅgassa nānattādīni yojetabbāni. Liṅganānattādīsu pavattattā saññādīnaṃ nānattādīni. Tenevāha ‘‘kammanānattādīhi nibbattāni hi tānī’’ti. Apadādinānākaraṇadassanena liṅganānattaṃ dassitaṃ. Tasmiñca dassite saññānānattādayo dassitā evāti āvattati bhavacakkanti dassento āha ‘‘anāga…pe… ghaṭento’’ti. Itthiliṅgapurisaliṅgādi viññāṇādhiṭṭhitassa rūpakkhandhassa sannivesaviseso. Saññāsīsena cattāro khandhā vuttā. Vohāravacanena ca pañcannaṃ khandhānaṃ voharitabbabhāvena pavatti dīpitā, yā sā taṇhādiṭṭhiabhinivesahetūti imamatthaṃ dassento ‘‘liṅgādi…pe… yosānānī’’ti āha.
‘‘យេ កេចិ, ភិក្ខវេ, ធម្មា អកុសលា អកុសលភាគិយា, សព្ពេតេ មនោបុព្ពង្គមា’’តិ (អ. និ. ១.៥៦-៥៧), ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា’’តិ (ធ. ប. ១, ២) ច ឯវមាទិវចនតោ ចិត្តហេតុកំ កម្មន្តិ អាហ ‘‘កម្មញ្ហិ ចិត្តតោ និព្ពត្ត’’ន្តិ។ យថាសង្ខ្យន្តិ កម្មតោ លិង្គំ លិង្គតោ សញ្ញាតិ អត្ថោ។ ន បុរិមវិកប្បេ វិយ កម្មតោ លិង្គសញ្ញា លិង្គតោ លិង្គសញ្ញាតិ ឧភយតោ ឧភយប្បវត្តិទស្សនវសេន។ ‘‘ភេទំ គច្ឆន្តិ ឥត្ថាយំ បុរិសោតិ វា’’តិ ភេទស្ស វិសេសិតត្តា ឥត្ថាទិភាវេន វោហរិតព្ពភាវោ ឥធ ភេទោតិ ‘‘ឥត្ថិបុរិសាទិវោហារំ គច្ឆន្តី’’តិ វុត្តំ។ អទ្ធទ្វយវសេនាតិ អតីតបច្ចុប្បន្នទ្ធទ្វយវសេន។ គុណាភិព្យាបនំ កិត្តីតិ អាហ ‘‘បត្ថដយសត’’ន្តិ។ កម្មនានាករណេន វិនា កម្មនិព្ពត្តនានាការណាភាវតោ ‘‘កម្មជេហិ…បេ.… នានាករណ’’ន្តិ វុត្តំ។ អវិបច្ចនោកាសោ អដ្ឋានភូតា, គតិកាលោបិ វា។ កាមាវចរំ អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ រូបធាតុយា ចក្ខុវិញ្ញាណាទិំ ជនេត្វា អនោកាសតាយ តទារម្មណំ អជនេន្តំ ឯត្ថ និទស្សេតព្ពំ។ ឯកច្ចចិត្តករណស្ស អធិប្បេតត្តា ចក្ខាទិវេកល្លេន ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ អជនកំ កម្មវិញ្ញាណំ អវសេសបច្ចយវិកលេ អនោគធំ ទដ្ឋព្ពំ។ តទបិ កាលគតិបយោគាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន សង្គហិតន្តិ។ ឯត្ថ ច ‘‘សហការីការណវិកលំ វិបាកស្ស អច្ចន្តំ ឱកាសមេវ ន លភតិ, ឥតរំ វិបាកេកទេសស្ស លទ្ធោកាសន្តិ, ឥទមេតេសំ នានត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, តំ វិបាកស្ស ឱកាសលាភេ សតិ សហាយការណវិកលតាវ នត្ថីតិ អធិប្បាយេន វុត្តំ។
‘‘Ye keci, bhikkhave, dhammā akusalā akusalabhāgiyā, sabbete manopubbaṅgamā’’ti (a. ni. 1.56-57), ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti (dha. pa. 1, 2) ca evamādivacanato cittahetukaṃ kammanti āha ‘‘kammañhi cittato nibbatta’’nti. Yathāsaṅkhyanti kammato liṅgaṃ liṅgato saññāti attho. Na purimavikappe viya kammato liṅgasaññā liṅgato liṅgasaññāti ubhayato ubhayappavattidassanavasena. ‘‘Bhedaṃ gacchanti itthāyaṃ purisoti vā’’ti bhedassa visesitattā itthādibhāvena voharitabbabhāvo idha bhedoti ‘‘itthipurisādivohāraṃ gacchantī’’ti vuttaṃ. Addhadvayavasenāti atītapaccuppannaddhadvayavasena. Guṇābhibyāpanaṃ kittīti āha ‘‘patthaṭayasata’’nti. Kammanānākaraṇena vinā kammanibbattanānākāraṇābhāvato ‘‘kammajehi…pe… nānākaraṇa’’nti vuttaṃ. Avipaccanokāso aṭṭhānabhūtā, gatikālopi vā. Kāmāvacaraṃ abhisaṅkhāraviññāṇaṃ rūpadhātuyā cakkhuviññāṇādiṃ janetvā anokāsatāya tadārammaṇaṃ ajanentaṃ ettha nidassetabbaṃ. Ekaccacittakaraṇassa adhippetattā cakkhādivekallena cakkhuviññāṇādīnaṃ ajanakaṃ kammaviññāṇaṃ avasesapaccayavikale anogadhaṃ daṭṭhabbaṃ. Tadapi kālagatipayogādīti ādi-saddena saṅgahitanti. Ettha ca ‘‘sahakārīkāraṇavikalaṃ vipākassa accantaṃ okāsameva na labhati, itaraṃ vipākekadesassa laddhokāsanti, idametesaṃ nānatta’’nti vadanti, taṃ vipākassa okāsalābhe sati sahāyakāraṇavikalatāva natthīti adhippāyena vuttaṃ.
ភវតុ តាវ ភវិត្វា អបគតំ ភូតាបគតំ, អនុភវិត្វា អបគតំ បន កថន្តិ អាហ ‘‘អនុភូតភូតា’’តិអាទិ។ តេន អនុភូត-សទ្ទេន យោ អត្ថោ វុច្ចតិ, តស្ស ភូត-សទ្ទោយេវ វាចកោ, ន អនុ-សទ្ទោ, អនុ-សទ្ទោ បន ជោតកោតិ ទស្សេតិ។ សាខាភង្គសទិសា ហិ និបាតោបសគ្គាតិ។ កិរិយាវិសេសកត្តញ្ច ឧបសគ្គានំ អនេកត្ថត្តា ធាតុសទ្ទានំ តេហិ វត្តព្ពវិសេសស្ស ជោតនភាវេនេវ អវច្ឆិន្ទនន្តិ យត្តកា ធាតុសទ្ទេន អភិធាតព្ពា អត្ថវិសេសា, តេសំ យំ សាមញ្ញំ អវិសេសោ, តស្ស វិសេសេ អវដ្ឋាបនំ តស្ស តស្ស វិសេសស្ស ជោតនមេវាតិ អាហ ‘‘សាមញ្ញ…បេ.… វិសេសីយតី’’តិ។ អនុភូត-សទ្ទោ ពហុលំ កម្មត្ថេ ឯវ ទិស្សតីតិ តស្ស ឥធ កត្តុអត្ថវាចិតំ ទស្សេតុំ ‘‘អនុភូតសទ្ទោ ចា’’តិអាទិមាហ។ សតិបិ សព្ពេសំ ចិត្តុប្បាទានំ សវេទយិតភាវតោ អារម្មណានុភវនេ, សវិបល្លាសេ បន សន្តានេ ចិត្តាភិសង្ខារវសេន បវត្តិតោ អព្យាកតេហិ វិសិដ្ឋោ កុសលាកុសលានំ សាតិសយោ វិសយានុភវនាការោតិ អយមត្ថោ ឥធាធិប្បេតោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘វត្តុំ អធិប្បាយវសេនា’’តិ អាហ។ ភូតាបគតភាវាភិធានាធិប្បាយេនាតិ កុសលាកុសលស្ស អាកឌ្ឍនុបាយមាហ។
Bhavatu tāva bhavitvā apagataṃ bhūtāpagataṃ, anubhavitvā apagataṃ pana kathanti āha ‘‘anubhūtabhūtā’’tiādi. Tena anubhūta-saddena yo attho vuccati, tassa bhūta-saddoyeva vācako, na anu-saddo, anu-saddo pana jotakoti dasseti. Sākhābhaṅgasadisā hi nipātopasaggāti. Kiriyāvisesakattañca upasaggānaṃ anekatthattā dhātusaddānaṃ tehi vattabbavisesassa jotanabhāveneva avacchindananti yattakā dhātusaddena abhidhātabbā atthavisesā, tesaṃ yaṃ sāmaññaṃ aviseso, tassa visese avaṭṭhāpanaṃ tassa tassa visesassa jotanamevāti āha ‘‘sāmañña…pe… visesīyatī’’ti. Anubhūta-saddo bahulaṃ kammatthe eva dissatīti tassa idha kattuatthavācitaṃ dassetuṃ ‘‘anubhūtasaddo cā’’tiādimāha. Satipi sabbesaṃ cittuppādānaṃ savedayitabhāvato ārammaṇānubhavane, savipallāse pana santāne cittābhisaṅkhāravasena pavattito abyākatehi visiṭṭho kusalākusalānaṃ sātisayo visayānubhavanākāroti ayamattho idhādhippetoti dassento ‘‘vattuṃ adhippāyavasenā’’ti āha. Bhūtāpagatabhāvābhidhānādhippāyenāti kusalākusalassa ākaḍḍhanupāyamāha.
ឧប្បតិតកិច្ចនិប្ផាទនតោ ឧប្បតិតសទិសត្តា ‘‘ឧប្បតិត’’ន្តិ វុត្តំ។ ឧប្បជ្ជិតុំ អារទ្ធោតិ អនាគតស្សបិ តស្សេវ ឧប្បន្ន-សទ្ទេន វុត្តតាយ ការណមាហ។ ឯត្ថ ច រជ្ជនាទិវសេន អារម្មណរសានុភវនំ សាតិសយន្តិ អកុសលញ្ច កុសលញ្ច ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធតាសាមញ្ញេន ‘‘សព្ពសង្ខតំ ភូតាបគត’’ន្តិ វុត្តំ។ សម្មោហវិនោទនិយំ បន ‘‘វិបាកានុភវនវសេន តទារម្មណំ។ អវិបក្កវិបាកស្ស សព្ពថា អវិគតត្តា ភវិត្វា វិគតតាមត្តវសេនកម្មញ្ច ភូតាបគត’’ន្តិ វុត្តំ។ តេនេវ តត្ថ ឱកាសកតុប្បន្នន្តិ វិបាកមេវាហ។ ឥធ បន កម្មម្បីតិ។ អារម្មណករណវសេន ភវតិ ឯត្ថ កិលេសជាតន្តិ ភូមីតិ វុត្តា ឧបាទានក្ខន្ធា។ អគ្គិអាហិតោ វិយាតិ ភូមិលទ្ធន្តិ វត្តព្ពតាយ ឧបាយំ ទស្សេតិ។ ឯតេនាតិ កម្មំ។ ឯតស្សាតិ វិបាកោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ។
Uppatitakiccanipphādanato uppatitasadisattā ‘‘uppatita’’nti vuttaṃ. Uppajjituṃ āraddhoti anāgatassapi tasseva uppanna-saddena vuttatāya kāraṇamāha. Ettha ca rajjanādivasena ārammaṇarasānubhavanaṃ sātisayanti akusalañca kusalañca uppajjitvā niruddhatāsāmaññena ‘‘sabbasaṅkhataṃ bhūtāpagata’’nti vuttaṃ. Sammohavinodaniyaṃ pana ‘‘vipākānubhavanavasena tadārammaṇaṃ. Avipakkavipākassa sabbathā avigatattā bhavitvā vigatatāmattavasenakammañca bhūtāpagata’’nti vuttaṃ. Teneva tattha okāsakatuppannanti vipākamevāha. Idha pana kammampīti. Ārammaṇakaraṇavasena bhavati ettha kilesajātanti bhūmīti vuttā upādānakkhandhā. Aggiāhito viyāti bhūmiladdhanti vattabbatāya upāyaṃ dasseti. Etenāti kammaṃ. Etassāti vipāko vuttoti daṭṭhabbaṃ.
អវិក្ខម្ភិតត្តាតិ អវិនោទិតត្តា។ សភូមិយន្តិ សកភូមិយំ។ វិច្ឆិន្ទិត្វាតិ បុន ឧប្បជ្ជិតុំ អទត្វា។ ខណត្តយេកទេសគតំ ខណត្តយគតន្តិ វុត្តន្តិ យថាវុត្តស្ស ឧទាហរណស្ស ឧបចារភាវមាហ។ តេន ឧប្បន្នា ធម្មា បច្ចុប្បន្នា ធម្មាតិ ឥទមេត្ថ ឧទាហរណំ យុត្តន្តិ ទស្សេតិ។ បធានេនាតិ បធានភាវេន។ ទេសនាយ ចិត្តំ បុព្ពង្គមន្តិ លោកិយធម្មេ ទេសេតព្ពេ ចិត្តំ បុព្ពង្គមំ កត្វា ទេសនា ភគវតា ឧចិតាតិ ទស្សេតិ។ ធម្មសភាវំ វា សន្ធាយាតិ លោកិយធម្មានំ អយំ សភាវោ យទិទំ តេ ចិត្តជេដ្ឋកា ចិត្តបុព្ពង្គមា បវត្តន្តីតិ ទស្សេតិ។ តេន តេសំ តថាទេសនាយ ការណមាហ, សព្ពេ អកុសលា ធម្មា ចិត្តវជ្ជាតិ អត្ថោ។ កេចីតិ បទការា។ ផស្សាទយោបីតិ បិ-សទ្ទេន រាគាទយោ សម្បិណ្ឌេតិ។ កាលភេទាភាវេបិ បច្ចយភាវេន អបេក្ខិតោ ធម្មោ បុរិមនិប្ផន្នោ វិយ វោហរីយតីតិ អាហ ‘‘បឋមំ ឧប្បន្នោ វិយា’’តិ។ អនុបចរិតមេវស្ស បុព្ពង្គមភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘អនន្តរបច្ចយមន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ ‘‘ខីណា ភវនេត្តី’’តិអាទិវចនតោ (ទី. និ. ២.១៥៥; នេត្តិ. ១១៤) នេត្តិភូតាយ តណ្ហាយ យុត្តំ ចិត្តំ នាយកន្តិ អាហ ‘‘តណ្ហាសម្បយុត្តំ វា’’តិ។
Avikkhambhitattāti avinoditattā. Sabhūmiyanti sakabhūmiyaṃ. Vicchinditvāti puna uppajjituṃ adatvā. Khaṇattayekadesagataṃ khaṇattayagatanti vuttanti yathāvuttassa udāharaṇassa upacārabhāvamāha. Tena uppannā dhammā paccuppannā dhammāti idamettha udāharaṇaṃ yuttanti dasseti. Padhānenāti padhānabhāvena. Desanāya cittaṃ pubbaṅgamanti lokiyadhamme desetabbe cittaṃ pubbaṅgamaṃ katvā desanā bhagavatā ucitāti dasseti. Dhammasabhāvaṃ vā sandhāyāti lokiyadhammānaṃ ayaṃ sabhāvo yadidaṃ te cittajeṭṭhakā cittapubbaṅgamā pavattantīti dasseti. Tena tesaṃ tathādesanāya kāraṇamāha, sabbe akusalā dhammā cittavajjāti attho. Kecīti padakārā. Phassādayopīti pi-saddena rāgādayo sampiṇḍeti. Kālabhedābhāvepi paccayabhāvena apekkhito dhammo purimanipphanno viya voharīyatīti āha ‘‘paṭhamaṃ uppanno viyā’’ti. Anupacaritamevassa pubbaṅgamabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘anantarapaccayamana’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Khīṇā bhavanettī’’tiādivacanato (dī. ni. 2.155; netti. 114) nettibhūtāya taṇhāya yuttaṃ cittaṃ nāyakanti āha ‘‘taṇhāsampayuttaṃ vā’’ti.
‘‘យំ តស្មិំ សមយេ ចេតសិកំ សាត’’ន្តិ និទ្ទិដ្ឋត្តា សោមនស្សវេទនា សាតសភាវាតិ អាហ ‘‘សភាវវសេន វុត្ត’’ន្តិ។ និប្បរិយាយេន មធុរ-សទ្ទោ រសវិសេសបរិយាយោ, ឥដ្ឋភាវសាមញ្ញេន ឥធ ឧបចារេន វុត្តោតិអាហ ‘‘មធុរំ វិយា’’តិ។ បរមត្ថតោ តណ្ហាវិនិមុត្តោ នន្ទិរាគោ នន្ទិរាគភាវោ វា នត្ថីតិ ‘‘ន ឯត្ថ សម្បយោគវសេន សហគតភាវោ អត្ថី’’តិ, ‘‘នន្ទិរាគសហគតា’’តិ ច វុច្ចតិ។ តេន វិញ្ញាយតិ ‘‘សហគតសទ្ទោ តណ្ហាយ នន្ទិរាគភាវំ ជោតេតី’’តិ។ អវត្ថាវិសេសវាចកោ វា សហ-សទ្ទោ ‘‘សនិទស្សនា’’តិអាទីសុ វិយ, សព្ពាសុបិ អវត្ថាសុ នន្ទិរាគសភាវាវិជហនទីបនវសេន នន្ទិរាគភាវំ គតា នន្ទិរាគសហគតាតិ តណ្ហា វុត្តា។ គត-សទ្ទស្ស វា ‘‘ទិដ្ឋិគត’’ន្តិអាទីសុ វិយ អត្ថន្តរាភាវតោ នន្ទិរាគសភាវា តណ្ហា ‘‘នន្ទិរាគសហគតា’’តិ វុត្តា, នន្ទិរាគសភាវាតិ អត្ថោ។ ឥធាបីតិ ឥមិស្សំ អដ្ឋកថាយំ។ ឥមស្មិម្បិ បទេតិ ‘‘សោមនស្សសហគត’’ន្តិ ឯតស្មិម្បិ បទេ។ អយមេវត្ថោតិ សំសដ្ឋោ ឯវ។ យថាទស្សិតសំសដ្ឋសទ្ទោតិ អត្ថុទ្ធារប្បសង្គេន បាឡិតោ អដ្ឋកថាយ អាគតសំសដ្ឋសទ្ទោ។ សហជាតេតិ សហជាតត្ថេ។
‘‘Yaṃ tasmiṃ samaye cetasikaṃ sāta’’nti niddiṭṭhattā somanassavedanā sātasabhāvāti āha ‘‘sabhāvavasena vutta’’nti. Nippariyāyena madhura-saddo rasavisesapariyāyo, iṭṭhabhāvasāmaññena idha upacārena vuttotiāha ‘‘madhuraṃ viyā’’ti. Paramatthato taṇhāvinimutto nandirāgo nandirāgabhāvo vā natthīti ‘‘na ettha sampayogavasena sahagatabhāvo atthī’’ti, ‘‘nandirāgasahagatā’’ti ca vuccati. Tena viññāyati ‘‘sahagatasaddo taṇhāya nandirāgabhāvaṃ jotetī’’ti. Avatthāvisesavācako vā saha-saddo ‘‘sanidassanā’’tiādīsu viya, sabbāsupi avatthāsu nandirāgasabhāvāvijahanadīpanavasena nandirāgabhāvaṃ gatā nandirāgasahagatāti taṇhā vuttā. Gata-saddassa vā ‘‘diṭṭhigata’’ntiādīsu viya atthantarābhāvato nandirāgasabhāvā taṇhā ‘‘nandirāgasahagatā’’ti vuttā, nandirāgasabhāvāti attho. Idhāpīti imissaṃ aṭṭhakathāyaṃ. Imasmimpi padeti ‘‘somanassasahagata’’nti etasmimpi pade. Ayamevatthoti saṃsaṭṭho eva. Yathādassitasaṃsaṭṭhasaddoti atthuddhārappasaṅgena pāḷito aṭṭhakathāya āgatasaṃsaṭṭhasaddo. Sahajāteti sahajātatthe.
កាលវិសេសានបេក្ខោ កម្មសាធនោ អាភដ្ឋ-សទ្ទោ ភាសិតបរិយាយោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អភាសិតព្ពតា អនាភដ្ឋតា’’តិ។ បាឡិយន្តិ ឥមិស្សា បឋមចិត្តុប្បាទបាឡិយំ។ អភាសិតត្តា ឯវាតិ អសង្ខារិកភាវស្ស អវុត្តត្តា ឯវ។ ការណបរិយាយត្តា វត្ថុសទ្ទស្ស បច្ចយភាវសាមញ្ញតោ ទ្វារភូតធម្មានម្បិ សិយា វត្ថុបរិយាយោតិ អាហ ‘‘ទ្វារំ វត្ថូតិ វុត្ត’’ន្តិ។ តេន វត្ថុ វិយ វត្ថូតិ ទស្សេតិ។ មនោទ្វារភូតា ធម្មា យេភុយ្យេន ហទយវត្ថុនា សហ ចរន្តីតិ ទ្វារេន…បេ.… ហទយវត្ថុ វុត្តន្តិ អាហ យថា ‘‘កុន្តា បចរន្តី’’តិ។ សកិច្ចភាវេនាតិ អត្តនោ កិច្ចភាវេន, កិច្ចសហិតតាយ វា។ អញ្ញាសាធារណោតិ ស-សទ្ទស្ស អត្ថមាហ។ សកោ ហិ រសោ សរសោតិ។
Kālavisesānapekkho kammasādhano ābhaṭṭha-saddo bhāsitapariyāyoti dassento āha ‘‘abhāsitabbatā anābhaṭṭhatā’’ti. Pāḷiyanti imissā paṭhamacittuppādapāḷiyaṃ. Abhāsitattā evāti asaṅkhārikabhāvassa avuttattā eva. Kāraṇapariyāyattā vatthusaddassa paccayabhāvasāmaññato dvārabhūtadhammānampi siyā vatthupariyāyoti āha ‘‘dvāraṃ vatthūti vutta’’nti. Tena vatthu viya vatthūti dasseti. Manodvārabhūtā dhammā yebhuyyena hadayavatthunā saha carantīti dvārena…pe… hadayavatthu vuttanti āha yathā ‘‘kuntā pacarantī’’ti. Sakiccabhāvenāti attano kiccabhāvena, kiccasahitatāya vā. Aññāsādhāraṇoti sa-saddassa atthamāha. Sako hi raso sarasoti.
អនន្តរចិត្តហេតុកត្តា ចិត្តស្ស ឯកសមុដ្ឋានតា វុត្តា, សហជាតចិត្តផស្សហេតុកត្តា ចេតសិកានំ ទ្វិសមុដ្ឋានតា។ ‘‘ចិត្តសមុដ្ឋានា ធម្មា, ផុដ្ឋោ ភិក្ខវេ វេទេតិ, ផុដ្ឋោ សញ្ជានាតិ, ផុដ្ឋោ ចេតេតី’’តិ (សំ. និ. ៤.៩៣) ហិ វុត្តំ។
Anantaracittahetukattā cittassa ekasamuṭṭhānatā vuttā, sahajātacittaphassahetukattā cetasikānaṃ dvisamuṭṭhānatā. ‘‘Cittasamuṭṭhānā dhammā, phuṭṭho bhikkhave vedeti, phuṭṭho sañjānāti, phuṭṭho cetetī’’ti (saṃ. ni. 4.93) hi vuttaṃ.
សុខុមរជាទិរូបន្តិ អណុតជ្ជារិរូបមាហ។ បរមាណុរូបេ បន វត្តព្ពមេវ នត្ថិ។ វត្ថុបរិត្តតាយាតិ ឯតេន អនេកកលាបគតានិ ពហូនិយេវ រូបាយតនានិ សមុទិតានិ សំហច្ចការិតាយ សិវិកុព្ពហនញាយេន ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស អារម្មណបច្ចយោ, ន ឯកំ កតិបយានិ វាតិ ទស្សេតិ។ ននុ ច ឯវំ សន្តេ ចក្ខុវិញ្ញាណំ សមុទាយារម្មណំ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ សមុទាយស្សេវ អភាវតោ។ ន ហិ បរមត្ថតោ សមុទាយោ នាម កោចិ អត្ថិ។ វណ្ណាយតនមេវ ហិ យត្តកំ យោគ្យទេសេ អវដ្ឋិតំ, សតិ បច្ចយន្តរសមាយោគេ តត្តកំ យថាវុត្តេន ញាយេន ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស អារម្មណបច្ចយោ ហោតិ អវិកប្បកត្តា តស្ស។ តទភិនិហដំ បន មនោវិញ្ញាណំ អនេកក្ខត្តុំ ឧប្បជ្ជមានំ បុរិមសិទ្ធកប្បនាវសេន សមូហាការេន សណ្ឋានាទិអាការេន ច បវត្តតីតិ កិំ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស ឯកំ វណ្ណាយតនំ អារម្មណំ, ឧទាហុ អនេកានីតិ ន ចោទេតព្ពមេតំ។ ន ហិ បច្ចក្ខវិសយេ យុត្តិមគ្គនា យុត្តា។ កិញ្ច ភិយ្យោ អច្ឆរាសង្ឃាតក្ខណេន អនេកកោដិសង្ខាយ ចិត្តុប្បត្តិយា បវត្តនតោ ចិត្តស្ស លហុបរិវត្តិតាយ សមានេបិ ឃដសរាវាទិវណ្ណានំ យោគ្យទេសាវដ្ឋានេ បុរិមមនសិការានុរូបំ ‘‘ឃដោ’’តិ វា ‘‘សរាវោ’’តិ វា បឋមំ តាវ ឯកោ មនោវិញ្ញាណសន្តានេន បរិច្ឆិជ្ជតិ, បច្ឆា ឥតរោ ចក្ខុវិញ្ញាណវីថិយា ព្យវហិតេនាតិ អវិសេសវិទុតាយ បន ឃដសរាវាទិពុទ្ធិយា អភេទាបត្តិបរិកប្បនាតិ។ ឦទិសីបេត្ថ ចោទនា អចោទនាតិ ទដ្ឋព្ពា។ ខណបរិត្តតាយាតិ បពន្ធក្ខណស្ស ឥត្តរតាយ។ បពន្ធវសេន ហិ បច្ចេកំ រូបារូបធម្មា វិរោធិអវិរោធិបច្ចយសមាយោគេ លហុំ ទន្ធញ្ច និរុជ្ឈនតោ បរិត្តកាលា ទីឃកាលា ច ហោន្តិ, សភាវលក្ខណវសេន បន ឯកបរិច្ឆេទា ឯវាតិ។ យថា ច រូបាយតនំ, ឯវំ ឥតរានិបិ។ សទ្ទាទយោបិ ហិ វត្ថុបរិត្តតាទិភាវេន លព្ភន្តីតិ។ អច្ចាសន្នាទិតាយាតិ អាទិ-សទ្ទេន អនាវជ្ជនំ កេនចិ បដិច្ឆន្នតាតិ ឯវមាទិំ សង្គណ្ហាតិ។ វិសយិធម្មំ វិសេសតោ សិនោតិ ពន្ធតីតិ វិសយោតិ អនញ្ញត្ថភាវាបេក្ខោ វិសយោតិ អាហ ‘‘វិសយោ អនញ្ញត្ថភាវេនា’’តិ។ ន ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទយោ រូបាយតនាទិតោ អញ្ញស្មិំ អារម្មណេ បវត្តន្តីតិ។ គាវោ ចរន្តិ ឯត្ថាតិ គោចរោ, គោចរោ វិយាតិ គោចរោតិ សម្ពហុលចារិតាបេក្ខោ គោចរោតិ អាហ ‘‘គោចរោ តត្ថ ចរណេនា’’តិ។ ពហុលញ្ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីហិ រូបាទយោ គយ្ហន្តិ, ន តថា មនោវិញ្ញាណេនាតិ។ តេសន្តិ មនោវិញ្ញាណេន គយ្ហមានានំ រូបាយតនាទីនំ។ ‘‘វចនស្ស អនុបបត្តិតោ’’តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ បញ្ចទ្វារេ បវត្តមនោវិញ្ញាណធាតុំ សន្ធាយ តេសំ គោចរវិសយំ បច្ចនុភោតីតិ វចនំ ឧបបជ្ជតិយេវាតិ? ន, និយមាភាវតោ។ ន ហិ បញ្ចទ្វារាភិនិហដំយេវ មនោ ឥធ ‘‘មនោ’’តិ វុត្តន្តិ និយមហេតុ អត្ថីតិ, ឯតំយេវ វា ចោទនំ មនសិ កត្វា ទិព្ពចក្ខុញាណាទិគ្គហណំ កតំ។ ឯវំវណ្ណោតិអាទិវចនតោ បុព្ពេនិវាសអតីតានាគតំសញាណាទយោបិ ឥធ សម្ភវន្តិ។ ឥតរថាតិ រូបំ សទ្ទន្តិអាទិនា។
Sukhumarajādirūpanti aṇutajjārirūpamāha. Paramāṇurūpe pana vattabbameva natthi. Vatthuparittatāyāti etena anekakalāpagatāni bahūniyeva rūpāyatanāni samuditāni saṃhaccakāritāya sivikubbahanañāyena cakkhuviññāṇassa ārammaṇapaccayo, na ekaṃ katipayāni vāti dasseti. Nanu ca evaṃ sante cakkhuviññāṇaṃ samudāyārammaṇaṃ āpajjatīti? Nāpajjati samudāyasseva abhāvato. Na hi paramatthato samudāyo nāma koci atthi. Vaṇṇāyatanameva hi yattakaṃ yogyadese avaṭṭhitaṃ, sati paccayantarasamāyoge tattakaṃ yathāvuttena ñāyena cakkhuviññāṇassa ārammaṇapaccayo hoti avikappakattā tassa. Tadabhinihaṭaṃ pana manoviññāṇaṃ anekakkhattuṃ uppajjamānaṃ purimasiddhakappanāvasena samūhākārena saṇṭhānādiākārena ca pavattatīti kiṃ cakkhuviññāṇassa ekaṃ vaṇṇāyatanaṃ ārammaṇaṃ, udāhu anekānīti na codetabbametaṃ. Na hi paccakkhavisaye yuttimagganā yuttā. Kiñca bhiyyo accharāsaṅghātakkhaṇena anekakoṭisaṅkhāya cittuppattiyā pavattanato cittassa lahuparivattitāya samānepi ghaṭasarāvādivaṇṇānaṃ yogyadesāvaṭṭhāne purimamanasikārānurūpaṃ ‘‘ghaṭo’’ti vā ‘‘sarāvo’’ti vā paṭhamaṃ tāva eko manoviññāṇasantānena paricchijjati, pacchā itaro cakkhuviññāṇavīthiyā byavahitenāti avisesavidutāya pana ghaṭasarāvādibuddhiyā abhedāpattiparikappanāti. Īdisīpettha codanā acodanāti daṭṭhabbā. Khaṇaparittatāyāti pabandhakkhaṇassa ittaratāya. Pabandhavasena hi paccekaṃ rūpārūpadhammā virodhiavirodhipaccayasamāyoge lahuṃ dandhañca nirujjhanato parittakālā dīghakālā ca honti, sabhāvalakkhaṇavasena pana ekaparicchedā evāti. Yathā ca rūpāyatanaṃ, evaṃ itarānipi. Saddādayopi hi vatthuparittatādibhāvena labbhantīti. Accāsannāditāyāti ādi-saddena anāvajjanaṃ kenaci paṭicchannatāti evamādiṃ saṅgaṇhāti. Visayidhammaṃ visesato sinoti bandhatīti visayoti anaññatthabhāvāpekkho visayoti āha ‘‘visayo anaññatthabhāvenā’’ti. Na hi cakkhuviññāṇādayo rūpāyatanādito aññasmiṃ ārammaṇe pavattantīti. Gāvo caranti etthāti gocaro, gocaro viyāti gocaroti sambahulacāritāpekkho gocaroti āha ‘‘gocaro tattha caraṇenā’’ti. Bahulañhi cakkhuviññāṇādīhi rūpādayo gayhanti, na tathā manoviññāṇenāti. Tesanti manoviññāṇena gayhamānānaṃ rūpāyatanādīnaṃ. ‘‘Vacanassa anupapattito’’ti kasmā vuttaṃ, nanu pañcadvāre pavattamanoviññāṇadhātuṃ sandhāya tesaṃ gocaravisayaṃ paccanubhotīti vacanaṃ upapajjatiyevāti? Na, niyamābhāvato. Na hi pañcadvārābhinihaṭaṃyeva mano idha ‘‘mano’’ti vuttanti niyamahetu atthīti, etaṃyeva vā codanaṃ manasi katvā dibbacakkhuñāṇādiggahaṇaṃ kataṃ. Evaṃvaṇṇotiādivacanato pubbenivāsaatītānāgataṃsañāṇādayopi idha sambhavanti. Itarathāti rūpaṃ saddantiādinā.
ភោជន …បេ.… ឧស្សាហាទីហីតិ ឥទំ យាយ កម្មញ្ញតាយ រូបកាយស្ស កល្លតា ហោតិ, តស្សា បច្ចយនិទស្សនំ។ ភោជនេ ហិ សម្មាបរិណតេ សប្បាយេ ច ឧតុភោជនេ សម្មុបយុត្តេ សម្មាបយោគសង្ខាតេ កាយិកចេតសិកវីរិយេ ច សមារទ្ធេ លហុតាទិសព្ភាវេន កាយោ កម្មក្ខមោ ហោតិ សព្ពកិរិយានុកូលោតិ។ អថ វា ភោជន…បេ.… ឧស្សាហាទីហីតិ ឥទំ កាយស្ស កល្យតាយ វិយ ឧបទ្ទុតតាយបិ ការណវចនំ។ វិសមភោជនាបរិណាមាទិតោ ហិ កាយស្ស ឧបទ្ទវករា វាតាទយោ ឧប្បជ្ជន្តីតិ។ អនុវត្តន្តស្សាតិ បទំ ‘‘ជយំ វេរំ បសវតី’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ២០១) វិយ ហេតុអត្ថវសេន វេទិតព្ពំ។ ជាគរណនិមិត្តញ្ហិ ឥធ អនុវត្តនំ អធិប្បេតន្តិ។ អថ វា អនុវត្តន្តស្សាតិ ឥទំ បកតិយា ទិដ្ឋាទិវសេន អាបាថគមនុបនិស្សយានំ កល្យតាទិនិព្ពត្តានំ កាយិកសុខាទីនំ សម្ភវទស្សនំ។ កាយកល្យតាទិំ អននុវត្តន្តស្ស ហិ យថាវុត្តឧបនិស្សយាភោគាភាវេន វុត្តប្បការំ អាបាថគមនំ ន សិយាតិ។ យថានុភូតេ រូបាទិវិសយេ ចិត្តស្ស ឋបនំ អាវជ្ជនំ ចិត្តបណិទហនំ។ យថានុភូតេន រូបាទិនា សទិសំ អសទិសំ សម្ពន្ធញ្ច សទិសាសទិសសម្ពន្ធំ, តស្ស ទស្សនាទិ សទិសាសទិសសម្ពន្ធទស្សនាទិ, ចិត្តបណិទហនញ្ច សទិសាសទិស…បេ.… ទស្សនាទិ ច ចិត្ត…បេ.… ទស្សនាទយោ តេ បច្ចយាតិ យោជេតព្ពំ។ ធាតុក្ខោភាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ទេវតូបសំហារាទិំ សង្គណ្ហាតិ។ តំសទិសតា ទិដ្ឋសុតសទិសតា។ តំសម្បយុត្តតា ទិដ្ឋសុតបដិពទ្ធតា។ កេនចិ វុត្តេតិ ឥមិនា សទ្ធាយ អនុស្សវនិព្ពត្តតំ អាហ។ អាការវិចារណន្តិ តេសំ តេសំ អត្ថានំ ឧបដ្ឋានាការវិចារណំ។ កត្ថចិ អត្ថេ។
Bhojana…pe… ussāhādīhīti idaṃ yāya kammaññatāya rūpakāyassa kallatā hoti, tassā paccayanidassanaṃ. Bhojane hi sammāpariṇate sappāye ca utubhojane sammupayutte sammāpayogasaṅkhāte kāyikacetasikavīriye ca samāraddhe lahutādisabbhāvena kāyo kammakkhamo hoti sabbakiriyānukūloti. Atha vā bhojana…pe… ussāhādīhīti idaṃ kāyassa kalyatāya viya upaddutatāyapi kāraṇavacanaṃ. Visamabhojanāpariṇāmādito hi kāyassa upaddavakarā vātādayo uppajjantīti. Anuvattantassāti padaṃ ‘‘jayaṃ veraṃ pasavatī’’tiādīsu (dha. pa. 201) viya hetuatthavasena veditabbaṃ. Jāgaraṇanimittañhi idha anuvattanaṃ adhippetanti. Atha vā anuvattantassāti idaṃ pakatiyā diṭṭhādivasena āpāthagamanupanissayānaṃ kalyatādinibbattānaṃ kāyikasukhādīnaṃ sambhavadassanaṃ. Kāyakalyatādiṃ ananuvattantassa hi yathāvuttaupanissayābhogābhāvena vuttappakāraṃ āpāthagamanaṃ na siyāti. Yathānubhūte rūpādivisaye cittassa ṭhapanaṃ āvajjanaṃ cittapaṇidahanaṃ. Yathānubhūtena rūpādinā sadisaṃ asadisaṃ sambandhañca sadisāsadisasambandhaṃ, tassa dassanādi sadisāsadisasambandhadassanādi, cittapaṇidahanañca sadisāsadisa…pe… dassanādi ca citta…pe… dassanādayo te paccayāti yojetabbaṃ. Dhātukkhobhādīti ādi-saddena devatūpasaṃhārādiṃ saṅgaṇhāti. Taṃsadisatā diṭṭhasutasadisatā. Taṃsampayuttatā diṭṭhasutapaṭibaddhatā. Kenaci vutteti iminā saddhāya anussavanibbattataṃ āha. Ākāravicāraṇanti tesaṃ tesaṃ atthānaṃ upaṭṭhānākāravicāraṇaṃ. Katthaci atthe.
និយមិតស្សាតិ កុសលមេវ មយា ឧប្បាទេតព្ពន្តិ ឯវំ និយមិតស្ស។ បសាទសិនេហាភាវោ ទោសពហុលតាយ ហោតីតិ លូខបុគ្គលា ទោសពហុលាតិ អាហ។
Niyamitassāti kusalameva mayā uppādetabbanti evaṃ niyamitassa. Pasādasinehābhāvo dosabahulatāya hotīti lūkhapuggalā dosabahulāti āha.
អាយតនភាវតោតិ ការណភាវតោ។
Āyatanabhāvatoti kāraṇabhāvato.
វិជ្ជមានវត្ថុស្មិន្តិ ឯតេន ‘‘វិនាបិ ទេយ្យធម្មបរិច្ចាគេន ចិត្តុប្បាទមត្តេនេវ ទានមយំ កុសលំ ឧបចិតំ ហោតី’’តិ កេសញ្ចិ អតិធាវនំ និវត្តិតំ ហោតីតិ។
Vijjamānavatthusminti etena ‘‘vināpi deyyadhammapariccāgena cittuppādamatteneva dānamayaṃ kusalaṃ upacitaṃ hotī’’ti kesañci atidhāvanaṃ nivattitaṃ hotīti.
ធម្មសវនស្ស ឃោសនំ ធម្មសវនឃោសនំ។ តស្សាតិ ‘‘សទ្ទទានំ ទស្សាមី’’តិ សទ្ទវត្ថូនំ ឋានករណភេរិអាទីនំ សសទ្ទប្បវត្តិករណស្ស។ ចិន្តនំ តថា តថា ចិត្តុប្បាទនំ។ អញ្ញត្ថាតិ សុត្តេសុ។ អបរត្ថាតិ អភិធម្មបទេសុ។ អបរិយាបន្នាតិ បទស្ស អត្ថវណ្ណនា ‘‘បរិភោគរសោ’’តិអាទិកាយ អត្ថវណ្ណនាយ បរតោ ពហូសុ បោត្ថកេសុ លិខីយតិ, យថាឋានេយេវ បន អានេត្វា វត្តព្ពា។ តត្ថ បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានត្តា លក្ខណបញ្ញត្តិយោ អញ្ញាយតនត្តា ឆ អជ្ឈត្តិកាយតនានិ អសង្គហិតា ធម្មាយតនេនាតិ យោជេតព្ពំ។
Dhammasavanassa ghosanaṃ dhammasavanaghosanaṃ. Tassāti ‘‘saddadānaṃ dassāmī’’ti saddavatthūnaṃ ṭhānakaraṇabheriādīnaṃ sasaddappavattikaraṇassa. Cintanaṃ tathā tathā cittuppādanaṃ. Aññatthāti suttesu. Aparatthāti abhidhammapadesu. Apariyāpannāti padassa atthavaṇṇanā ‘‘paribhogaraso’’tiādikāya atthavaṇṇanāya parato bahūsu potthakesu likhīyati, yathāṭhāneyeva pana ānetvā vattabbā. Tattha paramatthato avijjamānattā lakkhaṇapaññattiyo aññāyatanattā cha ajjhattikāyatanāni asaṅgahitā dhammāyatanenāti yojetabbaṃ.
‘‘ឯកទ្វារិកកម្មំ អញ្ញស្មិំ ទ្វារេ ឧប្បជ្ជតី’’តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ រូបាទីសុ ឯការម្មណំ ចិត្តំ យថា ន អញ្ញារម្មណំ ហោតិ ចិត្តវិសេសស្ស អធិប្បេតត្តា, ឯវំ កម្មវិសេសេ អធិប្បេតេ កាយទ្វារាទីសុ ឯកទ្វារិកកម្មំ អញ្ញស្មិំ ទ្វារេ ន ឧប្បជ្ជតិ តត្ថេវ បរិយោសិតត្តា, អថ កម្មសាមញ្ញំ អធិប្បេតំ, រូបាទីសុ ឯការម្មណន្តិ ឥទំ ឧទាហរណំ ន សិយាតិ? ន, អសទិសភាវវិភាវនវសេន ឧទាហដត្តា, ឥតរថា មនោវិញ្ញាណភូតំ ឥទំ ចិត្តំ ឆសុបិ វិសយេសុ បវត្តនតោ អនិពទ្ធារម្មណន្តិ អារម្មណំ សទិសូទាហរណភាវេន វុច្ចេយ្យ អារម្មណំ វិយ ទ្វារម្បិ អនិពទ្ធន្តិ។ យស្មា បន សតិបិ កម្មានំ ទ្វារន្តរចរណេ យេភុយ្យេន វុត្តិយា តព្ពហុលវុត្តិយា ច ទ្វារកម្មានំ អញ្ញមញ្ញំ វវត្ថានំ វក្ខតិ, តស្មា បាណាតិបាតាទិភាវសាមញ្ញេន កម្មំ ឯកត្តនយវសេន គហេត្វា តស្ស វចីទ្វារាទីសុ បវត្តិសព្ភាវតោ កម្មស្ស អនិពទ្ធត្តាតិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘កាយទ្វារាទីសុ ឯកទ្វារិកកម្មំ អញ្ញស្មិំ ទ្វារេ ន នុប្បជ្ជតី’’តិ។ រូបាទីសុ បន ឯការម្មណំ ចិត្តំ តេនេវារម្មណេន បរិច្ឆិន្នន្តិ វិសិដ្ឋមេវ គហិតន្តិ អារម្មណមេវ និពទ្ធន្តិ វុត្តន្តិ ចិត្តវិសេសោ ឯវ គហិតោ, ន ចិត្តសាមញ្ញំ។ ‘‘ននុ ច រូបារម្មណំ វា…បេ.… ធម្មារម្មណំ វា យំ យំ វា បនា’’តិ អារម្មណម្បិ អនិយមេនេវ វុត្តន្តិ? សច្ចមេតំ, តត្ថ បន យំ រូបាទីសុ ឯការម្មណំ ចិត្តំ, តំ តេន វិនា នប្បវត្តតិ, កម្មំ បន កាយទ្វារិកាទិភេទំ វចីទ្វារាទីសុ ន នប្បវត្តតីតិ ឥមស្ស វិសេសស្ស ជោតនត្ថំ បាឡិយំ អារម្មណមេវ គហិតំ, ទ្វារំ ន គហិតន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘អារម្មណមេវ និពទ្ធ’’ន្តិអាទិនា។ វចីទ្វារេ ឧប្បជ្ជមានម្បិ បាណាតិបាតាទីតិ អត្ថោ។
‘‘Ekadvārikakammaṃ aññasmiṃ dvāre uppajjatī’’ti kasmā vuttaṃ, nanu rūpādīsu ekārammaṇaṃ cittaṃ yathā na aññārammaṇaṃ hoti cittavisesassa adhippetattā, evaṃ kammavisese adhippete kāyadvārādīsu ekadvārikakammaṃ aññasmiṃ dvāre na uppajjati tattheva pariyositattā, atha kammasāmaññaṃ adhippetaṃ, rūpādīsu ekārammaṇanti idaṃ udāharaṇaṃ na siyāti? Na, asadisabhāvavibhāvanavasena udāhaṭattā, itarathā manoviññāṇabhūtaṃ idaṃ cittaṃ chasupi visayesu pavattanato anibaddhārammaṇanti ārammaṇaṃ sadisūdāharaṇabhāvena vucceyya ārammaṇaṃ viya dvārampi anibaddhanti. Yasmā pana satipi kammānaṃ dvārantaracaraṇe yebhuyyena vuttiyā tabbahulavuttiyā ca dvārakammānaṃ aññamaññaṃ vavatthānaṃ vakkhati, tasmā pāṇātipātādibhāvasāmaññena kammaṃ ekattanayavasena gahetvā tassa vacīdvārādīsu pavattisabbhāvato kammassa anibaddhattāti vuttanti āha ‘‘kāyadvārādīsu ekadvārikakammaṃ aññasmiṃ dvāre na nuppajjatī’’ti. Rūpādīsu pana ekārammaṇaṃ cittaṃ tenevārammaṇena paricchinnanti visiṭṭhameva gahitanti ārammaṇameva nibaddhanti vuttanti cittaviseso eva gahito, na cittasāmaññaṃ. ‘‘Nanu ca rūpārammaṇaṃ vā…pe… dhammārammaṇaṃ vā yaṃ yaṃ vā panā’’ti ārammaṇampi aniyameneva vuttanti? Saccametaṃ, tattha pana yaṃ rūpādīsu ekārammaṇaṃ cittaṃ, taṃ tena vinā nappavattati, kammaṃ pana kāyadvārikādibhedaṃ vacīdvārādīsu na nappavattatīti imassa visesassa jotanatthaṃ pāḷiyaṃ ārammaṇameva gahitaṃ, dvāraṃ na gahitanti imamatthaṃ dasseti ‘‘ārammaṇameva nibaddha’’ntiādinā. Vacīdvāre uppajjamānampi pāṇātipātādīti attho.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / កាមាវចរកុសលំ • Kāmāvacarakusalaṃ
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / កាមាវចរកុសលបទភាជនីយំ • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyaṃ
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / កាមាវចរកុសលបទភាជនីយវណ្ណនា • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
