| Library / Tipiṭaka / ತಿಪಿಟಕ • Tipiṭaka / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀ-ಮೂಲಟೀಕಾ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಪದಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ
Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
೧. ‘‘ಯೇ ವಾ ಪನ…ಪೇ॰… ಅರೂಪಿನೋ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಇದಂ ‘‘ಫಸ್ಸೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಏವಮಾದಿಕಂ ವಿಯ ನ ವಿಸುಂ ‘‘ತೇಪಿ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ ಹೋತಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ, ಉದ್ದಿಟ್ಠಾವಸೇಸೇ ಚ ಪನ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ’’ತಿ ಅಪ್ಪೇತುಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ಅಪ್ಪನಾಯ ಅವರೋಧಿತಂ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ನಿದ್ದೇಸೇಪಿ ಏತಸ್ಸ ಪದಭಾಜನೀಯಂ ನ ವುತ್ತನ್ತಿ। ಸರೂಪೇನ ಪನ ಅದಸ್ಸಿತತ್ತಾ ‘‘ಅತ್ಥೀ’’ತಿ ವತ್ವಾ ದುತಿಯೇನ ಹೋತಿ-ಸದ್ದೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ನಿದ್ದೇಸೋ ಚ ನ ಕತೋ, ಸಙ್ಖೇಪೇನ ಪನ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಸಙ್ಖೇಪೇನೇವ ಯೇ ವಾ ಪನ ಧಮ್ಮಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾತಿ ಏತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಉದ್ದೇಸೇ ಅವರೋಧೋ ಯುತ್ತೋ। ಧಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೇ ಚ ನಿದ್ದೇಸಾವಸಾನೇ ವುತ್ತಸ್ಸಾತಿ।
1. ‘‘Ye vā pana…pe… arūpino dhammā’’ti idaṃ ‘‘phasso hotī’’ti evamādikaṃ viya na visuṃ ‘‘tepi hontī’’ti hoti-saddena sambandhaṃ katvā vuttaṃ, uddiṭṭhāvasese ca pana gahetvā ‘‘ime dhammā kusalā’’ti appetuṃ vuttanti appanāya avarodhitaṃ. Evañca katvā niddesepi etassa padabhājanīyaṃ na vuttanti. Sarūpena pana adassitattā ‘‘atthī’’ti vatvā dutiyena hoti-saddena sambandho niddeso ca na kato, saṅkhepena pana uddisitvā saṅkhepeneva ye vā pana dhammā niddiṭṭhāti etassa dhammassa uddese avarodho yutto. Dhammaniddese ca niddesāvasāne vuttassāti.
ಪುಚ್ಛಾಪರಿಚ್ಛೇದವಚನೇನೇವ ಪುಚ್ಛಾಭಾವೇ ವಿಞ್ಞಾತೇ ಪುಚ್ಛಾವಿಸೇಸಞಾಪನತ್ಥಂ ಆಹ ‘‘ಅಯಂ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ’’ತಿ। ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಹೀತಿ ಮಹಾನಿದ್ದೇಸೇ (ಮಹಾನಿ॰ ೧೫೦; ಚೂಳನಿ॰ ಪುಣ್ಣಕಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೧೨; ಮೇತ್ತಗೂಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೧೮) ಆಗತಾ ಪುಚ್ಛಾ ದಸ್ಸೇತಿ। ಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಞಾತುಂ ಇಚ್ಛಿತೋ ಯೋ ಕೋಚಿ ಸಭಾವೋ। ಅಞ್ಞಾತನ್ತಿ ಯೇನ ಕೇನಚಿ ಞಾಣೇನ ಅಞ್ಞಾತಭಾವಂ ಆಹ। ಅದಿಟ್ಠನ್ತಿ ದಸ್ಸನಭೂತೇನ ಞಾಣೇನ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ವಿಯ ಅದಿಟ್ಠತಂ। ಅತುಲಿತನ್ತಿ ‘‘ಏತ್ತಕಂ ಇದ’’ನ್ತಿ ತುಲಾಭೂತಾಯ ಪಞ್ಞಾಯ ಅತುಲಿತತಂ। ಅತೀರಿತನ್ತಿ ತೀರಣಭೂತಾಯ ಪಞ್ಞಾಯ ಅಕತಞಾಣಕಿರಿಯಾಸಮಾಪನತಂ। ಅವಿಭೂತನ್ತಿ ಞಾಣಸ್ಸ ಅಪಾಕಟಭಾವಂ । ಅವಿಭಾವಿತನ್ತಿ ಞಾಣೇನ ಅಪಾಕಟೀಕತಭಾವಂ। ಅದಿಟ್ಠಂ ಜೋತೀಯತಿ ಏತಾಯಾತಿ ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾ। ಅನುಮತಿಯಾ ಪುಚ್ಛಾ ಅನುಮತಿಪುಚ್ಛಾ । ‘‘ತಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಥ, ಭಿಕ್ಖವೇ’’ತಿಆದಿಪುಚ್ಛಾಯ ಹಿ ‘‘ಕಾ ತುಮ್ಹಾಕಂ ಅನುಮತೀ’’ತಿ ಅನುಮತಿ ಪುಚ್ಛಿತಾ ಹೋತಿ। ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾತಿ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಯ।
Pucchāparicchedavacaneneva pucchābhāve viññāte pucchāvisesañāpanatthaṃ āha ‘‘ayaṃ kathetukamyatāpucchā’’ti. Pañcavidhā hīti mahāniddese (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12; mettagūmāṇavapucchāniddesa 18) āgatā pucchā dasseti. Lakkhaṇanti ñātuṃ icchito yo koci sabhāvo. Aññātanti yena kenaci ñāṇena aññātabhāvaṃ āha. Adiṭṭhanti dassanabhūtena ñāṇena paccakkhaṃ viya adiṭṭhataṃ. Atulitanti ‘‘ettakaṃ ida’’nti tulābhūtāya paññāya atulitataṃ. Atīritanti tīraṇabhūtāya paññāya akatañāṇakiriyāsamāpanataṃ. Avibhūtanti ñāṇassa apākaṭabhāvaṃ . Avibhāvitanti ñāṇena apākaṭīkatabhāvaṃ. Adiṭṭhaṃ jotīyati etāyāti adiṭṭhajotanā. Anumatiyā pucchā anumatipucchā. ‘‘Taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave’’tiādipucchāya hi ‘‘kā tumhākaṃ anumatī’’ti anumati pucchitā hoti. Kathetukamyatāti kathetukamyatāya.
ಪಭೇದತೋ ಧಮ್ಮಾನಂ ದೇಸನನ್ತಿ ಮಾತಿಕಾದೇಸನಂ ಆಹ। ತತ್ಥ ಹಿ ಪುರತೋ ಕುಸಲಾದಿಕೇ ಪಭೇದೇ ವತ್ವಾ ಪಚ್ಛತೋ ಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾತಿ ‘‘ಪಭೇದವನ್ತದಸ್ಸನತ್ಥ’’ನ್ತಿ ನಿದ್ದೇಸಂ ಆಹ। ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಮಾತಿಕಾಯ ಸವಿಸೇಸನಾ ಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾ, ತೇ ಚ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಪಧಾನಾ, ಪಧಾನಞ್ಚ ಇತಿಕತ್ತಬ್ಬತಾಯ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ಧಮ್ಮಾನಮೇವ ಪಧಾನಾನಂ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬತಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜಿತಬ್ಬತಾ ಚ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬೇ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತೇ ಪನ ವಿಸೇಸವನ್ತೋ ಪುಚ್ಛಿತಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಪುನ ‘‘ಕುಸಲಾ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಏವಂ ಪಭೇದವನ್ತದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅಯಂ ಪದಾನುಕ್ಕಮೋ ಕತೋತಿ। ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ’’ತಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇಪಿ ಏವಮೇವ ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ। ‘‘ಪಭೇದತೋ ಧಮ್ಮಾನಂ ದೇಸನಂ ದೀಪೇತ್ವಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವಿವರಿತುಂ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಅನೇಕಪ್ಪಭೇದಾ ದೇಸೇತಬ್ಬಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ತಸ್ಮಾತಿ ಅವೋಹಾರದೇಸನತೋ ಧಮ್ಮಾನಮೇವ ದೇಸೇತಬ್ಬತ್ತಾ ತೇಸಞ್ಚ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾವಹನತೋ ಪಭೇದವನ್ತಾನಂ ದೇಸೇತಬ್ಬತ್ತಾ ‘‘ಕುಸಲಾ…ಪೇ॰… ದೀಪೇತ್ವಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಏವಮೇವ ಹಿ ಯಥಾವುತ್ತದೀಪನಸ್ಸ ಹೇತುಂ ಸಕಾರಣಂ ಪಕಾಸೇತುಂ ಪುನ ‘‘ಧಮ್ಮಾಯೇವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತನ್ತಿ। ಧಮ್ಮಾತಿ ಸಾಮಞ್ಞಮತ್ತವಚನೇನ ಸಮೂಹಾದಿಘನವಸೇನ ಏಕತ್ತಗ್ಗಹಣಂ ಹೋತೀತಿ ಏಕತ್ತವಿನಿಬ್ಭೋಗಕರಣಂ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಞಾಣಂ ಆವಹತಿ ಪಭೇದದೇಸನಾ, ತಥಾ ಕುಸಲಾದಿಧಮ್ಮಾನಂ ಅಬ್ಯಾಕತಾದಿಅತ್ಥಾನಞ್ಚ ದೀಪನತೋ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾದಿಞಾಣಞ್ಚ ಆವಹತಿ। ‘‘ಪಭೇದವನ್ತದಸ್ಸನತ್ಥ’’ನ್ತಿ ಏತಂ ವಿವರಿತುಂ ‘‘ಇದಾನಿ ಯೇ ತೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ಪಭೇದ…ಪೇ॰… ಯುಜ್ಜತಿ ಇತಿಕತ್ತಬ್ಬತಾಯುತ್ತಸ್ಸ ವಿಸೇಸನತ್ತಾ। ಅಥ ವಾ ಉದ್ದೇಸೋ ಧಮ್ಮಪ್ಪಧಾನೋ, ಪುಚ್ಛಾ ಸಂಸಯಿತಪ್ಪಧಾನಾ, ನ ಚ ಧಮ್ಮಭಾವೋ ಸಂಸಯಿತೋ, ಕುಸಲಾದಿಭೇದೋ ಪನ ಸಂಸಯಿತೋತಿ ನಿಚ್ಛಿತಸಂಸಯಿತವಸೇನಾಯಂ ಪದಾನುಕ್ಕಮೋ ಕತೋ।
Pabhedato dhammānaṃ desananti mātikādesanaṃ āha. Tattha hi purato kusalādike pabhede vatvā pacchato dhammā vuttāti ‘‘pabhedavantadassanattha’’nti niddesaṃ āha. Idaṃ vuttaṃ hoti – mātikāya savisesanā dhammā vuttā, te ca visesitabbattā padhānā, padhānañca itikattabbatāya yujjatīti dhammānameva padhānānaṃ pucchitabbatā vissajjitabbatā ca hoti, tasmā te pucchitabbe dassetuṃ ‘‘katame dhammā’’ti vuttaṃ, te pana visesavanto pucchitāti dassetuṃ puna ‘‘kusalā’’ti vuttanti evaṃ pabhedavantadassanatthaṃ ayaṃ padānukkamo katoti. ‘‘Ime dhammā kusalā’’ti vissajjanepi evameva yojanā kātabbā. ‘‘Pabhedato dhammānaṃ desanaṃ dīpetvā’’ti etassa atthaṃ vivarituṃ ‘‘imasmiñhī’’tiādimāha. Anekappabhedā desetabbāti sambandho. Tasmāti avohāradesanato dhammānameva desetabbattā tesañca ghanavinibbhogapaṭisambhidāñāṇāvahanato pabhedavantānaṃ desetabbattā ‘‘kusalā…pe… dīpetvā’’ti etena sambandho. Evameva hi yathāvuttadīpanassa hetuṃ sakāraṇaṃ pakāsetuṃ puna ‘‘dhammāyevā’’tiādi vuttanti. Dhammāti sāmaññamattavacanena samūhādighanavasena ekattaggahaṇaṃ hotīti ekattavinibbhogakaraṇaṃ ghanavinibbhogañāṇaṃ āvahati pabhedadesanā, tathā kusalādidhammānaṃ abyākatādiatthānañca dīpanato dhammapaṭisambhidādiñāṇañca āvahati. ‘‘Pabhedavantadassanattha’’nti etaṃ vivarituṃ ‘‘idāni ye tenā’’tiādimāha. Pabheda…pe… yujjati itikattabbatāyuttassa visesanattā. Atha vā uddeso dhammappadhāno, pucchā saṃsayitappadhānā, na ca dhammabhāvo saṃsayito, kusalādibhedo pana saṃsayitoti nicchitasaṃsayitavasenāyaṃ padānukkamo kato.
ಏತ್ಥಾತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ವಚನೇ। ಕಿಮತ್ಥಮಾಹ ಭಗವಾತಿ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಆಹ ‘‘ಸಮಯೇ ನಿದ್ದಿಸಿ ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ। ಪರಿಯೋಸಾನೇತಿ ಸಮಯೇ ಚಿತ್ತನಿದ್ದೇಸಸ್ಸ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ…ಪೇ॰… ಆರಬ್ಭಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಪರಿಯೋಸಾನೇ। ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸಮಯೇ । ಚಿತ್ತೇನ ಸಮಯಂ ನಿಯಮೇತ್ವಾನ ಅಥ ಪಚ್ಛಾ ಬೋಧೇತುನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ವಿಜ್ಜಮಾನೇಪಿ ಭೋಜನಗಮನಾದಿಸಮಯನಾನತ್ತೇ ಸಮವಾಯಾದಿನಾನತ್ತೇ ಚ ಯಥಾವುತ್ತಚಿತ್ತನಿಯಮಿತಾ ವಿಸೇಸಿತಾ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಾನಂ ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಅಭಾವಾ ಚಿತ್ತನಿಯಮಿತೇ ಸಮಯೇ ಫಸ್ಸಾದಯೋ ಬೋಧೇತುಂ ವಿಸೇಸನಮೇವ ತಾವ ಚಿತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಸಮಯೇ ಚಿತ್ತಂ ನಿದ್ದಿಸೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬೋಪಿ ಹಿ ಸಮಯೋ ಅತ್ತನೋ ಉಪಕಾರತ್ಥಂ ವಿಸೇಸನಭಾವಂ ಆಪಜ್ಜತಿ, ವಿಸೇಸನಭೂತಞ್ಚ ಚಿತ್ತಂ ತದುಪಕಾರತ್ಥಂ ವಿಸೇಸಿತಬ್ಬಭಾವನ್ತಿ। ಸನ್ತತಿಘನಾದೀನಂ ಅಯಂ ವಿಸೇಸೋ – ಪುರಿಮಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ನಿರನ್ತರತಾಯ ಏಕೀಭೂತಾನಮಿವ ಪವತ್ತಿ ಸನ್ತತಿಘನತಾ, ತಥಾ ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಏಕಸಮೂಹವಸೇನ ದುಬ್ಬಿಞ್ಞೇಯ್ಯಕಿಚ್ಚಭೇದವಸೇನ ಏಕಾರಮ್ಮಣತಾವಸೇನ ಚ ಏಕೀಭೂತಾನಮಿವ ಪವತ್ತಿ ಸಮೂಹಾದಿಘನತಾತಿ।
Etthāti etasmiṃ vacane. Kimatthamāha bhagavāti taṃ dassetuṃ āha ‘‘samaye niddisi citta’’nti. Pariyosāneti samaye cittaniddesassa ‘‘yasmiṃ…pe… ārabbhā’’ti etassa pariyosāne. Tasmiṃ samayeti tasmiṃ cittuppādasamaye . Cittena samayaṃ niyametvāna atha pacchā bodhetunti sambandho. Vijjamānepi bhojanagamanādisamayanānatte samavāyādinānatte ca yathāvuttacittaniyamitā visesitā aññasmiṃ samaye yathādhippetānaṃ phassādīnaṃ abhāvā cittaniyamite samaye phassādayo bodhetuṃ visesanameva tāva cittaṃ dassetuṃ samaye cittaṃ niddisīti attho. Visesitabbopi hi samayo attano upakāratthaṃ visesanabhāvaṃ āpajjati, visesanabhūtañca cittaṃ tadupakāratthaṃ visesitabbabhāvanti. Santatighanādīnaṃ ayaṃ viseso – purimapacchimānaṃ nirantaratāya ekībhūtānamiva pavatti santatighanatā, tathā phassādīnaṃ ekasamūhavasena dubbiññeyyakiccabhedavasena ekārammaṇatāvasena ca ekībhūtānamiva pavatti samūhādighanatāti.
ಕಾಲಞ್ಚ ಸಮಯಞ್ಚಾತಿ ಯುತ್ತಕಾಲಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗಿಞ್ಚ। ಖಣೋತಿ ಓಕಾಸೋ। ತಥಾಗತುಪ್ಪಾದಾದಿಕೋ ಹಿ ಮಗ್ಗಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಸ್ಸ ಓಕಾಸೋ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಪಟಿಲಾಭಹೇತುತ್ತಾ। ಖಣೋ ಏವ ಚ ಸಮಯೋ। ಯೋ ‘‘ಖಣೋ’’ತಿ ಚ ‘‘ಸಮಯೋ’’ತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ, ಸೋ ಏಕೋವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಮಹಾಸಮಯೋತಿ ಮಹಾಸಮೂಹೋ। ಸಮಯೋಪಿ ಖೋತಿ ಸಿಕ್ಖಾಪರಿಪೂರಣಸ್ಸ ಹೇತುಪಿ। ಸಮಯಪ್ಪವಾದಕೇತಿ ದಿಟ್ಠಿಪ್ಪವಾದಕೇ। ತತ್ಥ ಹಿ ನಿಸಿನ್ನಾ ತಿತ್ಥಿಯಾ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಸಮಯಂ ಪವದನ್ತೀತಿ। ಅತ್ಥಾಭಿಸಮಯಾತಿ ಹಿತಪಟಿಲಾಭಾ। ಅಭಿಸಮೇತಬ್ಬೋತಿ ಅಭಿಸಮಯೋ, ಅಭಿಸಮಯೋ ಅತ್ಥೋ ಅಭಿಸಮಯಟ್ಠೋತಿ ಪೀಳನಾದೀನಿ ಅಭಿಸಮಿತಬ್ಬಭಾವೇನ ಏಕೀಭಾವಂ ಉಪನೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾನಿ, ಅಭಿಸಮಯಸ್ಸ ವಾ ಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ವಿಸಯಭೂತೋ ಅತ್ಥೋ ಅಭಿಸಮಯಟ್ಠೋತಿ ತಾನೇವ ತಥಾ ಏಕತ್ತೇನ ವುತ್ತಾನಿ। ತತ್ಥ ಪೀಳನಂ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಸ್ಸ ತಂಸಮಙ್ಗಿನೋ ಹಿಂ ಸನಂ ಅವಿಪ್ಫಾರಿಕತಾಕರಣಂ। ಸನ್ತಾಪೋ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖತಾದಿಭಾವೇನ ಸನ್ತಾಪನಂ ಪರಿದಹನಂ।
Kālañca samayañcāti yuttakālañca paccayasāmaggiñca. Khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayapaṭilābhahetuttā. Khaṇo eva ca samayo. Yo ‘‘khaṇo’’ti ca ‘‘samayo’’ti ca vuccati, so ekovāti attho. Mahāsamayoti mahāsamūho. Samayopi khoti sikkhāparipūraṇassa hetupi. Samayappavādaketi diṭṭhippavādake. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano samayaṃ pavadantīti. Atthābhisamayāti hitapaṭilābhā. Abhisametabboti abhisamayo, abhisamayo attho abhisamayaṭṭhoti pīḷanādīni abhisamitabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni, abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayaṭṭhoti tāneva tathā ekattena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃsamaṅgino hiṃ sanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ. Santāpo dukkhadukkhatādibhāvena santāpanaṃ paridahanaṃ.
‘‘ಇಧಾ’’ತಿ ವಚನಂ ಅಕುಸಲೇಸು ಅಬ್ಯಾಕತೇಸು ಚ ಕೇಸುಚಿ ಖಣಸ್ಸ ಅಸಮ್ಭವತೋ। ನನು ಕುಸಲಾನಞ್ಚ ನವಮೇನ ಖಣೇನ ವಿನಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಹೋತೀತಿ? ನೋ ನ ಹೋತಿ, ನ ಪನ ನವಮೋ ಏವ ಖಣೋ, ಚತುಚಕ್ಕಾನಿಪಿ ಖಣೋತಿ ವುತ್ತಾನಿ। ಸಬ್ಬನ್ತಿಮೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಅತ್ತಸಮ್ಮಾಪಣಿಧಿಖಣಮನ್ತರೇನ ನತ್ಥಿ ಕುಸಲಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತೀತಿ ಖಣೋ ಇಧ ಗಹಿತೋ। ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಸಯಮನಸಿಕಾರಾಧೀನಂ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಏವಮಾದಿ ಸಾಧಾರಣಫಲಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ನವಮೋತಿ ಅಟ್ಠಕ್ಖಣೇ ಉಪಾದಾಯ ವುತ್ತಂ। ಚತುಚಕ್ಕಂ ವತ್ತತೀತಿ ಪುನ ಪತಿರೂಪದೇಸವಾಸಾದಿಸಮ್ಪತ್ತಿ ಚತುಚಕ್ಕಂ ವಿಪರಿವತ್ತತೀತಿ ಅತ್ಥೋ। ಓಕಾಸಭೂತಾನೀತಿ ಅತ್ತನೋ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ ‘‘ಇದಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತು ಕುಸಲಾನೀ’’ತಿ ಅನುಮತಿದಾನಂ ವಿಯ ಭೂತಾನಿ।
‘‘Idhā’’ti vacanaṃ akusalesu abyākatesu ca kesuci khaṇassa asambhavato. Nanu kusalānañca navamena khaṇena vinā uppatti hotīti? No na hoti, na pana navamo eva khaṇo, catucakkānipi khaṇoti vuttāni. Sabbantimena paricchedena attasammāpaṇidhikhaṇamantarena natthi kusalassa uppattīti khaṇo idha gahito. Indriyavisayamanasikārādhīnaṃ viññāṇanti evamādi sādhāraṇaphalaṃ daṭṭhabbaṃ. Navamoti aṭṭhakkhaṇe upādāya vuttaṃ. Catucakkaṃ vattatīti puna patirūpadesavāsādisampatti catucakkaṃ viparivattatīti attho. Okāsabhūtānīti attano nibbattiyā ‘‘idāni uppajjantu kusalānī’’ti anumatidānaṃ viya bhūtāni.
ಚಿತ್ತಕಾಲೋತಿ ಧಮ್ಮೇನೇವ ಸತಾ ಕಾಲೋ ವಿಸೇಸಿತೋ, ನ ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿತ್ಥ ಪವತ್ತಿಸ್ಸತಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ಏತೇನ ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸೇನ, ನಾಪಿ ತಸ್ಸ ವಿಜಾನನಕಿಚ್ಚೇನ, ತಸ್ಮಾ ಏವಂವಿಧೇ ಧಮ್ಮೇ ಉಪಾದಾಯ ಪಞ್ಞತ್ತೋತಿ ವುತ್ತೋ। ಕಮಪ್ಪವತ್ತಾ ವಿಸೇಸಾ ಏವ ಪಟಿಪಾಟೀತಿ ಬೀಜಭಾವೋ ಚ ಪಟಿಪಾಟೀತಿ ವತ್ತುಮರಹತೀತಿ ಇಮಿನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ಬೀಜಕಾಲೋತಿ ಧಮ್ಮಪಟಿಪಾಟಿಂ ಉಪಾದಾಯ ಪಞ್ಞತ್ತೋ’’ತಿ ಆಹ। ಧಮ್ಮಪಟಿಪಾಟಿಂ ವಾತಿ ಅಟ್ಠಕಲಾಪಧಮ್ಮೇ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಸಞ್ಚಿತಾ ವಿಯ ಗಯ್ಹಮಾನಕಾಲಾ ಏವ ಕಾಲಸಞ್ಚಯೋ , ಯಥಾ ವಾ ತಥಾ ವಾ ಕಾಲೋತಿ ಏಕಂ ಸಭಾವಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಅಭಿನಿವೇಸಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ತದಭಿನಿವೇಸನಿಸೇಧನತ್ಥಂ ‘‘ಸೋ ಪನೇಸ ಸಭಾವತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿಮತ್ತಕೋ’’ತಿ ಆಹ। ಞತ್ವಾ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಇತರೋ ಪನ ಹೇತೂತಿ ಏಸ ಸಮಯೋ ಪಚ್ಚಯೋವ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ। ಏತ್ಥಾತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅಧಿಕಾರೇ ನ ಹೇತುಹೇತು ಸಾಧಾರಣಹೇತು ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಮವಾಯೋ ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗೀ, ಹೇತು ಪನ ಏಕೇಕೋ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಅನೇಕಪಚ್ಚಯದಸ್ಸನೇನ ತಂತಂದ್ವಾರಿಕಾನಂ ಕುಸಲಾನಞ್ಚ ತಪ್ಪಚ್ಚಯತಂ ದಸ್ಸೇತಿ।
Cittakāloti dhammeneva satā kālo visesito, na tassa pavattittha pavattissati pavattatīti etena avatthāvisesena, nāpi tassa vijānanakiccena, tasmā evaṃvidhe dhamme upādāya paññattoti vutto. Kamappavattā visesā eva paṭipāṭīti bījabhāvo ca paṭipāṭīti vattumarahatīti iminādhippāyena ‘‘bījakāloti dhammapaṭipāṭiṃ upādāya paññatto’’ti āha. Dhammapaṭipāṭiṃ vāti aṭṭhakalāpadhamme sandhāyāha. Sañcitā viya gayhamānakālā eva kālasañcayo, yathā vā tathā vā kāloti ekaṃ sabhāvaṃ gahetvā abhinivesaṃ karontassa tadabhinivesanisedhanatthaṃ ‘‘so panesa sabhāvato avijjamānattā paññattimattako’’ti āha. Ñatvā viññeyyoti sambandho. Itaro pana hetūti esa samayo paccayova viññeyyo. Etthāti etasmiṃ adhikāre na hetuhetu sādhāraṇahetu cāti attho. Samavāyo paccayasāmaggī, hetu pana ekeko paccayoti ayametesaṃ viseso veditabbo. Cakkhuviññāṇādīnaṃ anekapaccayadassanena taṃtaṃdvārikānaṃ kusalānañca tappaccayataṃ dasseti.
ಪರಿಗ್ಗಹೋ ಕತೋ ಅಟ್ಠಕಥಾಚರಿಯೇಹಿ। ಏಕಕಾರಣವಾದೋತಿ ಪಕತಿಕಾರಣವಾದೋ, ಇಸ್ಸರಕಾರಣವಾದೋ ವಾ। ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾಪೇಕ್ಖೋತಿ ಅವಯವಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾಪೇಕ್ಖತಾಯ ಸಮುದಾಯೋ ವುತ್ತೋ। ಅಪೇಕ್ಖಾ ಚ ಯಾವ ಸಹಾಯಕಾರಣಸಮಾಗಮೋ ನ ಹೋತಿ, ತಾವ ಫಲಸ್ಸ ಅನಿಪ್ಫಾದನಂ ಸಮಾಗಮೇ ನಿಪ್ಫಾದನಸಮತ್ಥಸ್ಸ ನಿಪ್ಫಾದನಞ್ಚ। ಸಮಾಗಮೋ ಚ ಯೇಸು ಯುಜ್ಜಮಾನೇಸು ನಿಬ್ಯಾಪಾರೇಸುಪಿ ಫಲಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ, ತೇಸಂ ಸಬ್ಭಾವೋತಿ।
Pariggaho kato aṭṭhakathācariyehi. Ekakāraṇavādoti pakatikāraṇavādo, issarakāraṇavādo vā. Aññamaññāpekkhoti avayavānaṃ aññamaññāpekkhatāya samudāyo vutto. Apekkhā ca yāva sahāyakāraṇasamāgamo na hoti, tāva phalassa anipphādanaṃ samāgame nipphādanasamatthassa nipphādanañca. Samāgamo ca yesu yujjamānesu nibyāpāresupi phalassa pavatti, tesaṃ sabbhāvoti.
ಅಸಾಮಗ್ಗೀ…ಪೇ॰… ಪತ್ತಿತೋತಿ ಚಕ್ಖುರೂಪಾಲೋಕಮನಸಿಕಾರಾನಂ ಅಸಮವೇತಾನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಅಹೇತುಭಾವೇ ಸತಿ ಸಮವೇತಾನಞ್ಚ ತಂಸಭಾವಾವಿನಿವತ್ತಿತೋ ಹೇತುಭಾವಾನಾಪತ್ತಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಹಿ ಸಭಾವನ್ತರಂ ಅಞ್ಞೇನ ಸಹಿತಂ ಸಭಾವನ್ತರಂ ಹೋತೀತಿ। ಏಕಸ್ಮಿನ್ತಿ ಅನ್ಧಸತೇ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಅನ್ಧೇತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ಅಞ್ಞಥಾ ಯಥಾರುತವಸೇನ ಅತ್ಥೇ ಗಯ್ಹಮಾನೇ ಏಕಸ್ಸ ಅನ್ಧಸ್ಸ ದಸ್ಸನಾಸಮತ್ಥತಾ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ನ ಹೋತಿ, ನಾಪಿ ಏಕಸ್ಸ ಅಸಮತ್ಥತಾಯ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಅಸಮತ್ಥತಾ ವುತ್ತಾ, ಕಿನ್ತು ಸಬ್ಬೇಸಂ ವಿಸುಂ ಅಸಮತ್ಥತಾಯ ಏವಾತಿ ಉಪಮಾವಚನಂ ನ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯ, ನಾಪಿ ಉಪಮೋಪಮಿತಬ್ಬಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ನ ಹಿ ಉಪಮಿತಬ್ಬೇಸು ಚಕ್ಖಾದೀಸು ಏಕಸ್ಸ ಅಸಮತ್ಥತಾಯ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಅಸಮತ್ಥತಾ ವುತ್ತಾ, ಕಿನ್ತು ಸಬ್ಬೇಸಂ ವಿಸುಂ ಅಸಮತ್ಥತಾಯ ಸಹಿತಾನಂ ಅಸಮತ್ಥತಾತಿ। ಅನ್ಧಸತಂ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಚ ಅನ್ಧಸತಂ ಸಹಿತಂ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಅಞ್ಞಥಾ ವುತ್ತನಯೇನ ಉಪಮಿತಬ್ಬಾಸಮಾನತಾಪತ್ತಿತೋ। ಸಾಧಾ…ಪೇ॰… ಠಿತಭಾವೋತಿ ಯೇಸು ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸು ಫಲಪ್ಪವತ್ತಿ ತೇಸಂ ಸಮೋಧಾನೇ, ಯಥಾ ಪವತ್ತಮಾನೇಸು ತೇಸು ಫಲಪ್ಪವತ್ತಿ, ತಥಾ ಪವತ್ತಿಮಾಹ। ನ ಯೇಸಂ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಅನೇಕೇಸಂ ಸಮೋಧಾನಮತ್ತಂ ಸಾಮಗ್ಗೀ। ನ ಹಿ ಸದ್ದಗನ್ಧರಸಫೋಟ್ಠಬ್ಬಸಮೋಧಾನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ, ಕಟ್ಠಕಪಾಲಪಾಸಾಣಸಮೋಧಾನಂ ವಾ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಹೇತೂತಿ। ತನ್ತಿ ತಂ ದಸ್ಸನಂ। ಅಸಾ…ಪೇ॰… ಸಿದ್ಧೋತಿ ನಾಯಮತ್ಥೋ ಸಾಧೇತಬ್ಬೋ ವಿಸುಂ ಅಹೇತೂನಂ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಸಹಿತಾನಂ ಹೇತುಭಾವಸ್ಸ ಪಚ್ಚಕ್ಖಸಿದ್ಧತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ನ ಹಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಸಿದ್ಧೇ ಯುತ್ತಿಮಗ್ಗನಂ ಯುತ್ತನ್ತಿ।
Asāmaggī…pe… pattitoti cakkhurūpālokamanasikārānaṃ asamavetānaṃ cakkhuviññāṇassa ahetubhāve sati samavetānañca taṃsabhāvāvinivattito hetubhāvānāpattitoti attho. Na hi sabhāvantaraṃ aññena sahitaṃ sabhāvantaraṃ hotīti. Ekasminti andhasate ekekasmiṃ andheti adhippāyo. Aññathā yathārutavasena atthe gayhamāne ekassa andhassa dassanāsamatthatā sabbesampi na hoti, nāpi ekassa asamatthatāya sabbesampi asamatthatā vuttā, kintu sabbesaṃ visuṃ asamatthatāya evāti upamāvacanaṃ na yujjeyya, nāpi upamopamitabbasambandho. Na hi upamitabbesu cakkhādīsu ekassa asamatthatāya sabbesampi asamatthatā vuttā, kintu sabbesaṃ visuṃ asamatthatāya sahitānaṃ asamatthatāti. Andhasataṃ passatīti ca andhasataṃ sahitaṃ passatīti adhippāyo aññathā vuttanayena upamitabbāsamānatāpattito. Sādhā…pe… ṭhitabhāvoti yesu vijjamānesu phalappavatti tesaṃ samodhāne, yathā pavattamānesu tesu phalappavatti, tathā pavattimāha. Na yesaṃ kesañci anekesaṃ samodhānamattaṃ sāmaggī. Na hi saddagandharasaphoṭṭhabbasamodhānaṃ cakkhuviññāṇassa, kaṭṭhakapālapāsāṇasamodhānaṃ vā sotaviññāṇassa hetūti. Tanti taṃ dassanaṃ. Asā…pe… siddhoti nāyamattho sādhetabbo visuṃ ahetūnaṃ cakkhādīnaṃ sahitānaṃ hetubhāvassa paccakkhasiddhattāti attho. Na hi paccakkhasiddhe yuttimagganaṃ yuttanti.
ಮನುಸ್ಸತ್ತಾದೀನಂ ಖಣಾವಯವಾನಂ ಸಾಮಗ್ಗೀ ಖಣಸಾಮಗ್ಗೀ, ತಂ ವಿನಾ ಸೋ ನವಮಚಕ್ಕಸಮ್ಪತ್ತಿಸಙ್ಖಾತೋ ಖಣೋ ನತ್ಥಿ। ಸಾ ಏವ ಹಿ ಖಣಸಾಮಗ್ಗೀ ಸೋ ಖಣೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಖಣ…ಪೇ॰… ದೀಪೇತಿ ಅತ್ತನೋ ದುಲ್ಲಭತಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಖಣತ್ಥೋ ವಾ ಸಮಯಸದ್ದೋ ಖಣಸಙ್ಖಾತೋ ಸಮಯೋತಿ ವುತ್ತೋ। ಸೋ ಯಸ್ಮಿಂ ದುಲ್ಲಭೇ ಖಣೇ ಸತೀತಿ ಇಮಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ವಿಭಾವನವಸೇನ ತದಾಯತ್ತಾಯ ಕುಸಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ದುಲ್ಲಭಭಾವಂ ದೀಪೇತಿ। ಏತೇನುಪಾಯೇನ ಸಮವಾಯ…ಪೇ॰… ವುತ್ತಿಂ ದೀಪೇತೀತಿ ಏತ್ಥ ಇತೋ ಪರೇಸು ಚ ಯೋಜನಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ತಂತಂದೀಪನೇ ಕಾತಬ್ಬಾ।
Manussattādīnaṃ khaṇāvayavānaṃ sāmaggī khaṇasāmaggī, taṃ vinā so navamacakkasampattisaṅkhāto khaṇo natthi. Sā eva hi khaṇasāmaggī so khaṇoti attho. Khaṇa…pe… dīpeti attano dullabhatāyāti attho. Khaṇattho vā samayasaddo khaṇasaṅkhāto samayoti vutto. So yasmiṃ dullabhe khaṇe satīti imassatthassa vibhāvanavasena tadāyattāya kusaluppattiyā dullabhabhāvaṃ dīpeti. Etenupāyena samavāya…pe… vuttiṃ dīpetīti ettha ito paresu ca yojanā tassa tassa taṃtaṃdīpane kātabbā.
ತಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸಾತಿ ‘‘ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ಭಿಕ್ಖವೇ ಚತ್ತಾರೋ ದಳ್ಹಧಮ್ಮಾ ಧನುಗ್ಗಹಾ ಸಿಕ್ಖಿತಾ ಕತಹತ್ಥಾ ಕತುಪಾಸನಾ ಚತುದ್ದಿಸಾ ಠಿತಾ ಅಸ್ಸು, ಅಥ ಪುರಿಸೋ ಆಗಚ್ಛೇಯ್ಯ ‘ಅಹಂ ಇಮೇಸಂ…ಪೇ॰… ಕತುಪಾಸನಾನಂ ಕಣ್ಡೇ ಖಿತ್ತೇ ಖಿತ್ತೇ ಅಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತೇ ಪಥವಿಯಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಆಹರಿಸ್ಸಾಮೀ’’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೨.೨೨೮) ಏವಂ ವುತ್ತಜವನಪುರಿಸಸ್ಸ। ತಾವ ಪರಿತ್ತಕೋತಿ ಗಮನಸ್ಸಾದಾನಂ ದೇವಪುತ್ತಾನಂ ಹೇಟ್ಠುಪರಿಯಾಯೇನ ಪಟಿಮುಖಂ ಧಾವನ್ತಾನಂ ಸಿರಸಿ ಪಾದೇ ಚ ಬದ್ಧಖುರಧಾರಾಸನ್ನಿಪಾತತೋ ಚ ಪರಿತ್ತತರೋ ಕಾಲೋ। ಕಾಲಸಙ್ಖಾತೋ ಸಮಯೋ ಚಿತ್ತಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ವುಚ್ಚಮಾನೋ ತೇನೇವ ಪರಿಚ್ಛೇದಕಚಿತ್ತೇನ ‘‘ಏವಂ ಪರಿತ್ತೋ ಅಹ’’ನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಪರಿತ್ತತಂ ದೀಪೇತಿ। ಯಥಾ ಚಾಹಂ, ಏವಂ ಸಬ್ಬೋ ಕುಸಲಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಕಾಲೋತಿ ತಸ್ಸ ಪರಿತ್ತತಂ ದೀಪೇತಿ। ಸದ್ದಸ್ಸ ದೀಪನಾ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
Tassa purisassāti ‘‘seyyathāpi bhikkhave cattāro daḷhadhammā dhanuggahā sikkhitā katahatthā katupāsanā catuddisā ṭhitā assu, atha puriso āgaccheyya ‘ahaṃ imesaṃ…pe… katupāsanānaṃ kaṇḍe khitte khitte appatiṭṭhite pathaviyaṃ gahetvā āharissāmī’’’ti (saṃ. ni. 2.228) evaṃ vuttajavanapurisassa. Tāva parittakoti gamanassādānaṃ devaputtānaṃ heṭṭhupariyāyena paṭimukhaṃ dhāvantānaṃ sirasi pāde ca baddhakhuradhārāsannipātato ca parittataro kālo. Kālasaṅkhāto samayo cittaparicchinno vuccamāno teneva paricchedakacittena ‘‘evaṃ paritto aha’’nti attano parittataṃ dīpeti. Yathā cāhaṃ, evaṃ sabbo kusalacittappavattikāloti tassa parittataṃ dīpeti. Saddassa dīpanā vuttanayānusārena veditabbā.
ಪಕತಿವಾದೀನಂ ಮಹತೋ ವಿಯ ಅಣುವಾದೀನಂ ದ್ವಿಅಣುಕಸ್ಸ ವಿಯ ಚ ಏಕಸ್ಸೇವ। ಹೇತು…ಪೇ॰… ವುತ್ತಿತಂ ದೀಪೇತೀತಿ ಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತವುತ್ತಿದೀಪನತೋ ತಪ್ಪರಭಾವಾ ಹೇತುಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಪರಾಯತ್ತವುತ್ತಿದೀಪನತಾ ವುತ್ತಾ। ಸತಿ ಪನ ಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತಭಾವೇ ಪಚ್ಚಯಸಾಮಗ್ಗೀಆಯತ್ತತಾ ಸಮವಾಯಸಙ್ಖಾತೇನ ದೀಪಿಯತೀತಿ ಅತಪ್ಪರಭಾವತೋ ತಸ್ಸ ತಂದೀಪನತಾ ನ ವುತ್ತಾ। ಅನೇನ ಸಮಯೇನ ಕತ್ತುಭೂತೇನ, ಅನೇನ ಸಮಯೇನ ವಾ ಕರಣಭೂತೇನ ಭಗವತಾ ಪಟಿಸೇಧಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ। ಏಸ ನಯೋ ಪುರಿಮಾಸು ದೀಪನಾಸು।
Pakativādīnaṃ mahato viya aṇuvādīnaṃ dviaṇukassa viya ca ekasseva. Hetu…pe… vuttitaṃ dīpetīti paccayāyattavuttidīpanato tapparabhāvā hetusaṅkhātassa parāyattavuttidīpanatā vuttā. Sati pana paccayāyattabhāve paccayasāmaggīāyattatā samavāyasaṅkhātena dīpiyatīti atapparabhāvato tassa taṃdīpanatā na vuttā. Anena samayena kattubhūtena, anena samayena vā karaṇabhūtena bhagavatā paṭisedhitoti attho. Esa nayo purimāsu dīpanāsu.
ಅಧಿಕರಣವಸೇನಾತಿ ಆಧಾರವಸೇನ। ಏತ್ಥಾತಿ ಕಾಲಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತೇ ಸಮಯೇ ಗಹಿತೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಕಾಲೋಪಿ ಹಿ ಚಿತ್ತಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಸಭಾವತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನೋಪಿ ಆಧಾರಭಾವೇನೇವ ಸಞ್ಞಾತೋ ‘‘ಅಧಿಕರಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತೋ ತಂಖಣಪ್ಪವತ್ತಾನಂ ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಪರತೋ ಚ ಅಭಾವಾ। ಭಾವೋತಿ ಕಿರಿಯಾ। ಕಿರಿಯಾಯ ಕಿರಿಯನ್ತರಲಕ್ಖಣಂ ಭಾವೇನಭಾವಲಕ್ಖಣಂ। ಯಥಾ ಗಾವೀಸು ದುಯ್ಹಮಾನಾಸು ಗತೋ, ದುದ್ಧಾಸು ಆಗತೋತಿ ದೋಹನಕಿರಿಯಾ ಗಮನಕಿರಿಯಾಯ ಲಕ್ಖಣಂ ಹೋತಿ, ಏವಮಿಹಾಪಿ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ’’ತಿ ಚ ವುತ್ತೇ ಸತೀತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನೋ ಏವ ಹೋತಿ ಅಞ್ಞಕಿರಿಯಾಸಮ್ಬನ್ಧಾಭಾವೇನ ಪದತ್ಥಸ್ಸ ಸತ್ತಾವಿರಹಾಭಾವತೋತಿ ಸಮಯಸ್ಸ ಸತ್ತಾಕಿರಿಯಾಯ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಕಿರಿಯಾ ಫಸ್ಸಾದಿಭವನಕಿರಿಯಾ ಚ ಲಕ್ಖೀಯತೀತಿ ಉಭಯತ್ಥ ಸಮಯಸದ್ದೇ ಭುಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋ ಲಕ್ಖಣಭೂತಭಾವಯುತ್ತೋತಿ।
Adhikaraṇavasenāti ādhāravasena. Etthāti kālasamūhasaṅkhāte samaye gahiteti attho. Kālopi hi cittaparicchinno sabhāvato avijjamānopi ādhārabhāveneva saññāto ‘‘adhikaraṇa’’nti vutto taṃkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvā. Bhāvoti kiriyā. Kiriyāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ. Yathā gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgatoti dohanakiriyā gamanakiriyāya lakkhaṇaṃ hoti, evamihāpi ‘‘yasmiṃ samaye tasmiṃ samaye’’ti ca vutte satīti ayamattho viññāyamāno eva hoti aññakiriyāsambandhābhāvena padatthassa sattāvirahābhāvatoti samayassa sattākiriyāya cittuppādakiriyā phassādibhavanakiriyā ca lakkhīyatīti ubhayattha samayasadde bhummaniddeso kato lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti.
ಉದ್ದಾನತೋತಿ ಉದ್ದೇಸತೋ ಸಙ್ಖೇಪತೋ। ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ವತ್ಥುಕಾಮಭಾವಂ ಭಜನ್ತೋ ಕಾಮನೀಯವಸೇನ ಭಜತಿ, ನ ಕಾಮನವಸೇನಾತಿ ಕಾಮನವಸೇನ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ಏವ ಹೋತಿ, ನ ವತ್ಥುಕಾಮೋ। ದುವಿಧೋಪೇಸೋತಿ ವಚನೇನ ದುವಿಧಸ್ಸಪಿ ಸಹಿತಸ್ಸ ಅವಚರಣಪ್ಪದೇಸಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ। ತೇನ ವತ್ಥುಕಾಮಸ್ಸೇವ ಪವತ್ತಿದೇಸೋ ರೂಪಾರೂಪಧಾತುದ್ವಯಂ ಅಪನೀತಂ ಹೋತಿ। ನನು ಚ ದುವಿಧೋಪಿ ಸಹಿತೋ ರೂಪಾರೂಪಧಾತೂಸು ಪವತ್ತತಿ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಧಮ್ಮಾನಂ ವತ್ಥುಕಾಮತ್ತಾ ತದಾರಮ್ಮಣಾನಂ ರೂಪಾರೂಪರಾಗಾನಞ್ಚ ಕಿಲೇಸಕಾಮಭಾವಸಿದ್ಧಿತೋತಿ? ತಂ ನ, ಬಹಲಕಿಲೇಸಸ್ಸ ಕಾಮರಾಗಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಕಾಮಭಾವೇನ ಇಧ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ರೂಪಾರೂಪಧಾತೂಸು ಪವತ್ತಮಾನೇಸು ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇಸು ನಿಕನ್ತಿ ಇಧ ನ ಸಙ್ಗಹಿತಾ ಸುಖುಮತ್ತಾ। ‘‘ಉದ್ದಾನತೋ ದ್ವೇ ಕಾಮಾ’’ತಿ ಸಬ್ಬಕಾಮೇ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾಪಿ ಹಿ ‘‘ದುವಿಧೋಪೇಸೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ತದೇಕದೇಸಭೂತಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸಹಿತತಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಕಾಮರಾಗತಬ್ಬತ್ಥುಕಧಮ್ಮಾವ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ, ನಿರವಸೇಸೋ ವಾ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ಕಾಮರಾಗೋ ಕಾಮತಣ್ಹಾರೂಪತಣ್ಹಾಅರೂಪತಣ್ಹಾನಿರೋಧತಣ್ಹಾಭೇದೋ ಇಧ ಪವತ್ತತೀತಿ ಅನವಸೇಸಪ್ಪವತ್ತಿತಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ದುವಿಧೋಪೇಸೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ವತ್ಥುಕಾಮೋಪಿ ಚ ಅಪ್ಪಕೋ ಇಧಾಪಿ ನ ವತ್ತತಿ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕಮತ್ತೋ, ತಥಾಪಿ ಪರಿಪುಣ್ಣವತ್ಥುಕಾಮತ್ತಾ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮಾವ ಇಧ ಗಹಿತಾ। ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಸಸತ್ಥಾವಚರೋಪಮಾ ಯುತ್ತಾ ಹೋತಿ। ‘‘ರೂಪೂಪಪತ್ತಿಯಾ ಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇತೀ’’ತಿ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೬೩; ವಿಭ॰ ೬೨೫) ಏತ್ಥ ರೂಪಭವೋ ಉತ್ತರಪದಲೋಪಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ರೂಪ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತೋ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ಉತ್ತರಪದಲೋಪೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಅಞ್ಞಥಾ ಹಿ ಚಿತ್ತಂ ಕಾಮಾವಚರಾವಚರನ್ತಿ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯಾತಿ। ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನಾತಿಆದಿಕೇ ‘‘ಕಾಮೋ’’ತಿ ಸಬ್ಬಂ ತಣ್ಹಮಾಹ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಕಾಮಞ್ಚೇಸಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ, ‘‘ಕಾಮೇ ಅವಚಾರೇತೀತಿ ಕಾಮಾವಚಾರ’’ನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಚಾ-ಸದ್ದಸ್ಸ ರಸ್ಸತ್ತಂ ಕತಂ।
Uddānatoti uddesato saṅkhepato. Kilesakāmo vatthukāmabhāvaṃ bhajanto kāmanīyavasena bhajati, na kāmanavasenāti kāmanavasena kilesakāmo eva hoti, na vatthukāmo. Duvidhopesoti vacanena duvidhassapi sahitassa avacaraṇappadesaṃ saṅgaṇhāti. Tena vatthukāmasseva pavattideso rūpārūpadhātudvayaṃ apanītaṃ hoti. Nanu ca duvidhopi sahito rūpārūpadhātūsu pavattati rūpārūpāvacaradhammānaṃ vatthukāmattā tadārammaṇānaṃ rūpārūparāgānañca kilesakāmabhāvasiddhitoti? Taṃ na, bahalakilesassa kāmarāgassa kilesakāmabhāvena idha saṅgahitattā. Evañca katvā rūpārūpadhātūsu pavattamānesu kāmāvacaradhammesu nikanti idha na saṅgahitā sukhumattā. ‘‘Uddānato dve kāmā’’ti sabbakāme uddisitvāpi hi ‘‘duvidhopeso’’ti ettha tadekadesabhūtā aññamaññasahitatāparicchinnā kāmarāgatabbatthukadhammāva saṅgahitāti, niravaseso vā kilesakāmo kāmarāgo kāmataṇhārūpataṇhāarūpataṇhānirodhataṇhābhedo idha pavattatīti anavasesappavattitaṃ sandhāya ‘‘duvidhopeso’’ti vuttaṃ, vatthukāmopi ca appako idhāpi na vattati rūpārūpāvacaravipākamatto, tathāpi paripuṇṇavatthukāmattā kāmāvacaradhammāva idha gahitā. Evañca katvā sasatthāvacaropamā yuttā hoti. ‘‘Rūpūpapattiyā maggaṃ bhāvetī’’ti (dha. sa. 163; vibha. 625) ettha rūpabhavo uttarapadalopaṃ katvā ‘‘rūpa’’nti vutto, evamidhāpi uttarapadalopo daṭṭhabbo. Aññathā hi cittaṃ kāmāvacarāvacaranti vucceyyāti. Ārammaṇakaraṇavasenātiādike ‘‘kāmo’’ti sabbaṃ taṇhamāha, tasmā ‘‘kāmañcesā’’tiādi vuttaṃ, ‘‘kāme avacāretīti kāmāvacāra’’nti vattabbe cā-saddassa rassattaṃ kataṃ.
ರುಳ್ಹಿಸದ್ದೇನಾತಿ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಸು ರುಳ್ಹೇನ ಸದ್ದೇನ, ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಸು ವಾ ಪವತ್ತಿತ್ವಾ ಅನವಜ್ಜಸುಖವಿಪಾಕತಾಯ ತಂಸದಿಸೇಸು ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತೇಸು ರುಳ್ಹೇನ ಸದ್ದೇನ। ಅಥ ವಾ ಕಿಞ್ಚಿ ನಿಮಿತ್ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಸತಿಪಿ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ತಂನಿಮಿತ್ತಯುತ್ತೇ ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿದೇವ ವಿಸಯೇ ಸಮ್ಮುತಿಯಾ ಚಿರಕಾಲತಾವಸೇನ ನಿಮಿತ್ತವಿರಹೇಪಿ ಪವತ್ತಿ ರುಳ್ಹಿ ನಾಮ ಯಥಾ ‘‘ಮಹಿಯಂ ಸೇತೀತಿ ಮಹಿಂಸೋ, ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಗಾವೋ’’ತಿ, ಏವಂ ಕುಸಲಸದ್ದಸ್ಸಪಿ ರುಳ್ಹಿಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಪಞ್ಞಾನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಕೋಸಲ್ಲ’’ನ್ತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ (ಧ॰ ಸ॰ ೧೬) ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಸ ಚ ಭಾವಾ ಕುಸಲಸದ್ದಪ್ಪವತ್ತೀತಿ ಕೋಸಲ್ಲಯೋಗಾ ಕುಸಲನ್ತಿ ಅಯಂ ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೋ ಹೋತಿ। ಕುಸಲನ್ತಿ ಕುಸಲಭಾವಂ ಆಹ।
Ruḷhisaddenāti ñāṇasampayuttesu ruḷhena saddena, ñāṇasampayuttesu vā pavattitvā anavajjasukhavipākatāya taṃsadisesu ñāṇavippayuttesu ruḷhena saddena. Atha vā kiñci nimittaṃ gahetvā satipi aññasmiṃ taṃnimittayutte kismiñcideva visaye sammutiyā cirakālatāvasena nimittavirahepi pavatti ruḷhi nāma yathā ‘‘mahiyaṃ setīti mahiṃso, gacchantīti gāvo’’ti, evaṃ kusalasaddassapi ruḷhibhāvo veditabbo. Paññāniddese ‘‘kosalla’’nti abhidhamme (dha. sa. 16) vuttaṃ, tassa ca bhāvā kusalasaddappavattīti kosallayogā kusalanti ayaṃ abhidhammapariyāyo hoti. Kusalanti kusalabhāvaṃ āha.
ವಿಪಾಕಾದೀನಂ ಅವಜ್ಜಪಟಿಪಕ್ಖತಾ ನತ್ಥೀತಿ ಕುಸಲಮೇವ ಅನವಜ್ಜಲಕ್ಖಣಂ ವುತ್ತಂ। ಅನವಜ್ಜಲಕ್ಖಣಮೇವಾತಿ ಸುಖವಿಪಾಕಸಭಾವಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣಭಾವನಿವಾರಣತ್ಥಂ ಅವಧಾರಣಂ ಕತಂ, ತಂನಿವಾರಣಞ್ಚ ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನತಂ ವತ್ಥುಕಾಮತಾಯ ಕತಂ। ಸಮ್ಪತ್ತಿಅತ್ಥೇನ ರಸೇನ ವೋದಾನಭಾವರಸಂ। ಫಲಟ್ಠೇನ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೇನ ಇಟ್ಠವಿಪಾಕಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ। ಸಭಾವೋ ಕಕ್ಖಳಾದಿಫುಸನಾದಿಕೋ ಅಸಾಧಾರಣೋ। ಸಾಮಞ್ಞಂ ಸಾಧಾರಣೋ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಸಭಾವೋ। ಇಧ ಚ ಕುಸಲಲಕ್ಖಣಂ ಸಬ್ಬಕುಸಲಸಾಧಾರಣಸಭಾವತ್ತಾ ಸಾಮಞ್ಞಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಅಕುಸಲಾದೀಹಿ ಅಸಾಧಾರಣತಾಯ ಸಭಾವೋ ವಾ। ಉಪಟ್ಠಾನಾಕಾರೋತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಭಾವೇನ ಞಾಣಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಹನಾಕಾರೋ। ಫಲಂ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಕಾರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ತಪ್ಪಟಿಬಿಮ್ಬಭಾವೇನ, ಪಟಿಮುಖಂ ವಾ ಉಪಟ್ಠಾತೀತಿ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ।
Vipākādīnaṃ avajjapaṭipakkhatā natthīti kusalameva anavajjalakkhaṇaṃ vuttaṃ. Anavajjalakkhaṇamevāti sukhavipākasabhāvassa lakkhaṇabhāvanivāraṇatthaṃ avadhāraṇaṃ kataṃ, taṃnivāraṇañca tassa paccupaṭṭhānataṃ vatthukāmatāya kataṃ. Sampattiatthena rasena vodānabhāvarasaṃ. Phalaṭṭhena paccupaṭṭhānena iṭṭhavipākapaccupaṭṭhānaṃ. Sabhāvo kakkhaḷādiphusanādiko asādhāraṇo. Sāmaññaṃ sādhāraṇo aniccādisabhāvo. Idha ca kusalalakkhaṇaṃ sabbakusalasādhāraṇasabhāvattā sāmaññaṃ daṭṭhabbaṃ, akusalādīhi asādhāraṇatāya sabhāvo vā. Upaṭṭhānākāroti gahetabbabhāvena ñāṇassa upaṭṭhahanākāro. Phalaṃ pana attano kāraṇaṃ paṭicca tappaṭibimbabhāvena, paṭimukhaṃ vā upaṭṭhātīti paccupaṭṭhānaṃ.
ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಸಞ್ಞಾಪಞ್ಞಾಕಿಚ್ಚವಿಸಿಟ್ಠಂ ವಿಸಯಗ್ಗಹಣಂ ಆಹ। ಸಬ್ಬಚಿತ್ತಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ಯತ್ಥ ಯತ್ಥ ಯಥಾ ಯಥಾ ಅತ್ಥೋ ಲಬ್ಭತಿ, ತತ್ಥ ತತ್ಥ ತಥಾ ತಥಾ ಗಹೇತಬ್ಬೋತಿ। ಯಂ ಆಸೇವನಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಚಿನೋತಿ, ಯಞ್ಚ ಕಮ್ಮುನಾ ಅಭಿಸಙ್ಖತತ್ತಾ ಚಿತಂ, ತಂ ತಥಾ ‘‘ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಂ ಪನ ತಥಾ ನ ಹೋತಿ, ತಂ ಪರಿತ್ತಕಿರಿಯದ್ವಯಂ ಅನ್ತಿಮಜವನಞ್ಚ ಲಬ್ಭಮಾನಚಿನ್ತನವಿಚಿತ್ತತಾದಿವಸೇನ ‘‘ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಹಸಿತುಪ್ಪಾದೋ ಪನ ಅಞ್ಞಜವನಗತಿಕೋವ। ಚಿತ್ತಾನಂ ಪನಾತಿ ವಿಚಿತ್ರಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ। ತದನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ಹಿ ಸಮುದಾಯವೋಹಾರೇನ ಅವಯವೋಪಿ ‘‘ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ ಯಥಾ ಪಬ್ಬತನದೀಸಮುದ್ದಾದಿಏಕದೇಸೇಸು ದಿಟ್ಠೇಸು ಪಬ್ಬತಾದಯೋ ದಿಟ್ಠಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀತಿ। ಚರಣಂ ನಾಮ ಗಹೇತ್ವಾ ಚರಿತಬ್ಬಚಿತ್ತಪಟೋ। ರೂಪಾನೀತಿ ಬಿಮ್ಬಾನಿ।
Vijānātīti saññāpaññākiccavisiṭṭhaṃ visayaggahaṇaṃ āha. Sabbacittasādhāraṇattā yattha yattha yathā yathā attho labbhati, tattha tattha tathā tathā gahetabboti. Yaṃ āsevanapaccayabhāvena cinoti, yañca kammunā abhisaṅkhatattā citaṃ, taṃ tathā ‘‘citta’’nti vuttaṃ. Yaṃ pana tathā na hoti, taṃ parittakiriyadvayaṃ antimajavanañca labbhamānacintanavicittatādivasena ‘‘citta’’nti veditabbaṃ. Hasituppādo pana aññajavanagatikova. Cittānaṃ panāti vicitrānanti attho. Tadantogadhattā hi samudāyavohārena avayavopi ‘‘citta’’nti vuccati yathā pabbatanadīsamuddādiekadesesu diṭṭhesu pabbatādayo diṭṭhāti vuccantīti. Caraṇaṃ nāma gahetvā caritabbacittapaṭo. Rūpānīti bimbāni.
ಅಜ್ಝತ್ತಿಕನ್ತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಂ ವದತಿ। ಚಿತ್ತಕತಮೇವಾತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಮೂಲಕಾರಣತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ। ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಹೇತಂ ಚಿತ್ತಂ ಕಾರಣನ್ತಿ। ತಂ ಪನ ಅತ್ಥಂ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಭೇದ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತನ್ತಿ ಸಣ್ಠಾನನಾನತ್ತಂ, ಭಿನ್ನಸಣ್ಠಾನಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗವತೋ ಸರೀರಸ್ಸ ವಾ ನಾನತ್ತಂ। ವೋಹಾರವಸೇನ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾದಿಭಾವೇನ ವೋಹರಿತಬ್ಬೇಸು ಪತ್ಥನಾವಿಸೇಸಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತತೋ ಕಮ್ಮವಿಸೇಸಾ। ಏವಮಿದಂ ಕಮ್ಮನಾನತ್ತಂ ವೋಹಾರನಾನತ್ತತೋ ಹೋತಿ। ಅಪಾ…ಪೇ॰… ಕಾದಿತಾತಿ ಏವಮಾದೀಸು ಆದಿ-ಸದ್ದೇಹಿ ಗತಿಯಾ ಉಪಪತ್ತಿಯಾ ಅತ್ತಭಾವೇ ಲೋಕಧಮ್ಮೇಸು ಚ ನಾನಾಕರಣಾನಿ ಸುತ್ತಾಗತಾನಿ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ।
Ajjhattikanti indriyabaddhaṃ vadati. Cittakatamevāti cittassa mūlakāraṇataṃ sandhāya vuttaṃ. Kammassa hetaṃ cittaṃ kāraṇanti. Taṃ pana atthaṃ vibhāvetuṃ ‘‘kāyakammādibheda’’ntiādimāha. Liṅganānattanti saṇṭhānanānattaṃ, bhinnasaṇṭhānaṅgapaccaṅgavato sarīrassa vā nānattaṃ. Vohāravasena itthipurisādibhāvena voharitabbesu patthanāvisesā uppajjanti, tato kammavisesā. Evamidaṃ kammanānattaṃ vohāranānattato hoti. Apā…pe… kāditāti evamādīsu ādi-saddehi gatiyā upapattiyā attabhāve lokadhammesu ca nānākaraṇāni suttāgatāni saṅgaṇhāti.
ಕಮ್ಮನಾನತ್ತಾದಿವಸೇನಾತಿ ಏತ್ಥ ಕುಸಲಾಕುಸಲವಸೇನ ಕಮ್ಮನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ವಿಸದಿಸಸಭಾವತಾ ಹಿ ನಾನತ್ತನ್ತಿ। ಕುಸಲಕಮ್ಮಸ್ಸ ದಾನಾದಿವಸೇನ ಕಾಯಸುಚರಿತಾದಿಭಾವೇನ ಚ ಪುಥುತ್ತಂ, ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಸ್ಸ ಚ ಮಚ್ಛರಿಯಾದೀಹಿ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದೀಹಿ ಚ ಪುಥುತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಬಹುಪ್ಪಕಾರತಾ ಹಿ ಪುಥುತ್ತನ್ತಿ । ಅನ್ನದಾನಾದಿವಸೇನ ದಾನಾದೀನಂ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾವಿರತಿಆದಿವಸೇನ ಕಾಯಸುಚರಿತಾದೀನಂ ಆವಾಸಮಚ್ಛರಿಯಾದಿವಸೇನ ಮಚ್ಛರಿಯಾದೀನಂ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿವಸೇನ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದೀನಞ್ಚ ಪಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಏಕೇಕಸ್ಸ ಹಿ ಪಕಾರಸ್ಸ ಭೇದೋ ಪಭೇದೋತಿ। ನಾನತ್ತಾದೀನಂ ವವತ್ಥಾನಂ ತಥಾ ತಥಾ ವವತ್ಥಿತತಾ ನಿಚ್ಛಿತತಾ। ಏತೇನುಪಾಯೇನ ಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತಾದೀನಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ। ಕಮ್ಮನಾನತ್ತಾದೀಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಾನಿ ಹಿ ತಾನೀತಿ।
Kammanānattādivasenāti ettha kusalākusalavasena kammanānattaṃ veditabbaṃ. Visadisasabhāvatā hi nānattanti. Kusalakammassa dānādivasena kāyasucaritādibhāvena ca puthuttaṃ, akusalakammassa ca macchariyādīhi kāyaduccaritādīhi ca puthuttaṃ veditabbaṃ. Bahuppakāratā hi puthuttanti . Annadānādivasena dānādīnaṃ pāṇātipātāviratiādivasena kāyasucaritādīnaṃ āvāsamacchariyādivasena macchariyādīnaṃ pāṇātipātādivasena kāyaduccaritādīnañca pabhedo veditabbo. Ekekassa hi pakārassa bhedo pabhedoti. Nānattādīnaṃ vavatthānaṃ tathā tathā vavatthitatā nicchitatā. Etenupāyena liṅganānattādīni veditabbāni. Kammanānattādīhi nibbattāni hi tānīti.
ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಲಿಙ್ಗಸ್ಸ ಕಮ್ಮತೋ ಪವತ್ತಿಂ ತದನುಕ್ಕಮೇನ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಕಮ್ಮಸ್ಸ ನಿಪ್ಫತ್ತಿಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ತತೋ ಅನಾಗತಲಿಙ್ಗನಾನತ್ತಾದಿನಿಪ್ಫತ್ತಿದಸ್ಸನೇನ ಸಂಸಾರಂ ಘಟೇನ್ತೋ ‘‘ಕಮ್ಮನಾನಾಕರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ಥ ಪುರಿಮೇನ ಕಮ್ಮವಚನೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರಾ, ಲಿಙ್ಗಾದಿವಚನೇನ ವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ಭವಪರಿಯೋಸಾನಾನಿ, ಗತಿಆದಿವಚನೇನ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನಿ ಗಹಿತಾನೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾನಿ। ತತ್ಥ ಗತೀತಿ ನಿರಯಾದಯೋ ಪಞ್ಚ ಗತಿಯೋ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ತಾಸಂ ನಾನಾಕರಣಂ ಅಪದಾದಿಭಾವೋ। ತಾ ಹಿ ತಥಾ ಭಿನ್ನಾತಿ। ಉಪಪತ್ತೀತಿ ಗೋಮಹಿಂಸಾದಿಖತ್ತಿಯಾದಿಚಾತುಮಹಾರಾಜಿಕಾದಿಉಪಪತ್ತಿಯೋ, ತಾಸಂ ನಾನಾಕರಣಂ ಉಚ್ಚಾದಿತಾ। ಖತ್ತಿಯೋ ಏವ ಹಿ ಏಕಚ್ಚೋ ಕುಲಭೋಗಇಸ್ಸರಿಯಾದೀಹಿ ಉಚ್ಚೋ ಹೋತಿ, ಏಕಚ್ಚೋ ನೀಚೋ। ತೇಹಿ ಏವ ಹೀನತಾಯ ಹೀನೋ, ಪಧಾನಭಾವಂ ನೀತತಾಯ ಪಣೀತೋ, ಅಡ್ಢತಾಯ ಸುಗತೋ, ದಲಿದ್ದತಾಯ ದುಗ್ಗತೋ। ಕುಲವಸೇನ ವಾ ಉಚ್ಚನೀಚತಾ, ಇಸ್ಸರಿಯವಸೇನ ಹೀನಪಣೀತತಾ, ಭೋಗವಸೇನ ಸುಗತದುಗ್ಗತತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣತಾತಿ ಓದಾತಸಾಮಾದಿವಣ್ಣಸುದ್ಧಿಅಸುದ್ಧಿವಸೇನ ವುತ್ತಂ। ಸುಜಾತದುಜ್ಜಾತತಾತಿ ನಿಗ್ರೋಧಪರಿಮಣ್ಡಲಾದಿಆರೋಹಪರಿಣಾಹೇಹಿ ಲಕ್ಖಣೇಹಿ ವಾ ಅತ್ತಭಾವಪರಿಪುಣ್ಣಾಪರಿಪುಣ್ಣಜಾತತಾವಸೇನ। ಸುಸಣ್ಠಿತದುಸ್ಸಣ್ಠಿತತಾತಿ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನಂ ಸಣ್ಠಾನವಸೇನ।
Paccuppannassa liṅgassa kammato pavattiṃ tadanukkamena paccuppannakammassa nipphattiñca dassetvā tato anāgataliṅganānattādinipphattidassanena saṃsāraṃ ghaṭento ‘‘kammanānākaraṇaṃ paṭiccā’’tiādimāha. Tattha purimena kammavacanena avijjāsaṅkhārā, liṅgādivacanena viññāṇādīni bhavapariyosānāni, gatiādivacanena jātijarāmaraṇāni gahitānīti daṭṭhabbāni. Tattha gatīti nirayādayo pañca gatiyo vuccanti, tāsaṃ nānākaraṇaṃ apadādibhāvo. Tā hi tathā bhinnāti. Upapattīti gomahiṃsādikhattiyādicātumahārājikādiupapattiyo, tāsaṃ nānākaraṇaṃ uccāditā. Khattiyo eva hi ekacco kulabhogaissariyādīhi ucco hoti, ekacco nīco. Tehi eva hīnatāya hīno, padhānabhāvaṃ nītatāya paṇīto, aḍḍhatāya sugato, daliddatāya duggato. Kulavasena vā uccanīcatā, issariyavasena hīnapaṇītatā, bhogavasena sugataduggatatā yojetabbā. Suvaṇṇadubbaṇṇatāti odātasāmādivaṇṇasuddhiasuddhivasena vuttaṃ. Sujātadujjātatāti nigrodhaparimaṇḍalādiārohapariṇāhehi lakkhaṇehi vā attabhāvaparipuṇṇāparipuṇṇajātatāvasena. Susaṇṭhitadussaṇṭhitatāti aṅgapaccaṅgānaṃ saṇṭhānavasena.
ಅಪರಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಚಿತ್ತಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಕತಭಾವಸಾಧಕಂ ಸುತ್ತಂ ‘‘ಕಮ್ಮತೋ’’ತಿಆದಿ। ಕಮ್ಮಞ್ಹಿ ಚಿತ್ತತೋ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ ತತೋ ನಿಪ್ಫಜ್ಜಮಾನಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಂ ಚಿತ್ತಕತಮೇವಾತಿ ಸಾಧೇತಿ। ಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತತೋ ಲಿಙ್ಗತೋ ಪವತ್ತಮಾನಲಿಙ್ಗಸಞ್ಞಾ ಮೂಲಕಾರಣತೋ ಕಮ್ಮತೋ ಆಸನ್ನಕಾರಣತೋ ಲಿಙ್ಗತೋ ಚ ಪವತ್ತಾ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಕಮ್ಮತೋ…ಪೇ॰… ಪವತ್ತರೇ’’ತಿ ಆಹ। ಅಥ ವಾ ಲಿಙ್ಗಞ್ಚ ಸಞ್ಞಾ ಚ ಲಿಙ್ಗಸಞ್ಞಾ, ತಾ ಯಥಾಸಙ್ಖ್ಯಂ ಕಮ್ಮತೋ ಲಿಙ್ಗತೋ ಚ ಪವತ್ತರೇತಿ ಅತ್ಥೋ। ಸಞ್ಞಾತೋ ಭೇದಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ತೇ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾದಿಲಿಙ್ಗಸಞ್ಞಾತೋ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾದಿವೋಹಾರಭೇದಂ ಧಮ್ಮಾ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ತಥಾ ತಥಾ ವೋಹರಿತಬ್ಬಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಇಮಾಯ ಗಾಥಾಯ ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನದ್ಧಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದವಸೇನ ಚಿತ್ತಕತಂ ಚಿತ್ತಂ ದಸ್ಸಿತಂ।
Aparampi vuttaṃ ajjhattikacittassa yathāvuttassa cittakatabhāvasādhakaṃ suttaṃ ‘‘kammato’’tiādi. Kammañhi cittato nibbattanti tato nipphajjamānaṃ sabbampi cittaṃ cittakatamevāti sādheti. Kammanibbattato liṅgato pavattamānaliṅgasaññā mūlakāraṇato kammato āsannakāraṇato liṅgato ca pavattā hotīti ‘‘kammato…pe… pavattare’’ti āha. Atha vā liṅgañca saññā ca liṅgasaññā, tā yathāsaṅkhyaṃ kammato liṅgato ca pavattareti attho. Saññāto bhedaṃ gacchantīti te itthipurisādiliṅgasaññāto itthipurisādivohārabhedaṃ dhammā gacchanti, tathā tathā voharitabbāti attho. Imāya gāthāya atītapaccuppannaddhapaṭiccasamuppādavasena cittakataṃ cittaṃ dassitaṃ.
ಲೋಕೋ ಏವ ಪಜಾತತ್ತಾ ಪಜಾತಿ ಪುರಿಮಪಾದಸ್ಸ ವಿವರಣಂ ಪಚ್ಛಿಮಪಾದೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಯಥಾ ರಥಸ್ಸ ಆಣಿ ನಿಬನ್ಧನಾ, ಏವಂ ಸತ್ತಲೋಕರಥಸ್ಸ ಕಮ್ಮಂ ನಿಬನ್ಧನನ್ತಿ ಉಪಮಾಸಂಸನ್ದನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಇಮಾಯ ಚ ಗಾಥಾಯ ಅದ್ಧದ್ವಯವಸೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಕತತಾ ದಸ್ಸಿತಾ। ಕಿತ್ತಿನ್ತಿ ಪರಮ್ಮುಖಾ ಕಿತ್ತನಂ ಪತ್ಥಟಯಸತಂ। ಪಸಂಸನ್ತಿ ಸಮ್ಮುಖಾ ಪಸಂಸನಂ ಥುತಿಂ। ಕಮ್ಮನಾನಾಕರಣನ್ತಿ ಕಮ್ಮತೋ ನಿಬ್ಬತ್ತನಾನಾಕರಣಂ ಕಮ್ಮಜೇಹಿ ಅನುಮಿಯಮಾನಂ ಕಮ್ಮಸ್ಸೇವ ವಾ ನಾನಾಕರಣಂ।
Loko eva pajātattā pajāti purimapādassa vivaraṇaṃ pacchimapādo daṭṭhabbo. Yathā rathassa āṇi nibandhanā, evaṃ sattalokarathassa kammaṃ nibandhananti upamāsaṃsandanaṃ veditabbaṃ. Imāya ca gāthāya addhadvayavasena cittassa kammaviññāṇakatatā dassitā. Kittinti parammukhā kittanaṃ patthaṭayasataṃ. Pasaṃsanti sammukhā pasaṃsanaṃ thutiṃ. Kammanānākaraṇanti kammato nibbattanānākaraṇaṃ kammajehi anumiyamānaṃ kammasseva vā nānākaraṇaṃ.
ಕಮ್ಮಸ್ಸಕಾತಿ ಕಮ್ಮಸಯಾ। ಕಮ್ಮಸ್ಸ ದಾಯಂ ತೇನ ದಾತಬ್ಬಂ ಆದಿಯನ್ತೀತಿ ಕಮ್ಮದಾಯಾದಾ। ಅಣ್ಡಜಾದೀನಞ್ಚ ಯೋನೀನಂ ಕಮ್ಮತೋ ನಿಬ್ಬತ್ತತ್ತಾ ಕಮ್ಮಮೇವ ಯೋನಿ ಅತ್ತಭಾವಪಟಿಲಾಭನಿಮಿತ್ತಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ಕಮ್ಮಯೋನೀ। ಬನ್ಧನಟ್ಠೇನ ಕಮ್ಮಂ ಬನ್ಧು ಏತೇಸನ್ತಿ ಕಮ್ಮಬನ್ಧೂ।
Kammassakāti kammasayā. Kammassa dāyaṃ tena dātabbaṃ ādiyantīti kammadāyādā. Aṇḍajādīnañca yonīnaṃ kammato nibbattattā kammameva yoni attabhāvapaṭilābhanimittaṃ etesanti kammayonī. Bandhanaṭṭhena kammaṃ bandhu etesanti kammabandhū.
ಚಿತ್ತಸ್ಸಾತಿ ಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ। ತಸ್ಸ ಪನ ಅಲದ್ಧೋಕಾಸತಾ ಅಞ್ಞೇನ ಕಮ್ಮೇನ ಪಟಿಬಾಹಿತತ್ತಾ ತದವಿಪಚ್ಚನೋಕಾಸೇ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ನಿಬ್ಬತ್ತತ್ತಾ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ವಿಜ್ಜಮಾನಮ್ಪಿ ಅಪರಾಪರಿಯವೇದನೀಯಕಮ್ಮವಿಞ್ಞಾಣಂ ಕಾಲಗತಿಪಯೋಗಾದಿಸಹಕಾರೀಪಚ್ಚಯವಿಕಲತಾಯ ಅವಸೇಸಪಚ್ಚಯವೇಕಲ್ಲಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಏಕಚ್ಚಚಿತ್ತನ್ತಿ ಚಿತ್ತೇನ ಕತ್ತಬ್ಬಚಿತ್ರೇನ ಏಕಚ್ಚಭೂತಂ ತೇನ ಕತ್ತಬ್ಬಚಿತ್ರಮಾಹ।
Cittassāti kammaviññāṇassa. Tassa pana aladdhokāsatā aññena kammena paṭibāhitattā tadavipaccanokāse puggalassa nibbattattā ca veditabbā. Vijjamānampi aparāpariyavedanīyakammaviññāṇaṃ kālagatipayogādisahakārīpaccayavikalatāya avasesapaccayavekallaṃ daṭṭhabbaṃ. Ekaccacittanti cittena kattabbacitrena ekaccabhūtaṃ tena kattabbacitramāha.
ಅನುಭವಿತ್ವಾ ಭವಿತ್ವಾ ಚ ಅಪಗತಂ ಭೂತಾಪಗತಂ। ಅನುಭೂತಭೂತತಾ ಹಿ ಭೂತತಾಸಾಮಞ್ಞೇನ ಭೂತಸದ್ದೇನ ವುತ್ತಾ। ಸಾಮಞ್ಞಮೇವ ಹಿ ಉಪಸಗ್ಗೇನ ವಿಸೇಸೀಯತೀತಿ। ಅನುಭೂತಸದ್ದೋ ಚ ಕಮ್ಮವಚನಿಚ್ಛಾಭಾವತೋ ಅನುಭವಕವಾಚಕೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ವಿಕಪ್ಪಗಾಹವಸೇನ ರಾಗಾದೀಹಿ ತಬ್ಬಿಪಕ್ಖೇಹಿ ಚ ಅಕುಸಲಂ ಕುಸಲಞ್ಚ ಆರಮ್ಮಣರಸಂ ಅನುಭವತಿ, ನ ವಿಪಾಕೋ ಕಮ್ಮವೇಗಕ್ಖಿತ್ತತ್ತಾ, ನಾಪಿ ಕಿರಿಯಾ ಅಹೇತುಕಾನಂ ಅತಿದುಬ್ಬಲತಾಯ ಸಹೇತುಕಾನಞ್ಚ ಖೀಣಕಿಲೇಸಸ್ಸ ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾವತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಅತಿಸನ್ತವುತ್ತಿತ್ತಾ। ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮನಯೇ ಕುಸಲಾಕುಸಲಮೇವ ವತ್ತುಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯವಸೇನ ‘‘ಭೂತಾಪಗತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಯಂ ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಹಾನಾಯ ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಠಿತಿಯಾ’’ತಿ (ಸಂ॰ ನಿ॰ ೫.೬೫೧-೬೬೨; ವಿಭ॰ ೩೯೦-೩೯೧) ಏತ್ಥ ಉಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಗಹೇತ್ವಾ ತಂಸದಿಸಾನಂ ಪಹಾನಂ, ವುದ್ಧಿ ಚ ವುತ್ತಾ, ಪಚ್ಛಿಮನಯೇ ಪನ ಚ-ಸದ್ದೇನ ಕುಸಲಾಕುಸಲಞ್ಚ ಆಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಸಬ್ಬಂ ಸಙ್ಖತಂ ವುತ್ತಂ ಭೂತಾಪಗತಭಾವಾಭಿಧಾನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ।
Anubhavitvā bhavitvā ca apagataṃ bhūtāpagataṃ. Anubhūtabhūtatā hi bhūtatāsāmaññena bhūtasaddena vuttā. Sāmaññameva hi upasaggena visesīyatīti. Anubhūtasaddo ca kammavacanicchābhāvato anubhavakavācako daṭṭhabbo. Vikappagāhavasena rāgādīhi tabbipakkhehi ca akusalaṃ kusalañca ārammaṇarasaṃ anubhavati, na vipāko kammavegakkhittattā, nāpi kiriyā ahetukānaṃ atidubbalatāya sahetukānañca khīṇakilesassa chaḷaṅgupekkhāvato uppajjamānānaṃ atisantavuttittā. Ettha ca purimanaye kusalākusalameva vattuṃ adhippāyavasena ‘‘bhūtāpagata’’nti vuttaṃ. Yaṃ ‘‘uppannānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya uppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ ṭhitiyā’’ti (saṃ. ni. 5.651-662; vibha. 390-391) ettha uppannanti gahetvā taṃsadisānaṃ pahānaṃ, vuddhi ca vuttā, pacchimanaye pana ca-saddena kusalākusalañca ākaḍḍhitvā sabbaṃ saṅkhataṃ vuttaṃ bhūtāpagatabhāvābhidhānādhippāyena.
ವಿಪಚ್ಚಿತುಂ ಓಕಾಸಕರಣವಸೇನ ಉಪ್ಪತಿತಂ ಅತೀತಕಮ್ಮಞ್ಚ ತತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತುಂ ಆರದ್ಧೋ ಅನಾಗತೋ ವಿಪಾಕೋ ಚ ‘‘ಓಕಾಸಕತುಪ್ಪನ್ನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತೋ। ಯಂ ಉಪ್ಪನ್ನಸದ್ದೇನ ವಿನಾಪಿ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ , ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ನಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಞ್ಚೇತನಿಕಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧೦.೨೧೭, ೨೧೯) ವುತ್ತಂ। ತಾಸು ತಾಸು ಭೂಮೀಸೂತಿ ಮನುಸ್ಸದೇವಾದಿಅತ್ತಭಾವಸಙ್ಖಾತೇಸು ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು। ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ಸನ್ತಾನೇ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಅನಾಪಾದಿತತಾಯ ಅಸಮೂಹತಂ। ಏತ್ಥ ಚ ಲದ್ಧಭೂಮಿಕಂ ‘‘ಭೂಮಿಲದ್ಧ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಅಗ್ಗಿಆಹಿತೋ ವಿಯ। ಓಕಾಸಕತುಪ್ಪನ್ನಸದ್ದೇಪಿ ಚ ಓಕಾಸೋ ಕತೋ ಏತೇನಾತಿ, ಓಕಾಸೋ ಕತೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಚ ದುವಿಧತ್ಥೇಪಿ ಏವಮೇವ ಕತಸದ್ದಸ್ಸ ಪರನಿಪಾತೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
Vipaccituṃ okāsakaraṇavasena uppatitaṃ atītakammañca tato uppajjituṃ āraddho anāgato vipāko ca ‘‘okāsakatuppanna’’nti vutto. Yaṃ uppannasaddena vināpi viññāyamānaṃ uppannaṃ , taṃ sandhāya ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, sañcetanikāna’’ntiādi (a. ni. 10.217, 219) vuttaṃ. Tāsu tāsu bhūmīsūti manussadevādiattabhāvasaṅkhātesu upādānakkhandhesu. Tasmiṃ tasmiṃ santāne anuppattianāpāditatāya asamūhataṃ. Ettha ca laddhabhūmikaṃ ‘‘bhūmiladdha’’nti vuttaṃ aggiāhito viya. Okāsakatuppannasaddepi ca okāso kato etenāti, okāso kato etassāti ca duvidhatthepi evameva katasaddassa paranipāto veditabbo.
ಸಬ್ಬದಾ ಅವತ್ತಮಾನಮ್ಪಿ ಗಮಿಯಚಿತ್ತಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾಯ ಅವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತತ್ತಾ ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಅನ್ತರಧಾಪೇತೀತಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿಕಾ ಆನಾಪಾನಸ್ಸತಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭೇತಿ। ಅನ್ತರಾಯೇವಾತಿ ಭೂಮಿಲದ್ಧೇ ಸಭೂಮಿಯಂ ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನೇ ವಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಅನತೀತಂ ಅನನಾಗತಞ್ಚ ಖಣತ್ತಯೇಕದೇಸಗತಮ್ಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ‘‘ಖಣತ್ತಯಗತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ದೇಸನಾಯ ಪಧಾನೇನ ಗಹಿತೋ ಅತ್ಥೋ ‘‘ಸೀಸ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ। ಲೋಕಿಯಧಮ್ಮಞ್ಹಿ ದೇಸೇತಬ್ಬಂ ಪತ್ವಾ ದೇಸನಾಯ ಚಿತ್ತಂ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ ಹೋತಿ, ಧಮ್ಮಸಭಾವಂ ವಾ ಸನ್ಧಾಯೇತಂ ವುತ್ತಂ। ಅಕುಸಲಾತಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾ। ಚೇತನಾತಿ ಕೇಚಿ। ಅಕುಸಲಭಾಗಿಯಾತಿ ರಾಗಾದಯೋ ಏಕನ್ತಅಕುಸಲಾ। ಅಕುಸಲಪಕ್ಖಿಕಾತಿ ಫಸ್ಸಾದಯೋಪಿ ತಪ್ಪಕ್ಖಿಕಾ। ಮನೋ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಠಮಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಸಹಜಾತೋಪಿ ಮನೋ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಅಧಿಪತಿಭಾವೇನ ಪವತ್ತಮಾನೋ ಪಠಮಂ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ಏವಂ ವುತ್ತೋ। ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಪಿ ತದನುವತ್ತನತಾಯ ಅನ್ವದೇವ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ವುತ್ತಾ, ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಮನಂ ವಾ ಸನ್ಧಾಯ ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತಾ ವುತ್ತಾ। ಚಿತ್ತೇನ ನೀಯತೀತಿ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ, ತಣ್ಹಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ವಾ। ಪಭಸ್ಸರನ್ತಿ ಸಭಾವಪಣ್ಡರತಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ। ಅರಕ್ಖಿತೇತಿ ಸತಿಯಾ ಅನುನಯಪಟಿಘಾದೀಹಿ ಅರಕ್ಖಿತೇ, ರಾಗಾದೀಹಿ ಬ್ಯಾಪನ್ನೇ, ತೇಹಿ ಏವ ಅವಸ್ಸುತೇ। ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಭಾವಸಾಧನೇ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಬಲದಾನವಸೇನ ಸುತ್ತಾನುರಕ್ಖಣಂ, ಇಧ ವಾ ಉಪಸಂಹತಾನಂ ಆಭಿಧಮ್ಮಿಕೇಹಿ ವಿಞ್ಞಾತಾನಂ ಚಿರಕಾಲಪ್ಪವತ್ತಿವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ।
Sabbadā avattamānampi gamiyacittaṃ paṭipakkhapaccavekkhaṇāya avikkhambhitattā ‘‘uppanna’’nti vuttaṃ. Antaradhāpetīti vikkhambhikā ānāpānassati vikkhambheti. Antarāyevāti bhūmiladdhe sabhūmiyaṃ abbocchinne vicchinditvāti attho. Anatītaṃ ananāgatañca khaṇattayekadesagatampi uppajjamānaṃ ‘‘khaṇattayagata’’nti vuttaṃ. Desanāya padhānena gahito attho ‘‘sīsa’’nti vuccati. Lokiyadhammañhi desetabbaṃ patvā desanāya cittaṃ pubbaṅgamaṃ hoti, dhammasabhāvaṃ vā sandhāyetaṃ vuttaṃ. Akusalāti sabbepi akusalā dhammā vuttā. Cetanāti keci. Akusalabhāgiyāti rāgādayo ekantaakusalā. Akusalapakkhikāti phassādayopi tappakkhikā. Mano tesaṃ dhammānaṃ paṭhamaṃ uppajjatīti sahajātopi mano sampayutte saṅgaṇhitvā adhipatibhāvena pavattamāno paṭhamaṃ uppanno viya hotīti evaṃ vutto. Sampayuttāpi tadanuvattanatāya anvadeva akusalā dhammāti vuttā, anantarapaccayamanaṃ vā sandhāya manopubbaṅgamatā vuttā. Cittena nīyatīti abhisaṅkhāraviññāṇaṃ sandhāyāha, taṇhāsampayuttaṃ vā. Pabhassaranti sabhāvapaṇḍarataṃ sandhāyāha. Arakkhiteti satiyā anunayapaṭighādīhi arakkhite, rāgādīhi byāpanne, tehi eva avassute. Cittassa pubbaṅgamabhāvasādhane aññamaññaṃ baladānavasena suttānurakkhaṇaṃ, idha vā upasaṃhatānaṃ ābhidhammikehi viññātānaṃ cirakālappavattivasena veditabbaṃ.
ಕತರಪಞ್ಞಂ ತ್ವನ್ತಿಆದಿ ನ ಪಾಳಿಆರುಳ್ಹಂ, ಏವಂ ಭಗವಾ ಪುಚ್ಛತೀತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಮೇವ ವುತ್ತಂ। ಪಞ್ಞಾ ಪನ ಕಿಮತ್ಥಿಯಾತಿ ಇದಮ್ಪಿ ಏಕಂ ಸುತ್ತಂ। ‘‘ಅಭಿಞ್ಞತ್ಥಾ ಪರಿಞ್ಞತ್ಥಾ ಪಹಾನತ್ಥಾ’’ತಿ ತಸ್ಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ।
Katarapaññaṃ tvantiādi na pāḷiāruḷhaṃ, evaṃ bhagavā pucchatīti aṭṭhakathāyameva vuttaṃ. Paññā pana kimatthiyāti idampi ekaṃ suttaṃ. ‘‘Abhiññatthā pariññatthā pahānatthā’’ti tassa vissajjanaṃ.
ಸಾತನ್ತಿ ಸಭಾವವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ಮಧುರನ್ತಿ ಮಧುರಂ ವಿಯಾತಿ ಉಪಮಾವಸೇನ। ಪೋನೋಬ್ಭವಿಕಾತಿ ಪುನಬ್ಭವಕರಣಸೀಲಾ। ತತ್ರತತ್ರಾಭಿನನ್ದನತೋ ನನ್ದೀ, ನನ್ದಿಭೂತೋ ರಾಗೋ ನನ್ದಿರಾಗೋ, ನನ್ದಿರಾಗಭಾವೇನ ಸಹಗತಾತಿ ನನ್ದಿರಾಗಸಹಗತಾತಿ ನ ಏತ್ಥ ಸಮ್ಪಯೋಗವಸೇನ ಸಹಗತಭಾವೋ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಹಗತಸದ್ದೋ ತಣ್ಹಾಯ ನನ್ದಿರಾಗಭಾವಂ ಜೋತೇತಿ। ನನ್ದಿರಾಗಭೂತಾತಿ ಚಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ। ನಿಸ್ಸಯೇತಿ ಪಾದಕೇ। ರೂಪಾರೂಪಾರಮ್ಮಣಾನನ್ತಿ ಪಥವೀಕಸಿಣಾದಿಆಕಾಸಾದಿಆರಮ್ಮಣಾನಂ। ಸಂಸಟ್ಠೇತಿ ಖೀರೋದಕಂ ವಿಯ ಸಮೋದಿತೇ ಏಕೀಭಾವಮಿವ ಗತೇ। ಸಹಜಾತೇತಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಸಹಜಾತೇ, ನ ಸಹಜಾತಮತ್ತೇ। ಇಧಾಪೀತಿ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಪದೇ ಅಯಮೇವ ಅತ್ಥೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ’’ತಿ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಅಟ್ಠಕಥಾಯ ಯಥಾದಸ್ಸಿತಸಂಸಟ್ಠಸದ್ದೋ ಸಹಜಾತೇ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋತಿ। ಅರೂಪಂ ರೂಪೇನಾತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ವತ್ಥುನಾ। ಉಕ್ಕಟ್ಠನಿದ್ದೇಸೋತಿ ಅನವಸೇಸಸಙ್ಗಹೇನ ಕತೋ ಅತಿಸಯನಿದ್ದೇಸೋ।
Sātanti sabhāvavasena vuttaṃ, madhuranti madhuraṃ viyāti upamāvasena. Ponobbhavikāti punabbhavakaraṇasīlā. Tatratatrābhinandanato nandī, nandibhūto rāgo nandirāgo, nandirāgabhāvena sahagatāti nandirāgasahagatāti na ettha sampayogavasena sahagatabhāvo atthīti sahagatasaddo taṇhāya nandirāgabhāvaṃ joteti. Nandirāgabhūtāti cassa attho. Nissayeti pādake. Rūpārūpārammaṇānanti pathavīkasiṇādiākāsādiārammaṇānaṃ. Saṃsaṭṭheti khīrodakaṃ viya samodite ekībhāvamiva gate. Sahajāteti sampayuttasahajāte, na sahajātamatte. Idhāpīti ‘‘imasmimpi pade ayameva attho adhippeto’’ti imissā aṭṭhakathāya yathādassitasaṃsaṭṭhasaddo sahajāte adhippetoti. Arūpaṃ rūpenāti paṭisandhikkhaṇe vatthunā. Ukkaṭṭhaniddesoti anavasesasaṅgahena kato atisayaniddeso.
ಅನಾಭಟ್ಠತಾಯೇವಾತಿ ‘‘ದಿಟ್ಠಂ ಸುತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ದಿಟ್ಠತಾದಯೋ ವಿಯ ಅಭಾಸಿತಬ್ಬತಾ ಅನಾಭಟ್ಠತಾ। ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಸದಿಸಸ್ಸ ದುತಿಯಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕತಾವಚನೇನ ಇಮಸ್ಸ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕತಾ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಭಾಸಿತಬ್ಬತಾಯ ನ ಗಹಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ ಯುಜ್ಜತಿ। ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಪನ ಪಾಳಿಯಂ ಅಭಾಸಿತತ್ತಾ ಏವ ತತ್ಥ ದೇಸೇತಬ್ಬಭಾವೇನ ನ ಗಹಿತೋ ನ ಸಙ್ಗಹಿತೋ ನ ತಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ಅಭಾವಾತಿ। ಅಥ ವಾ ಪಾಳಿಯಂ ಅನಾಭಟ್ಠತಾಯ ಏವ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ನ ಗಹಿತೋ ನ ತಸ್ಸತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ। ನಿಯಮೇತ್ವಾವಾತಿ ಪರತೋ ಏವಂವಿಧಸ್ಸೇವ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಭಾವವಚನತೋ ಇಧ ತದವಚನೇನೇವ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಭಾವಂ ನಿಯಮೇತ್ವಾ।
Anābhaṭṭhatāyevāti ‘‘diṭṭhaṃ suta’’ntiādīsu diṭṭhatādayo viya abhāsitabbatā anābhaṭṭhatā. Sabbākārena sadisassa dutiyacittassa sasaṅkhārikatāvacanena imassa asaṅkhārikatā viññāyati, tasmā abhāsitabbatāya na gahitoti attho yujjati. Adhippāyo pana pāḷiyaṃ abhāsitattā eva tattha desetabbabhāvena na gahito na saṅgahito na tassatthassa abhāvāti. Atha vā pāḷiyaṃ anābhaṭṭhatāya eva aṭṭhakathāyaṃ na gahito na tassattho vutto. Niyametvāvāti parato evaṃvidhasseva sasaṅkhārikabhāvavacanato idha tadavacaneneva asaṅkhārikabhāvaṃ niyametvā.
ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ದ್ವಾರಂ ವತ್ಥೂತಿ ವುತ್ತಂ, ದ್ವಾರೇನ ವಾ ತಂಸಹಾಯಭೂತಂ ಹದಯವತ್ಥು ವುತ್ತಂ। ಸರಸಭಾವೇನಾತಿ ಸಕಿಚ್ಚಭಾವೇನ। ಅವಿಜ್ಜಾ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವಕಿಚ್ಚಾ, ಅಞ್ಞಾಸಾಧಾರಣೋ ವಾ ರಸಿತಬ್ಬೋ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ಭಾವೋ ಸರಸಭಾವೋ, ಅವಿಜ್ಜಾಸಭಾವೋ ಸಙ್ಖಾರಸಭಾವೋತಿ ಏವಮಾದಿಕೋ। ‘‘ಸರಸಸಭಾವೇನಾ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಸೋಯೇವ ಅತ್ಥೋ। ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾತಿ ವಾ ಸರಸೇನ, ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಸಭಾವೇನ।
Manoviññāṇanti ettha dvāraṃ vatthūti vuttaṃ, dvārena vā taṃsahāyabhūtaṃ hadayavatthu vuttaṃ. Sarasabhāvenāti sakiccabhāvena. Avijjā hi saṅkhārānaṃ paccayabhāvakiccā, aññāsādhāraṇo vā rasitabbo viññātabbo bhāvo sarasabhāvo, avijjāsabhāvo saṅkhārasabhāvoti evamādiko. ‘‘Sarasasabhāvenā’’tipi pāṭho, soyeva attho. Avijjāpaccayāti vā sarasena, saṅkhārāti sabhāvena.
ಏಕಸಮುಟ್ಠಾನಾದಿತಾ ರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಏವ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ ತೇಸು ತಬ್ಬೋಹಾರಬಾಹುಲ್ಲತೋ। ಅತೀತಾದಿಭಾವೋ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮೇಸು, ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕನಿಬ್ಬಾನಾನಮ್ಪಿ ವಾ ಯಥಾಸಭಾವಂ ಏಕದ್ವಿನಕುತೋಚಿಸಮುಟ್ಠಾನತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ। ಅನಾಪಾಥಗತಾತಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಅಗೋಚರಗತಾ ಸುಖುಮರಜಾದಿರೂಪಂ ವಿಯ ವತ್ಥುಪರಿತ್ತತಾಯ ತತ್ತಾಯೋಗುಳೇ ಪತಿತೋದಕಬಿನ್ದುರೂಪಂ ವಿಯ ಖಣಪರಿತ್ತತಾಯ ಅತಿದೂರತಾಯ ಅಚ್ಚಾಸನ್ನಾದಿತಾಯ ಅತೀತಾನಾಗತತಾಯ ಚ। ವಿಸಯೋ ಅನಞ್ಞತ್ಥಭಾವೇನ, ಗೋಚರೋ ಚ ತತ್ಥ ಚರಣೇನ ವುತ್ತೋ, ತಬ್ಬಿಸಯನಿಚ್ಛಯೇನ ಮನೋ ಪಟಿಸರಣಂ। ಅಯಮತ್ಥೋ ಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ ಅಞ್ಞಥಾ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ‘‘ನೇಸಂ ಗೋಚರವಿಸಯಂ ಪಚ್ಚನುಭೋತೀ’’ತಿ ವಚನಸ್ಸ ಅನುಪಪತ್ತಿತೋ। ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುದಿಬ್ಬಸೋತಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣೇಹಿ ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನ ಅನಾಪಾಥಗತಾನಿ ರೂಪಾದೀನಿ ಆಲಮ್ಬಿಯಮಾನಾನಿ ನ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಕತ್ಥಚಿ ವುಚ್ಚಮಾನಾನಿ ದಿಟ್ಠಾನಿ, ಇತರಥಾ ಚ ದಿಟ್ಠಾನಿ ‘‘ದಿಬ್ಬೇನ ಚಕ್ಖುನಾ ರೂಪಂ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದೀಸೂತಿ।
Ekasamuṭṭhānāditā rūpadhammesu eva yojetabbā tesu tabbohārabāhullato. Atītādibhāvo rūpārūpadhammesu, cittacetasikanibbānānampi vā yathāsabhāvaṃ ekadvinakutocisamuṭṭhānatā yojetabbā. Anāpāthagatāti cakkhādīnaṃ agocaragatā sukhumarajādirūpaṃ viya vatthuparittatāya tattāyoguḷe patitodakabindurūpaṃ viya khaṇaparittatāya atidūratāya accāsannāditāya atītānāgatatāya ca. Visayo anaññatthabhāvena, gocaro ca tattha caraṇena vutto, tabbisayanicchayena mano paṭisaraṇaṃ. Ayamattho siddho hoti aññathā tesaṃ dhammārammaṇabhāvena ‘‘nesaṃ gocaravisayaṃ paccanubhotī’’ti vacanassa anupapattito. Dibbacakkhudibbasotaiddhividhañāṇehi yathāvuttanayena anāpāthagatāni rūpādīni ālambiyamānāni na dhammārammaṇanti katthaci vuccamānāni diṭṭhāni, itarathā ca diṭṭhāni ‘‘dibbena cakkhunā rūpaṃ passatī’’tiādīsūti.
ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ ಮನಸಾ ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣೇಹಿ ಚ ಗಹೇತಬ್ಬಭಾವೂಪಗಮನೇನ। ಘಟ್ಟೇತ್ವಾತಿ ಪಟಿಮುಖಭಾವಾಪಾಥಂ ಗನ್ತ್ವಾ। ಸರಭಾಣಕಸ್ಸ ಓಸಾರಕಸ್ಸ। ಪಕತಿಯಾ ದಿಟ್ಠಾದಿವಸೇನ ಆಪಾಥಗಮನಞ್ಚ ಭೋಜನಪರಿಣಾಮಉತುಭೋಜನವಿಸೇಸಉಸ್ಸಾಹಾದೀಹಿ ಕಲ್ಯಂ, ರೋಗಿನೋ ವಾತಾದೀಹಿ ಚ ಉಪದ್ದುತಂ ವಾ ಕಾಯಂ ಅನುವತ್ತನ್ತಸ್ಸ ಜಾಗರಸ್ಸ ಭವಙ್ಗಸ್ಸ ಚಲನಪಚ್ಚಯಾನಂ ಕಾಯಿಕಸುಖದುಕ್ಖಉತುಭೋಜನಾದಿಉಪನಿಸ್ಸಯಾನಂ ಚಿತ್ತಪಣಿದಹನಸದಿಸಾಸದಿಸಸಮ್ಬನ್ಧದಸ್ಸನಾದಿಪಚ್ಚಯಾನಂ, ಸುತ್ತಸ್ಸ ಚ ಸುಪಿನದಸ್ಸನೇ ಧಾತುಕ್ಖೋಭಾದಿಪಚ್ಚಯಾನಂ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಅದಿಟ್ಠಸ್ಸ ಅಸುತಸ್ಸ ಅನಾಗತಬುದ್ಧರೂಪಾದಿನೋ ಪಸಾದದಾತುಕಾಮತಾವತ್ಥುಸ್ಸ ತಂಸದಿಸತಾಸಙ್ಖಾತೇನ ದಿಟ್ಠಸುತಸಮ್ಬನ್ಧೇನೇವ। ನ ಕೇವಲಂ ತಂಸದಿಸತಾವ ಉಭಯಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಕಿನ್ತು ತಬ್ಬಿಪಕ್ಖತಾ ತದೇಕದೇಸತಾ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತತಾದಿಕೋ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಕೇನಚಿ ವುತ್ತೇ ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿ ಸುತೇ ಅವಿಚಾರೇತ್ವಾ ಸದ್ದಹನಂ ಸದ್ಧಾ, ಸಯಮೇವ ತಂ ವಿಚಾರೇತ್ವಾ ರೋಚನಂ ರುಚಿ, ‘‘ಏವಂ ವಾ ಏವಂ ವಾ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಆಕಾರವಿಚಾರಣಂ ಆಕಾರಪರಿವಿತಕ್ಕೋ, ವಿಚಾರೇನ್ತಸ್ಸ ಕತ್ಥಚಿ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ನಿಜ್ಝಾನಕ್ಖಮನಂ ದಿಟ್ಠಿನಿಜ್ಝಾನಕ್ಖನ್ತಿ।
Āpāthamāgacchati manasā pañcaviññāṇehi ca gahetabbabhāvūpagamanena. Ghaṭṭetvāti paṭimukhabhāvāpāthaṃ gantvā. Sarabhāṇakassa osārakassa. Pakatiyā diṭṭhādivasena āpāthagamanañca bhojanapariṇāmautubhojanavisesaussāhādīhi kalyaṃ, rogino vātādīhi ca upaddutaṃ vā kāyaṃ anuvattantassa jāgarassa bhavaṅgassa calanapaccayānaṃ kāyikasukhadukkhautubhojanādiupanissayānaṃ cittapaṇidahanasadisāsadisasambandhadassanādipaccayānaṃ, suttassa ca supinadassane dhātukkhobhādipaccayānaṃ vasena veditabbaṃ. Adiṭṭhassa asutassa anāgatabuddharūpādino pasādadātukāmatāvatthussa taṃsadisatāsaṅkhātena diṭṭhasutasambandheneva. Na kevalaṃ taṃsadisatāva ubhayasambandho, kintu tabbipakkhatā tadekadesatā taṃsampayuttatādiko ca veditabbo. Kenaci vutte kismiñci sute avicāretvā saddahanaṃ saddhā, sayameva taṃ vicāretvā rocanaṃ ruci, ‘‘evaṃ vā evaṃ vā bhavissatī’’ti ākāravicāraṇaṃ ākāraparivitakko, vicārentassa katthaci diṭṭhiyā nijjhānakkhamanaṃ diṭṭhinijjhānakkhanti.
ಗೇರುಕಹರಿತಾಲಞ್ಜನಾದಿಧಾತೂಸು। ಸುಭನಿಮಿತ್ತಂ ಸುಭಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ನಿಮಿತ್ತಂ। ತಂ ಸುಭನಿಮಿತ್ತತ್ತಾ ರಞ್ಜನೀಯತ್ತಾ ಚ ಲೋಭಸ್ಸ ವತ್ಥು। ನಿಯಮಿತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಸೇನ ನಿಯಮಿತವಸೇನ। ಏವಮಿತರೇಸು ದ್ವೀಸು। ಆಭೋಗೋ ಆಭುಜಿತಂ। ಲೂಖಪುಗ್ಗಲಾ ದೋಸಬಹುಲಾ। ಅದೋಸಬಹುಲಾ ಸಿನಿದ್ಧಪುಗ್ಗಲಾ। ತದಧಿಮುತ್ತತಾತಿ ಪೀತಿನಿನ್ನಚಿತ್ತತಾ। ಇಮೇಹಿ…ಪೇ॰… ವೇದಿತಬ್ಬೋ ಪೀತಿಯಾ ಸೋಮನಸ್ಸವಿಪ್ಪಯೋಗಾಸಮ್ಭವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ।
Gerukaharitālañjanādidhātūsu. Subhanimittaṃ subhaggahaṇassa nimittaṃ. Taṃ subhanimittattā rañjanīyattā ca lobhassa vatthu. Niyamitassa cittassa vasena niyamitavasena. Evamitaresu dvīsu. Ābhogo ābhujitaṃ. Lūkhapuggalā dosabahulā. Adosabahulā siniddhapuggalā. Tadadhimuttatāti pītininnacittatā. Imehi…pe… veditabbo pītiyā somanassavippayogāsambhavatoti adhippāyo.
ಜೀವಿತವುತ್ತಿಯಾ ಆಯತನಭಾವತೋ ಹತ್ಥಾರೋಹಾದಿಸಿಪ್ಪಮೇವ ಸಿಪ್ಪಾಯತನಂ। ಕಸಿವಾಣಿಜ್ಜಾದಿಕಮ್ಮಮೇವ ಕಮ್ಮಾಯತನಂ। ಆಯುವೇದಾದಿವಿಜ್ಜಾ ಏವ ವಿಜ್ಜಾಟ್ಠಾನಂ। ಅಬ್ಯಾಪಜ್ಜೇತಿ ದೋಮನಸ್ಸಬ್ಯಾಪಾದರಹಿತೇ ರೂಪಭವೇ। ಧಮ್ಮಪದಾತಿ ಧಮ್ಮಕೋಟ್ಠಾಸಾ। ಪಿಲವನ್ತೀತಿ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ ಪದಿಸ್ಸನ್ತಿ। ಯೋಗಾತಿ ಭಾವನಾಭಿಯೋಗಾ ಸಮಾಧಿತೋ। ವತ್ಥುವಿಸದಕಿರಿಯಾತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರಾನಂ ವತ್ಥೂನಂ ನಿಮ್ಮಲಭಾವಕಿರಿಯಾ। ಸದ್ಧಾದೀನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾನತಿವತ್ತನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮತ್ತಪಟಿಪಾದನತಾ । ಗಮ್ಭೀರಾನಂ ಞಾಣೇನ ಚರಿತಬ್ಬಾನಂ, ಗಮ್ಭೀರಞಾಣೇನ ವಾ ಚರಿತಬ್ಬಾನಂ ಸುತ್ತನ್ತಾನಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ಗಮ್ಭೀರಞಾಣಚರಿಯಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ।
Jīvitavuttiyā āyatanabhāvato hatthārohādisippameva sippāyatanaṃ. Kasivāṇijjādikammameva kammāyatanaṃ. Āyuvedādivijjā eva vijjāṭṭhānaṃ. Abyāpajjeti domanassabyāpādarahite rūpabhave. Dhammapadāti dhammakoṭṭhāsā. Pilavantīti upaṭṭhahanti padissanti. Yogāti bhāvanābhiyogā samādhito. Vatthuvisadakiriyāti ajjhattikabāhirānaṃ vatthūnaṃ nimmalabhāvakiriyā. Saddhādīnaṃ indriyānaṃ aññamaññānativattanaṃ indriyasamattapaṭipādanatā. Gambhīrānaṃ ñāṇena caritabbānaṃ, gambhīrañāṇena vā caritabbānaṃ suttantānaṃ paccavekkhaṇā gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā.
ವಂಸೋತಿ ಅನುಕ್ಕಮೋ। ತನ್ತೀತಿ ಸನ್ತತಿ। ಪವೇಣೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ। ಸಬ್ಬಮೇತಂ ಚಾರಿತ್ತಕಿರಿಯಾಪಬನ್ಧಸ್ಸ ವಚನಂ। ಚಾರಿತ್ತಸೀಲತ್ತಾ ಸೀಲಮಯಂ। ‘‘ದಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ವಚೀಭೇದೇನ ವತ್ಥುಸ್ಸ ಪರಿಣತತ್ತಾ ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ದಾನಂ ಆರದ್ಧಂ ನಾಮ ಹೋತಿ , ಯತೋ ತಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಪರಿಣಾಮನಾದೀಸು ಆಪತ್ತಿ ಹೋತಿ। ವಿಜ್ಜಮಾನವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಚಿನ್ತನಕಾಲತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ದಾನಂ ಆರದ್ಧನ್ತಿ ತತ್ಥ ದಾನಮಯಂ ಕುಸಲಂ ಹೋತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ। ನ ಹಿ ದಾನವತ್ಥುಂ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಕಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖರೋನ್ತಸ್ಸ ಕುಸಲಂ ನ ಹೋತೀತಿ। ತಂ ಪನ ದಾನಮಯಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗೋತಿ ತದೇವ ಭಜೇಯ್ಯ, ವುತ್ತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ। ಕುಲವಂಸಾದಿವಸೇನಾತಿ ಉದಾಹರಣಮತ್ತಮೇವೇತಂ। ಅತ್ತನಾ ಸಮಾದಿನ್ನವತ್ತವಸೇನ ಸಪ್ಪುರಿಸವತ್ತಗಾಮಜನಪದವತ್ತಾದಿವಸೇನ ಚ ಚಾರಿತ್ತಸೀಲತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
Vaṃsoti anukkamo. Tantīti santati. Paveṇīti sambandho. Sabbametaṃ cārittakiriyāpabandhassa vacanaṃ. Cārittasīlattā sīlamayaṃ. ‘‘Dassāmī’’ti vacībhedena vatthussa pariṇatattā tato paṭṭhāya dānaṃ āraddhaṃ nāma hoti , yato tassa attano pariṇāmanādīsu āpatti hoti. Vijjamānavatthusmiṃ cintanakālato paṭṭhāya dānaṃ āraddhanti tattha dānamayaṃ kusalaṃ hotīti adhippāyo. Na hi dānavatthuṃ avijjamānakampi saṅkharontassa kusalaṃ na hotīti. Taṃ pana dānamayassa pubbabhāgoti tadeva bhajeyya, vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ. Kulavaṃsādivasenāti udāharaṇamattamevetaṃ. Attanā samādinnavattavasena sappurisavattagāmajanapadavattādivasena ca cārittasīlatā veditabbā.
ಸವತ್ಥುಕನ್ತಿ ಭೇರಿಆದಿವತ್ಥುಸಹಿತಂ ಕತ್ವಾ। ವಿಜ್ಜಮಾನಕವತ್ಥುನ್ತಿ ಭೇರಿಆದಿವತ್ಥುಂ। ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಘೋಸನಾದೀಸು ಚ ಸವತ್ಥುಕಂ ಕತ್ವಾ ಸದ್ದಸ್ಸ ದಾನಂ ಸದ್ದವತ್ಥೂನಂ ಠಾನಕರಣಾನಂ ಸಸದ್ದಪ್ಪವತ್ತಿಕರಣಮೇವಾತಿ ತಸ್ಸ ಚಿನ್ತನಂ ವಿಜ್ಜಮಾನವತ್ಥುಪರಿಚ್ಚಾಗೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಭಾಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇಸಿ ಧಮ್ಮರಾಜಾ ಇಧ ಚ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಾದಿಭಾವಂ, ಅಞ್ಞತ್ಥ ಚ ‘‘ತೀಣಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನೀ’’ತಿ (ದೀ॰ ನಿ॰ ೩.೩೦೫) ದಾನಮಯಾದಿಭಾವಂ, ಅಪರತ್ಥ ಚ ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ? ತೀಣಿ…ಪೇ॰… ತಂಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಕಾಯಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಭಾವಞ್ಚ ವದನ್ತೋ। ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಚಾತಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ಅಞ್ಞಾಯತನತ್ತಾ ಚ ಅಸಙ್ಗಹಿತಾ।
Savatthukanti bheriādivatthusahitaṃ katvā. Vijjamānakavatthunti bheriādivatthuṃ. Dhammassavanaghosanādīsu ca savatthukaṃ katvā saddassa dānaṃ saddavatthūnaṃ ṭhānakaraṇānaṃ sasaddappavattikaraṇamevāti tassa cintanaṃ vijjamānavatthupariccāgo veditabbo. Bhājetvā dassesi dhammarājā idha ca rūpārammaṇādibhāvaṃ, aññattha ca ‘‘tīṇimāni, bhikkhave, puññakiriyavatthūnī’’ti (dī. ni. 3.305) dānamayādibhāvaṃ, aparattha ca ‘‘katame dhammā kusalā? Tīṇi…pe… taṃsamuṭṭhānaṃ kāyakamma’’ntiādinā kāyakammādibhāvañca vadanto. Apariyāpannā cāti paramatthato avijjamānattā aññāyatanattā ca asaṅgahitā.
ಪರಿಭೋಗರಸೋ ಪರಿಭೋಗಪಚ್ಚಯಂ ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸಂ। ಅಯಂ ಪನ ರಸಸಮಾನತಾವಸೇನ ಗಹಣಂ ಉಪಾದಾಯ ರಸಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ವುತ್ತೋ, ನ ಸಭಾವತೋ। ಸಭಾವೇನ ಪನ ಗಹಣಂ ಉಪಾದಾಯ ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸಂ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಮೇವ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಸುಖಾ ವೇದನಾ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ। ಆರಮ್ಮಣಮೇವ ನಿಬದ್ಧನ್ತಿ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ…ಪೇ॰… ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಏವಂ ನಿಯಮೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ। ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಅನಿಬದ್ಧತ್ತಾತಿ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಅನಿಯತತ್ತಾ। ಯಥಾ ಹಿ ರೂಪಾದೀಸು ಏಕಾರಮ್ಮಣಂ ಚಿತ್ತಂ ಅನಞ್ಞಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ, ನ ಏವಂ ಕಾಯದ್ವಾರಾದೀಸು ಏಕದ್ವಾರಿಕಕಮ್ಮಂ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ನುಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ದ್ವಾರನಿಯಮರಹಿತತ್ತಾ ದ್ವಾರಮ್ಪಿ ಕಮ್ಮನಿಯಮರಹಿತನ್ತಿ ಇಧ ಆರಮ್ಮಣಂ ವಿಯ ನಿಯಮೇತ್ವಾ ನ ವುತ್ತಂ। ವಿನಾ ಆರಮ್ಮಣೇನ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನತೋತಿ ಏತಸ್ಸಪಿ ಚತ್ಥೋ ‘‘ಯಥಾ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದೀಸು ಏಕಂ ಕಮ್ಮಂ ತೇನ ದ್ವಾರೇನ ವಿನಾ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ಚರತಿ, ನ ಏವಂ ರೂಪಾದೀಸು ಏಕಾರಮ್ಮಣಂ ಚಿತ್ತಂ ತೇನಾರಮ್ಮಣೇನ ವಿನಾ ಆರಮ್ಮಣನ್ತರೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ನ ಹಿ ಯಥಾ ವಚೀದ್ವಾರೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಮ್ಪಿ ‘‘ಕಾಯಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ಸದ್ದಾರಮ್ಮಣೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ‘‘ರೂಪಾರಮ್ಮಣ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ।
Paribhogaraso paribhogapaccayaṃ pītisomanassaṃ. Ayaṃ pana rasasamānatāvasena gahaṇaṃ upādāya rasārammaṇanti vutto, na sabhāvato. Sabhāvena pana gahaṇaṃ upādāya pītisomanassaṃ dhammārammaṇameva hotīti ‘‘sukhā vedanā dhammārammaṇa’’nti vuttaṃ. Ārammaṇameva nibaddhanti rūpārammaṇaṃ…pe… dhammārammaṇanti evaṃ niyametvā vuttaṃ. Kammassa anibaddhattāti kammassa aniyatattā. Yathā hi rūpādīsu ekārammaṇaṃ cittaṃ anaññārammaṇaṃ hoti, na evaṃ kāyadvārādīsu ekadvārikakammaṃ aññasmiṃ dvāre nuppajjati, tasmā kammassa dvāraniyamarahitattā dvārampi kammaniyamarahitanti idha ārammaṇaṃ viya niyametvā na vuttaṃ. Vinā ārammaṇena anuppajjanatoti etassapi cattho ‘‘yathā kāyakammādīsu ekaṃ kammaṃ tena dvārena vinā aññasmiṃ dvāre carati, na evaṃ rūpādīsu ekārammaṇaṃ cittaṃ tenārammaṇena vinā ārammaṇantare uppajjatī’’ti veditabbo. Na hi yathā vacīdvāre uppajjamānampi ‘‘kāyakamma’’nti vuccati, evaṃ saddārammaṇe uppajjamānaṃ ‘‘rūpārammaṇa’’nti vuccati.
Related texts:
ತಿಪಿಟಕ (ಮೂಲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ • Abhidhammapiṭaka / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀಪಾಳಿ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಂ • Kāmāvacarakusalaṃ
ಅಟ್ಠಕಥಾ • Aṭṭhakathā / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ (ಅಟ್ಠಕಥಾ) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣಿ-ಅಟ್ಠಕಥಾ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಪದಭಾಜನೀಯಂ • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyaṃ
ಟೀಕಾ • Tīkā / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ (ಟೀಕಾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀ-ಅನುಟೀಕಾ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಪದಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾ • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
