| Library / Tipiṭaka / တိပိဋက • Tipiṭaka / ဓမ္မသင္ဂဏီ-အနုဋီကာ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
ကာမာဝစရကုသလပဒဘာဇနီယဝဏ္ဏနာ
Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
၁. အပ္ပေတုန္တိ နိဂမေတုံ။ ‘‘ပဒဘာဇနီယံ န ဝုတ္တ’’န္တိ ပဒဘာဇနီယာဝစနေန အပ္ပနာဝရောဓံ သာဓေတ္ဝာ ပဒဘာဇနီယာဝစနသ္သ ကာရဏံ ဝဒန္တော ‘‘သရူပေနာ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ‘‘ဖသ္သော ဟောတီ’’တိအာဒီသု ဟောတိ-သဒ္ဒော အတ္ထိ-သဒ္ဒေန အနာနတ္ထောတိ အဓိပ္ပာယေန ဝုတ္တံ ‘‘ဒုတိယေန ဟောတိ-သဒ္ဒေနာ’’တိ။ ပုဗ္ဗေ အဋ္ဌကထာဓိပ္ပာယေန ဝတ္ဝာ ယထာဝုတ္တသ္သ ပာဠိပ္ပဒေသသ္သ အပ္ပနာဝရောဓော သမတ္ထိတောတိ အတ္တနော အဓိပ္ပာယံ ဒသ္သေန္တော ‘‘သင္ခေပေနာ’’တိအာဒိမာဟ။
1. Appetunti nigametuṃ. ‘‘Padabhājanīyaṃ na vutta’’nti padabhājanīyāvacanena appanāvarodhaṃ sādhetvā padabhājanīyāvacanassa kāraṇaṃ vadanto ‘‘sarūpenā’’tiādimāha. Tattha ‘‘phasso hotī’’tiādīsu hoti-saddo atthi-saddena anānatthoti adhippāyena vuttaṃ ‘‘dutiyena hoti-saddenā’’ti. Pubbe aṭṭhakathādhippāyena vatvā yathāvuttassa pāḷippadesassa appanāvarodho samatthitoti attano adhippāyaṃ dassento ‘‘saṅkhepenā’’tiādimāha.
ဉာတုံ ဣစ္ဆိတောတိ လက္ခဏသ္သ ပုစ္ဆာဝိသယတံ ဒသ္သေတုံ ဝုတ္တံ။ ယေန ကေနစီတိ ဒသ္သနာဒိဝိသေသယုတ္တေန, ဣတရေန ဝာ။ အဝတ္ထာဝိသေသော ဟိ ဉာဏသ္သ ဒသ္သနတုလနတီရဏာနိ။ ‘‘အဒိဋ္ဌတ’’န္တိအာဒီသု အာဟာတိ ယောဇေတဗ္ဗံ, သဗ္ဗတ္ထ စ လက္ခဏသ္သာတိ။ တဉ္ဟေတ္ထ အဓိကတန္တိ။ အဒိဋ္ဌံ ဇောတီယတိ ဧတာယာတိ ဧတေန ဒိဋ္ဌံ သံသန္ဒတိ ဧတာယာတိ ဒိဋ္ဌသံသန္ဒနာ။ ဝိမတိံ ဆိန္ဒတိ ဧတာယာတိ ဝိမတိစ္ဆေဒနာတိ ဧတာသမ္ပိ သဒ္ဒတ္ထော နယတော ဒသ္သိတော, အတ္ထတော ပန သဗ္ဗာပိ တထာပဝတ္တံ ဝစနံ, တဒုပ္ပာဒကော ဝာ စိတ္တုပ္ပာဒောတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Ñātuṃicchitoti lakkhaṇassa pucchāvisayataṃ dassetuṃ vuttaṃ. Yena kenacīti dassanādivisesayuttena, itarena vā. Avatthāviseso hi ñāṇassa dassanatulanatīraṇāni. ‘‘Adiṭṭhata’’ntiādīsu āhāti yojetabbaṃ, sabbattha ca lakkhaṇassāti. Tañhettha adhikatanti. Adiṭṭhaṃ jotīyati etāyāti etena diṭṭhaṃ saṃsandati etāyāti diṭṭhasaṃsandanā. Vimatiṃ chindati etāyāti vimaticchedanāti etāsampi saddattho nayato dassito, atthato pana sabbāpi tathāpavattaṃ vacanaṃ, taduppādako vā cittuppādoti veditabbaṃ.
အညမညတော ပဘိဇ္ဇတီတိ ပဘေဒော, ဝိသေသော, တေန ပဘေဒေန။ ဓမ္မာနံ ဒေသနန္တိ ကိဉ္စာပိ သမယဘူမိဇာတိအာရမ္မဏသဘာဝာဒိဝသေန အနဝသေသပ္ပဘေဒပရိဂ္ဂဟတော နိဒ္ဒေသဒေသနာဝ ဝတ္တုံ ယုတ္တာ, တထာပိ ကုသလာဒိမာတိကာပဒသင္ဂဟိတဝိသေသောယေဝ ဣဓ ပဘေဒောတိ အဓိပ္ပေတောတိ ဝုတ္တံ ‘‘ပဘေဒ။ပေ.။ ဒေသနံ အာဟာ’’တိ။ တေနေဝာဟ အဋ္ဌကထာယံ ‘‘ကုသလ။ပေ.။ ဒီပေတ္ဝာတိ ဖသ္သော ဟောတိ။ပေ.။ အဝိက္ခေပော ဟောတီ’’တိ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ဓမ္မုဒ္ဒေသဝာရ ဖသ္သပဉ္စမကရာသိဝဏ္ဏနာ)။ ‘‘ဖသ္သော ဖုသနာ’’တိအာဒိနာ စ ပဘေဒဝန္တောဝ သာတိသယံ နိဒ္ဒိဋ္ဌာ, န ပန မာတိကာယံ ဝုတ္တပ္ပဘေဒောတိ ပဘေဒဝန္တဒသ္သနံ နိဒ္ဒေသော။ ဣဒံ ဝုတ္တံ ဟောတီတိအာဒိနာ ‘‘ပဘေဒေ။ပေ.။ ဒသ္သနတ္ထ’’န္တိ ဣမသ္သ ဝာက္ယသ္သ ပိဏ္ဍတ္ထမာဟ။ ယဒိ ဓမ္မာ ဧဝ ပုစ္ဆိတဗ္ဗာ ဝိသ္သဇ္ဇေတဗ္ဗာ စ, ကသ္မာ ကုသလာတိ ပဘေဒဝစနန္တိ အာဟ ‘‘တေ ပနာ’’တိအာဒိ။ န ဟိ ပဘေဒေဟိ ဝိနာ ပဘေဒဝန္တော အတ္ထီတိ။ ‘‘ဣမေ ဓမ္မာ ကုသလာ’’တိ ဧတေန ‘‘ဖသ္သော ဟောတီ’’တိ, ‘‘ဖသ္သော ဖုသနာ’’တိ စ အာဒိနာ ဥဒ္ဒိဋ္ဌနိဒ္ဒိဋ္ဌာနံ ဓမ္မာနံ ကုသလဘာဝော ဝိသ္သဇ္ဇိတော ဟောတီတိ ဣမိနာ အဓိပ္ပာယေန ‘‘ဣမေ ဓမ္မာ ကုသလာတိ ဝိသ္သဇ္ဇနေပီ’’တိ အာဟ။ ဣမသ္မိဉ္ဟီတိ ဟိ-သဒ္ဒော ကာရဏတ္ထော။ တေန ယသ္မာ ဓမ္မာဝ ဒေသေတဗ္ဗာ, တေ စ ကုသလာ။ပေ.။ ဘေဒာ ဒေသေတဗ္ဗာ , တသ္မာတိ ဧဝံ ဝာ ယောဇနာ။ ဓမ္မာနမေဝာတိ အဝဓာရဏဖလံ ဒသ္သေတိ ‘‘အဝောဟာရဒေသနာတော’’တိ။ အတ္ထာနဉ္စာတိ စ-သဒ္ဒေန ‘‘ဖသ္သော ဖုသနာ’’တိ ဧဝမာဒိသဘာဝနိရုတ္တိံ ယထာဝုတ္တဓမ္မာဒိဉာဏဉ္စ သင္ဂဏ္ဟာတိ။ ‘‘ဣတိ ဧဝံ အယံ ပဝတ္တေတဗ္ဗော နိဝတ္တေတဗ္ဗော စာ’’တိ တထာ တထာ ဝိဓေတဗ္ဗဘာဝော ဣတိကတ္တဗ္ဗတာ, တာယ ယုတ္တော ဣတိ။ပေ.။ ယုတ္တော , တသ္သ ဝိဓေတဗ္ဗသ္သာတိ အတ္ထော, ဝိသေသနတ္တာ ပဘေဒသ္သာတိ အဓိပ္ပာယော။
Aññamaññato pabhijjatīti pabhedo, viseso, tena pabhedena. Dhammānaṃ desananti kiñcāpi samayabhūmijātiārammaṇasabhāvādivasena anavasesappabhedapariggahato niddesadesanāva vattuṃ yuttā, tathāpi kusalādimātikāpadasaṅgahitavisesoyeva idha pabhedoti adhippetoti vuttaṃ ‘‘pabheda…pe… desanaṃ āhā’’ti. Tenevāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘kusala…pe… dīpetvāti phasso hoti…pe… avikkhepo hotī’’ti (dha. sa. aṭṭha. dhammuddesavāra phassapañcamakarāsivaṇṇanā). ‘‘Phasso phusanā’’tiādinā ca pabhedavantova sātisayaṃ niddiṭṭhā, na pana mātikāyaṃ vuttappabhedoti pabhedavantadassanaṃ niddeso. Idaṃ vuttaṃ hotītiādinā ‘‘pabhede…pe… dassanattha’’nti imassa vākyassa piṇḍatthamāha. Yadi dhammā eva pucchitabbā vissajjetabbā ca, kasmā kusalāti pabhedavacananti āha ‘‘te panā’’tiādi. Na hi pabhedehi vinā pabhedavanto atthīti. ‘‘Ime dhammā kusalā’’ti etena ‘‘phasso hotī’’ti, ‘‘phasso phusanā’’ti ca ādinā uddiṭṭhaniddiṭṭhānaṃ dhammānaṃ kusalabhāvo vissajjito hotīti iminā adhippāyena ‘‘ime dhammā kusalāti vissajjanepī’’ti āha. Imasmiñhīti hi-saddo kāraṇattho. Tena yasmā dhammāva desetabbā, te ca kusalā…pe… bhedā desetabbā , tasmāti evaṃ vā yojanā. Dhammānamevāti avadhāraṇaphalaṃ dasseti ‘‘avohāradesanāto’’ti. Atthānañcāti ca-saddena ‘‘phasso phusanā’’ti evamādisabhāvaniruttiṃ yathāvuttadhammādiñāṇañca saṅgaṇhāti. ‘‘Iti evaṃ ayaṃ pavattetabbo nivattetabbo cā’’ti tathā tathā vidhetabbabhāvo itikattabbatā, tāya yutto iti…pe… yutto, tassa vidhetabbassāti attho, visesanattā pabhedassāti adhippāyo.
ဣတိကတ္တဗ္ဗတာယုတ္တသ္သ ဝိသေသိတဗ္ဗတ္တာ ဥဒ္ဒေသော ဓမ္မပ္ပဓာနော, တသ္မာ တတ္ထ ဓမ္မသ္သ ဝိသေသိတဗ္ဗတ္တာ ‘‘ကုသလာ ဓမ္မာ’’တိ အယံ ပဒာနုက္ကမော ကတော။ ပုစ္ဆာ သံသယိတပ္ပဓာနာ အနိစ္ဆိတနိစ္ဆယနာယ ပဝတ္တေတဗ္ဗတ္တာ။ တေန သဗ္ဗဓမ္မေသု သမုဂ္ဃာဋိတဝိစိကိစ္ဆာနုသယာနမ္ပိ ပုစ္ဆာ ဒေသေတဗ္ဗပုဂ္ဂလဂတသံသယာပတ္တိံ အတ္တနိ အာရောပေတ္ဝာ သံသယာပန္နေဟိ ဝိယ ပဝတ္တီယတီတိ ဒသ္သေတိ။ ကာမာဝစရာဒိဘေဒော ဝိယ ကုသလာဒိဘာဝေန ကုသလာဒိဘေဒော ဓမ္မဘာဝေန နိယတောတိ ဓမ္မာတိ ဝုတ္တေ နိစ္ဆယာဘာဝတော ‘‘ကုသလာ နု ခော အကုသလာ နု ခော’’တိအာဒိနာ သံသယော ဟောတီတိ အာဟ ‘‘ကုသလာဒိဘေဒော ပန သံသယိတော’’တိ။ ဓမ္မဘာဝော ပန ကုသလာဒီသု ဧကန္တိကတ္တာ နိစ္ဆိတောယေဝာတိ ဝုတ္တံ ‘‘န စ ဓမ္မဘာဝော သံသယိတော’’တိ။ တေန သံသယိတော နိစ္ဆေတဗ္ဗဘာဝေန ပဓာနော ဧတ္ထ ကုသလဘာဝော, န တထာ ဓမ္မဘာဝောတိ ဓမ္မာ ကုသလာတိ ဝုတ္တန္တိ ဒသ္သေတိ။
Itikattabbatāyuttassa visesitabbattā uddeso dhammappadhāno, tasmā tattha dhammassa visesitabbattā ‘‘kusalā dhammā’’ti ayaṃ padānukkamo kato. Pucchā saṃsayitappadhānā anicchitanicchayanāya pavattetabbattā. Tena sabbadhammesu samugghāṭitavicikicchānusayānampi pucchā desetabbapuggalagatasaṃsayāpattiṃ attani āropetvā saṃsayāpannehi viya pavattīyatīti dasseti. Kāmāvacarādibhedo viya kusalādibhāvena kusalādibhedo dhammabhāvena niyatoti dhammāti vutte nicchayābhāvato ‘‘kusalā nu kho akusalā nu kho’’tiādinā saṃsayo hotīti āha ‘‘kusalādibhedo pana saṃsayito’’ti. Dhammabhāvo pana kusalādīsu ekantikattā nicchitoyevāti vuttaṃ ‘‘na ca dhammabhāvo saṃsayito’’ti. Tena saṃsayito nicchetabbabhāvena padhāno ettha kusalabhāvo, na tathā dhammabhāvoti dhammā kusalāti vuttanti dasseti.
စိတ္တုပ္ပာဒသမယေတိ စိတ္တသ္သ ဥပ္ပဇ္ဇနသမယေ။ ‘‘အထ ဝိဇ္ဇမာနေ’’တိ ဧတ္ထ အထ-သဒ္ဒသ္သ အတ္ထမာဟ ‘‘ပစ္ဆာ’’တိ။ ဘောဇနဂမနာဒီဟိ သမယေကဒေသနာနတ္တံ ဒသ္သေတ္ဝာ အဝသေသနာနတ္တံ ဒသ္သေတုံ ‘‘သမဝာယာဒီ’’တိ ဝုတ္တံ။ ဝိသေသိတာတိ ဧတေန ‘‘နိယမိတာ’’တိ ပဒသ္သ အတ္ထံ ဝိဝရတိ, တသ္မာ ယထာဝုတ္တစိတ္တဝိသေသိတဗ္ဗတော သမယတောတိ အတ္ထော။ ယထာဓိပ္ပေတာနန္တိ ကာမာဝစရာဒိဝိသေသယုတ္တာနံ။ ‘‘တသ္မိံ သမယေ’’တိ စိတ္တုပ္ပတ္တိယာ ဝိသေသိတဗ္ဗောပိ သမယော ယေန စိတ္တေန ဥပ္ပဇ္ဇမာနေန ဝိသေသီယတိ, တသ္သေဝ စိတ္တသ္သ ‘‘ယသ္မိံ သမယေ’’တိ ဧတ္ထ သယံ ဝိသေသနဘာဝံ အာပဇ္ဇတိ။ တထာ ‘‘တသ္မိံ သမယေ’’တိ ဧတ္ထ ဝိသေသနဘူတံ စိတ္တံ အတ္တနာ ဝိသေသိတဗ္ဗသမယသ္သ ဥပကာရတ္ထံ ‘‘ယသ္မိံ သမယေ။ပေ.။ စိတ္တ’’န္တိ ဝိသေသိတဗ္ဗဘာဝံ အာပဇ္ဇတိ။ ဥပကာရောတိ စ အညမညံ အဝစ္ဆေဒကာဝစ္ဆိန္ဒိတဗ္ဗဘာဝောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ပုရိမဓမ္မာနံ ဘင္ဂသမကာလံ, ဘင္ဂာနန္တရမေဝ ဝာ ပစ္ဆိမဓမ္မာနံ ဥပ္ပတ္တိ ပုရိမပစ္ဆိမာနံ နိရန္တရတာ ကေနစိ အနန္တရိတတာ။ ယာယ ဘာဝပက္ခသ္သ ဗလဝဘာဝေန ပဋိစ္ဆာဒိတော ဝိယ ဟုတ္ဝာ အဘာဝပက္ခော န ပညာယတီတိ တဒေဝေတန္တိ ဂဟဏဝသေန ပစုရဇနော ဝိပရိယေသိတော, သောယမတ္ထော အလာတစက္ကေန သုပာကဋော ဟောတိ။ တေနေဝာဟ ‘‘ဧကီဘူတာနမိဝာ’’တိ ။ ဧကသမူဟဝသေန ဧကီဘူတာနမိဝ ပဝတ္တိ သမူဟဃနတာ, ဒုဗ္ဗိညေယ္ယကိစ္စဘေဒဝသေန ဧကီဘူတာနမိဝ ပဝတ္တိ ကိစ္စဃနတာတိ ယောဇနာ။ ဧတ္ထ စ ပစ္စယပစ္စယုပ္ပန္နဘာဝေန ပဝတ္တမာနာနံ အနေကေသံ ဓမ္မာနံ ကာလသဘာဝဗ္ယာပာရာရမ္မဏေဟိ ဒုဗ္ဗိညေယ္ယဘေဒတာယ ဧကီဘူတာနမိဝ ဂဟေတဗ္ဗတာ ယထာက္ကမံ သန္တတိဃနတာဒယောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Cittuppādasamayeti cittassa uppajjanasamaye. ‘‘Atha vijjamāne’’ti ettha atha-saddassa atthamāha ‘‘pacchā’’ti. Bhojanagamanādīhi samayekadesanānattaṃ dassetvā avasesanānattaṃ dassetuṃ ‘‘samavāyādī’’ti vuttaṃ. Visesitāti etena ‘‘niyamitā’’ti padassa atthaṃ vivarati, tasmā yathāvuttacittavisesitabbato samayatoti attho. Yathādhippetānanti kāmāvacarādivisesayuttānaṃ. ‘‘Tasmiṃ samaye’’ti cittuppattiyā visesitabbopi samayo yena cittena uppajjamānena visesīyati, tasseva cittassa ‘‘yasmiṃ samaye’’ti ettha sayaṃ visesanabhāvaṃ āpajjati. Tathā ‘‘tasmiṃ samaye’’ti ettha visesanabhūtaṃ cittaṃ attanā visesitabbasamayassa upakāratthaṃ ‘‘yasmiṃ samaye…pe… citta’’nti visesitabbabhāvaṃ āpajjati. Upakāroti ca aññamaññaṃ avacchedakāvacchinditabbabhāvoti daṭṭhabbaṃ. Purimadhammānaṃ bhaṅgasamakālaṃ, bhaṅgānantarameva vā pacchimadhammānaṃ uppatti purimapacchimānaṃ nirantaratā kenaci anantaritatā. Yāya bhāvapakkhassa balavabhāvena paṭicchādito viya hutvā abhāvapakkho na paññāyatīti tadevetanti gahaṇavasena pacurajano vipariyesito, soyamattho alātacakkena supākaṭo hoti. Tenevāha ‘‘ekībhūtānamivā’’ti . Ekasamūhavasena ekībhūtānamiva pavatti samūhaghanatā, dubbiññeyyakiccabhedavasena ekībhūtānamiva pavatti kiccaghanatāti yojanā. Ettha ca paccayapaccayuppannabhāvena pavattamānānaṃ anekesaṃ dhammānaṃ kālasabhāvabyāpārārammaṇehi dubbiññeyyabhedatāya ekībhūtānamiva gahetabbatā yathākkamaṃ santatighanatādayoti daṭṭhabbaṃ.
သဟကာရီကာရဏသန္နိဇ္ဈံ သမေတီတိ သမယော, သမဝေတီတိ အတ္ထောတိ သမယ-သဒ္ဒသ္သ သမဝာယတ္ထတံ ဒသ္သေန္တော ‘‘ပစ္စယသာမဂ္ဂိ’’န္တိ အာဟ။ သမေတိ သမာဂစ္ဆတိ ဧတ္ထ မဂ္ဂဗ္ရဟ္မစရိယံ တဒာဓာရပုဂ္ဂလေဟီတိ သမယော, ခဏော။ သမေန္တိ ဧတ္ထ, ဧတေန ဝာ, သမာဂစ္ဆန္တိ ဓမ္မာ သဟဇာတဓမ္မေဟိ ဥပ္ပာဒာဒီဟိ ဝာတိ သမယော, ကာလော။ ဓမ္မပ္ပဝတ္တိမတ္တတာယ အတ္ထတော အဘူတောပိ ဟိ ကာလော ဓမ္မပ္ပဝတ္တိယာ အဓိကရဏံ ကရဏံ ဝိယ စ ပရိကပ္ပနာမတ္တသိဒ္ဓေန ရူပေန ဝောဟရီယတီတိ။ သမံ, သဟ ဝာ အဝယဝာနံ အယနံ ပဝတ္တိ အဝဋ္ဌာနန္တိ သမယော, သမူဟော ယထာ ‘‘သမုဒာယော’’တိ။ အဝယဝသဟာဝဋ္ဌာနမေဝ ဟိ သမူဟော။ ပစ္စယန္တရသမာဂမေ ဧတိ ဖလံ ဧတသ္မာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ ပဝတ္တတိ စာတိ သမယော, ဟေတု ယထာ ‘‘သမုဒယော’’တိ။ သမေတိ သမ္ဗန္ဓော ဧတိ သဝိသယေ ပဝတ္တတိ, သမ္ဗန္ဓာ ဝာ အယန္တိ ဧတေနာတိ သမယော, ဒိဋ္ဌိ။ ဒိဋ္ဌိသံယောဇနေန ဟိ သတ္တာ အတိဝိယ ဗဇ္ဈန္တီတိ။ သမယနံ သင္ဂတိ သမောဓာနန္တိ သမယော, ပဋိလာဘော။ သမသ္သ နိရောဓသ္သ ယာနံ, သမ္မာ ဝာ ယာနံ အပဂမော အပ္ပဝတ္တီတိ သမယော, ပဟာနံ။ အဘိမုခဘာဝေန သမ္မာ ဧတဗ္ဗော အဘိသမေတဗ္ဗော အဓိဂန္တဗ္ဗောတိ အဝိပရီတော သဘာဝော အဘိသမယော။ အဘိမုခဘာဝေန သမ္မာ ဝာ ဧတိ ဂစ္ဆတိ ဗုဇ္ဈတီတိ အဘိသမယော, အဝိရာဓေတ္ဝာ ဓမ္မာနံ အဝိပရီတသဘာဝာဝဗောဓော။ ဧတ္ထ စ ဥပသဂ္ဂာနံ ဇောတကမတ္တတ္တာ တသ္သ တသ္သ အတ္ထသ္သ ဝာစကော သမယ-သဒ္ဒော ဧဝာတိ သဥပသဂ္ဂောပိ ဝုတ္တော။ တာနေဝာတိ ပီဠနာဒီနေဝ။ ဝိပ္ဖာရိကတာ သေရိဘာဝေန ကိရိယာသု ဥသ္သာဟနပရိနိပ္ဖန္နော။
Sahakārīkāraṇasannijjhaṃ sametīti samayo, samavetīti atthoti samaya-saddassa samavāyatthataṃ dassento ‘‘paccayasāmaggi’’nti āha. Sameti samāgacchati ettha maggabrahmacariyaṃ tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Samenti ettha, etena vā, samāgacchanti dhammā sahajātadhammehi uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ karaṇaṃ viya ca parikappanāmattasiddhena rūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūho. Paccayantarasamāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti sambandho eti savisaye pavattati, sambandhā vā ayanti etenāti samayo, diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samayanaṃ saṅgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samassa nirodhassa yānaṃ, sammā vā yānaṃ apagamo appavattīti samayo, pahānaṃ. Abhimukhabhāvena sammā etabbo abhisametabbo adhigantabboti aviparīto sabhāvo abhisamayo. Abhimukhabhāvena sammā vā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, avirādhetvā dhammānaṃ aviparītasabhāvāvabodho. Ettha ca upasaggānaṃ jotakamattattā tassa tassa atthassa vācako samaya-saddo evāti saupasaggopi vutto. Tānevāti pīḷanādīneva. Vipphārikatā seribhāvena kiriyāsu ussāhanaparinipphanno.
ကေသုစီတိ အကုသလဝိပာကာဒီသု။ ခဏသ္သ အသမ္ဘဝော တေန ဝိနာဘာဝောတိ အာဟ ‘‘နနူ’’တိအာဒိ။ ဓမ္မေနေဝာတိ ဝိသေသန္တရရဟိတေန။ တံယေဝ ဟိ အဝဓာရဏေန နိဝတ္တိတံ ဝိသေသံ ဒသ္သေတိ ‘‘န တသ္သ ပဝတ္တိတ္ထာ’’တိအာဒိနာ။ ယထာ ဝာ တထာ ဝာတိ ကာလေန လောကော ပဝတ္တတိ နိဝတ္တတီတိ ဝာ ကာလော နာမ ဘာဝော ဝတ္တနလက္ခဏော ဘာဝာနံ ပဝတ္တိဩကာသဒာယကောတိ ဝာ ယေန တေန ပကာရေန။ ဣဓ ဥတ္တမဟေတုနော သမ္ဘဝော ဧဝ နတ္ထီတိ ဟေတုဟေတုသာဓာရဏဟေတူယေဝ ပဋိသေဓေတိ။ တပ္ပစ္စယတံ အနေကပစ္စယတံ။
Kesucīti akusalavipākādīsu. Khaṇassa asambhavo tena vinābhāvoti āha ‘‘nanū’’tiādi. Dhammenevāti visesantararahitena. Taṃyeva hi avadhāraṇena nivattitaṃ visesaṃ dasseti ‘‘na tassa pavattitthā’’tiādinā. Yathā vā tathā vāti kālena loko pavattati nivattatīti vā kālo nāma bhāvo vattanalakkhaṇo bhāvānaṃ pavattiokāsadāyakoti vā yena tena pakārena. Idha uttamahetuno sambhavo eva natthīti hetuhetusādhāraṇahetūyeva paṭisedheti. Tappaccayataṃ anekapaccayataṃ.
ပကတိသ္သရဝာဒဂ္ဂဟဏံ နိဒသ္သနမတ္တံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ပဇာပတိပုရိသကာလဝာဒာဒယောပိ ‘‘ဧကကာရဏဝာဒော’’တိ။ ဝာ-သဒ္ဒေန ဝာ တေသမ္ပိ သင္ဂဟော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ အဝယဝ။ပေ.။ ဒာယော ဝုတ္တော အဝယဝဓမ္မေန သမုဒာယသ္သ အပဒိသိတဗ္ဗတ္တာ, ယထာ ‘‘သမံ စုဏ္ဏံ, အလင္ကတော ဒေဝဒတ္တော’’တိ စ။ အနိပ္ဖာဒနံ နိပ္ဖာဒနာဘာဝော အဟေတုဘာဝော။ နိပ္ဖာဒေတုံ အသမတ္ထသ္သ ပန ပစ္စယန္တရာနံ သဟသ္သေပိ သမာဂတေ နတ္ထေဝ သမတ္ထတာတိ အာဟ ‘‘နိပ္ဖာဒနသမတ္ထသ္သာ’’တိ။ ဧတ္ထ စ သဟကာရီကာရဏာယတ္တာ ဖလုပ္ပာဒနာ ပစ္စယဓမ္မာနံ အညမညာပေက္ခာတိ ဝုတ္တာတိ အပေက္ခာ ဝိယာတိ အပေက္ခာ ဒဋ္ဌဗ္ဗာ။
Pakatissaravādaggahaṇaṃ nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ. Pajāpatipurisakālavādādayopi ‘‘ekakāraṇavādo’’ti. Vā-saddena vā tesampi saṅgaho daṭṭhabbo. Avayava…pe… dāyo vutto avayavadhammena samudāyassa apadisitabbattā, yathā ‘‘samaṃ cuṇṇaṃ, alaṅkato devadatto’’ti ca. Anipphādanaṃ nipphādanābhāvo ahetubhāvo. Nipphādetuṃ asamatthassa pana paccayantarānaṃ sahassepi samāgate nattheva samatthatāti āha ‘‘nipphādanasamatthassā’’ti. Ettha ca sahakārīkāraṇāyattā phaluppādanā paccayadhammānaṃ aññamaññāpekkhāti vuttāti apekkhā viyāti apekkhā daṭṭhabbā.
နိဗ္ယာပာရေသု အဗ္ယာဝဋေသု။ ဧကေကသ္မိန္တိ အဋ္ဌကထာယံ အာမေဍိတဝစနသ္သ လုတ္တနိဒ္ဒိဋ္ဌတံ ဒသ္သေတိ။ သတိ စ အာမေဍိတေ သိဒ္ဓော ဗဟုဘာဝောတိ။ အန္ဓသတံ ပသ္သတီတိ စ ပစ္စတ္တဝစနံ နိဒ္ဓာရဏေ ဘုမ္မဝသေန ပရိဏာမေတ္ဝာ ‘‘အန္ဓသတေ’’တိ အာဟ။ တထာ ဧကေကသ္မိန္တိ ဣမိနာ ဝိသုံ အသမတ္ထတာ ဇောတိတာတိ အန္ဓသတံ ပသ္သတီတိ သမုဒိတံ ပသ္သတီတိ အတ္ထတော အယမတ္ထော အာပန္နောတိ အာဟ ‘‘အန္ဓသတံ သဟိတံ ပသ္သတီတိ အဓိပ္ပာယော’’တိ။ အညထာတိ ယထာရုတဝသေန အတ္ထေ ဂယ္ဟမာနေ။ ယသ္မာ အသာ။ပေ.။ သိဒ္ဓော သိဝိကုဗ္ဗဟနာဒီသု, တသ္မာ နာယမတ္ထော သာဓေတဗ္ဗော။ ဣဒာနိ တသ္သတ္ထသ္သ သုပာကဋဘာဝေန အသာဓေတဗ္ဗတံ ဒသ္သေန္တော ‘‘ဝိသု’’န္တိအာဒိမာဟ။
Nibyāpāresu abyāvaṭesu. Ekekasminti aṭṭhakathāyaṃ āmeḍitavacanassa luttaniddiṭṭhataṃ dasseti. Sati ca āmeḍite siddho bahubhāvoti. Andhasataṃ passatīti ca paccattavacanaṃ niddhāraṇe bhummavasena pariṇāmetvā ‘‘andhasate’’ti āha. Tathā ekekasminti iminā visuṃ asamatthatā jotitāti andhasataṃ passatīti samuditaṃ passatīti atthato ayamattho āpannoti āha ‘‘andhasataṃ sahitaṃ passatīti adhippāyo’’ti. Aññathāti yathārutavasena atthe gayhamāne. Yasmā asā…pe… siddho sivikubbahanādīsu, tasmā nāyamattho sādhetabbo. Idāni tassatthassa supākaṭabhāvena asādhetabbataṃ dassento ‘‘visu’’ntiādimāha.
ဧတေနုပာယေနာတိ ယောယံ ခဏသင္ခာတော သမယော ကုသလုပ္ပတ္တိယာ ဒုလ္လဘဘာဝံ ဒီပေတိ။ အတ္တနော ဒုလ္လဘတာယာတိ ဧတ္ထ ခဏတ္ထော ဝာ သမယ-သဒ္ဒော ခဏသင္ခာတော သမယောတိ အတ္ထော ဝုတ္တော။ ဧတေန ဥပာယဘူတေန နယဘူတေန။ ယောဇနာ ကာတဗ္ဗာတိ ဧတ္ထာယံ ယောဇနာ – သမဝာယ။ပေ.။ ဝုတ္တိံ ဒီပေတိ သယံ ပစ္စယသာမဂ္ဂိဘာဝတော, သမဝာယတ္ထော ဝာ သမယ-သဒ္ဒော သမဝာယသင္ခာတော သမယော။ သော ယာယ ပစ္စယသာမဂ္ဂိယာ သတီတိ ဣမသ္သ အတ္ထသ္သ ပကာသနဝသေန ဓမ္မာနံ အနေကဟေတုတော ဝုတ္တိံ ဒီပေတိ။ ကာလ။ပေ.။ ပရိတ္တတံ ဒီပေတိ အတ္တနော အတိပရိတ္တတာယ။ သမူဟ။ပေ.။ သဟုပ္ပတ္တိံ ဒီပေတိ သယံ ဓမ္မာနံ သမုဒာယဘာဝတော။ ဟေတု။ပေ.။ ဝုတ္တိတံ ဒီပေတိ သတိ ဧဝ အတ္တနိ အတ္တနော ဖလာနံ သမ္ဘဝတောတိ။ အတ္ထပက္ခေ စ သဒ္ဒပက္ခေ စ ယသ္မိံ အတိပရိတ္တေ ကာလေ ယသ္မိံ ဓမ္မသမုဒာယေ ယမ္ဟိ ဟေတုမ္ဟိ သတီတိ ဧတသ္သ အတ္ထသ္သ ဉာပနဝသေန တဒာဓာရာယ တဒဓီနာယ စ ကုသလဓမ္မပ္ပဝတ္တိယာ ဒုပ္ပဋိဝိဇ္ဈတံ အနေကေသံ သဟုပ္ပတ္တိံ ပရာဓီနပ္ပတ္တိဉ္စ ဒီပေတီတိ။
Etenupāyenāti yoyaṃ khaṇasaṅkhāto samayo kusaluppattiyā dullabhabhāvaṃ dīpeti. Attano dullabhatāyāti ettha khaṇattho vā samaya-saddo khaṇasaṅkhāto samayoti attho vutto. Etena upāyabhūtena nayabhūtena. Yojanā kātabbāti etthāyaṃ yojanā – samavāya…pe… vuttiṃ dīpeti sayaṃ paccayasāmaggibhāvato, samavāyattho vā samaya-saddo samavāyasaṅkhāto samayo. So yāya paccayasāmaggiyā satīti imassa atthassa pakāsanavasena dhammānaṃ anekahetuto vuttiṃ dīpeti. Kāla…pe… parittataṃ dīpeti attano atiparittatāya. Samūha…pe… sahuppattiṃ dīpeti sayaṃ dhammānaṃ samudāyabhāvato. Hetu…pe… vuttitaṃ dīpeti sati eva attani attano phalānaṃ sambhavatoti. Atthapakkhe ca saddapakkhe ca yasmiṃ atiparitte kāle yasmiṃ dhammasamudāye yamhi hetumhi satīti etassa atthassa ñāpanavasena tadādhārāya tadadhīnāya ca kusaladhammappavattiyā duppaṭivijjhataṃ anekesaṃ sahuppattiṃ parādhīnappattiñca dīpetīti.
ဒဠ္ဟဓမ္မာ ဓနုဂ္ဂဟာတိ ဒဠ္ဟဓနုနော ဣသ္သာသာ။ ဒဠ္ဟဓနု နာမ ဒ္ဝိသဟသ္သထာမံ ဝုစ္စတိ။ ဒ္ဝိသဟသ္သထာမန္တိ စ ယသ္သ အာရောပိတသ္သ ဇိယာဗဒ္ဓော လောဟသီသာဒီနံ ဘာရော ဒဏ္ဍေ ဂဟေတ္ဝာ ယာဝ ကဏ္ဍပ္ပမာဏာ ဥက္ခိတ္တသ္သ ပထဝိတော မုစ္စတိ။ သိက္ခိတာတိ ဒသဒ္ဝာဒသဝသ္သာနိ အာစရိယကုလေ ဥဂ္ဂဟိတသိပ္ပာ။ ကတဟတ္ထာတိ ဓနုသ္မိံ စိဏ္ဏဝသီဘာဝာ။ ကောစိ သိပ္ပမေဝ ဥဂ္ဂဏ္ဟာတိ, ကတဟတ္ထော န ဟောတိ, ဣမေ ပန န တထာတိ ဒသ္သေတိ။ ကတုပာသနာတိ ရာဇကုလာဒီသု ဒသ္သိတသိပ္ပာ။ စတုဒ္ဒိသာ ဌိတာ အသ္သူတိ ဧကသ္မိံယေဝ ပဒေသေ ထမ္ဘံ ဝာ ရုက္ခံ ဝာ ယံ ကိဉ္စိ ဧကံယေဝ နိသ္သာယ စတုဒ္ဒိသာဘိမုခာ ဌိတာ သိယုန္တိ အတ္ထော။ ဧဝံ ဝုတ္တဇဝနပုရိသသ္သာတိ န ဧဝရူပော ပုရိသော ကောစိ ဘူတပုဗ္ဗော အညတ္ရ ဗောဓိသတ္တေန။ သော ဟိ ဇဝနဟံသကာလေ ဧဝရူပမကာသိ။ သုတ္တေ ပန အဘူတပရိကပ္ပနဝသေန ဥပမာမတ္တံ အာဟဋံ။ တပ္ပရဘာဝာတိ တပ္ပရဘာဝတော ဟေတုသင္ခာတသ္သ သမယသ္သ ပရာယတ္တဝုတ္တိဒီပနေ ဧကန္တဗ္ယာဝဋသဘာဝတောတိ အတ္ထော။ ယေ ပန ‘‘တပ္ပရဘာဝော’’တိ ပဌန္တိ, တေသံ ပစ္စယာယတ္တဝုတ္တိဒီပနတော တပ္ပရဘာဝော ဟေတုသင္ခာတသ္သ သမယသ္သ, တသ္မာ တသ္သ ပရာယတ္တဝုတ္တိဒီပနတာ ဝုတ္တာတိ ယောဇနာ။ သမုဒာယာယတ္တတာဒီပနေ တပ္ပရော, တဒေကဒေသာယတ္တတာဒီပနေ တပ္ပရော န ဟောတီတိ အာဟ ‘‘အတပ္ပရဘာဝတော’’တိ။
Daḷhadhammā dhanuggahāti daḷhadhanuno issāsā. Daḷhadhanu nāma dvisahassathāmaṃ vuccati. Dvisahassathāmanti ca yassa āropitassa jiyābaddho lohasīsādīnaṃ bhāro daṇḍe gahetvā yāva kaṇḍappamāṇā ukkhittassa pathavito muccati. Sikkhitāti dasadvādasavassāni ācariyakule uggahitasippā. Katahatthāti dhanusmiṃ ciṇṇavasībhāvā. Koci sippameva uggaṇhāti, katahattho na hoti, ime pana na tathāti dasseti. Katupāsanāti rājakulādīsu dassitasippā. Catuddisā ṭhitā assūti ekasmiṃyeva padese thambhaṃ vā rukkhaṃ vā yaṃ kiñci ekaṃyeva nissāya catuddisābhimukhā ṭhitā siyunti attho. Evaṃ vuttajavanapurisassāti na evarūpo puriso koci bhūtapubbo aññatra bodhisattena. So hi javanahaṃsakāle evarūpamakāsi. Sutte pana abhūtaparikappanavasena upamāmattaṃ āhaṭaṃ. Tapparabhāvāti tapparabhāvato hetusaṅkhātassa samayassa parāyattavuttidīpane ekantabyāvaṭasabhāvatoti attho. Ye pana ‘‘tapparabhāvo’’ti paṭhanti, tesaṃ paccayāyattavuttidīpanato tapparabhāvo hetusaṅkhātassa samayassa, tasmā tassa parāyattavuttidīpanatā vuttāti yojanā. Samudāyāyattatādīpane tapparo, tadekadesāyattatādīpane tapparo na hotīti āha ‘‘atapparabhāvato’’ti.
နနု စ တံ တံ ဥပာဒာယ ပညတ္တော ကာလော ဝောဟာရမတ္တကော, သော ကထံ အာဓာရော တတ္ထ ဝုတ္တဓမ္မာနန္တိ အာဟ ‘‘ကာလောပိ ဟီ’’တိအာဒိ။ ယဒိ ကိရိယာယ ကိရိယန္တရလက္ခဏံ ဘာဝေနဘာဝလက္ခဏံ, ကာ ပနေတ္ထ လက္ခဏကိရိယာတိ အာဟ ‘‘ဣဟာပီ’’တိအာဒိ။ လက္ခဏဘူတဘာဝယုတ္တောတိ ဣတိ-သဒ္ဒော ဟေတုအတ္ထော။ ဣဒံ ဝုတ္တံ ဟောတိ – ယသ္မာ သတ္တာသင္ခာတာယ လက္ခဏကိရိယာယ ယုတ္တော သမယော, တသ္မာ တတ္ထ ဘူမိနိဒ္ဒေသောတိ။
Nanu ca taṃ taṃ upādāya paññatto kālo vohāramattako, so kathaṃ ādhāro tattha vuttadhammānanti āha ‘‘kālopi hī’’tiādi. Yadi kiriyāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ, kā panettha lakkhaṇakiriyāti āha ‘‘ihāpī’’tiādi. Lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti iti-saddo hetuattho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmā sattāsaṅkhātāya lakkhaṇakiriyāya yutto samayo, tasmā tattha bhūminiddesoti.
ဥဒ္ဒာနတောတိ ယဒိ သင္ခေပတောတိ အတ္ထော။ နနု စ အဝသိဋ္ဌကိလေသာဒယော ဝိယ ကိလေသကာမောပိ အသ္သာဒေတဗ္ဗတာယ ဝတ္ထုကာမေ သမဝရုဒ္ဓော ဉာဏံ ဝိယ ဉေယ္ယေတိ သင္ခေပတော ဧကောယေဝ ကာမော သိယာတိ အနုယောဂံ သန္ဓာယာဟ ‘‘ကိလေသကာမော’’တိအာဒိ။ သဟိတသ္သာတိ ဝိသယဝိသယိဘာဝေန အဝဋ္ဌိတသ္သ။ ‘‘ဥဒ္ဒာနတော ဒ္ဝေ ကာမာ’’တိ ကိဉ္စာပိ သဗ္ဗေ ကာမာ ဥဒ္ဒိဋ္ဌာ, ‘‘စတုန္နံ အပာယာန’’န္တိအာဒိနာ ပန ဝိသယသ္သ ဝိသေသိတတ္တာ ဩရမ္ဘာဂိယကိလေသဘူတော ကာမရာဂော ဣဓ ကိလေသကာမောတိ ဂဟိတောတိ ‘‘တေနာ’’တိအာဒိမာဟ။ စောဒကော တသ္သ အဓိပ္ပာယံ အဇာနန္တော ‘‘နနု စာ’’တိအာဒိနာ အနုယုဉ္ဇတိ။ ဣတရော ပန ‘‘ဗဟလကိလေသသ္သာ’’တိအာဒိနာ အတ္တနော အဓိပ္ပာယံ ဝိဝရတိ။
Uddānatoti yadi saṅkhepatoti attho. Nanu ca avasiṭṭhakilesādayo viya kilesakāmopi assādetabbatāya vatthukāme samavaruddho ñāṇaṃ viya ñeyyeti saṅkhepato ekoyeva kāmo siyāti anuyogaṃ sandhāyāha ‘‘kilesakāmo’’tiādi. Sahitassāti visayavisayibhāvena avaṭṭhitassa. ‘‘Uddānato dve kāmā’’ti kiñcāpi sabbe kāmā uddiṭṭhā, ‘‘catunnaṃ apāyāna’’ntiādinā pana visayassa visesitattā orambhāgiyakilesabhūto kāmarāgo idha kilesakāmoti gahitoti ‘‘tenā’’tiādimāha. Codako tassa adhippāyaṃ ajānanto ‘‘nanu cā’’tiādinā anuyuñjati. Itaro pana ‘‘bahalakilesassā’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati.
ကာမာဝစရဓမ္မေသု ဝိမာနကပ္ပရုက္ခာဒိပ္ပကာရေသု ပရိတ္တကုသလာဒီသု ဝာ။ နနု စ ‘‘စတုန္နံ အပာယာန’’န္တိ ဝိသယသ္သ ဝိသေသိတတ္တာ ရူပာရူပဓာတုဂ္ဂဟဏသ္သ အသမ္ဘဝောယေဝာတိ? န, ‘‘ဥဒ္ဒာနတော ဒ္ဝေ ကာမာ’’တိ နိရဝသေသတော ကာမာနံ ဥဒ္ဒိဋ္ဌတ္တာ။ ဥဒ္ဒိဋ္ဌေပိ ဟိ ကာမသမုဒာယေ ယထာ တဒေကဒေသောဝ ဂယ္ဟတိ, တံ ဒသ္သေတုံ ‘‘ဒုဝိဓော’’တိအာဒိမာဟ။ ကာမရာဂော ပဉ္စကာမဂုဏိကော ရာဂော။ ကာမတဏ္ဟာ ကာမာဝစရဓမ္မဝိသယာ တဏ္ဟာ။ နိရောဓတဏ္ဟာ ဥစ္ဆေဒဒိဋ္ဌိသဟဂတော ရာဂော။ ဣဓာတိ ဧကာဒသဝိဓေ ပဒေသေ။ ယဒိ အနဝသေသပ္ပဝတ္တိ အဓိပ္ပေတာ, ‘‘ဒုဝိဓောပေသော’’တိ န ဝတ္တဗ္ဗံ ဝတ္ထုကာမေကဒေသသ္သ ဣဓ အပ္ပဝတ္တနတောတိ အနုယောဂေန ယေဘုယ္ယဘာဝတော အနဝသေသော ဝိယ အနဝသေသောတိ ဝာ အတ္ထော ဂဟေတဗ္ဗောတိ ဒသ္သေန္တော ‘‘ဝတ္ထုကာမောပီ’’တိအာဒိမာဟ။ အနဝသေသသဒိသတာ စေတ္ထ သဘာဝဘိန္နသ္သ ကသ္သစိ အနဝသေသတော။ ဧဝဉ္စ ကတ္ဝာတိ ကိလေသကာမဝတ္ထုကာမာနံ အနဝသေသပရိပုဏ္ဏဘာဝေန အဘိလက္ခိတတ္တာတိ အတ္ထော။ စာသဒ္ဒသ္သ ရသ္သတ္တံ ကတန္တိ ကာမာဝစရသဒ္ဒေ ဟေတုကတ္တုအတ္ထော အန္တောနီတောတိ ဒသ္သေတိ။
Kāmāvacaradhammesu vimānakapparukkhādippakāresu parittakusalādīsu vā. Nanu ca ‘‘catunnaṃ apāyāna’’nti visayassa visesitattā rūpārūpadhātuggahaṇassa asambhavoyevāti? Na, ‘‘uddānato dve kāmā’’ti niravasesato kāmānaṃ uddiṭṭhattā. Uddiṭṭhepi hi kāmasamudāye yathā tadekadesova gayhati, taṃ dassetuṃ ‘‘duvidho’’tiādimāha. Kāmarāgo pañcakāmaguṇiko rāgo. Kāmataṇhā kāmāvacaradhammavisayā taṇhā. Nirodhataṇhā ucchedadiṭṭhisahagato rāgo. Idhāti ekādasavidhe padese. Yadi anavasesappavatti adhippetā, ‘‘duvidhopeso’’ti na vattabbaṃ vatthukāmekadesassa idha appavattanatoti anuyogena yebhuyyabhāvato anavaseso viya anavasesoti vā attho gahetabboti dassento ‘‘vatthukāmopī’’tiādimāha. Anavasesasadisatā cettha sabhāvabhinnassa kassaci anavasesato. Evañca katvāti kilesakāmavatthukāmānaṃ anavasesaparipuṇṇabhāvena abhilakkhitattāti attho. Cāsaddassa rassattaṃ katanti kāmāvacarasadde hetukattuattho antonītoti dasseti.
ဝိသယေတိ ဝတ္ထုသ္မိံ အဘိဓေယ္ယတ္ထေတိ အတ္ထော။ နိမိတ္တဝိရဟေတိ ဧတေန ရုဠ္ဟီသု ကိရိယာ ဝိဘာဂကရဏာယ, န အတ္တကိရိယာယာတိ ဒသ္သေတိ။ ကုသလဘာဝန္တိ ဇာတကဗာဟိတိကသုတ္တအဘိဓမ္မပရိယာယေန ကထိတံ ကုသလတ္တံ။ တသ္သာတိ သုခဝိပာကဘာဝသ္သ။ တသ္သ ပစ္စုပဋ္ဌာနတံ ဝတ္တုကာမတာယာတိ ဧတေန ‘‘အနဝဇ္ဇသုခဝိပာကလက္ခဏ’’န္တိ ဧတ္ထ သုခသဒ္ဒော ဣဋ္ဌပရိယာယော ဝုတ္တောတိ ဒသ္သေတိ။ သညာပညာကိစ္စံ သညာဏကရဏပဋိဝိဇ္ဈနာနိ, တဒုဘယဝိဓုရာ အာရမ္မဏူပလဒ္ဓိ ‘‘ဝိဇာနာတီ’’တိ ဣမိနာ ဝုစ္စတီတိ အာဟ ‘‘သညာ။ပေ.။ ဂဟဏ’’န္တိ။ နနု စ ဖသ္သာဒိကိစ္စတောပိ ဝိသိဋ္ဌကိစ္စံ စိတ္တန္တိ? သစ္စမေတံ, သော ပန ဝိသေသော န တထာ ဒုရဝဗောဓော, ယထာ သညာပညာဝိညာဏာနန္တိ သညာပညာကိစ္စဝိသိဋ္ဌလက္ခဏတာယ ဝိညာဏလက္ခဏမာဟ။ အနန္တရဓမ္မာနံ ပဂုဏဗလဝဘာဝသ္သ ကာရဏဘာဝေန ပဝတ္တမာနော သန္တာနံ စိနောတိ နာမ။ တထာပဝတ္တိ စ အာသေဝနပစ္စယဘာဝောတိ အာဟ ‘‘အာသေဝနပစ္စယဘာဝေန စိနောတီ’’တိ။
Visayeti vatthusmiṃ abhidheyyattheti attho. Nimittaviraheti etena ruḷhīsu kiriyā vibhāgakaraṇāya, na attakiriyāyāti dasseti. Kusalabhāvanti jātakabāhitikasuttaabhidhammapariyāyena kathitaṃ kusalattaṃ. Tassāti sukhavipākabhāvassa. Tassa paccupaṭṭhānataṃ vattukāmatāyāti etena ‘‘anavajjasukhavipākalakkhaṇa’’nti ettha sukhasaddo iṭṭhapariyāyo vuttoti dasseti. Saññāpaññākiccaṃ saññāṇakaraṇapaṭivijjhanāni, tadubhayavidhurā ārammaṇūpaladdhi ‘‘vijānātī’’ti iminā vuccatīti āha ‘‘saññā…pe… gahaṇa’’nti. Nanu ca phassādikiccatopi visiṭṭhakiccaṃ cittanti? Saccametaṃ, so pana viseso na tathā duravabodho, yathā saññāpaññāviññāṇānanti saññāpaññākiccavisiṭṭhalakkhaṇatāya viññāṇalakkhaṇamāha. Anantaradhammānaṃ paguṇabalavabhāvassa kāraṇabhāvena pavattamāno santānaṃ cinoti nāma. Tathāpavatti ca āsevanapaccayabhāvoti āha ‘‘āsevanapaccayabhāvena cinotī’’ti.
စိတ္တကတမေဝာတိ အဘိသင္ခာရဝိညာဏကတမေဝ။ နာနတ္တာဒီနံ ဝဝတ္ထာနန္တိ ဧတ္ထ ဝဝတ္ထာနံ ပစ္စေကံ ယောဇေတဗ္ဗံ။ ဝဝတ္ထာနံ ပရိစ္ဆေဒော အသင္ကရဘာဝော။ တေန စ ဓမ္မော နိစ္ဆိတော နာမ ဟောတီတိ အာဟ ‘‘နိစ္ဆိတတာ’’တိ။ လိင္ဂနာနတ္တာဒီနီတိ ဧတ္ထ ဣတ္ထိပုရိသသဏ္ဌာနဝသေန လိင္ဂနာနတ္တံ။ ဒေဝမနုသ္သတိရစ္ဆာနာဒိဝသေန ဣတ္ထိလိင္ဂသ္သ ပုထုတ္တံ, တထာ ပုရိသလိင္ဂသ္သ။ ဒေဝာဒိဘေဒေ ဣတ္ထိလိင္ဂေ ပစ္စေကံ နာနတ္တကာယတာသင္ခာတသ္သ အညမညဝိသဒိသသဘာဝသ္သ ဒေသာဒိဘေဒဘိန္နသ္သ စ ဝိသေသသ္သ ဝသေန ပဘေဒော ဝေဒိတဗ္ဗော။ တထာ ပုရိသလိင္ဂေ။ လိင္ဂနိဗ္ဗတ္တကသ္သ ဝာ ကမ္မသ္သ ယထာဝုတ္တနာနတ္တာဒိဝသေန လိင္ဂသ္သ နာနတ္တာဒီနိ ယောဇေတဗ္ဗာနိ။ လိင္ဂနာနတ္တာဒီသု ပဝတ္တတ္တာ သညာဒီနံ နာနတ္တာဒီနိ။ တေနေဝာဟ ‘‘ကမ္မနာနတ္တာဒီဟိ နိဗ္ဗတ္တာနိ ဟိ တာနီ’’တိ။ အပဒာဒိနာနာကရဏဒသ္သနေန လိင္ဂနာနတ္တံ ဒသ္သိတံ။ တသ္မိဉ္စ ဒသ္သိတေ သညာနာနတ္တာဒယော ဒသ္သိတာ ဧဝာတိ အာဝတ္တတိ ဘဝစက္ကန္တိ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘အနာဂ။ပေ.။ ဃဋေန္တော’’တိ။ ဣတ္ထိလိင္ဂပုရိသလိင္ဂာဒိ ဝိညာဏာဓိဋ္ဌိတသ္သ ရူပက္ခန္ဓသ္သ သန္နိဝေသဝိသေသော။ သညာသီသေန စတ္တာရော ခန္ဓာ ဝုတ္တာ။ ဝောဟာရဝစနေန စ ပဉ္စန္နံ ခန္ဓာနံ ဝောဟရိတဗ္ဗဘာဝေန ပဝတ္တိ ဒီပိတာ, ယာ သာ တဏ္ဟာဒိဋ္ဌိအဘိနိဝေသဟေတူတိ ဣမမတ္ထံ ဒသ္သေန္တော ‘‘လိင္ဂာဒိ။ပေ.။ ယောသာနာနီ’’တိ အာဟ။
Cittakatamevāti abhisaṅkhāraviññāṇakatameva. Nānattādīnaṃ vavatthānanti ettha vavatthānaṃ paccekaṃ yojetabbaṃ. Vavatthānaṃ paricchedo asaṅkarabhāvo. Tena ca dhammo nicchito nāma hotīti āha ‘‘nicchitatā’’ti. Liṅganānattādīnīti ettha itthipurisasaṇṭhānavasena liṅganānattaṃ. Devamanussatiracchānādivasena itthiliṅgassa puthuttaṃ, tathā purisaliṅgassa. Devādibhede itthiliṅge paccekaṃ nānattakāyatāsaṅkhātassa aññamaññavisadisasabhāvassa desādibhedabhinnassa ca visesassa vasena pabhedo veditabbo. Tathā purisaliṅge. Liṅganibbattakassa vā kammassa yathāvuttanānattādivasena liṅgassa nānattādīni yojetabbāni. Liṅganānattādīsu pavattattā saññādīnaṃ nānattādīni. Tenevāha ‘‘kammanānattādīhi nibbattāni hi tānī’’ti. Apadādinānākaraṇadassanena liṅganānattaṃ dassitaṃ. Tasmiñca dassite saññānānattādayo dassitā evāti āvattati bhavacakkanti dassento āha ‘‘anāga…pe… ghaṭento’’ti. Itthiliṅgapurisaliṅgādi viññāṇādhiṭṭhitassa rūpakkhandhassa sannivesaviseso. Saññāsīsena cattāro khandhā vuttā. Vohāravacanena ca pañcannaṃ khandhānaṃ voharitabbabhāvena pavatti dīpitā, yā sā taṇhādiṭṭhiabhinivesahetūti imamatthaṃ dassento ‘‘liṅgādi…pe… yosānānī’’ti āha.
‘‘ယေ ကေစိ, ဘိက္ခဝေ, ဓမ္မာ အကုသလာ အကုသလဘာဂိယာ, သဗ္ဗေတေ မနောပုဗ္ဗင္ဂမာ’’တိ (အ. နိ. ၁.၅၆-၅၇), ‘‘မနောပုဗ္ဗင္ဂမာ ဓမ္မာ’’တိ (ဓ. ပ. ၁, ၂) စ ဧဝမာဒိဝစနတော စိတ္တဟေတုကံ ကမ္မန္တိ အာဟ ‘‘ကမ္မဉ္ဟိ စိတ္တတော နိဗ္ဗတ္တ’’န္တိ။ ယထာသင္ခ္ယန္တိ ကမ္မတော လိင္ဂံ လိင္ဂတော သညာတိ အတ္ထော။ န ပုရိမဝိကပ္ပေ ဝိယ ကမ္မတော လိင္ဂသညာ လိင္ဂတော လိင္ဂသညာတိ ဥဘယတော ဥဘယပ္ပဝတ္တိဒသ္သနဝသေန။ ‘‘ဘေဒံ ဂစ္ဆန္တိ ဣတ္ထာယံ ပုရိသောတိ ဝာ’’တိ ဘေဒသ္သ ဝိသေသိတတ္တာ ဣတ္ထာဒိဘာဝေန ဝောဟရိတဗ္ဗဘာဝော ဣဓ ဘေဒောတိ ‘‘ဣတ္ထိပုရိသာဒိဝောဟာရံ ဂစ္ဆန္တီ’’တိ ဝုတ္တံ။ အဒ္ဓဒ္ဝယဝသေနာတိ အတီတပစ္စုပ္ပန္နဒ္ဓဒ္ဝယဝသေန။ ဂုဏာဘိဗ္ယာပနံ ကိတ္တီတိ အာဟ ‘‘ပတ္ထဋယသတ’’န္တိ။ ကမ္မနာနာကရဏေန ဝိနာ ကမ္မနိဗ္ဗတ္တနာနာကာရဏာဘာဝတော ‘‘ကမ္မဇေဟိ။ပေ.။ နာနာကရဏ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ အဝိပစ္စနောကာသော အဋ္ဌာနဘူတာ, ဂတိကာလောပိ ဝာ။ ကာမာဝစရံ အဘိသင္ခာရဝိညာဏံ ရူပဓာတုယာ စက္ခုဝိညာဏာဒိံ ဇနေတ္ဝာ အနောကာသတာယ တဒာရမ္မဏံ အဇနေန္တံ ဧတ္ထ နိဒသ္သေတဗ္ဗံ။ ဧကစ္စစိတ္တကရဏသ္သ အဓိပ္ပေတတ္တာ စက္ခာဒိဝေကလ္လေန စက္ခုဝိညာဏာဒီနံ အဇနကံ ကမ္မဝိညာဏံ အဝသေသပစ္စယဝိကလေ အနောဂဓံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ တဒပိ ကာလဂတိပယောဂာဒီတိ အာဒိ-သဒ္ဒေန သင္ဂဟိတန္တိ။ ဧတ္ထ စ ‘‘သဟကာရီကာရဏဝိကလံ ဝိပာကသ္သ အစ္စန္တံ ဩကာသမေဝ န လဘတိ, ဣတရံ ဝိပာကေကဒေသသ္သ လဒ္ဓောကာသန္တိ, ဣဒမေတေသံ နာနတ္တ’’န္တိ ဝဒန္တိ, တံ ဝိပာကသ္သ ဩကာသလာဘေ သတိ သဟာယကာရဏဝိကလတာဝ နတ္ထီတိ အဓိပ္ပာယေန ဝုတ္တံ။
‘‘Ye keci, bhikkhave, dhammā akusalā akusalabhāgiyā, sabbete manopubbaṅgamā’’ti (a. ni. 1.56-57), ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti (dha. pa. 1, 2) ca evamādivacanato cittahetukaṃ kammanti āha ‘‘kammañhi cittato nibbatta’’nti. Yathāsaṅkhyanti kammato liṅgaṃ liṅgato saññāti attho. Na purimavikappe viya kammato liṅgasaññā liṅgato liṅgasaññāti ubhayato ubhayappavattidassanavasena. ‘‘Bhedaṃ gacchanti itthāyaṃ purisoti vā’’ti bhedassa visesitattā itthādibhāvena voharitabbabhāvo idha bhedoti ‘‘itthipurisādivohāraṃ gacchantī’’ti vuttaṃ. Addhadvayavasenāti atītapaccuppannaddhadvayavasena. Guṇābhibyāpanaṃ kittīti āha ‘‘patthaṭayasata’’nti. Kammanānākaraṇena vinā kammanibbattanānākāraṇābhāvato ‘‘kammajehi…pe… nānākaraṇa’’nti vuttaṃ. Avipaccanokāso aṭṭhānabhūtā, gatikālopi vā. Kāmāvacaraṃ abhisaṅkhāraviññāṇaṃ rūpadhātuyā cakkhuviññāṇādiṃ janetvā anokāsatāya tadārammaṇaṃ ajanentaṃ ettha nidassetabbaṃ. Ekaccacittakaraṇassa adhippetattā cakkhādivekallena cakkhuviññāṇādīnaṃ ajanakaṃ kammaviññāṇaṃ avasesapaccayavikale anogadhaṃ daṭṭhabbaṃ. Tadapi kālagatipayogādīti ādi-saddena saṅgahitanti. Ettha ca ‘‘sahakārīkāraṇavikalaṃ vipākassa accantaṃ okāsameva na labhati, itaraṃ vipākekadesassa laddhokāsanti, idametesaṃ nānatta’’nti vadanti, taṃ vipākassa okāsalābhe sati sahāyakāraṇavikalatāva natthīti adhippāyena vuttaṃ.
ဘဝတု တာဝ ဘဝိတ္ဝာ အပဂတံ ဘူတာပဂတံ, အနုဘဝိတ္ဝာ အပဂတံ ပန ကထန္တိ အာဟ ‘‘အနုဘူတဘူတာ’’တိအာဒိ။ တေန အနုဘူတ-သဒ္ဒေန ယော အတ္ထော ဝုစ္စတိ, တသ္သ ဘူတ-သဒ္ဒောယေဝ ဝာစကော, န အနု-သဒ္ဒော, အနု-သဒ္ဒော ပန ဇောတကောတိ ဒသ္သေတိ။ သာခာဘင္ဂသဒိသာ ဟိ နိပာတောပသဂ္ဂာတိ။ ကိရိယာဝိသေသကတ္တဉ္စ ဥပသဂ္ဂာနံ အနေကတ္ထတ္တာ ဓာတုသဒ္ဒာနံ တေဟိ ဝတ္တဗ္ဗဝိသေသသ္သ ဇောတနဘာဝေနေဝ အဝစ္ဆိန္ဒနန္တိ ယတ္တကာ ဓာတုသဒ္ဒေန အဘိဓာတဗ္ဗာ အတ္ထဝိသေသာ, တေသံ ယံ သာမညံ အဝိသေသော, တသ္သ ဝိသေသေ အဝဋ္ဌာပနံ တသ္သ တသ္သ ဝိသေသသ္သ ဇောတနမေဝာတိ အာဟ ‘‘သာမည။ပေ.။ ဝိသေသီယတီ’’တိ။ အနုဘူတ-သဒ္ဒော ဗဟုလံ ကမ္မတ္ထေ ဧဝ ဒိသ္သတီတိ တသ္သ ဣဓ ကတ္တုအတ္ထဝာစိတံ ဒသ္သေတုံ ‘‘အနုဘူတသဒ္ဒော စာ’’တိအာဒိမာဟ။ သတိပိ သဗ္ဗေသံ စိတ္တုပ္ပာဒာနံ သဝေဒယိတဘာဝတော အာရမ္မဏာနုဘဝနေ, သဝိပလ္လာသေ ပန သန္တာနေ စိတ္တာဘိသင္ခာရဝသေန ပဝတ္တိတော အဗ္ယာကတေဟိ ဝိသိဋ္ဌော ကုသလာကုသလာနံ သာတိသယော ဝိသယာနုဘဝနာကာရောတိ အယမတ္ထော ဣဓာဓိပ္ပေတောတိ ဒသ္သေန္တော ‘‘ဝတ္တုံ အဓိပ္ပာယဝသေနာ’’တိ အာဟ။ ဘူတာပဂတဘာဝာဘိဓာနာဓိပ္ပာယေနာတိ ကုသလာကုသလသ္သ အာကဍ္ဎနုပာယမာဟ။
Bhavatu tāva bhavitvā apagataṃ bhūtāpagataṃ, anubhavitvā apagataṃ pana kathanti āha ‘‘anubhūtabhūtā’’tiādi. Tena anubhūta-saddena yo attho vuccati, tassa bhūta-saddoyeva vācako, na anu-saddo, anu-saddo pana jotakoti dasseti. Sākhābhaṅgasadisā hi nipātopasaggāti. Kiriyāvisesakattañca upasaggānaṃ anekatthattā dhātusaddānaṃ tehi vattabbavisesassa jotanabhāveneva avacchindananti yattakā dhātusaddena abhidhātabbā atthavisesā, tesaṃ yaṃ sāmaññaṃ aviseso, tassa visese avaṭṭhāpanaṃ tassa tassa visesassa jotanamevāti āha ‘‘sāmañña…pe… visesīyatī’’ti. Anubhūta-saddo bahulaṃ kammatthe eva dissatīti tassa idha kattuatthavācitaṃ dassetuṃ ‘‘anubhūtasaddo cā’’tiādimāha. Satipi sabbesaṃ cittuppādānaṃ savedayitabhāvato ārammaṇānubhavane, savipallāse pana santāne cittābhisaṅkhāravasena pavattito abyākatehi visiṭṭho kusalākusalānaṃ sātisayo visayānubhavanākāroti ayamattho idhādhippetoti dassento ‘‘vattuṃ adhippāyavasenā’’ti āha. Bhūtāpagatabhāvābhidhānādhippāyenāti kusalākusalassa ākaḍḍhanupāyamāha.
ဥပ္ပတိတကိစ္စနိပ္ဖာဒနတော ဥပ္ပတိတသဒိသတ္တာ ‘‘ဥပ္ပတိတ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ဥပ္ပဇ္ဇိတုံ အာရဒ္ဓောတိ အနာဂတသ္သပိ တသ္သေဝ ဥပ္ပန္န-သဒ္ဒေန ဝုတ္တတာယ ကာရဏမာဟ။ ဧတ္ထ စ ရဇ္ဇနာဒိဝသေန အာရမ္မဏရသာနုဘဝနံ သာတိသယန္တိ အကုသလဉ္စ ကုသလဉ္စ ဥပ္ပဇ္ဇိတ္ဝာ နိရုဒ္ဓတာသာမညေန ‘‘သဗ္ဗသင္ခတံ ဘူတာပဂတ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ သမ္မောဟဝိနောဒနိယံ ပန ‘‘ဝိပာကာနုဘဝနဝသေန တဒာရမ္မဏံ။ အဝိပက္ကဝိပာကသ္သ သဗ္ဗထာ အဝိဂတတ္တာ ဘဝိတ္ဝာ ဝိဂတတာမတ္တဝသေနကမ္မဉ္စ ဘူတာပဂတ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ တေနေဝ တတ္ထ ဩကာသကတုပ္ပန္နန္တိ ဝိပာကမေဝာဟ။ ဣဓ ပန ကမ္မမ္ပီတိ။ အာရမ္မဏကရဏဝသေန ဘဝတိ ဧတ္ထ ကိလေသဇာတန္တိ ဘူမီတိ ဝုတ္တာ ဥပာဒာနက္ခန္ဓာ။ အဂ္ဂိအာဟိတော ဝိယာတိ ဘူမိလဒ္ဓန္တိ ဝတ္တဗ္ဗတာယ ဥပာယံ ဒသ္သေတိ။ ဧတေနာတိ ကမ္မံ။ ဧတသ္သာတိ ဝိပာကော ဝုတ္တောတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Uppatitakiccanipphādanato uppatitasadisattā ‘‘uppatita’’nti vuttaṃ. Uppajjituṃ āraddhoti anāgatassapi tasseva uppanna-saddena vuttatāya kāraṇamāha. Ettha ca rajjanādivasena ārammaṇarasānubhavanaṃ sātisayanti akusalañca kusalañca uppajjitvā niruddhatāsāmaññena ‘‘sabbasaṅkhataṃ bhūtāpagata’’nti vuttaṃ. Sammohavinodaniyaṃ pana ‘‘vipākānubhavanavasena tadārammaṇaṃ. Avipakkavipākassa sabbathā avigatattā bhavitvā vigatatāmattavasenakammañca bhūtāpagata’’nti vuttaṃ. Teneva tattha okāsakatuppannanti vipākamevāha. Idha pana kammampīti. Ārammaṇakaraṇavasena bhavati ettha kilesajātanti bhūmīti vuttā upādānakkhandhā. Aggiāhito viyāti bhūmiladdhanti vattabbatāya upāyaṃ dasseti. Etenāti kammaṃ. Etassāti vipāko vuttoti daṭṭhabbaṃ.
အဝိက္ခမ္ဘိတတ္တာတိ အဝိနောဒိတတ္တာ။ သဘူမိယန္တိ သကဘူမိယံ။ ဝိစ္ဆိန္ဒိတ္ဝာတိ ပုန ဥပ္ပဇ္ဇိတုံ အဒတ္ဝာ။ ခဏတ္တယေကဒေသဂတံ ခဏတ္တယဂတန္တိ ဝုတ္တန္တိ ယထာဝုတ္တသ္သ ဥဒာဟရဏသ္သ ဥပစာရဘာဝမာဟ။ တေန ဥပ္ပန္နာ ဓမ္မာ ပစ္စုပ္ပန္နာ ဓမ္မာတိ ဣဒမေတ္ထ ဥဒာဟရဏံ ယုတ္တန္တိ ဒသ္သေတိ။ ပဓာနေနာတိ ပဓာနဘာဝေန။ ဒေသနာယ စိတ္တံ ပုဗ္ဗင္ဂမန္တိ လောကိယဓမ္မေ ဒေသေတဗ္ဗေ စိတ္တံ ပုဗ္ဗင္ဂမံ ကတ္ဝာ ဒေသနာ ဘဂဝတာ ဥစိတာတိ ဒသ္သေတိ။ ဓမ္မသဘာဝံ ဝာ သန္ဓာယာတိ လောကိယဓမ္မာနံ အယံ သဘာဝော ယဒိဒံ တေ စိတ္တဇေဋ္ဌကာ စိတ္တပုဗ္ဗင္ဂမာ ပဝတ္တန္တီတိ ဒသ္သေတိ။ တေန တေသံ တထာဒေသနာယ ကာရဏမာဟ, သဗ္ဗေ အကုသလာ ဓမ္မာ စိတ္တဝဇ္ဇာတိ အတ္ထော။ ကေစီတိ ပဒကာရာ။ ဖသ္သာဒယောပီတိ ပိ-သဒ္ဒေန ရာဂာဒယော သမ္ပိဏ္ဍေတိ။ ကာလဘေဒာဘာဝေပိ ပစ္စယဘာဝေန အပေက္ခိတော ဓမ္မော ပုရိမနိပ္ဖန္နော ဝိယ ဝောဟရီယတီတိ အာဟ ‘‘ပဌမံ ဥပ္ပန္နော ဝိယာ’’တိ။ အနုပစရိတမေဝသ္သ ပုဗ္ဗင္ဂမဘာဝံ ဒသ္သေတုံ ‘‘အနန္တရပစ္စယမန’’န္တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ ‘‘ခီဏာ ဘဝနေတ္တီ’’တိအာဒိဝစနတော (ဒီ. နိ. ၂.၁၅၅; နေတ္တိ. ၁၁၄) နေတ္တိဘူတာယ တဏ္ဟာယ ယုတ္တံ စိတ္တံ နာယကန္တိ အာဟ ‘‘တဏ္ဟာသမ္ပယုတ္တံ ဝာ’’တိ။
Avikkhambhitattāti avinoditattā. Sabhūmiyanti sakabhūmiyaṃ. Vicchinditvāti puna uppajjituṃ adatvā. Khaṇattayekadesagataṃ khaṇattayagatanti vuttanti yathāvuttassa udāharaṇassa upacārabhāvamāha. Tena uppannā dhammā paccuppannā dhammāti idamettha udāharaṇaṃ yuttanti dasseti. Padhānenāti padhānabhāvena. Desanāya cittaṃ pubbaṅgamanti lokiyadhamme desetabbe cittaṃ pubbaṅgamaṃ katvā desanā bhagavatā ucitāti dasseti. Dhammasabhāvaṃ vā sandhāyāti lokiyadhammānaṃ ayaṃ sabhāvo yadidaṃ te cittajeṭṭhakā cittapubbaṅgamā pavattantīti dasseti. Tena tesaṃ tathādesanāya kāraṇamāha, sabbe akusalā dhammā cittavajjāti attho. Kecīti padakārā. Phassādayopīti pi-saddena rāgādayo sampiṇḍeti. Kālabhedābhāvepi paccayabhāvena apekkhito dhammo purimanipphanno viya voharīyatīti āha ‘‘paṭhamaṃ uppanno viyā’’ti. Anupacaritamevassa pubbaṅgamabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘anantarapaccayamana’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Khīṇā bhavanettī’’tiādivacanato (dī. ni. 2.155; netti. 114) nettibhūtāya taṇhāya yuttaṃ cittaṃ nāyakanti āha ‘‘taṇhāsampayuttaṃ vā’’ti.
‘‘ယံ တသ္မိံ သမယေ စေတသိကံ သာတ’’န္တိ နိဒ္ဒိဋ္ဌတ္တာ သောမနသ္သဝေဒနာ သာတသဘာဝာတိ အာဟ ‘‘သဘာဝဝသေန ဝုတ္တ’’န္တိ။ နိပ္ပရိယာယေန မဓုရ-သဒ္ဒော ရသဝိသေသပရိယာယော, ဣဋ္ဌဘာဝသာမညေန ဣဓ ဥပစာရေန ဝုတ္တောတိအာဟ ‘‘မဓုရံ ဝိယာ’’တိ။ ပရမတ္ထတော တဏ္ဟာဝိနိမုတ္တော နန္ဒိရာဂော နန္ဒိရာဂဘာဝော ဝာ နတ္ထီတိ ‘‘န ဧတ္ထ သမ္ပယောဂဝသေန သဟဂတဘာဝော အတ္ထီ’’တိ, ‘‘နန္ဒိရာဂသဟဂတာ’’တိ စ ဝုစ္စတိ။ တေန ဝိညာယတိ ‘‘သဟဂတသဒ္ဒော တဏ္ဟာယ နန္ဒိရာဂဘာဝံ ဇောတေတီ’’တိ။ အဝတ္ထာဝိသေသဝာစကော ဝာ သဟ-သဒ္ဒော ‘‘သနိဒသ္သနာ’’တိအာဒီသု ဝိယ, သဗ္ဗာသုပိ အဝတ္ထာသု နန္ဒိရာဂသဘာဝာဝိဇဟနဒီပနဝသေန နန္ဒိရာဂဘာဝံ ဂတာ နန္ဒိရာဂသဟဂတာတိ တဏ္ဟာ ဝုတ္တာ။ ဂတ-သဒ္ဒသ္သ ဝာ ‘‘ဒိဋ္ဌိဂတ’’န္တိအာဒီသု ဝိယ အတ္ထန္တရာဘာဝတော နန္ဒိရာဂသဘာဝာ တဏ္ဟာ ‘‘နန္ဒိရာဂသဟဂတာ’’တိ ဝုတ္တာ, နန္ဒိရာဂသဘာဝာတိ အတ္ထော။ ဣဓာပီတိ ဣမိသ္သံ အဋ္ဌကထာယံ။ ဣမသ္မိမ္ပိ ပဒေတိ ‘‘သောမနသ္သသဟဂတ’’န္တိ ဧတသ္မိမ္ပိ ပဒေ။ အယမေဝတ္ထောတိ သံသဋ္ဌော ဧဝ။ ယထာဒသ္သိတသံသဋ္ဌသဒ္ဒောတိ အတ္ထုဒ္ဓာရပ္ပသင္ဂေန ပာဠိတော အဋ္ဌကထာယ အာဂတသံသဋ္ဌသဒ္ဒော။ သဟဇာတေတိ သဟဇာတတ္ထေ။
‘‘Yaṃ tasmiṃ samaye cetasikaṃ sāta’’nti niddiṭṭhattā somanassavedanā sātasabhāvāti āha ‘‘sabhāvavasena vutta’’nti. Nippariyāyena madhura-saddo rasavisesapariyāyo, iṭṭhabhāvasāmaññena idha upacārena vuttotiāha ‘‘madhuraṃ viyā’’ti. Paramatthato taṇhāvinimutto nandirāgo nandirāgabhāvo vā natthīti ‘‘na ettha sampayogavasena sahagatabhāvo atthī’’ti, ‘‘nandirāgasahagatā’’ti ca vuccati. Tena viññāyati ‘‘sahagatasaddo taṇhāya nandirāgabhāvaṃ jotetī’’ti. Avatthāvisesavācako vā saha-saddo ‘‘sanidassanā’’tiādīsu viya, sabbāsupi avatthāsu nandirāgasabhāvāvijahanadīpanavasena nandirāgabhāvaṃ gatā nandirāgasahagatāti taṇhā vuttā. Gata-saddassa vā ‘‘diṭṭhigata’’ntiādīsu viya atthantarābhāvato nandirāgasabhāvā taṇhā ‘‘nandirāgasahagatā’’ti vuttā, nandirāgasabhāvāti attho. Idhāpīti imissaṃ aṭṭhakathāyaṃ. Imasmimpi padeti ‘‘somanassasahagata’’nti etasmimpi pade. Ayamevatthoti saṃsaṭṭho eva. Yathādassitasaṃsaṭṭhasaddoti atthuddhārappasaṅgena pāḷito aṭṭhakathāya āgatasaṃsaṭṭhasaddo. Sahajāteti sahajātatthe.
ကာလဝိသေသာနပေက္ခော ကမ္မသာဓနော အာဘဋ္ဌ-သဒ္ဒော ဘာသိတပရိယာယောတိ ဒသ္သေန္တော အာဟ ‘‘အဘာသိတဗ္ဗတာ အနာဘဋ္ဌတာ’’တိ။ ပာဠိယန္တိ ဣမိသ္သာ ပဌမစိတ္တုပ္ပာဒပာဠိယံ။ အဘာသိတတ္တာ ဧဝာတိ အသင္ခာရိကဘာဝသ္သ အဝုတ္တတ္တာ ဧဝ။ ကာရဏပရိယာယတ္တာ ဝတ္ထုသဒ္ဒသ္သ ပစ္စယဘာဝသာမညတော ဒ္ဝာရဘူတဓမ္မာနမ္ပိ သိယာ ဝတ္ထုပရိယာယောတိ အာဟ ‘‘ဒ္ဝာရံ ဝတ္ထူတိ ဝုတ္တ’’န္တိ။ တေန ဝတ္ထု ဝိယ ဝတ္ထူတိ ဒသ္သေတိ။ မနောဒ္ဝာရဘူတာ ဓမ္မာ ယေဘုယ္ယေန ဟဒယဝတ္ထုနာ သဟ စရန္တီတိ ဒ္ဝာရေန။ပေ.။ ဟဒယဝတ္ထု ဝုတ္တန္တိ အာဟ ယထာ ‘‘ကုန္တာ ပစရန္တီ’’တိ။ သကိစ္စဘာဝေနာတိ အတ္တနော ကိစ္စဘာဝေန, ကိစ္စသဟိတတာယ ဝာ။ အညာသာဓာရဏောတိ သ-သဒ္ဒသ္သ အတ္ထမာဟ။ သကော ဟိ ရသော သရသောတိ။
Kālavisesānapekkho kammasādhano ābhaṭṭha-saddo bhāsitapariyāyoti dassento āha ‘‘abhāsitabbatā anābhaṭṭhatā’’ti. Pāḷiyanti imissā paṭhamacittuppādapāḷiyaṃ. Abhāsitattā evāti asaṅkhārikabhāvassa avuttattā eva. Kāraṇapariyāyattā vatthusaddassa paccayabhāvasāmaññato dvārabhūtadhammānampi siyā vatthupariyāyoti āha ‘‘dvāraṃ vatthūti vutta’’nti. Tena vatthu viya vatthūti dasseti. Manodvārabhūtā dhammā yebhuyyena hadayavatthunā saha carantīti dvārena…pe… hadayavatthu vuttanti āha yathā ‘‘kuntā pacarantī’’ti. Sakiccabhāvenāti attano kiccabhāvena, kiccasahitatāya vā. Aññāsādhāraṇoti sa-saddassa atthamāha. Sako hi raso sarasoti.
အနန္တရစိတ္တဟေတုကတ္တာ စိတ္တသ္သ ဧကသမုဋ္ဌာနတာ ဝုတ္တာ, သဟဇာတစိတ္တဖသ္သဟေတုကတ္တာ စေတသိကာနံ ဒ္ဝိသမုဋ္ဌာနတာ။ ‘‘စိတ္တသမုဋ္ဌာနာ ဓမ္မာ, ဖုဋ္ဌော ဘိက္ခဝေ ဝေဒေတိ, ဖုဋ္ဌော သဉ္ဇာနာတိ, ဖုဋ္ဌော စေတေတီ’’တိ (သံ. နိ. ၄.၉၃) ဟိ ဝုတ္တံ။
Anantaracittahetukattā cittassa ekasamuṭṭhānatā vuttā, sahajātacittaphassahetukattā cetasikānaṃ dvisamuṭṭhānatā. ‘‘Cittasamuṭṭhānā dhammā, phuṭṭho bhikkhave vedeti, phuṭṭho sañjānāti, phuṭṭho cetetī’’ti (saṃ. ni. 4.93) hi vuttaṃ.
သုခုမရဇာဒိရူပန္တိ အဏုတဇ္ဇာရိရူပမာဟ။ ပရမာဏုရူပေ ပန ဝတ္တဗ္ဗမေဝ နတ္ထိ။ ဝတ္ထုပရိတ္တတာယာတိ ဧတေန အနေကကလာပဂတာနိ ဗဟူနိယေဝ ရူပာယတနာနိ သမုဒိတာနိ သံဟစ္စကာရိတာယ သိဝိကုဗ္ဗဟနဉာယေန စက္ခုဝိညာဏသ္သ အာရမ္မဏပစ္စယော, န ဧကံ ကတိပယာနိ ဝာတိ ဒသ္သေတိ။ နနု စ ဧဝံ သန္တေ စက္ခုဝိညာဏံ သမုဒာယာရမ္မဏံ အာပဇ္ဇတီတိ? နာပဇ္ဇတိ သမုဒာယသ္သေဝ အဘာဝတော။ န ဟိ ပရမတ္ထတော သမုဒာယော နာမ ကောစိ အတ္ထိ။ ဝဏ္ဏာယတနမေဝ ဟိ ယတ္တကံ ယောဂ္ယဒေသေ အဝဋ္ဌိတံ, သတိ ပစ္စယန္တရသမာယောဂေ တတ္တကံ ယထာဝုတ္တေန ဉာယေန စက္ခုဝိညာဏသ္သ အာရမ္မဏပစ္စယော ဟောတိ အဝိကပ္ပကတ္တာ တသ္သ။ တဒဘိနိဟဋံ ပန မနောဝိညာဏံ အနေကက္ခတ္တုံ ဥပ္ပဇ္ဇမာနံ ပုရိမသိဒ္ဓကပ္ပနာဝသေန သမူဟာကာရေန သဏ္ဌာနာဒိအာကာရေန စ ပဝတ္တတီတိ ကိံ စက္ခုဝိညာဏသ္သ ဧကံ ဝဏ္ဏာယတနံ အာရမ္မဏံ, ဥဒာဟု အနေကာနီတိ န စောဒေတဗ္ဗမေတံ။ န ဟိ ပစ္စက္ခဝိသယေ ယုတ္တိမဂ္ဂနာ ယုတ္တာ။ ကိဉ္စ ဘိယ္ယော အစ္ဆရာသင္ဃာတက္ခဏေန အနေကကောဋိသင္ခာယ စိတ္တုပ္ပတ္တိယာ ပဝတ္တနတော စိတ္တသ္သ လဟုပရိဝတ္တိတာယ သမာနေပိ ဃဋသရာဝာဒိဝဏ္ဏာနံ ယောဂ္ယဒေသာဝဋ္ဌာနေ ပုရိမမနသိကာရာနုရူပံ ‘‘ဃဋော’’တိ ဝာ ‘‘သရာဝော’’တိ ဝာ ပဌမံ တာဝ ဧကော မနောဝိညာဏသန္တာနေန ပရိစ္ဆိဇ္ဇတိ, ပစ္ဆာ ဣတရော စက္ခုဝိညာဏဝီထိယာ ဗ္ယဝဟိတေနာတိ အဝိသေသဝိဒုတာယ ပန ဃဋသရာဝာဒိဗုဒ္ဓိယာ အဘေဒာပတ္တိပရိကပ္ပနာတိ။ ဤဒိသီပေတ္ထ စောဒနာ အစောဒနာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗာ။ ခဏပရိတ္တတာယာတိ ပဗန္ဓက္ခဏသ္သ ဣတ္တရတာယ။ ပဗန္ဓဝသေန ဟိ ပစ္စေကံ ရူပာရူပဓမ္မာ ဝိရောဓိအဝိရောဓိပစ္စယသမာယောဂေ လဟုံ ဒန္ဓဉ္စ နိရုဇ္ဈနတော ပရိတ္တကာလာ ဒီဃကာလာ စ ဟောန္တိ, သဘာဝလက္ခဏဝသေန ပန ဧကပရိစ္ဆေဒာ ဧဝာတိ။ ယထာ စ ရူပာယတနံ, ဧဝံ ဣတရာနိပိ။ သဒ္ဒာဒယောပိ ဟိ ဝတ္ထုပရိတ္တတာဒိဘာဝေန လဗ္ဘန္တီတိ။ အစ္စာသန္နာဒိတာယာတိ အာဒိ-သဒ္ဒေန အနာဝဇ္ဇနံ ကေနစိ ပဋိစ္ဆန္နတာတိ ဧဝမာဒိံ သင္ဂဏ္ဟာတိ။ ဝိသယိဓမ္မံ ဝိသေသတော သိနောတိ ဗန္ဓတီတိ ဝိသယောတိ အနညတ္ထဘာဝာပေက္ခော ဝိသယောတိ အာဟ ‘‘ဝိသယော အနညတ္ထဘာဝေနာ’’တိ။ န ဟိ စက္ခုဝိညာဏာဒယော ရူပာယတနာဒိတော အညသ္မိံ အာရမ္မဏေ ပဝတ္တန္တီတိ။ ဂာဝော စရန္တိ ဧတ္ထာတိ ဂောစရော, ဂောစရော ဝိယာတိ ဂောစရောတိ သမ္ဗဟုလစာရိတာပေက္ခော ဂောစရောတိ အာဟ ‘‘ဂောစရော တတ္ထ စရဏေနာ’’တိ။ ဗဟုလဉ္ဟိ စက္ခုဝိညာဏာဒီဟိ ရူပာဒယော ဂယ္ဟန္တိ, န တထာ မနောဝိညာဏေနာတိ။ တေသန္တိ မနောဝိညာဏေန ဂယ္ဟမာနာနံ ရူပာယတနာဒီနံ။ ‘‘ဝစနသ္သ အနုပပတ္တိတော’’တိ ကသ္မာ ဝုတ္တံ, နနု ပဉ္စဒ္ဝာရေ ပဝတ္တမနောဝိညာဏဓာတုံ သန္ဓာယ တေသံ ဂောစရဝိသယံ ပစ္စနုဘောတီတိ ဝစနံ ဥပပဇ္ဇတိယေဝာတိ? န, နိယမာဘာဝတော။ န ဟိ ပဉ္စဒ္ဝာရာဘိနိဟဋံယေဝ မနော ဣဓ ‘‘မနော’’တိ ဝုတ္တန္တိ နိယမဟေတု အတ္ထီတိ, ဧတံယေဝ ဝာ စောဒနံ မနသိ ကတ္ဝာ ဒိဗ္ဗစက္ခုဉာဏာဒိဂ္ဂဟဏံ ကတံ။ ဧဝံဝဏ္ဏောတိအာဒိဝစနတော ပုဗ္ဗေနိဝာသအတီတာနာဂတံသဉာဏာဒယောပိ ဣဓ သမ္ဘဝန္တိ။ ဣတရထာတိ ရူပံ သဒ္ဒန္တိအာဒိနာ။
Sukhumarajādirūpanti aṇutajjārirūpamāha. Paramāṇurūpe pana vattabbameva natthi. Vatthuparittatāyāti etena anekakalāpagatāni bahūniyeva rūpāyatanāni samuditāni saṃhaccakāritāya sivikubbahanañāyena cakkhuviññāṇassa ārammaṇapaccayo, na ekaṃ katipayāni vāti dasseti. Nanu ca evaṃ sante cakkhuviññāṇaṃ samudāyārammaṇaṃ āpajjatīti? Nāpajjati samudāyasseva abhāvato. Na hi paramatthato samudāyo nāma koci atthi. Vaṇṇāyatanameva hi yattakaṃ yogyadese avaṭṭhitaṃ, sati paccayantarasamāyoge tattakaṃ yathāvuttena ñāyena cakkhuviññāṇassa ārammaṇapaccayo hoti avikappakattā tassa. Tadabhinihaṭaṃ pana manoviññāṇaṃ anekakkhattuṃ uppajjamānaṃ purimasiddhakappanāvasena samūhākārena saṇṭhānādiākārena ca pavattatīti kiṃ cakkhuviññāṇassa ekaṃ vaṇṇāyatanaṃ ārammaṇaṃ, udāhu anekānīti na codetabbametaṃ. Na hi paccakkhavisaye yuttimagganā yuttā. Kiñca bhiyyo accharāsaṅghātakkhaṇena anekakoṭisaṅkhāya cittuppattiyā pavattanato cittassa lahuparivattitāya samānepi ghaṭasarāvādivaṇṇānaṃ yogyadesāvaṭṭhāne purimamanasikārānurūpaṃ ‘‘ghaṭo’’ti vā ‘‘sarāvo’’ti vā paṭhamaṃ tāva eko manoviññāṇasantānena paricchijjati, pacchā itaro cakkhuviññāṇavīthiyā byavahitenāti avisesavidutāya pana ghaṭasarāvādibuddhiyā abhedāpattiparikappanāti. Īdisīpettha codanā acodanāti daṭṭhabbā. Khaṇaparittatāyāti pabandhakkhaṇassa ittaratāya. Pabandhavasena hi paccekaṃ rūpārūpadhammā virodhiavirodhipaccayasamāyoge lahuṃ dandhañca nirujjhanato parittakālā dīghakālā ca honti, sabhāvalakkhaṇavasena pana ekaparicchedā evāti. Yathā ca rūpāyatanaṃ, evaṃ itarānipi. Saddādayopi hi vatthuparittatādibhāvena labbhantīti. Accāsannāditāyāti ādi-saddena anāvajjanaṃ kenaci paṭicchannatāti evamādiṃ saṅgaṇhāti. Visayidhammaṃ visesato sinoti bandhatīti visayoti anaññatthabhāvāpekkho visayoti āha ‘‘visayo anaññatthabhāvenā’’ti. Na hi cakkhuviññāṇādayo rūpāyatanādito aññasmiṃ ārammaṇe pavattantīti. Gāvo caranti etthāti gocaro, gocaro viyāti gocaroti sambahulacāritāpekkho gocaroti āha ‘‘gocaro tattha caraṇenā’’ti. Bahulañhi cakkhuviññāṇādīhi rūpādayo gayhanti, na tathā manoviññāṇenāti. Tesanti manoviññāṇena gayhamānānaṃ rūpāyatanādīnaṃ. ‘‘Vacanassa anupapattito’’ti kasmā vuttaṃ, nanu pañcadvāre pavattamanoviññāṇadhātuṃ sandhāya tesaṃ gocaravisayaṃ paccanubhotīti vacanaṃ upapajjatiyevāti? Na, niyamābhāvato. Na hi pañcadvārābhinihaṭaṃyeva mano idha ‘‘mano’’ti vuttanti niyamahetu atthīti, etaṃyeva vā codanaṃ manasi katvā dibbacakkhuñāṇādiggahaṇaṃ kataṃ. Evaṃvaṇṇotiādivacanato pubbenivāsaatītānāgataṃsañāṇādayopi idha sambhavanti. Itarathāti rūpaṃ saddantiādinā.
ဘောဇန ။ပေ.။ ဥသ္သာဟာဒီဟီတိ ဣဒံ ယာယ ကမ္မညတာယ ရူပကာယသ္သ ကလ္လတာ ဟောတိ, တသ္သာ ပစ္စယနိဒသ္သနံ။ ဘောဇနေ ဟိ သမ္မာပရိဏတေ သပ္ပာယေ စ ဥတုဘောဇနေ သမ္မုပယုတ္တေ သမ္မာပယောဂသင္ခာတေ ကာယိကစေတသိကဝီရိယေ စ သမာရဒ္ဓေ လဟုတာဒိသဗ္ဘာဝေန ကာယော ကမ္မက္ခမော ဟောတိ သဗ္ဗကိရိယာနုကူလောတိ။ အထ ဝာ ဘောဇန။ပေ.။ ဥသ္သာဟာဒီဟီတိ ဣဒံ ကာယသ္သ ကလ္ယတာယ ဝိယ ဥပဒ္ဒုတတာယပိ ကာရဏဝစနံ။ ဝိသမဘောဇနာပရိဏာမာဒိတော ဟိ ကာယသ္သ ဥပဒ္ဒဝကရာ ဝာတာဒယော ဥပ္ပဇ္ဇန္တီတိ။ အနုဝတ္တန္တသ္သာတိ ပဒံ ‘‘ဇယံ ဝေရံ ပသဝတီ’’တိအာဒီသု (ဓ. ပ. ၂၀၁) ဝိယ ဟေတုအတ္ထဝသေန ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ဇာဂရဏနိမိတ္တဉ္ဟိ ဣဓ အနုဝတ္တနံ အဓိပ္ပေတန္တိ။ အထ ဝာ အနုဝတ္တန္တသ္သာတိ ဣဒံ ပကတိယာ ဒိဋ္ဌာဒိဝသေန အာပာထဂမနုပနိသ္သယာနံ ကလ္ယတာဒိနိဗ္ဗတ္တာနံ ကာယိကသုခာဒီနံ သမ္ဘဝဒသ္သနံ။ ကာယကလ္ယတာဒိံ အနနုဝတ္တန္တသ္သ ဟိ ယထာဝုတ္တဥပနိသ္သယာဘောဂာဘာဝေန ဝုတ္တပ္ပကာရံ အာပာထဂမနံ န သိယာတိ။ ယထာနုဘူတေ ရူပာဒိဝိသယေ စိတ္တသ္သ ဌပနံ အာဝဇ္ဇနံ စိတ္တပဏိဒဟနံ။ ယထာနုဘူတေန ရူပာဒိနာ သဒိသံ အသဒိသံ သမ္ဗန္ဓဉ္စ သဒိသာသဒိသသမ္ဗန္ဓံ, တသ္သ ဒသ္သနာဒိ သဒိသာသဒိသသမ္ဗန္ဓဒသ္သနာဒိ, စိတ္တပဏိဒဟနဉ္စ သဒိသာသဒိသ။ပေ.။ ဒသ္သနာဒိ စ စိတ္တ။ပေ.။ ဒသ္သနာဒယော တေ ပစ္စယာတိ ယောဇေတဗ္ဗံ။ ဓာတုက္ခောဘာဒီတိ အာဒိ-သဒ္ဒေန ဒေဝတူပသံဟာရာဒိံ သင္ဂဏ္ဟာတိ။ တံသဒိသတာ ဒိဋ္ဌသုတသဒိသတာ။ တံသမ္ပယုတ္တတာ ဒိဋ္ဌသုတပဋိဗဒ္ဓတာ။ ကေနစိ ဝုတ္တေတိ ဣမိနာ သဒ္ဓာယ အနုသ္သဝနိဗ္ဗတ္တတံ အာဟ။ အာကာရဝိစာရဏန္တိ တေသံ တေသံ အတ္ထာနံ ဥပဋ္ဌာနာကာရဝိစာရဏံ။ ကတ္ထစိ အတ္ထေ။
Bhojana…pe… ussāhādīhīti idaṃ yāya kammaññatāya rūpakāyassa kallatā hoti, tassā paccayanidassanaṃ. Bhojane hi sammāpariṇate sappāye ca utubhojane sammupayutte sammāpayogasaṅkhāte kāyikacetasikavīriye ca samāraddhe lahutādisabbhāvena kāyo kammakkhamo hoti sabbakiriyānukūloti. Atha vā bhojana…pe… ussāhādīhīti idaṃ kāyassa kalyatāya viya upaddutatāyapi kāraṇavacanaṃ. Visamabhojanāpariṇāmādito hi kāyassa upaddavakarā vātādayo uppajjantīti. Anuvattantassāti padaṃ ‘‘jayaṃ veraṃ pasavatī’’tiādīsu (dha. pa. 201) viya hetuatthavasena veditabbaṃ. Jāgaraṇanimittañhi idha anuvattanaṃ adhippetanti. Atha vā anuvattantassāti idaṃ pakatiyā diṭṭhādivasena āpāthagamanupanissayānaṃ kalyatādinibbattānaṃ kāyikasukhādīnaṃ sambhavadassanaṃ. Kāyakalyatādiṃ ananuvattantassa hi yathāvuttaupanissayābhogābhāvena vuttappakāraṃ āpāthagamanaṃ na siyāti. Yathānubhūte rūpādivisaye cittassa ṭhapanaṃ āvajjanaṃ cittapaṇidahanaṃ. Yathānubhūtena rūpādinā sadisaṃ asadisaṃ sambandhañca sadisāsadisasambandhaṃ, tassa dassanādi sadisāsadisasambandhadassanādi, cittapaṇidahanañca sadisāsadisa…pe… dassanādi ca citta…pe… dassanādayo te paccayāti yojetabbaṃ. Dhātukkhobhādīti ādi-saddena devatūpasaṃhārādiṃ saṅgaṇhāti. Taṃsadisatā diṭṭhasutasadisatā. Taṃsampayuttatā diṭṭhasutapaṭibaddhatā. Kenaci vutteti iminā saddhāya anussavanibbattataṃ āha. Ākāravicāraṇanti tesaṃ tesaṃ atthānaṃ upaṭṭhānākāravicāraṇaṃ. Katthaci atthe.
နိယမိတသ္သာတိ ကုသလမေဝ မယာ ဥပ္ပာဒေတဗ္ဗန္တိ ဧဝံ နိယမိတသ္သ။ ပသာဒသိနေဟာဘာဝော ဒောသဗဟုလတာယ ဟောတီတိ လူခပုဂ္ဂလာ ဒောသဗဟုလာတိ အာဟ။
Niyamitassāti kusalameva mayā uppādetabbanti evaṃ niyamitassa. Pasādasinehābhāvo dosabahulatāya hotīti lūkhapuggalā dosabahulāti āha.
အာယတနဘာဝတောတိ ကာရဏဘာဝတော။
Āyatanabhāvatoti kāraṇabhāvato.
ဝိဇ္ဇမာနဝတ္ထုသ္မိန္တိ ဧတေန ‘‘ဝိနာပိ ဒေယ္ယဓမ္မပရိစ္စာဂေန စိတ္တုပ္ပာဒမတ္တေနေဝ ဒာနမယံ ကုသလံ ဥပစိတံ ဟောတီ’’တိ ကေသဉ္စိ အတိဓာဝနံ နိဝတ္တိတံ ဟောတီတိ။
Vijjamānavatthusminti etena ‘‘vināpi deyyadhammapariccāgena cittuppādamatteneva dānamayaṃ kusalaṃ upacitaṃ hotī’’ti kesañci atidhāvanaṃ nivattitaṃ hotīti.
ဓမ္မသဝနသ္သ ဃောသနံ ဓမ္မသဝနဃောသနံ။ တသ္သာတိ ‘‘သဒ္ဒဒာနံ ဒသ္သာမီ’’တိ သဒ္ဒဝတ္ထူနံ ဌာနကရဏဘေရိအာဒီနံ သသဒ္ဒပ္ပဝတ္တိကရဏသ္သ။ စိန္တနံ တထာ တထာ စိတ္တုပ္ပာဒနံ။ အညတ္ထာတိ သုတ္တေသု။ အပရတ္ထာတိ အဘိဓမ္မပဒေသု။ အပရိယာပန္နာတိ ပဒသ္သ အတ္ထဝဏ္ဏနာ ‘‘ပရိဘောဂရသော’’တိအာဒိကာယ အတ္ထဝဏ္ဏနာယ ပရတော ဗဟူသု ပောတ္ထကေသု လိခီယတိ, ယထာဌာနေယေဝ ပန အာနေတ္ဝာ ဝတ္တဗ္ဗာ။ တတ္ထ ပရမတ္ထတော အဝိဇ္ဇမာနတ္တာ လက္ခဏပညတ္တိယော အညာယတနတ္တာ ဆ အဇ္ဈတ္တိကာယတနာနိ အသင္ဂဟိတာ ဓမ္မာယတနေနာတိ ယောဇေတဗ္ဗံ။
Dhammasavanassa ghosanaṃ dhammasavanaghosanaṃ. Tassāti ‘‘saddadānaṃ dassāmī’’ti saddavatthūnaṃ ṭhānakaraṇabheriādīnaṃ sasaddappavattikaraṇassa. Cintanaṃ tathā tathā cittuppādanaṃ. Aññatthāti suttesu. Aparatthāti abhidhammapadesu. Apariyāpannāti padassa atthavaṇṇanā ‘‘paribhogaraso’’tiādikāya atthavaṇṇanāya parato bahūsu potthakesu likhīyati, yathāṭhāneyeva pana ānetvā vattabbā. Tattha paramatthato avijjamānattā lakkhaṇapaññattiyo aññāyatanattā cha ajjhattikāyatanāni asaṅgahitā dhammāyatanenāti yojetabbaṃ.
‘‘ဧကဒ္ဝာရိကကမ္မံ အညသ္မိံ ဒ္ဝာရေ ဥပ္ပဇ္ဇတီ’’တိ ကသ္မာ ဝုတ္တံ, နနု ရူပာဒီသု ဧကာရမ္မဏံ စိတ္တံ ယထာ န အညာရမ္မဏံ ဟောတိ စိတ္တဝိသေသသ္သ အဓိပ္ပေတတ္တာ, ဧဝံ ကမ္မဝိသေသေ အဓိပ္ပေတေ ကာယဒ္ဝာရာဒီသု ဧကဒ္ဝာရိကကမ္မံ အညသ္မိံ ဒ္ဝာရေ န ဥပ္ပဇ္ဇတိ တတ္ထေဝ ပရိယောသိတတ္တာ, အထ ကမ္မသာမညံ အဓိပ္ပေတံ, ရူပာဒီသု ဧကာရမ္မဏန္တိ ဣဒံ ဥဒာဟရဏံ န သိယာတိ? န, အသဒိသဘာဝဝိဘာဝနဝသေန ဥဒာဟဋတ္တာ, ဣတရထာ မနောဝိညာဏဘူတံ ဣဒံ စိတ္တံ ဆသုပိ ဝိသယေသု ပဝတ္တနတော အနိဗဒ္ဓာရမ္မဏန္တိ အာရမ္မဏံ သဒိသူဒာဟရဏဘာဝေန ဝုစ္စေယ္ယ အာရမ္မဏံ ဝိယ ဒ္ဝာရမ္ပိ အနိဗဒ္ဓန္တိ။ ယသ္မာ ပန သတိပိ ကမ္မာနံ ဒ္ဝာရန္တရစရဏေ ယေဘုယ္ယေန ဝုတ္တိယာ တဗ္ဗဟုလဝုတ္တိယာ စ ဒ္ဝာရကမ္မာနံ အညမညံ ဝဝတ္ထာနံ ဝက္ခတိ, တသ္မာ ပာဏာတိပာတာဒိဘာဝသာမညေန ကမ္မံ ဧကတ္တနယဝသေန ဂဟေတ္ဝာ တသ္သ ဝစီဒ္ဝာရာဒီသု ပဝတ္တိသဗ္ဘာဝတော ကမ္မသ္သ အနိဗဒ္ဓတ္တာတိ ဝုတ္တန္တိ အာဟ ‘‘ကာယဒ္ဝာရာဒီသု ဧကဒ္ဝာရိကကမ္မံ အညသ္မိံ ဒ္ဝာရေ န နုပ္ပဇ္ဇတီ’’တိ။ ရူပာဒီသု ပန ဧကာရမ္မဏံ စိတ္တံ တေနေဝာရမ္မဏေန ပရိစ္ဆိန္နန္တိ ဝိသိဋ္ဌမေဝ ဂဟိတန္တိ အာရမ္မဏမေဝ နိဗဒ္ဓန္တိ ဝုတ္တန္တိ စိတ္တဝိသေသော ဧဝ ဂဟိတော, န စိတ္တသာမညံ။ ‘‘နနု စ ရူပာရမ္မဏံ ဝာ။ပေ.။ ဓမ္မာရမ္မဏံ ဝာ ယံ ယံ ဝာ ပနာ’’တိ အာရမ္မဏမ္ပိ အနိယမေနေဝ ဝုတ္တန္တိ? သစ္စမေတံ, တတ္ထ ပန ယံ ရူပာဒီသု ဧကာရမ္မဏံ စိတ္တံ, တံ တေန ဝိနာ နပ္ပဝတ္တတိ, ကမ္မံ ပန ကာယဒ္ဝာရိကာဒိဘေဒံ ဝစီဒ္ဝာရာဒီသု န နပ္ပဝတ္တတီတိ ဣမသ္သ ဝိသေသသ္သ ဇောတနတ္ထံ ပာဠိယံ အာရမ္မဏမေဝ ဂဟိတံ, ဒ္ဝာရံ န ဂဟိတန္တိ ဣမမတ္ထံ ဒသ္သေတိ ‘‘အာရမ္မဏမေဝ နိဗဒ္ဓ’’န္တိအာဒိနာ။ ဝစီဒ္ဝာရေ ဥပ္ပဇ္ဇမာနမ္ပိ ပာဏာတိပာတာဒီတိ အတ္ထော။
‘‘Ekadvārikakammaṃ aññasmiṃ dvāre uppajjatī’’ti kasmā vuttaṃ, nanu rūpādīsu ekārammaṇaṃ cittaṃ yathā na aññārammaṇaṃ hoti cittavisesassa adhippetattā, evaṃ kammavisese adhippete kāyadvārādīsu ekadvārikakammaṃ aññasmiṃ dvāre na uppajjati tattheva pariyositattā, atha kammasāmaññaṃ adhippetaṃ, rūpādīsu ekārammaṇanti idaṃ udāharaṇaṃ na siyāti? Na, asadisabhāvavibhāvanavasena udāhaṭattā, itarathā manoviññāṇabhūtaṃ idaṃ cittaṃ chasupi visayesu pavattanato anibaddhārammaṇanti ārammaṇaṃ sadisūdāharaṇabhāvena vucceyya ārammaṇaṃ viya dvārampi anibaddhanti. Yasmā pana satipi kammānaṃ dvārantaracaraṇe yebhuyyena vuttiyā tabbahulavuttiyā ca dvārakammānaṃ aññamaññaṃ vavatthānaṃ vakkhati, tasmā pāṇātipātādibhāvasāmaññena kammaṃ ekattanayavasena gahetvā tassa vacīdvārādīsu pavattisabbhāvato kammassa anibaddhattāti vuttanti āha ‘‘kāyadvārādīsu ekadvārikakammaṃ aññasmiṃ dvāre na nuppajjatī’’ti. Rūpādīsu pana ekārammaṇaṃ cittaṃ tenevārammaṇena paricchinnanti visiṭṭhameva gahitanti ārammaṇameva nibaddhanti vuttanti cittaviseso eva gahito, na cittasāmaññaṃ. ‘‘Nanu ca rūpārammaṇaṃ vā…pe… dhammārammaṇaṃ vā yaṃ yaṃ vā panā’’ti ārammaṇampi aniyameneva vuttanti? Saccametaṃ, tattha pana yaṃ rūpādīsu ekārammaṇaṃ cittaṃ, taṃ tena vinā nappavattati, kammaṃ pana kāyadvārikādibhedaṃ vacīdvārādīsu na nappavattatīti imassa visesassa jotanatthaṃ pāḷiyaṃ ārammaṇameva gahitaṃ, dvāraṃ na gahitanti imamatthaṃ dasseti ‘‘ārammaṇameva nibaddha’’ntiādinā. Vacīdvāre uppajjamānampi pāṇātipātādīti attho.
Related texts:
တိပိဋက (မူလ) • Tipiṭaka (Mūla) / အဘိဓမ္မပိဋက • Abhidhammapiṭaka / ဓမ္မသင္ဂဏီပာဠိ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ကာမာဝစရကုသလံ • Kāmāvacarakusalaṃ
အဋ္ဌကထာ • Aṭṭhakathā / အဘိဓမ္မပိဋက (အဋ္ဌကထာ) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ဓမ္မသင္ဂဏိ-အဋ္ဌကထာ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / ကာမာဝစရကုသလပဒဘာဇနီယံ • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyaṃ
ဋီကာ • Tīkā / အဘိဓမ္မပိဋက (ဋီကာ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ဓမ္မသင္ဂဏီ-မူလဋီကာ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ကာမာဝစရကုသလပဒဘာဇနီယဝဏ္ဏနာ • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
