| Library / Tipiṭaka / ཏིཔིཊཀ • Tipiṭaka / དྷམྨསངྒཎཱི-མཱུལཊཱིཀཱ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
ཀཱམཱཝཙརཀུསལཔདབྷཱཛནཱིཡཝཎྞནཱ
Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
༡. ‘‘ཡེ ཝཱ པན…པེ॰… ཨརཱུཔིནོ དྷམྨཱ’’ཏི ཨིདཾ ‘‘ཕསྶོ ཧོཏཱི’’ཏི ཨེཝམཱདིཀཾ ཝིཡ ན ཝིསུཾ ‘‘ཏེཔི ཧོནྟཱི’’ཏི ཧོཏི-སདྡེན སམྦནྡྷཾ ཀཏྭཱ ཝུཏྟཾ, ཨུདྡིཊྛཱཝསེསེ ཙ པན གཧེཏྭཱ ‘‘ཨིམེ དྷམྨཱ ཀུསལཱ’’ཏི ཨཔྤེཏུཾ ཝུཏྟནྟི ཨཔྤནཱཡ ཨཝརོདྷིཏཾ། ཨེཝཉྩ ཀཏྭཱ ནིདྡེསེཔི ཨེཏསྶ པདབྷཱཛནཱིཡཾ ན ཝུཏྟནྟི། སརཱུཔེན པན ཨདསྶིཏཏྟཱ ‘‘ཨཏྠཱི’’ཏི ཝཏྭཱ དུཏིཡེན ཧོཏི-སདྡེན སམྦནྡྷོ ནིདྡེསོ ཙ ན ཀཏོ, སངྑེཔེན པན ཨུདྡིསིཏྭཱ སངྑེཔེནེཝ ཡེ ཝཱ པན དྷམྨཱ ནིདྡིཊྛཱཏི ཨེཏསྶ དྷམྨསྶ ཨུདྡེསེ ཨཝརོདྷོ ཡུཏྟོ། དྷམྨནིདྡེསེ ཙ ནིདྡེསཱཝསཱནེ ཝུཏྟསྶཱཏི།
1. ‘‘Ye vā pana…pe… arūpino dhammā’’ti idaṃ ‘‘phasso hotī’’ti evamādikaṃ viya na visuṃ ‘‘tepi hontī’’ti hoti-saddena sambandhaṃ katvā vuttaṃ, uddiṭṭhāvasese ca pana gahetvā ‘‘ime dhammā kusalā’’ti appetuṃ vuttanti appanāya avarodhitaṃ. Evañca katvā niddesepi etassa padabhājanīyaṃ na vuttanti. Sarūpena pana adassitattā ‘‘atthī’’ti vatvā dutiyena hoti-saddena sambandho niddeso ca na kato, saṅkhepena pana uddisitvā saṅkhepeneva ye vā pana dhammā niddiṭṭhāti etassa dhammassa uddese avarodho yutto. Dhammaniddese ca niddesāvasāne vuttassāti.
པུཙྪཱཔརིཙྪེདཝཙནེནེཝ པུཙྪཱབྷཱཝེ ཝིཉྙཱཏེ པུཙྪཱཝིསེསཉཱཔནཏྠཾ ཨཱཧ ‘‘ཨཡཾ ཀཐེཏུཀམྱཏཱཔུཙྪཱ’’ཏི། པཉྩཝིདྷཱ ཧཱིཏི མཧཱནིདྡེསེ (མཧཱནི॰ ༡༥༠; ཙཱུལ༹ནི॰ པུཎྞཀམཱཎཝཔུཙྪཱནིདྡེས ༡༢; མེཏྟགཱུམཱཎཝཔུཙྪཱནིདྡེས ༡༨) ཨཱགཏཱ པུཙྪཱ དསྶེཏི། ལཀྑཎནྟི ཉཱཏུཾ ཨིཙྪིཏོ ཡོ ཀོཙི སབྷཱཝོ། ཨཉྙཱཏནྟི ཡེན ཀེནཙི ཉཱཎེན ཨཉྙཱཏབྷཱཝཾ ཨཱཧ། ཨདིཊྛནྟི དསྶནབྷཱུཏེན ཉཱཎེན པཙྩཀྑཾ ཝིཡ ཨདིཊྛཏཾ། ཨཏུལིཏནྟི ‘‘ཨེཏྟཀཾ ཨིད’’ནྟི ཏུལཱབྷཱུཏཱཡ པཉྙཱཡ ཨཏུལིཏཏཾ། ཨཏཱིརིཏནྟི ཏཱིརཎབྷཱུཏཱཡ པཉྙཱཡ ཨཀཏཉཱཎཀིརིཡཱསམཱཔནཏཾ། ཨཝིབྷཱུཏནྟི ཉཱཎསྶ ཨཔཱཀཊབྷཱཝཾ ། ཨཝིབྷཱཝིཏནྟི ཉཱཎེན ཨཔཱཀཊཱིཀཏབྷཱཝཾ། ཨདིཊྛཾ ཛོཏཱིཡཏི ཨེཏཱཡཱཏི ཨདིཊྛཛོཏནཱ། ཨནུམཏིཡཱ པུཙྪཱ ཨནུམཏིཔུཙྪཱ ། ‘‘ཏཾ ཀིཾ མཉྙཐ, བྷིཀྑཝེ’’ཏིཨཱདིཔུཙྪཱཡ ཧི ‘‘ཀཱ ཏུམྷཱཀཾ ཨནུམཏཱི’’ཏི ཨནུམཏི པུཙྪིཏཱ ཧོཏི། ཀཐེཏུཀམྱཏཱཏི ཀཐེཏུཀམྱཏཱཡ།
Pucchāparicchedavacaneneva pucchābhāve viññāte pucchāvisesañāpanatthaṃ āha ‘‘ayaṃ kathetukamyatāpucchā’’ti. Pañcavidhā hīti mahāniddese (mahāni. 150; cūḷani. puṇṇakamāṇavapucchāniddesa 12; mettagūmāṇavapucchāniddesa 18) āgatā pucchā dasseti. Lakkhaṇanti ñātuṃ icchito yo koci sabhāvo. Aññātanti yena kenaci ñāṇena aññātabhāvaṃ āha. Adiṭṭhanti dassanabhūtena ñāṇena paccakkhaṃ viya adiṭṭhataṃ. Atulitanti ‘‘ettakaṃ ida’’nti tulābhūtāya paññāya atulitataṃ. Atīritanti tīraṇabhūtāya paññāya akatañāṇakiriyāsamāpanataṃ. Avibhūtanti ñāṇassa apākaṭabhāvaṃ . Avibhāvitanti ñāṇena apākaṭīkatabhāvaṃ. Adiṭṭhaṃ jotīyati etāyāti adiṭṭhajotanā. Anumatiyā pucchā anumatipucchā. ‘‘Taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave’’tiādipucchāya hi ‘‘kā tumhākaṃ anumatī’’ti anumati pucchitā hoti. Kathetukamyatāti kathetukamyatāya.
པབྷེདཏོ དྷམྨཱནཾ དེསནནྟི མཱཏིཀཱདེསནཾ ཨཱཧ། ཏཏྠ ཧི པུརཏོ ཀུསལཱདིཀེ པབྷེདེ ཝཏྭཱ པཙྪཏོ དྷམྨཱ ཝུཏྟཱཏི ‘‘པབྷེདཝནྟདསྶནཏྠ’’ནྟི ནིདྡེསཾ ཨཱཧ། ཨིདཾ ཝུཏྟཾ ཧོཏི – མཱཏིཀཱཡ སཝིསེསནཱ དྷམྨཱ ཝུཏྟཱ, ཏེ ཙ ཝིསེསིཏབྦཏྟཱ པདྷཱནཱ, པདྷཱནཉྩ ཨིཏིཀཏྟབྦཏཱཡ ཡུཛྫཏཱིཏི དྷམྨཱནམེཝ པདྷཱནཱནཾ པུཙྪིཏབྦཏཱ ཝིསྶཛྫིཏབྦཏཱ ཙ ཧོཏི, ཏསྨཱ ཏེ པུཙྪིཏབྦེ དསྶེཏུཾ ‘‘ཀཏམེ དྷམྨཱ’’ཏི ཝུཏྟཾ, ཏེ པན ཝིསེསཝནྟོ པུཙྪིཏཱཏི དསྶེཏུཾ པུན ‘‘ཀུསལཱ’’ཏི ཝུཏྟནྟི ཨེཝཾ པབྷེདཝནྟདསྶནཏྠཾ ཨཡཾ པདཱནུཀྐམོ ཀཏོཏི། ‘‘ཨིམེ དྷམྨཱ ཀུསལཱ’’ཏི ཝིསྶཛྫནེཔི ཨེཝམེཝ ཡོཛནཱ ཀཱཏབྦཱ། ‘‘པབྷེདཏོ དྷམྨཱནཾ དེསནཾ དཱིཔེཏྭཱ’’ཏི ཨེཏསྶ ཨཏྠཾ ཝིཝརིཏུཾ ‘‘ཨིམསྨིཉྷཱི’’ཏིཨཱདིམཱཧ། ཨནེཀཔྤབྷེདཱ དེསེཏབྦཱཏི སམྦནྡྷོ། ཏསྨཱཏི ཨཝོཧཱརདེསནཏོ དྷམྨཱནམེཝ དེསེཏབྦཏྟཱ ཏེསཉྩ གྷནཝིནིབྦྷོགཔཊིསམྦྷིདཱཉཱཎཱཝཧནཏོ པབྷེདཝནྟཱནཾ དེསེཏབྦཏྟཱ ‘‘ཀུསལཱ…པེ॰… དཱིཔེཏྭཱ’’ཏི ཨེཏེན སམྦནྡྷོ། ཨེཝམེཝ ཧི ཡཐཱཝུཏྟདཱིཔནསྶ ཧེཏུཾ སཀཱརཎཾ པཀཱསེཏུཾ པུན ‘‘དྷམྨཱཡེཝཱ’’ཏིཨཱདི ཝུཏྟནྟི། དྷམྨཱཏི སཱམཉྙམཏྟཝཙནེན སམཱུཧཱདིགྷནཝསེན ཨེཀཏྟགྒཧཎཾ ཧོཏཱིཏི ཨེཀཏྟཝིནིབྦྷོགཀརཎཾ གྷནཝིནིབྦྷོགཉཱཎཾ ཨཱཝཧཏི པབྷེདདེསནཱ, ཏཐཱ ཀུསལཱདིདྷམྨཱནཾ ཨབྱཱཀཏཱདིཨཏྠཱནཉྩ དཱིཔནཏོ དྷམྨཔཊིསམྦྷིདཱདིཉཱཎཉྩ ཨཱཝཧཏི། ‘‘པབྷེདཝནྟདསྶནཏྠ’’ནྟི ཨེཏཾ ཝིཝརིཏུཾ ‘‘ཨིདཱནི ཡེ ཏེནཱ’’ཏིཨཱདིམཱཧ། པབྷེད…པེ॰… ཡུཛྫཏི ཨིཏིཀཏྟབྦཏཱཡུཏྟསྶ ཝིསེསནཏྟཱ། ཨཐ ཝཱ ཨུདྡེསོ དྷམྨཔྤདྷཱནོ, པུཙྪཱ སཾསཡིཏཔྤདྷཱནཱ, ན ཙ དྷམྨབྷཱཝོ སཾསཡིཏོ, ཀུསལཱདིབྷེདོ པན སཾསཡིཏོཏི ནིཙྪིཏསཾསཡིཏཝསེནཱཡཾ པདཱནུཀྐམོ ཀཏོ།
Pabhedato dhammānaṃ desananti mātikādesanaṃ āha. Tattha hi purato kusalādike pabhede vatvā pacchato dhammā vuttāti ‘‘pabhedavantadassanattha’’nti niddesaṃ āha. Idaṃ vuttaṃ hoti – mātikāya savisesanā dhammā vuttā, te ca visesitabbattā padhānā, padhānañca itikattabbatāya yujjatīti dhammānameva padhānānaṃ pucchitabbatā vissajjitabbatā ca hoti, tasmā te pucchitabbe dassetuṃ ‘‘katame dhammā’’ti vuttaṃ, te pana visesavanto pucchitāti dassetuṃ puna ‘‘kusalā’’ti vuttanti evaṃ pabhedavantadassanatthaṃ ayaṃ padānukkamo katoti. ‘‘Ime dhammā kusalā’’ti vissajjanepi evameva yojanā kātabbā. ‘‘Pabhedato dhammānaṃ desanaṃ dīpetvā’’ti etassa atthaṃ vivarituṃ ‘‘imasmiñhī’’tiādimāha. Anekappabhedā desetabbāti sambandho. Tasmāti avohāradesanato dhammānameva desetabbattā tesañca ghanavinibbhogapaṭisambhidāñāṇāvahanato pabhedavantānaṃ desetabbattā ‘‘kusalā…pe… dīpetvā’’ti etena sambandho. Evameva hi yathāvuttadīpanassa hetuṃ sakāraṇaṃ pakāsetuṃ puna ‘‘dhammāyevā’’tiādi vuttanti. Dhammāti sāmaññamattavacanena samūhādighanavasena ekattaggahaṇaṃ hotīti ekattavinibbhogakaraṇaṃ ghanavinibbhogañāṇaṃ āvahati pabhedadesanā, tathā kusalādidhammānaṃ abyākatādiatthānañca dīpanato dhammapaṭisambhidādiñāṇañca āvahati. ‘‘Pabhedavantadassanattha’’nti etaṃ vivarituṃ ‘‘idāni ye tenā’’tiādimāha. Pabheda…pe… yujjati itikattabbatāyuttassa visesanattā. Atha vā uddeso dhammappadhāno, pucchā saṃsayitappadhānā, na ca dhammabhāvo saṃsayito, kusalādibhedo pana saṃsayitoti nicchitasaṃsayitavasenāyaṃ padānukkamo kato.
ཨེཏྠཱཏི ཨེཏསྨིཾ ཝཙནེ། ཀིམཏྠམཱཧ བྷགཝཱཏི ཏཾ དསྶེཏུཾ ཨཱཧ ‘‘སམཡེ ནིདྡིསི ཙིཏྟ’’ནྟི། པརིཡོསཱནེཏི སམཡེ ཙིཏྟནིདྡེསསྶ ‘‘ཡསྨིཾ…པེ॰… ཨཱརབྦྷཱ’’ཏི ཨེཏསྶ པརིཡོསཱནེ། ཏསྨིཾ སམཡེཏི ཏསྨིཾ ཙིཏྟུཔྤཱདསམཡེ ། ཙིཏྟེན སམཡཾ ནིཡམེཏྭཱན ཨཐ པཙྪཱ བོདྷེཏུནྟི སམྦནྡྷོ། ཝིཛྫམཱནེཔི བྷོཛནགམནཱདིསམཡནཱནཏྟེ སམཝཱཡཱདིནཱནཏྟེ ཙ ཡཐཱཝུཏྟཙིཏྟནིཡམིཏཱ ཝིསེསིཏཱ ཨཉྙསྨིཾ སམཡེ ཡཐཱདྷིཔྤེཏཱནཾ ཕསྶཱདཱིནཾ ཨབྷཱཝཱ ཙིཏྟནིཡམིཏེ སམཡེ ཕསྶཱདཡོ བོདྷེཏུཾ ཝིསེསནམེཝ ཏཱཝ ཙིཏྟཾ དསྶེཏུཾ སམཡེ ཙིཏྟཾ ནིདྡིསཱིཏི ཨཏྠོ། ཝིསེསིཏབྦོཔི ཧི སམཡོ ཨཏྟནོ ཨུཔཀཱརཏྠཾ ཝིསེསནབྷཱཝཾ ཨཱཔཛྫཏི, ཝིསེསནབྷཱུཏཉྩ ཙིཏྟཾ ཏདུཔཀཱརཏྠཾ ཝིསེསིཏབྦབྷཱཝནྟི། སནྟཏིགྷནཱདཱིནཾ ཨཡཾ ཝིསེསོ – པུརིམཔཙྪིམཱནཾ ནིརནྟརཏཱཡ ཨེཀཱིབྷཱུཏཱནམིཝ པཝཏྟི སནྟཏིགྷནཏཱ, ཏཐཱ ཕསྶཱདཱིནཾ ཨེཀསམཱུཧཝསེན དུབྦིཉྙེཡྻཀིཙྩབྷེདཝསེན ཨེཀཱརམྨཎཏཱཝསེན ཙ ཨེཀཱིབྷཱུཏཱནམིཝ པཝཏྟི སམཱུཧཱདིགྷནཏཱཏི།
Etthāti etasmiṃ vacane. Kimatthamāha bhagavāti taṃ dassetuṃ āha ‘‘samaye niddisi citta’’nti. Pariyosāneti samaye cittaniddesassa ‘‘yasmiṃ…pe… ārabbhā’’ti etassa pariyosāne. Tasmiṃ samayeti tasmiṃ cittuppādasamaye . Cittena samayaṃ niyametvāna atha pacchā bodhetunti sambandho. Vijjamānepi bhojanagamanādisamayanānatte samavāyādinānatte ca yathāvuttacittaniyamitā visesitā aññasmiṃ samaye yathādhippetānaṃ phassādīnaṃ abhāvā cittaniyamite samaye phassādayo bodhetuṃ visesanameva tāva cittaṃ dassetuṃ samaye cittaṃ niddisīti attho. Visesitabbopi hi samayo attano upakāratthaṃ visesanabhāvaṃ āpajjati, visesanabhūtañca cittaṃ tadupakāratthaṃ visesitabbabhāvanti. Santatighanādīnaṃ ayaṃ viseso – purimapacchimānaṃ nirantaratāya ekībhūtānamiva pavatti santatighanatā, tathā phassādīnaṃ ekasamūhavasena dubbiññeyyakiccabhedavasena ekārammaṇatāvasena ca ekībhūtānamiva pavatti samūhādighanatāti.
ཀཱལཉྩ སམཡཉྩཱཏི ཡུཏྟཀཱལཉྩ པཙྩཡསཱམགྒིཉྩ། ཁཎོཏི ཨོཀཱསོ། ཏཐཱགཏུཔྤཱདཱདིཀོ ཧི མགྒབྲཧྨཙརིཡསྶ ཨོཀཱསོ ཏཔྤཙྩཡཔཊིལཱབྷཧེཏུཏྟཱ། ཁཎོ ཨེཝ ཙ སམཡོ། ཡོ ‘‘ཁཎོ’’ཏི ཙ ‘‘སམཡོ’’ཏི ཙ ཝུཙྩཏི, སོ ཨེཀོཝཱཏི ཨཏྠོ། མཧཱསམཡོཏི མཧཱསམཱུཧོ། སམཡོཔི ཁོཏི སིཀྑཱཔརིཔཱུརཎསྶ ཧེཏུཔི། སམཡཔྤཝཱདཀེཏི དིཊྛིཔྤཝཱདཀེ། ཏཏྠ ཧི ནིསིནྣཱ ཏིཏྠིཡཱ ཨཏྟནོ ཨཏྟནོ སམཡཾ པཝདནྟཱིཏི། ཨཏྠཱབྷིསམཡཱཏི ཧིཏཔཊིལཱབྷཱ། ཨབྷིསམེཏབྦོཏི ཨབྷིསམཡོ, ཨབྷིསམཡོ ཨཏྠོ ཨབྷིསམཡཊྛོཏི པཱིལ༹ནཱདཱིནི ཨབྷིསམིཏབྦབྷཱཝེན ཨེཀཱིབྷཱཝཾ ཨུཔནེཏྭཱ ཝུཏྟཱནི, ཨབྷིསམཡསྶ ཝཱ པཊིཝེདྷསྶ ཝིསཡབྷཱུཏོ ཨཏྠོ ཨབྷིསམཡཊྛོཏི ཏཱནེཝ ཏཐཱ ཨེཀཏྟེན ཝུཏྟཱནི། ཏཏྠ པཱིལ༹ནཾ དུཀྑསཙྩསྶ ཏཾསམངྒིནོ ཧིཾ སནཾ ཨཝིཔྥཱརིཀཏཱཀརཎཾ། སནྟཱཔོ དུཀྑདུཀྑཏཱདིབྷཱཝེན སནྟཱཔནཾ པརིདཧནཾ།
Kālañca samayañcāti yuttakālañca paccayasāmaggiñca. Khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayapaṭilābhahetuttā. Khaṇo eva ca samayo. Yo ‘‘khaṇo’’ti ca ‘‘samayo’’ti ca vuccati, so ekovāti attho. Mahāsamayoti mahāsamūho. Samayopi khoti sikkhāparipūraṇassa hetupi. Samayappavādaketi diṭṭhippavādake. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano samayaṃ pavadantīti. Atthābhisamayāti hitapaṭilābhā. Abhisametabboti abhisamayo, abhisamayo attho abhisamayaṭṭhoti pīḷanādīni abhisamitabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni, abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayaṭṭhoti tāneva tathā ekattena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃsamaṅgino hiṃ sanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ. Santāpo dukkhadukkhatādibhāvena santāpanaṃ paridahanaṃ.
‘‘ཨིདྷཱ’’ཏི ཝཙནཾ ཨཀུསལེསུ ཨབྱཱཀཏེསུ ཙ ཀེསུཙི ཁཎསྶ ཨསམྦྷཝཏོ། ནནུ ཀུསལཱནཉྩ ནཝམེན ཁཎེན ཝིནཱ ཨུཔྤཏྟི ཧོཏཱིཏི? ནོ ན ཧོཏི, ན པན ནཝམོ ཨེཝ ཁཎོ, ཙཏུཙཀྐཱནིཔི ཁཎོཏི ཝུཏྟཱནི། སབྦནྟིམེན པརིཙྪེདེན ཨཏྟསམྨཱཔཎིདྷིཁཎམནྟརེན ནཏྠི ཀུསལསྶ ཨུཔྤཏྟཱིཏི ཁཎོ ཨིདྷ གཧིཏོ། ཨིནྡྲིཡཝིསཡམནསིཀཱརཱདྷཱིནཾ ཝིཉྙཱཎནྟི ཨེཝམཱདི སཱདྷཱརཎཕལཾ དཊྛབྦཾ། ནཝམོཏི ཨཊྛཀྑཎེ ཨུཔཱདཱཡ ཝུཏྟཾ། ཙཏུཙཀྐཾ ཝཏྟཏཱིཏི པུན པཏིརཱུཔདེསཝཱསཱདིསམྤཏྟི ཙཏུཙཀྐཾ ཝིཔརིཝཏྟཏཱིཏི ཨཏྠོ། ཨོཀཱསབྷཱུཏཱནཱིཏི ཨཏྟནོ ནིབྦཏྟིཡཱ ‘‘ཨིདཱནི ཨུཔྤཛྫནྟུ ཀུསལཱནཱི’’ཏི ཨནུམཏིདཱནཾ ཝིཡ བྷཱུཏཱནི།
‘‘Idhā’’ti vacanaṃ akusalesu abyākatesu ca kesuci khaṇassa asambhavato. Nanu kusalānañca navamena khaṇena vinā uppatti hotīti? No na hoti, na pana navamo eva khaṇo, catucakkānipi khaṇoti vuttāni. Sabbantimena paricchedena attasammāpaṇidhikhaṇamantarena natthi kusalassa uppattīti khaṇo idha gahito. Indriyavisayamanasikārādhīnaṃ viññāṇanti evamādi sādhāraṇaphalaṃ daṭṭhabbaṃ. Navamoti aṭṭhakkhaṇe upādāya vuttaṃ. Catucakkaṃ vattatīti puna patirūpadesavāsādisampatti catucakkaṃ viparivattatīti attho. Okāsabhūtānīti attano nibbattiyā ‘‘idāni uppajjantu kusalānī’’ti anumatidānaṃ viya bhūtāni.
ཙིཏྟཀཱལོཏི དྷམྨེནེཝ སཏཱ ཀཱལོ ཝིསེསིཏོ, ན ཏསྶ པཝཏྟིཏྠ པཝཏྟིསྶཏི པཝཏྟཏཱིཏི ཨེཏེན ཨཝཏྠཱཝིསེསེན, ནཱཔི ཏསྶ ཝིཛཱནནཀིཙྩེན, ཏསྨཱ ཨེཝཾཝིདྷེ དྷམྨེ ཨུཔཱདཱཡ པཉྙཏྟོཏི ཝུཏྟོ། ཀམཔྤཝཏྟཱ ཝིསེསཱ ཨེཝ པཊིཔཱཊཱིཏི བཱིཛབྷཱཝོ ཙ པཊིཔཱཊཱིཏི ཝཏྟུམརཧཏཱིཏི ཨིམིནཱདྷིཔྤཱཡེན ‘‘བཱིཛཀཱལོཏི དྷམྨཔཊིཔཱཊིཾ ཨུཔཱདཱཡ པཉྙཏྟོ’’ཏི ཨཱཧ། དྷམྨཔཊིཔཱཊིཾ ཝཱཏི ཨཊྛཀལཱཔདྷམྨེ སནྡྷཱཡཱཧ། སཉྩིཏཱ ཝིཡ གཡ྄ཧམཱནཀཱལཱ ཨེཝ ཀཱལསཉྩཡོ , ཡཐཱ ཝཱ ཏཐཱ ཝཱ ཀཱལོཏི ཨེཀཾ སབྷཱཝཾ གཧེཏྭཱ ཨབྷིནིཝེསཾ ཀརོནྟསྶ ཏདབྷིནིཝེསནིསེདྷནཏྠཾ ‘‘སོ པནེས སབྷཱཝཏོ ཨཝིཛྫམཱནཏྟཱ པཉྙཏྟིམཏྟཀོ’’ཏི ཨཱཧ། ཉཏྭཱ ཝིཉྙེཡྻོཏི སམྦནྡྷོ། ཨིཏརོ པན ཧེཏཱུཏི ཨེས སམཡོ པཙྩཡོཝ ཝིཉྙེཡྻོ། ཨེཏྠཱཏི ཨེཏསྨིཾ ཨདྷིཀཱརེ ན ཧེཏུཧེཏུ སཱདྷཱརཎཧེཏུ ཙཱཏི ཨཏྠོ། སམཝཱཡོ པཙྩཡསཱམགྒཱི, ཧེཏུ པན ཨེཀེཀོ པཙྩཡོཏི ཨཡམེཏེསཾ ཝིསེསོ ཝེདིཏབྦོ། ཙཀྑུཝིཉྙཱཎཱདཱིནཾ ཨནེཀཔཙྩཡདསྶནེན ཏཾཏཾདྭཱརིཀཱནཾ ཀུསལཱནཉྩ ཏཔྤཙྩཡཏཾ དསྶེཏི།
Cittakāloti dhammeneva satā kālo visesito, na tassa pavattittha pavattissati pavattatīti etena avatthāvisesena, nāpi tassa vijānanakiccena, tasmā evaṃvidhe dhamme upādāya paññattoti vutto. Kamappavattā visesā eva paṭipāṭīti bījabhāvo ca paṭipāṭīti vattumarahatīti iminādhippāyena ‘‘bījakāloti dhammapaṭipāṭiṃ upādāya paññatto’’ti āha. Dhammapaṭipāṭiṃ vāti aṭṭhakalāpadhamme sandhāyāha. Sañcitā viya gayhamānakālā eva kālasañcayo, yathā vā tathā vā kāloti ekaṃ sabhāvaṃ gahetvā abhinivesaṃ karontassa tadabhinivesanisedhanatthaṃ ‘‘so panesa sabhāvato avijjamānattā paññattimattako’’ti āha. Ñatvā viññeyyoti sambandho. Itaro pana hetūti esa samayo paccayova viññeyyo. Etthāti etasmiṃ adhikāre na hetuhetu sādhāraṇahetu cāti attho. Samavāyo paccayasāmaggī, hetu pana ekeko paccayoti ayametesaṃ viseso veditabbo. Cakkhuviññāṇādīnaṃ anekapaccayadassanena taṃtaṃdvārikānaṃ kusalānañca tappaccayataṃ dasseti.
པརིགྒཧོ ཀཏོ ཨཊྛཀཐཱཙརིཡེཧི། ཨེཀཀཱརཎཝཱདོཏི པཀཏིཀཱརཎཝཱདོ, ཨིསྶརཀཱརཎཝཱདོ ཝཱ། ཨཉྙམཉྙཱཔེཀྑོཏི ཨཝཡཝཱནཾ ཨཉྙམཉྙཱཔེཀྑཏཱཡ སམུདཱཡོ ཝུཏྟོ། ཨཔེཀྑཱ ཙ ཡཱཝ སཧཱཡཀཱརཎསམཱགམོ ན ཧོཏི, ཏཱཝ ཕལསྶ ཨནིཔྥཱདནཾ སམཱགམེ ནིཔྥཱདནསམཏྠསྶ ནིཔྥཱདནཉྩ། སམཱགམོ ཙ ཡེསུ ཡུཛྫམཱནེསུ ནིབྱཱཔཱརེསུཔི ཕལསྶ པཝཏྟི, ཏེསཾ སབྦྷཱཝོཏི།
Pariggaho kato aṭṭhakathācariyehi. Ekakāraṇavādoti pakatikāraṇavādo, issarakāraṇavādo vā. Aññamaññāpekkhoti avayavānaṃ aññamaññāpekkhatāya samudāyo vutto. Apekkhā ca yāva sahāyakāraṇasamāgamo na hoti, tāva phalassa anipphādanaṃ samāgame nipphādanasamatthassa nipphādanañca. Samāgamo ca yesu yujjamānesu nibyāpāresupi phalassa pavatti, tesaṃ sabbhāvoti.
ཨསཱམགྒཱི…པེ॰… པཏྟིཏོཏི ཙཀྑུརཱུཔཱལོཀམནསིཀཱརཱནཾ ཨསམཝེཏཱནཾ ཙཀྑུཝིཉྙཱཎསྶ ཨཧེཏུབྷཱཝེ སཏི སམཝེཏཱནཉྩ ཏཾསབྷཱཝཱཝིནིཝཏྟིཏོ ཧེཏུབྷཱཝཱནཱཔཏྟིཏོཏི ཨཏྠོ། ན ཧི སབྷཱཝནྟརཾ ཨཉྙེན སཧིཏཾ སབྷཱཝནྟརཾ ཧོཏཱིཏི། ཨེཀསྨིནྟི ཨནྡྷསཏེ ཨེཀེཀསྨིཾ ཨནྡྷེཏི ཨདྷིཔྤཱཡོ། ཨཉྙཐཱ ཡཐཱརུཏཝསེན ཨཏྠེ གཡ྄ཧམཱནེ ཨེཀསྶ ཨནྡྷསྶ དསྶནཱསམཏྠཏཱ སབྦེསམྤི ན ཧོཏི, ནཱཔི ཨེཀསྶ ཨསམཏྠཏཱཡ སབྦེསམྤི ཨསམཏྠཏཱ ཝུཏྟཱ, ཀིནྟུ སབྦེསཾ ཝིསུཾ ཨསམཏྠཏཱཡ ཨེཝཱཏི ཨུཔམཱཝཙནཾ ན ཡུཛྫེཡྻ, ནཱཔི ཨུཔམོཔམིཏབྦསམྦནྡྷོ། ན ཧི ཨུཔམིཏབྦེསུ ཙཀྑཱདཱིསུ ཨེཀསྶ ཨསམཏྠཏཱཡ སབྦེསམྤི ཨསམཏྠཏཱ ཝུཏྟཱ, ཀིནྟུ སབྦེསཾ ཝིསུཾ ཨསམཏྠཏཱཡ སཧིཏཱནཾ ཨསམཏྠཏཱཏི། ཨནྡྷསཏཾ པསྶཏཱིཏི ཙ ཨནྡྷསཏཾ སཧིཏཾ པསྶཏཱིཏི ཨདྷིཔྤཱཡོ ཨཉྙཐཱ ཝུཏྟནཡེན ཨུཔམིཏབྦཱསམཱནཏཱཔཏྟིཏོ། སཱདྷཱ…པེ॰… ཋིཏབྷཱཝོཏི ཡེསུ ཝིཛྫམཱནེསུ ཕལཔྤཝཏྟི ཏེསཾ སམོདྷཱནེ, ཡཐཱ པཝཏྟམཱནེསུ ཏེསུ ཕལཔྤཝཏྟི, ཏཐཱ པཝཏྟིམཱཧ། ན ཡེསཾ ཀེསཉྩི ཨནེཀེསཾ སམོདྷཱནམཏྟཾ སཱམགྒཱི། ན ཧི སདྡགནྡྷརསཕོཊྛབྦསམོདྷཱནཾ ཙཀྑུཝིཉྙཱཎསྶ, ཀཊྛཀཔཱལཔཱསཱཎསམོདྷཱནཾ ཝཱ སོཏཝིཉྙཱཎསྶ ཧེཏཱུཏི། ཏནྟི ཏཾ དསྶནཾ། ཨསཱ…པེ॰… སིདྡྷོཏི ནཱཡམཏྠོ སཱདྷེཏབྦོ ཝིསུཾ ཨཧེཏཱུནཾ ཙཀྑཱདཱིནཾ སཧིཏཱནཾ ཧེཏུབྷཱཝསྶ པཙྩཀྑསིདྡྷཏྟཱཏི ཨཏྠོ། ན ཧི པཙྩཀྑསིདྡྷེ ཡུཏྟིམགྒནཾ ཡུཏྟནྟི།
Asāmaggī…pe… pattitoti cakkhurūpālokamanasikārānaṃ asamavetānaṃ cakkhuviññāṇassa ahetubhāve sati samavetānañca taṃsabhāvāvinivattito hetubhāvānāpattitoti attho. Na hi sabhāvantaraṃ aññena sahitaṃ sabhāvantaraṃ hotīti. Ekasminti andhasate ekekasmiṃ andheti adhippāyo. Aññathā yathārutavasena atthe gayhamāne ekassa andhassa dassanāsamatthatā sabbesampi na hoti, nāpi ekassa asamatthatāya sabbesampi asamatthatā vuttā, kintu sabbesaṃ visuṃ asamatthatāya evāti upamāvacanaṃ na yujjeyya, nāpi upamopamitabbasambandho. Na hi upamitabbesu cakkhādīsu ekassa asamatthatāya sabbesampi asamatthatā vuttā, kintu sabbesaṃ visuṃ asamatthatāya sahitānaṃ asamatthatāti. Andhasataṃ passatīti ca andhasataṃ sahitaṃ passatīti adhippāyo aññathā vuttanayena upamitabbāsamānatāpattito. Sādhā…pe… ṭhitabhāvoti yesu vijjamānesu phalappavatti tesaṃ samodhāne, yathā pavattamānesu tesu phalappavatti, tathā pavattimāha. Na yesaṃ kesañci anekesaṃ samodhānamattaṃ sāmaggī. Na hi saddagandharasaphoṭṭhabbasamodhānaṃ cakkhuviññāṇassa, kaṭṭhakapālapāsāṇasamodhānaṃ vā sotaviññāṇassa hetūti. Tanti taṃ dassanaṃ. Asā…pe… siddhoti nāyamattho sādhetabbo visuṃ ahetūnaṃ cakkhādīnaṃ sahitānaṃ hetubhāvassa paccakkhasiddhattāti attho. Na hi paccakkhasiddhe yuttimagganaṃ yuttanti.
མནུསྶཏྟཱདཱིནཾ ཁཎཱཝཡཝཱནཾ སཱམགྒཱི ཁཎསཱམགྒཱི, ཏཾ ཝིནཱ སོ ནཝམཙཀྐསམྤཏྟིསངྑཱཏོ ཁཎོ ནཏྠི། སཱ ཨེཝ ཧི ཁཎསཱམགྒཱི སོ ཁཎོཏི ཨཏྠོ། ཁཎ…པེ॰… དཱིཔེཏི ཨཏྟནོ དུལླབྷཏཱཡཱཏི ཨཏྠོ། ཁཎཏྠོ ཝཱ སམཡསདྡོ ཁཎསངྑཱཏོ སམཡོཏི ཝུཏྟོ། སོ ཡསྨིཾ དུལླབྷེ ཁཎེ སཏཱིཏི ཨིམསྶཏྠསྶ ཝིབྷཱཝནཝསེན ཏདཱཡཏྟཱཡ ཀུསལུཔྤཏྟིཡཱ དུལླབྷབྷཱཝཾ དཱིཔེཏི། ཨེཏེནུཔཱཡེན སམཝཱཡ…པེ॰… ཝུཏྟིཾ དཱིཔེཏཱིཏི ཨེཏྠ ཨིཏོ པརེསུ ཙ ཡོཛནཱ ཏསྶ ཏསྶ ཏཾཏཾདཱིཔནེ ཀཱཏབྦཱ།
Manussattādīnaṃ khaṇāvayavānaṃ sāmaggī khaṇasāmaggī, taṃ vinā so navamacakkasampattisaṅkhāto khaṇo natthi. Sā eva hi khaṇasāmaggī so khaṇoti attho. Khaṇa…pe… dīpeti attano dullabhatāyāti attho. Khaṇattho vā samayasaddo khaṇasaṅkhāto samayoti vutto. So yasmiṃ dullabhe khaṇe satīti imassatthassa vibhāvanavasena tadāyattāya kusaluppattiyā dullabhabhāvaṃ dīpeti. Etenupāyena samavāya…pe… vuttiṃ dīpetīti ettha ito paresu ca yojanā tassa tassa taṃtaṃdīpane kātabbā.
ཏསྶ པུརིསསྶཱཏི ‘‘སེཡྻཐཱཔི བྷིཀྑཝེ ཙཏྟཱརོ དལ༹ྷདྷམྨཱ དྷནུགྒཧཱ སིཀྑིཏཱ ཀཏཧཏྠཱ ཀཏུཔཱསནཱ ཙཏུདྡིསཱ ཋིཏཱ ཨསྶུ, ཨཐ པུརིསོ ཨཱགཙྪེཡྻ ‘ཨཧཾ ཨིམེསཾ…པེ॰… ཀཏུཔཱསནཱནཾ ཀཎྜེ ཁིཏྟེ ཁིཏྟེ ཨཔྤཏིཊྛིཏེ པཐཝིཡཾ གཧེཏྭཱ ཨཱཧརིསྶཱམཱི’’’ཏི (སཾ॰ ནི॰ ༢.༢༢༨) ཨེཝཾ ཝུཏྟཛཝནཔུརིསསྶ། ཏཱཝ པརིཏྟཀོཏི གམནསྶཱདཱནཾ དེཝཔུཏྟཱནཾ ཧེཊྛུཔརིཡཱཡེན པཊིམུཁཾ དྷཱཝནྟཱནཾ སིརསི པཱདེ ཙ བདྡྷཁུརདྷཱརཱསནྣིཔཱཏཏོ ཙ པརིཏྟཏརོ ཀཱལོ། ཀཱལསངྑཱཏོ སམཡོ ཙིཏྟཔརིཙྪིནྣོ ཝུཙྩམཱནོ ཏེནེཝ པརིཙྪེདཀཙིཏྟེན ‘‘ཨེཝཾ པརིཏྟོ ཨཧ’’ནྟི ཨཏྟནོ པརིཏྟཏཾ དཱིཔེཏི། ཡཐཱ ཙཱཧཾ, ཨེཝཾ སབྦོ ཀུསལཙིཏྟཔྤཝཏྟིཀཱལོཏི ཏསྶ པརིཏྟཏཾ དཱིཔེཏི། སདྡསྶ དཱིཔནཱ ཝུཏྟནཡཱནུསཱརེན ཝེདིཏབྦཱ།
Tassa purisassāti ‘‘seyyathāpi bhikkhave cattāro daḷhadhammā dhanuggahā sikkhitā katahatthā katupāsanā catuddisā ṭhitā assu, atha puriso āgaccheyya ‘ahaṃ imesaṃ…pe… katupāsanānaṃ kaṇḍe khitte khitte appatiṭṭhite pathaviyaṃ gahetvā āharissāmī’’’ti (saṃ. ni. 2.228) evaṃ vuttajavanapurisassa. Tāva parittakoti gamanassādānaṃ devaputtānaṃ heṭṭhupariyāyena paṭimukhaṃ dhāvantānaṃ sirasi pāde ca baddhakhuradhārāsannipātato ca parittataro kālo. Kālasaṅkhāto samayo cittaparicchinno vuccamāno teneva paricchedakacittena ‘‘evaṃ paritto aha’’nti attano parittataṃ dīpeti. Yathā cāhaṃ, evaṃ sabbo kusalacittappavattikāloti tassa parittataṃ dīpeti. Saddassa dīpanā vuttanayānusārena veditabbā.
པཀཏིཝཱདཱིནཾ མཧཏོ ཝིཡ ཨཎུཝཱདཱིནཾ དྭིཨཎུཀསྶ ཝིཡ ཙ ཨེཀསྶེཝ། ཧེཏུ…པེ॰… ཝུཏྟིཏཾ དཱིཔེཏཱིཏི པཙྩཡཱཡཏྟཝུཏྟིདཱིཔནཏོ ཏཔྤརབྷཱཝཱ ཧེཏུསངྑཱཏསྶ པརཱཡཏྟཝུཏྟིདཱིཔནཏཱ ཝུཏྟཱ། སཏི པན པཙྩཡཱཡཏྟབྷཱཝེ པཙྩཡསཱམགྒཱིཨཱཡཏྟཏཱ སམཝཱཡསངྑཱཏེན དཱིཔིཡཏཱིཏི ཨཏཔྤརབྷཱཝཏོ ཏསྶ ཏཾདཱིཔནཏཱ ན ཝུཏྟཱ། ཨནེན སམཡེན ཀཏྟུབྷཱུཏེན, ཨནེན སམཡེན ཝཱ ཀརཎབྷཱུཏེན བྷགཝཏཱ པཊིསེདྷིཏོཏི ཨཏྠོ། ཨེས ནཡོ པུརིམཱསུ དཱིཔནཱསུ།
Pakativādīnaṃ mahato viya aṇuvādīnaṃ dviaṇukassa viya ca ekasseva. Hetu…pe… vuttitaṃ dīpetīti paccayāyattavuttidīpanato tapparabhāvā hetusaṅkhātassa parāyattavuttidīpanatā vuttā. Sati pana paccayāyattabhāve paccayasāmaggīāyattatā samavāyasaṅkhātena dīpiyatīti atapparabhāvato tassa taṃdīpanatā na vuttā. Anena samayena kattubhūtena, anena samayena vā karaṇabhūtena bhagavatā paṭisedhitoti attho. Esa nayo purimāsu dīpanāsu.
ཨདྷིཀརཎཝསེནཱཏི ཨཱདྷཱརཝསེན། ཨེཏྠཱཏི ཀཱལསམཱུཧསངྑཱཏེ སམཡེ གཧིཏེཏི ཨཏྠོ། ཀཱལོཔི ཧི ཙིཏྟཔརིཙྪིནྣོ སབྷཱཝཏོ ཨཝིཛྫམཱནོཔི ཨཱདྷཱརབྷཱཝེནེཝ སཉྙཱཏོ ‘‘ཨདྷིཀརཎ’’ནྟི ཝུཏྟོ ཏཾཁཎཔྤཝཏྟཱནཾ ཏཏོ པུབྦེ པརཏོ ཙ ཨབྷཱཝཱ། བྷཱཝོཏི ཀིརིཡཱ། ཀིརིཡཱཡ ཀིརིཡནྟརལཀྑཎཾ བྷཱཝེནབྷཱཝལཀྑཎཾ། ཡཐཱ གཱཝཱིསུ དུཡ྄ཧམཱནཱསུ གཏོ, དུདྡྷཱསུ ཨཱགཏོཏི དོཧནཀིརིཡཱ གམནཀིརིཡཱཡ ལཀྑཎཾ ཧོཏི, ཨེཝམིཧཱཔི ‘‘ཡསྨིཾ སམཡེ ཏསྨིཾ སམཡེ’’ཏི ཙ ཝུཏྟེ སཏཱིཏི ཨཡམཏྠོ ཝིཉྙཱཡམཱནོ ཨེཝ ཧོཏི ཨཉྙཀིརིཡཱསམྦནྡྷཱབྷཱཝེན པདཏྠསྶ སཏྟཱཝིརཧཱབྷཱཝཏོཏི སམཡསྶ སཏྟཱཀིརིཡཱཡ ཙིཏྟུཔྤཱདཀིརིཡཱ ཕསྶཱདིབྷཝནཀིརིཡཱ ཙ ལཀྑཱིཡཏཱིཏི ཨུབྷཡཏྠ སམཡསདྡེ བྷུམྨནིདྡེསོ ཀཏོ ལཀྑཎབྷཱུཏབྷཱཝཡུཏྟོཏི།
Adhikaraṇavasenāti ādhāravasena. Etthāti kālasamūhasaṅkhāte samaye gahiteti attho. Kālopi hi cittaparicchinno sabhāvato avijjamānopi ādhārabhāveneva saññāto ‘‘adhikaraṇa’’nti vutto taṃkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvā. Bhāvoti kiriyā. Kiriyāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ. Yathā gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgatoti dohanakiriyā gamanakiriyāya lakkhaṇaṃ hoti, evamihāpi ‘‘yasmiṃ samaye tasmiṃ samaye’’ti ca vutte satīti ayamattho viññāyamāno eva hoti aññakiriyāsambandhābhāvena padatthassa sattāvirahābhāvatoti samayassa sattākiriyāya cittuppādakiriyā phassādibhavanakiriyā ca lakkhīyatīti ubhayattha samayasadde bhummaniddeso kato lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti.
ཨུདྡཱནཏོཏི ཨུདྡེསཏོ སངྑེཔཏོ། ཀིལེསཀཱམོ ཝཏྠུཀཱམབྷཱཝཾ བྷཛནྟོ ཀཱམནཱིཡཝསེན བྷཛཏི, ན ཀཱམནཝསེནཱཏི ཀཱམནཝསེན ཀིལེསཀཱམོ ཨེཝ ཧོཏི, ན ཝཏྠུཀཱམོ། དུཝིདྷོཔེསོཏི ཝཙནེན དུཝིདྷསྶཔི སཧིཏསྶ ཨཝཙརཎཔྤདེསཾ སངྒཎྷཱཏི། ཏེན ཝཏྠུཀཱམསྶེཝ པཝཏྟིདེསོ རཱུཔཱརཱུཔདྷཱཏུདྭཡཾ ཨཔནཱིཏཾ ཧོཏི། ནནུ ཙ དུཝིདྷོཔི སཧིཏོ རཱུཔཱརཱུཔདྷཱཏཱུསུ པཝཏྟཏི རཱུཔཱརཱུཔཱཝཙརདྷམྨཱནཾ ཝཏྠུཀཱམཏྟཱ ཏདཱརམྨཎཱནཾ རཱུཔཱརཱུཔརཱགཱནཉྩ ཀིལེསཀཱམབྷཱཝསིདྡྷིཏོཏི? ཏཾ ན, བཧལཀིལེསསྶ ཀཱམརཱགསྶ ཀིལེསཀཱམབྷཱཝེན ཨིདྷ སངྒཧིཏཏྟཱ། ཨེཝཉྩ ཀཏྭཱ རཱུཔཱརཱུཔདྷཱཏཱུསུ པཝཏྟམཱནེསུ ཀཱམཱཝཙརདྷམྨེསུ ནིཀནྟི ཨིདྷ ན སངྒཧིཏཱ སུཁུམཏྟཱ། ‘‘ཨུདྡཱནཏོ དྭེ ཀཱམཱ’’ཏི སབྦཀཱམེ ཨུདྡིསིཏྭཱཔི ཧི ‘‘དུཝིདྷོཔེསོ’’ཏི ཨེཏྠ ཏདེཀདེསབྷཱུཏཱ ཨཉྙམཉྙསཧིཏཏཱཔརིཙྪིནྣཱ ཀཱམརཱགཏབྦཏྠུཀདྷམྨཱཝ སངྒཧིཏཱཏི, ནིརཝསེསོ ཝཱ ཀིལེསཀཱམོ ཀཱམརཱགོ ཀཱམཏཎྷཱརཱུཔཏཎྷཱཨརཱུཔཏཎྷཱནིརོདྷཏཎྷཱབྷེདོ ཨིདྷ པཝཏྟཏཱིཏི ཨནཝསེསཔྤཝཏྟིཏཾ སནྡྷཱཡ ‘‘དུཝིདྷོཔེསོ’’ཏི ཝུཏྟཾ, ཝཏྠུཀཱམོཔི ཙ ཨཔྤཀོ ཨིདྷཱཔི ན ཝཏྟཏི རཱུཔཱརཱུཔཱཝཙརཝིཔཱཀམཏྟོ, ཏཐཱཔི པརིཔུཎྞཝཏྠུཀཱམཏྟཱ ཀཱམཱཝཙརདྷམྨཱཝ ཨིདྷ གཧིཏཱ། ཨེཝཉྩ ཀཏྭཱ སསཏྠཱཝཙརོཔམཱ ཡུཏྟཱ ཧོཏི། ‘‘རཱུཔཱུཔཔཏྟིཡཱ མགྒཾ བྷཱཝེཏཱི’’ཏི (དྷ॰ ས॰ ༡༦༣; ཝིབྷ॰ ༦༢༥) ཨེཏྠ རཱུཔབྷཝོ ཨུཏྟརཔདལོཔཾ ཀཏྭཱ ‘‘རཱུཔ’’ནྟི ཝུཏྟོ, ཨེཝམིདྷཱཔི ཨུཏྟརཔདལོཔོ དཊྛབྦོ། ཨཉྙཐཱ ཧི ཙིཏྟཾ ཀཱམཱཝཙརཱཝཙརནྟི ཝུཙྩེཡྻཱཏི། ཨཱརམྨཎཀརཎཝསེནཱཏིཨཱདིཀེ ‘‘ཀཱམོ’’ཏི སབྦཾ ཏཎྷམཱཧ, ཏསྨཱ ‘‘ཀཱམཉྩེསཱ’’ཏིཨཱདི ཝུཏྟཾ, ‘‘ཀཱམེ ཨཝཙཱརེཏཱིཏི ཀཱམཱཝཙཱར’’ནྟི ཝཏྟབྦེ ཙཱ-སདྡསྶ རསྶཏྟཾ ཀཏཾ།
Uddānatoti uddesato saṅkhepato. Kilesakāmo vatthukāmabhāvaṃ bhajanto kāmanīyavasena bhajati, na kāmanavasenāti kāmanavasena kilesakāmo eva hoti, na vatthukāmo. Duvidhopesoti vacanena duvidhassapi sahitassa avacaraṇappadesaṃ saṅgaṇhāti. Tena vatthukāmasseva pavattideso rūpārūpadhātudvayaṃ apanītaṃ hoti. Nanu ca duvidhopi sahito rūpārūpadhātūsu pavattati rūpārūpāvacaradhammānaṃ vatthukāmattā tadārammaṇānaṃ rūpārūparāgānañca kilesakāmabhāvasiddhitoti? Taṃ na, bahalakilesassa kāmarāgassa kilesakāmabhāvena idha saṅgahitattā. Evañca katvā rūpārūpadhātūsu pavattamānesu kāmāvacaradhammesu nikanti idha na saṅgahitā sukhumattā. ‘‘Uddānato dve kāmā’’ti sabbakāme uddisitvāpi hi ‘‘duvidhopeso’’ti ettha tadekadesabhūtā aññamaññasahitatāparicchinnā kāmarāgatabbatthukadhammāva saṅgahitāti, niravaseso vā kilesakāmo kāmarāgo kāmataṇhārūpataṇhāarūpataṇhānirodhataṇhābhedo idha pavattatīti anavasesappavattitaṃ sandhāya ‘‘duvidhopeso’’ti vuttaṃ, vatthukāmopi ca appako idhāpi na vattati rūpārūpāvacaravipākamatto, tathāpi paripuṇṇavatthukāmattā kāmāvacaradhammāva idha gahitā. Evañca katvā sasatthāvacaropamā yuttā hoti. ‘‘Rūpūpapattiyā maggaṃ bhāvetī’’ti (dha. sa. 163; vibha. 625) ettha rūpabhavo uttarapadalopaṃ katvā ‘‘rūpa’’nti vutto, evamidhāpi uttarapadalopo daṭṭhabbo. Aññathā hi cittaṃ kāmāvacarāvacaranti vucceyyāti. Ārammaṇakaraṇavasenātiādike ‘‘kāmo’’ti sabbaṃ taṇhamāha, tasmā ‘‘kāmañcesā’’tiādi vuttaṃ, ‘‘kāme avacāretīti kāmāvacāra’’nti vattabbe cā-saddassa rassattaṃ kataṃ.
རུལ༹ྷིསདྡེནཱཏི ཉཱཎསམྤཡུཏྟེསུ རུལ༹ྷེན སདྡེན, ཉཱཎསམྤཡུཏྟེསུ ཝཱ པཝཏྟིཏྭཱ ཨནཝཛྫསུཁཝིཔཱཀཏཱཡ ཏཾསདིསེསུ ཉཱཎཝིཔྤཡུཏྟེསུ རུལ༹ྷེན སདྡེན། ཨཐ ཝཱ ཀིཉྩི ནིམིཏྟཾ གཧེཏྭཱ སཏིཔི ཨཉྙསྨིཾ ཏཾནིམིཏྟཡུཏྟེ ཀིསྨིཉྩིདེཝ ཝིསཡེ སམྨུཏིཡཱ ཙིརཀཱལཏཱཝསེན ནིམིཏྟཝིརཧེཔི པཝཏྟི རུལ༹ྷི ནཱམ ཡཐཱ ‘‘མཧིཡཾ སེཏཱིཏི མཧིཾསོ, གཙྪནྟཱིཏི གཱཝོ’’ཏི, ཨེཝཾ ཀུསལསདྡསྶཔི རུལ༹ྷིབྷཱཝོ ཝེདིཏབྦོ། པཉྙཱནིདྡེསེ ‘‘ཀོསལླ’’ནྟི ཨབྷིདྷམྨེ (དྷ॰ ས॰ ༡༦) ཝུཏྟཾ, ཏསྶ ཙ བྷཱཝཱ ཀུསལསདྡཔྤཝཏྟཱིཏི ཀོསལླཡོགཱ ཀུསལནྟི ཨཡཾ ཨབྷིདྷམྨཔརིཡཱཡོ ཧོཏི། ཀུསལནྟི ཀུསལབྷཱཝཾ ཨཱཧ།
Ruḷhisaddenāti ñāṇasampayuttesu ruḷhena saddena, ñāṇasampayuttesu vā pavattitvā anavajjasukhavipākatāya taṃsadisesu ñāṇavippayuttesu ruḷhena saddena. Atha vā kiñci nimittaṃ gahetvā satipi aññasmiṃ taṃnimittayutte kismiñcideva visaye sammutiyā cirakālatāvasena nimittavirahepi pavatti ruḷhi nāma yathā ‘‘mahiyaṃ setīti mahiṃso, gacchantīti gāvo’’ti, evaṃ kusalasaddassapi ruḷhibhāvo veditabbo. Paññāniddese ‘‘kosalla’’nti abhidhamme (dha. sa. 16) vuttaṃ, tassa ca bhāvā kusalasaddappavattīti kosallayogā kusalanti ayaṃ abhidhammapariyāyo hoti. Kusalanti kusalabhāvaṃ āha.
ཝིཔཱཀཱདཱིནཾ ཨཝཛྫཔཊིཔཀྑཏཱ ནཏྠཱིཏི ཀུསལམེཝ ཨནཝཛྫལཀྑཎཾ ཝུཏྟཾ། ཨནཝཛྫལཀྑཎམེཝཱཏི སུཁཝིཔཱཀསབྷཱཝསྶ ལཀྑཎབྷཱཝནིཝཱརཎཏྠཾ ཨཝདྷཱརཎཾ ཀཏཾ, ཏཾནིཝཱརཎཉྩ ཏསྶ པཙྩུཔཊྛཱནཏཾ ཝཏྠུཀཱམཏཱཡ ཀཏཾ། སམྤཏྟིཨཏྠེན རསེན ཝོདཱནབྷཱཝརསཾ། ཕལཊྛེན པཙྩུཔཊྛཱནེན ཨིཊྛཝིཔཱཀཔཙྩུཔཊྛཱནཾ། སབྷཱཝོ ཀཀྑལཱ༹དིཕུསནཱདིཀོ ཨསཱདྷཱརཎོ། སཱམཉྙཾ སཱདྷཱརཎོ ཨནིཙྩཱདིསབྷཱཝོ། ཨིདྷ ཙ ཀུསལལཀྑཎཾ སབྦཀུསལསཱདྷཱརཎསབྷཱཝཏྟཱ སཱམཉྙཾ དཊྛབྦཾ, ཨཀུསལཱདཱིཧི ཨསཱདྷཱརཎཏཱཡ སབྷཱཝོ ཝཱ། ཨུཔཊྛཱནཱཀཱརོཏི གཧེཏབྦབྷཱཝེན ཉཱཎསྶ ཨུཔཊྛཧནཱཀཱརོ། ཕལཾ པན ཨཏྟནོ ཀཱརཎཾ པཊིཙྩ ཏཔྤཊིབིམྦབྷཱཝེན, པཊིམུཁཾ ཝཱ ཨུཔཊྛཱཏཱིཏི པཙྩུཔཊྛཱནཾ།
Vipākādīnaṃ avajjapaṭipakkhatā natthīti kusalameva anavajjalakkhaṇaṃ vuttaṃ. Anavajjalakkhaṇamevāti sukhavipākasabhāvassa lakkhaṇabhāvanivāraṇatthaṃ avadhāraṇaṃ kataṃ, taṃnivāraṇañca tassa paccupaṭṭhānataṃ vatthukāmatāya kataṃ. Sampattiatthena rasena vodānabhāvarasaṃ. Phalaṭṭhena paccupaṭṭhānena iṭṭhavipākapaccupaṭṭhānaṃ. Sabhāvo kakkhaḷādiphusanādiko asādhāraṇo. Sāmaññaṃ sādhāraṇo aniccādisabhāvo. Idha ca kusalalakkhaṇaṃ sabbakusalasādhāraṇasabhāvattā sāmaññaṃ daṭṭhabbaṃ, akusalādīhi asādhāraṇatāya sabhāvo vā. Upaṭṭhānākāroti gahetabbabhāvena ñāṇassa upaṭṭhahanākāro. Phalaṃ pana attano kāraṇaṃ paṭicca tappaṭibimbabhāvena, paṭimukhaṃ vā upaṭṭhātīti paccupaṭṭhānaṃ.
ཝིཛཱནཱཏཱིཏི སཉྙཱཔཉྙཱཀིཙྩཝིསིཊྛཾ ཝིསཡགྒཧཎཾ ཨཱཧ། སབྦཙིཏྟསཱདྷཱརཎཏྟཱ ཡཏྠ ཡཏྠ ཡཐཱ ཡཐཱ ཨཏྠོ ལབྦྷཏི, ཏཏྠ ཏཏྠ ཏཐཱ ཏཐཱ གཧེཏབྦོཏི། ཡཾ ཨཱསེཝནཔཙྩཡབྷཱཝེན ཙིནོཏི, ཡཉྩ ཀམྨུནཱ ཨབྷིསངྑཏཏྟཱ ཙིཏཾ, ཏཾ ཏཐཱ ‘‘ཙིཏྟ’’ནྟི ཝུཏྟཾ། ཡཾ པན ཏཐཱ ན ཧོཏི, ཏཾ པརིཏྟཀིརིཡདྭཡཾ ཨནྟིམཛཝནཉྩ ལབྦྷམཱནཙིནྟནཝིཙིཏྟཏཱདིཝསེན ‘‘ཙིཏྟ’’ནྟི ཝེདིཏབྦཾ། ཧསིཏུཔྤཱདོ པན ཨཉྙཛཝནགཏིཀོཝ། ཙིཏྟཱནཾ པནཱཏི ཝིཙིཏྲཱནནྟི ཨཏྠོ། ཏདནྟོགདྷཏྟཱ ཧི སམུདཱཡཝོཧཱརེན ཨཝཡཝོཔི ‘‘ཙིཏྟ’’ནྟི ཝུཙྩཏི ཡཐཱ པབྦཏནདཱིསམུདྡཱདིཨེཀདེསེསུ དིཊྛེསུ པབྦཏཱདཡོ དིཊྛཱཏི ཝུཙྩནྟཱིཏི། ཙརཎཾ ནཱམ གཧེཏྭཱ ཙརིཏབྦཙིཏྟཔཊོ། རཱུཔཱནཱིཏི བིམྦཱནི།
Vijānātīti saññāpaññākiccavisiṭṭhaṃ visayaggahaṇaṃ āha. Sabbacittasādhāraṇattā yattha yattha yathā yathā attho labbhati, tattha tattha tathā tathā gahetabboti. Yaṃ āsevanapaccayabhāvena cinoti, yañca kammunā abhisaṅkhatattā citaṃ, taṃ tathā ‘‘citta’’nti vuttaṃ. Yaṃ pana tathā na hoti, taṃ parittakiriyadvayaṃ antimajavanañca labbhamānacintanavicittatādivasena ‘‘citta’’nti veditabbaṃ. Hasituppādo pana aññajavanagatikova. Cittānaṃ panāti vicitrānanti attho. Tadantogadhattā hi samudāyavohārena avayavopi ‘‘citta’’nti vuccati yathā pabbatanadīsamuddādiekadesesu diṭṭhesu pabbatādayo diṭṭhāti vuccantīti. Caraṇaṃ nāma gahetvā caritabbacittapaṭo. Rūpānīti bimbāni.
ཨཛ྄ཛྷཏྟིཀནྟི ཨིནྡྲིཡབདྡྷཾ ཝདཏི། ཙིཏྟཀཏམེཝཱཏི ཙིཏྟསྶ མཱུལཀཱརཎཏཾ སནྡྷཱཡ ཝུཏྟཾ། ཀམྨསྶ ཧེཏཾ ཙིཏྟཾ ཀཱརཎནྟི། ཏཾ པན ཨཏྠཾ ཝིབྷཱཝེཏུཾ ‘‘ཀཱཡཀམྨཱདིབྷེད’’ནྟིཨཱདིམཱཧ། ལིངྒནཱནཏྟནྟི སཎྛཱནནཱནཏྟཾ, བྷིནྣསཎྛཱནངྒཔཙྩངྒཝཏོ སརཱིརསྶ ཝཱ ནཱནཏྟཾ། ཝོཧཱརཝསེན ཨིཏྠིཔུརིསཱདིབྷཱཝེན ཝོཧརིཏབྦེསུ པཏྠནཱཝིསེསཱ ཨུཔྤཛྫནྟི, ཏཏོ ཀམྨཝིསེསཱ། ཨེཝམིདཾ ཀམྨནཱནཏྟཾ ཝོཧཱརནཱནཏྟཏོ ཧོཏི། ཨཔཱ…པེ॰… ཀཱདིཏཱཏི ཨེཝམཱདཱིསུ ཨཱདི-སདྡེཧི གཏིཡཱ ཨུཔཔཏྟིཡཱ ཨཏྟབྷཱཝེ ལོཀདྷམྨེསུ ཙ ནཱནཱཀརཎཱནི སུཏྟཱགཏཱནི སངྒཎྷཱཏི།
Ajjhattikanti indriyabaddhaṃ vadati. Cittakatamevāti cittassa mūlakāraṇataṃ sandhāya vuttaṃ. Kammassa hetaṃ cittaṃ kāraṇanti. Taṃ pana atthaṃ vibhāvetuṃ ‘‘kāyakammādibheda’’ntiādimāha. Liṅganānattanti saṇṭhānanānattaṃ, bhinnasaṇṭhānaṅgapaccaṅgavato sarīrassa vā nānattaṃ. Vohāravasena itthipurisādibhāvena voharitabbesu patthanāvisesā uppajjanti, tato kammavisesā. Evamidaṃ kammanānattaṃ vohāranānattato hoti. Apā…pe… kāditāti evamādīsu ādi-saddehi gatiyā upapattiyā attabhāve lokadhammesu ca nānākaraṇāni suttāgatāni saṅgaṇhāti.
ཀམྨནཱནཏྟཱདིཝསེནཱཏི ཨེཏྠ ཀུསལཱཀུསལཝསེན ཀམྨནཱནཏྟཾ ཝེདིཏབྦཾ། ཝིསདིསསབྷཱཝཏཱ ཧི ནཱནཏྟནྟི། ཀུསལཀམྨསྶ དཱནཱདིཝསེན ཀཱཡསུཙརིཏཱདིབྷཱཝེན ཙ པུཐུཏྟཾ, ཨཀུསལཀམྨསྶ ཙ མཙྪརིཡཱདཱིཧི ཀཱཡདུཙྩརིཏཱདཱིཧི ཙ པུཐུཏྟཾ ཝེདིཏབྦཾ། བཧུཔྤཀཱརཏཱ ཧི པུཐུཏྟནྟི ། ཨནྣདཱནཱདིཝསེན དཱནཱདཱིནཾ པཱཎཱཏིཔཱཏཱཝིརཏིཨཱདིཝསེན ཀཱཡསུཙརིཏཱདཱིནཾ ཨཱཝཱསམཙྪརིཡཱདིཝསེན མཙྪརིཡཱདཱིནཾ པཱཎཱཏིཔཱཏཱདིཝསེན ཀཱཡདུཙྩརིཏཱདཱིནཉྩ པབྷེདོ ཝེདིཏབྦོ། ཨེཀེཀསྶ ཧི པཀཱརསྶ བྷེདོ པབྷེདོཏི། ནཱནཏྟཱདཱིནཾ ཝཝཏྠཱནཾ ཏཐཱ ཏཐཱ ཝཝཏྠིཏཏཱ ནིཙྪིཏཏཱ། ཨེཏེནུཔཱཡེན ལིངྒནཱནཏྟཱདཱིནི ཝེདིཏབྦཱནི། ཀམྨནཱནཏྟཱདཱིཧི ནིབྦཏྟཱནི ཧི ཏཱནཱིཏི།
Kammanānattādivasenāti ettha kusalākusalavasena kammanānattaṃ veditabbaṃ. Visadisasabhāvatā hi nānattanti. Kusalakammassa dānādivasena kāyasucaritādibhāvena ca puthuttaṃ, akusalakammassa ca macchariyādīhi kāyaduccaritādīhi ca puthuttaṃ veditabbaṃ. Bahuppakāratā hi puthuttanti . Annadānādivasena dānādīnaṃ pāṇātipātāviratiādivasena kāyasucaritādīnaṃ āvāsamacchariyādivasena macchariyādīnaṃ pāṇātipātādivasena kāyaduccaritādīnañca pabhedo veditabbo. Ekekassa hi pakārassa bhedo pabhedoti. Nānattādīnaṃ vavatthānaṃ tathā tathā vavatthitatā nicchitatā. Etenupāyena liṅganānattādīni veditabbāni. Kammanānattādīhi nibbattāni hi tānīti.
པཙྩུཔྤནྣསྶ ལིངྒསྶ ཀམྨཏོ པཝཏྟིཾ ཏདནུཀྐམེན པཙྩུཔྤནྣཀམྨསྶ ནིཔྥཏྟིཉྩ དསྶེཏྭཱ ཏཏོ ཨནཱགཏལིངྒནཱནཏྟཱདིནིཔྥཏྟིདསྶནེན སཾསཱརཾ གྷཊེནྟོ ‘‘ཀམྨནཱནཱཀརཎཾ པཊིཙྩཱ’’ཏིཨཱདིམཱཧ། ཏཏྠ པུརིམེན ཀམྨཝཙནེན ཨཝིཛྫཱསངྑཱརཱ, ལིངྒཱདིཝཙནེན ཝིཉྙཱཎཱདཱིནི བྷཝཔརིཡོསཱནཱནི, གཏིཨཱདིཝཙནེན ཛཱཏིཛརཱམརཎཱནི གཧིཏཱནཱིཏི དཊྛབྦཱནི། ཏཏྠ གཏཱིཏི ནིརཡཱདཡོ པཉྩ གཏིཡོ ཝུཙྩནྟི, ཏཱསཾ ནཱནཱཀརཎཾ ཨཔདཱདིབྷཱཝོ། ཏཱ ཧི ཏཐཱ བྷིནྣཱཏི། ཨུཔཔཏྟཱིཏི གོམཧིཾསཱདིཁཏྟིཡཱདིཙཱཏུམཧཱརཱཛིཀཱདིཨུཔཔཏྟིཡོ, ཏཱསཾ ནཱནཱཀརཎཾ ཨུཙྩཱདིཏཱ། ཁཏྟིཡོ ཨེཝ ཧི ཨེཀཙྩོ ཀུལབྷོགཨིསྶརིཡཱདཱིཧི ཨུཙྩོ ཧོཏི, ཨེཀཙྩོ ནཱིཙོ། ཏེཧི ཨེཝ ཧཱིནཏཱཡ ཧཱིནོ, པདྷཱནབྷཱཝཾ ནཱིཏཏཱཡ པཎཱིཏོ, ཨཌྜྷཏཱཡ སུགཏོ, དལིདྡཏཱཡ དུགྒཏོ། ཀུལཝསེན ཝཱ ཨུཙྩནཱིཙཏཱ, ཨིསྶརིཡཝསེན ཧཱིནཔཎཱིཏཏཱ, བྷོགཝསེན སུགཏདུགྒཏཏཱ ཡོཛེཏབྦཱ། སུཝཎྞདུབྦཎྞཏཱཏི ཨོདཱཏསཱམཱདིཝཎྞསུདྡྷིཨསུདྡྷིཝསེན ཝུཏྟཾ། སུཛཱཏདུཛྫཱཏཏཱཏི ནིགྲོདྷཔརིམཎྜལཱདིཨཱརོཧཔརིཎཱཧེཧི ལཀྑཎེཧི ཝཱ ཨཏྟབྷཱཝཔརིཔུཎྞཱཔརིཔུཎྞཛཱཏཏཱཝསེན། སུསཎྛིཏདུསྶཎྛིཏཏཱཏི ཨངྒཔཙྩངྒཱནཾ སཎྛཱནཝསེན།
Paccuppannassa liṅgassa kammato pavattiṃ tadanukkamena paccuppannakammassa nipphattiñca dassetvā tato anāgataliṅganānattādinipphattidassanena saṃsāraṃ ghaṭento ‘‘kammanānākaraṇaṃ paṭiccā’’tiādimāha. Tattha purimena kammavacanena avijjāsaṅkhārā, liṅgādivacanena viññāṇādīni bhavapariyosānāni, gatiādivacanena jātijarāmaraṇāni gahitānīti daṭṭhabbāni. Tattha gatīti nirayādayo pañca gatiyo vuccanti, tāsaṃ nānākaraṇaṃ apadādibhāvo. Tā hi tathā bhinnāti. Upapattīti gomahiṃsādikhattiyādicātumahārājikādiupapattiyo, tāsaṃ nānākaraṇaṃ uccāditā. Khattiyo eva hi ekacco kulabhogaissariyādīhi ucco hoti, ekacco nīco. Tehi eva hīnatāya hīno, padhānabhāvaṃ nītatāya paṇīto, aḍḍhatāya sugato, daliddatāya duggato. Kulavasena vā uccanīcatā, issariyavasena hīnapaṇītatā, bhogavasena sugataduggatatā yojetabbā. Suvaṇṇadubbaṇṇatāti odātasāmādivaṇṇasuddhiasuddhivasena vuttaṃ. Sujātadujjātatāti nigrodhaparimaṇḍalādiārohapariṇāhehi lakkhaṇehi vā attabhāvaparipuṇṇāparipuṇṇajātatāvasena. Susaṇṭhitadussaṇṭhitatāti aṅgapaccaṅgānaṃ saṇṭhānavasena.
ཨཔརམྤི ཝུཏྟཾ ཨཛ྄ཛྷཏྟིཀཙིཏྟསྶ ཡཐཱཝུཏྟསྶ ཙིཏྟཀཏབྷཱཝསཱདྷཀཾ སུཏྟཾ ‘‘ཀམྨཏོ’’ཏིཨཱདི། ཀམྨཉྷི ཙིཏྟཏོ ནིབྦཏྟནྟི ཏཏོ ནིཔྥཛྫམཱནཾ སབྦམྤི ཙིཏྟཾ ཙིཏྟཀཏམེཝཱཏི སཱདྷེཏི། ཀམྨནིབྦཏྟཏོ ལིངྒཏོ པཝཏྟམཱནལིངྒསཉྙཱ མཱུལཀཱརཎཏོ ཀམྨཏོ ཨཱསནྣཀཱརཎཏོ ལིངྒཏོ ཙ པཝཏྟཱ ཧོཏཱིཏི ‘‘ཀམྨཏོ…པེ॰… པཝཏྟརེ’’ཏི ཨཱཧ། ཨཐ ཝཱ ལིངྒཉྩ སཉྙཱ ཙ ལིངྒསཉྙཱ, ཏཱ ཡཐཱསངྑྱཾ ཀམྨཏོ ལིངྒཏོ ཙ པཝཏྟརེཏི ཨཏྠོ། སཉྙཱཏོ བྷེདཾ གཙྪནྟཱིཏི ཏེ ཨིཏྠིཔུརིསཱདིལིངྒསཉྙཱཏོ ཨིཏྠིཔུརིསཱདིཝོཧཱརབྷེདཾ དྷམྨཱ གཙྪནྟི, ཏཐཱ ཏཐཱ ཝོཧརིཏབྦཱཏི ཨཏྠོ། ཨིམཱཡ གཱཐཱཡ ཨཏཱིཏཔཙྩུཔྤནྣདྡྷཔཊིཙྩསམུཔྤཱདཝསེན ཙིཏྟཀཏཾ ཙིཏྟཾ དསྶིཏཾ།
Aparampi vuttaṃ ajjhattikacittassa yathāvuttassa cittakatabhāvasādhakaṃ suttaṃ ‘‘kammato’’tiādi. Kammañhi cittato nibbattanti tato nipphajjamānaṃ sabbampi cittaṃ cittakatamevāti sādheti. Kammanibbattato liṅgato pavattamānaliṅgasaññā mūlakāraṇato kammato āsannakāraṇato liṅgato ca pavattā hotīti ‘‘kammato…pe… pavattare’’ti āha. Atha vā liṅgañca saññā ca liṅgasaññā, tā yathāsaṅkhyaṃ kammato liṅgato ca pavattareti attho. Saññāto bhedaṃ gacchantīti te itthipurisādiliṅgasaññāto itthipurisādivohārabhedaṃ dhammā gacchanti, tathā tathā voharitabbāti attho. Imāya gāthāya atītapaccuppannaddhapaṭiccasamuppādavasena cittakataṃ cittaṃ dassitaṃ.
ལོཀོ ཨེཝ པཛཱཏཏྟཱ པཛཱཏི པུརིམཔཱདསྶ ཝིཝརཎཾ པཙྪིམཔཱདོ དཊྛབྦོ། ཡཐཱ རཐསྶ ཨཱཎི ནིབནྡྷནཱ, ཨེཝཾ སཏྟལོཀརཐསྶ ཀམྨཾ ནིབནྡྷནནྟི ཨུཔམཱསཾསནྡནཾ ཝེདིཏབྦཾ། ཨིམཱཡ ཙ གཱཐཱཡ ཨདྡྷདྭཡཝསེན ཙིཏྟསྶ ཀམྨཝིཉྙཱཎཀཏཏཱ དསྶིཏཱ། ཀིཏྟིནྟི པརམྨུཁཱ ཀིཏྟནཾ པཏྠཊཡསཏཾ། པསཾསནྟི སམྨུཁཱ པསཾསནཾ ཐུཏིཾ། ཀམྨནཱནཱཀརཎནྟི ཀམྨཏོ ནིབྦཏྟནཱནཱཀརཎཾ ཀམྨཛེཧི ཨནུམིཡམཱནཾ ཀམྨསྶེཝ ཝཱ ནཱནཱཀརཎཾ།
Loko eva pajātattā pajāti purimapādassa vivaraṇaṃ pacchimapādo daṭṭhabbo. Yathā rathassa āṇi nibandhanā, evaṃ sattalokarathassa kammaṃ nibandhananti upamāsaṃsandanaṃ veditabbaṃ. Imāya ca gāthāya addhadvayavasena cittassa kammaviññāṇakatatā dassitā. Kittinti parammukhā kittanaṃ patthaṭayasataṃ. Pasaṃsanti sammukhā pasaṃsanaṃ thutiṃ. Kammanānākaraṇanti kammato nibbattanānākaraṇaṃ kammajehi anumiyamānaṃ kammasseva vā nānākaraṇaṃ.
ཀམྨསྶཀཱཏི ཀམྨསཡཱ། ཀམྨསྶ དཱཡཾ ཏེན དཱཏབྦཾ ཨཱདིཡནྟཱིཏི ཀམྨདཱཡཱདཱ། ཨཎྜཛཱདཱིནཉྩ ཡོནཱིནཾ ཀམྨཏོ ནིབྦཏྟཏྟཱ ཀམྨམེཝ ཡོནི ཨཏྟབྷཱཝཔཊིལཱབྷནིམིཏྟཾ ཨེཏེསནྟི ཀམྨཡོནཱི། བནྡྷནཊྛེན ཀམྨཾ བནྡྷུ ཨེཏེསནྟི ཀམྨབནྡྷཱུ།
Kammassakāti kammasayā. Kammassa dāyaṃ tena dātabbaṃ ādiyantīti kammadāyādā. Aṇḍajādīnañca yonīnaṃ kammato nibbattattā kammameva yoni attabhāvapaṭilābhanimittaṃ etesanti kammayonī. Bandhanaṭṭhena kammaṃ bandhu etesanti kammabandhū.
ཙིཏྟསྶཱཏི ཀམྨཝིཉྙཱཎསྶ། ཏསྶ པན ཨལདྡྷོཀཱསཏཱ ཨཉྙེན ཀམྨེན པཊིབཱཧིཏཏྟཱ ཏདཝིཔཙྩནོཀཱསེ པུགྒལསྶ ནིབྦཏྟཏྟཱ ཙ ཝེདིཏབྦཱ། ཝིཛྫམཱནམྤི ཨཔརཱཔརིཡཝེདནཱིཡཀམྨཝིཉྙཱཎཾ ཀཱལགཏིཔཡོགཱདིསཧཀཱརཱིཔཙྩཡཝིཀལཏཱཡ ཨཝསེསཔཙྩཡཝེཀལླཾ དཊྛབྦཾ། ཨེཀཙྩཙིཏྟནྟི ཙིཏྟེན ཀཏྟབྦཙིཏྲེན ཨེཀཙྩབྷཱུཏཾ ཏེན ཀཏྟབྦཙིཏྲམཱཧ།
Cittassāti kammaviññāṇassa. Tassa pana aladdhokāsatā aññena kammena paṭibāhitattā tadavipaccanokāse puggalassa nibbattattā ca veditabbā. Vijjamānampi aparāpariyavedanīyakammaviññāṇaṃ kālagatipayogādisahakārīpaccayavikalatāya avasesapaccayavekallaṃ daṭṭhabbaṃ. Ekaccacittanti cittena kattabbacitrena ekaccabhūtaṃ tena kattabbacitramāha.
ཨནུབྷཝིཏྭཱ བྷཝིཏྭཱ ཙ ཨཔགཏཾ བྷཱུཏཱཔགཏཾ། ཨནུབྷཱུཏབྷཱུཏཏཱ ཧི བྷཱུཏཏཱསཱམཉྙེན བྷཱུཏསདྡེན ཝུཏྟཱ། སཱམཉྙམེཝ ཧི ཨུཔསགྒེན ཝིསེསཱིཡཏཱིཏི། ཨནུབྷཱུཏསདྡོ ཙ ཀམྨཝཙནིཙྪཱབྷཱཝཏོ ཨནུབྷཝཀཝཱཙཀོ དཊྛབྦོ། ཝིཀཔྤགཱཧཝསེན རཱགཱདཱིཧི ཏབྦིཔཀྑེཧི ཙ ཨཀུསལཾ ཀུསལཉྩ ཨཱརམྨཎརསཾ ཨནུབྷཝཏི, ན ཝིཔཱཀོ ཀམྨཝེགཀྑིཏྟཏྟཱ, ནཱཔི ཀིརིཡཱ ཨཧེཏུཀཱནཾ ཨཏིདུབྦལཏཱཡ སཧེཏུཀཱནཉྩ ཁཱིཎཀིལེསསྶ ཚལ༹ངྒུཔེཀྑཱཝཏོ ཨུཔྤཛྫམཱནཱནཾ ཨཏིསནྟཝུཏྟིཏྟཱ། ཨེཏྠ ཙ པུརིམནཡེ ཀུསལཱཀུསལམེཝ ཝཏྟུཾ ཨདྷིཔྤཱཡཝསེན ‘‘བྷཱུཏཱཔགཏ’’ནྟི ཝུཏྟཾ། ཡཾ ‘‘ཨུཔྤནྣཱནཾ ཨཀུསལཱནཾ དྷམྨཱནཾ པཧཱནཱཡ ཨུཔྤནྣཱནཾ ཀུསལཱནཾ དྷམྨཱནཾ ཋིཏིཡཱ’’ཏི (སཾ॰ ནི॰ ༥.༦༥༡-༦༦༢; ཝིབྷ॰ ༣༩༠-༣༩༡) ཨེཏྠ ཨུཔྤནྣནྟི གཧེཏྭཱ ཏཾསདིསཱནཾ པཧཱནཾ, ཝུདྡྷི ཙ ཝུཏྟཱ, པཙྪིམནཡེ པན ཙ-སདྡེན ཀུསལཱཀུསལཉྩ ཨཱཀཌྜྷིཏྭཱ སབྦཾ སངྑཏཾ ཝུཏྟཾ བྷཱུཏཱཔགཏབྷཱཝཱབྷིདྷཱནཱདྷིཔྤཱཡེན།
Anubhavitvā bhavitvā ca apagataṃ bhūtāpagataṃ. Anubhūtabhūtatā hi bhūtatāsāmaññena bhūtasaddena vuttā. Sāmaññameva hi upasaggena visesīyatīti. Anubhūtasaddo ca kammavacanicchābhāvato anubhavakavācako daṭṭhabbo. Vikappagāhavasena rāgādīhi tabbipakkhehi ca akusalaṃ kusalañca ārammaṇarasaṃ anubhavati, na vipāko kammavegakkhittattā, nāpi kiriyā ahetukānaṃ atidubbalatāya sahetukānañca khīṇakilesassa chaḷaṅgupekkhāvato uppajjamānānaṃ atisantavuttittā. Ettha ca purimanaye kusalākusalameva vattuṃ adhippāyavasena ‘‘bhūtāpagata’’nti vuttaṃ. Yaṃ ‘‘uppannānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya uppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ ṭhitiyā’’ti (saṃ. ni. 5.651-662; vibha. 390-391) ettha uppannanti gahetvā taṃsadisānaṃ pahānaṃ, vuddhi ca vuttā, pacchimanaye pana ca-saddena kusalākusalañca ākaḍḍhitvā sabbaṃ saṅkhataṃ vuttaṃ bhūtāpagatabhāvābhidhānādhippāyena.
ཝིཔཙྩིཏུཾ ཨོཀཱསཀརཎཝསེན ཨུཔྤཏིཏཾ ཨཏཱིཏཀམྨཉྩ ཏཏོ ཨུཔྤཛྫིཏུཾ ཨཱརདྡྷོ ཨནཱགཏོ ཝིཔཱཀོ ཙ ‘‘ཨོཀཱསཀཏུཔྤནྣ’’ནྟི ཝུཏྟོ། ཡཾ ཨུཔྤནྣསདྡེན ཝིནཱཔི ཝིཉྙཱཡམཱནཾ ཨུཔྤནྣཾ , ཏཾ སནྡྷཱཡ ‘‘ནཱཧཾ, བྷིཀྑཝེ, སཉྩེཏནིཀཱན’’ནྟིཨཱདི (ཨ॰ ནི॰ ༡༠.༢༡༧, ༢༡༩) ཝུཏྟཾ། ཏཱསུ ཏཱསུ བྷཱུམཱིསཱུཏི མནུསྶདེཝཱདིཨཏྟབྷཱཝསངྑཱཏེསུ ཨུཔཱདཱནཀྑནྡྷེསུ། ཏསྨིཾ ཏསྨིཾ སནྟཱནེ ཨནུཔྤཏྟིཨནཱཔཱདིཏཏཱཡ ཨསམཱུཧཏཾ། ཨེཏྠ ཙ ལདྡྷབྷཱུམིཀཾ ‘‘བྷཱུམིལདྡྷ’’ནྟི ཝུཏྟཾ ཨགྒིཨཱཧིཏོ ཝིཡ། ཨོཀཱསཀཏུཔྤནྣསདྡེཔི ཙ ཨོཀཱསོ ཀཏོ ཨེཏེནཱཏི, ཨོཀཱསོ ཀཏོ ཨེཏསྶཱཏི ཙ དུཝིདྷཏྠེཔི ཨེཝམེཝ ཀཏསདྡསྶ པརནིཔཱཏོ ཝེདིཏབྦོ།
Vipaccituṃ okāsakaraṇavasena uppatitaṃ atītakammañca tato uppajjituṃ āraddho anāgato vipāko ca ‘‘okāsakatuppanna’’nti vutto. Yaṃ uppannasaddena vināpi viññāyamānaṃ uppannaṃ , taṃ sandhāya ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, sañcetanikāna’’ntiādi (a. ni. 10.217, 219) vuttaṃ. Tāsu tāsu bhūmīsūti manussadevādiattabhāvasaṅkhātesu upādānakkhandhesu. Tasmiṃ tasmiṃ santāne anuppattianāpāditatāya asamūhataṃ. Ettha ca laddhabhūmikaṃ ‘‘bhūmiladdha’’nti vuttaṃ aggiāhito viya. Okāsakatuppannasaddepi ca okāso kato etenāti, okāso kato etassāti ca duvidhatthepi evameva katasaddassa paranipāto veditabbo.
སབྦདཱ ཨཝཏྟམཱནམྤི གམིཡཙིཏྟཾ པཊིཔཀྑཔཙྩཝེཀྑཎཱཡ ཨཝིཀྑམྦྷིཏཏྟཱ ‘‘ཨུཔྤནྣ’’ནྟི ཝུཏྟཾ། ཨནྟརདྷཱཔེཏཱིཏི ཝིཀྑམྦྷིཀཱ ཨཱནཱཔཱནསྶཏི ཝིཀྑམྦྷེཏི། ཨནྟརཱཡེཝཱཏི བྷཱུམིལདྡྷེ སབྷཱུམིཡཾ ཨབྦོཙྪིནྣེ ཝིཙྪིནྡིཏྭཱཏི ཨཏྠོ། ཨནཏཱིཏཾ ཨནནཱགཏཉྩ ཁཎཏྟཡེཀདེསགཏམྤི ཨུཔྤཛྫམཱནཾ ‘‘ཁཎཏྟཡགཏ’’ནྟི ཝུཏྟཾ། དེསནཱཡ པདྷཱནེན གཧིཏོ ཨཏྠོ ‘‘སཱིས’’ནྟི ཝུཙྩཏི། ལོཀིཡདྷམྨཉྷི དེསེཏབྦཾ པཏྭཱ དེསནཱཡ ཙིཏྟཾ པུབྦངྒམཾ ཧོཏི, དྷམྨསབྷཱཝཾ ཝཱ སནྡྷཱཡེཏཾ ཝུཏྟཾ། ཨཀུསལཱཏི སབྦེཔི ཨཀུསལཱ དྷམྨཱ ཝུཏྟཱ། ཙེཏནཱཏི ཀེཙི། ཨཀུསལབྷཱགིཡཱཏི རཱགཱདཡོ ཨེཀནྟཨཀུསལཱ། ཨཀུསལཔཀྑིཀཱཏི ཕསྶཱདཡོཔི ཏཔྤཀྑིཀཱ། མནོ ཏེསཾ དྷམྨཱནཾ པཋམཾ ཨུཔྤཛྫཏཱིཏི སཧཛཱཏོཔི མནོ སམྤཡུཏྟེ སངྒཎྷིཏྭཱ ཨདྷིཔཏིབྷཱཝེན པཝཏྟམཱནོ པཋམཾ ཨུཔྤནྣོ ཝིཡ ཧོཏཱིཏི ཨེཝཾ ཝུཏྟོ། སམྤཡུཏྟཱཔི ཏདནུཝཏྟནཏཱཡ ཨནྭདེཝ ཨཀུསལཱ དྷམྨཱཏི ཝུཏྟཱ, ཨནནྟརཔཙྩཡམནཾ ཝཱ སནྡྷཱཡ མནོཔུབྦངྒམཏཱ ཝུཏྟཱ། ཙིཏྟེན ནཱིཡཏཱིཏི ཨབྷིསངྑཱརཝིཉྙཱཎཾ སནྡྷཱཡཱཧ, ཏཎྷཱསམྤཡུཏྟཾ ཝཱ། པབྷསྶརནྟི སབྷཱཝཔཎྜརཏཾ སནྡྷཱཡཱཧ། ཨརཀྑིཏེཏི སཏིཡཱ ཨནུནཡཔཊིགྷཱདཱིཧི ཨརཀྑིཏེ, རཱགཱདཱིཧི བྱཱཔནྣེ, ཏེཧི ཨེཝ ཨཝསྶུཏེ། ཙིཏྟསྶ པུབྦངྒམབྷཱཝསཱདྷནེ ཨཉྙམཉྙཾ བལདཱནཝསེན སུཏྟཱནུརཀྑཎཾ, ཨིདྷ ཝཱ ཨུཔསཾཧཏཱནཾ ཨཱབྷིདྷམྨིཀེཧི ཝིཉྙཱཏཱནཾ ཙིརཀཱལཔྤཝཏྟིཝསེན ཝེདིཏབྦཾ།
Sabbadā avattamānampi gamiyacittaṃ paṭipakkhapaccavekkhaṇāya avikkhambhitattā ‘‘uppanna’’nti vuttaṃ. Antaradhāpetīti vikkhambhikā ānāpānassati vikkhambheti. Antarāyevāti bhūmiladdhe sabhūmiyaṃ abbocchinne vicchinditvāti attho. Anatītaṃ ananāgatañca khaṇattayekadesagatampi uppajjamānaṃ ‘‘khaṇattayagata’’nti vuttaṃ. Desanāya padhānena gahito attho ‘‘sīsa’’nti vuccati. Lokiyadhammañhi desetabbaṃ patvā desanāya cittaṃ pubbaṅgamaṃ hoti, dhammasabhāvaṃ vā sandhāyetaṃ vuttaṃ. Akusalāti sabbepi akusalā dhammā vuttā. Cetanāti keci. Akusalabhāgiyāti rāgādayo ekantaakusalā. Akusalapakkhikāti phassādayopi tappakkhikā. Mano tesaṃ dhammānaṃ paṭhamaṃ uppajjatīti sahajātopi mano sampayutte saṅgaṇhitvā adhipatibhāvena pavattamāno paṭhamaṃ uppanno viya hotīti evaṃ vutto. Sampayuttāpi tadanuvattanatāya anvadeva akusalā dhammāti vuttā, anantarapaccayamanaṃ vā sandhāya manopubbaṅgamatā vuttā. Cittena nīyatīti abhisaṅkhāraviññāṇaṃ sandhāyāha, taṇhāsampayuttaṃ vā. Pabhassaranti sabhāvapaṇḍarataṃ sandhāyāha. Arakkhiteti satiyā anunayapaṭighādīhi arakkhite, rāgādīhi byāpanne, tehi eva avassute. Cittassa pubbaṅgamabhāvasādhane aññamaññaṃ baladānavasena suttānurakkhaṇaṃ, idha vā upasaṃhatānaṃ ābhidhammikehi viññātānaṃ cirakālappavattivasena veditabbaṃ.
ཀཏརཔཉྙཾ ཏྭནྟིཨཱདི ན པཱལི༹ཨཱརུལ༹ྷཾ, ཨེཝཾ བྷགཝཱ པུཙྪཏཱིཏི ཨཊྛཀཐཱཡམེཝ ཝུཏྟཾ། པཉྙཱ པན ཀིམཏྠིཡཱཏི ཨིདམྤི ཨེཀཾ སུཏྟཾ། ‘‘ཨབྷིཉྙཏྠཱ པརིཉྙཏྠཱ པཧཱནཏྠཱ’’ཏི ཏསྶ ཝིསྶཛྫནཾ།
Katarapaññaṃ tvantiādi na pāḷiāruḷhaṃ, evaṃ bhagavā pucchatīti aṭṭhakathāyameva vuttaṃ. Paññā pana kimatthiyāti idampi ekaṃ suttaṃ. ‘‘Abhiññatthā pariññatthā pahānatthā’’ti tassa vissajjanaṃ.
སཱཏནྟི སབྷཱཝཝསེན ཝུཏྟཾ, མདྷུརནྟི མདྷུརཾ ཝིཡཱཏི ཨུཔམཱཝསེན། པོནོབྦྷཝིཀཱཏི པུནབྦྷཝཀརཎསཱིལཱ། ཏཏྲཏཏྲཱབྷིནནྡནཏོ ནནྡཱི, ནནྡིབྷཱུཏོ རཱགོ ནནྡིརཱགོ, ནནྡིརཱགབྷཱཝེན སཧགཏཱཏི ནནྡིརཱགསཧགཏཱཏི ན ཨེཏྠ སམྤཡོགཝསེན སཧགཏབྷཱཝོ ཨཏྠཱིཏི སཧགཏསདྡོ ཏཎྷཱཡ ནནྡིརཱགབྷཱཝཾ ཛོཏེཏི། ནནྡིརཱགབྷཱུཏཱཏི ཙསྶ ཨཏྠོ། ནིསྶཡེཏི པཱདཀེ། རཱུཔཱརཱུཔཱརམྨཎཱནནྟི པཐཝཱིཀསིཎཱདིཨཱཀཱསཱདིཨཱརམྨཎཱནཾ། སཾསཊྛེཏི ཁཱིརོདཀཾ ཝིཡ སམོདིཏེ ཨེཀཱིབྷཱཝམིཝ གཏེ། སཧཛཱཏེཏི སམྤཡུཏྟསཧཛཱཏེ, ན སཧཛཱཏམཏྟེ། ཨིདྷཱཔཱིཏི ‘‘ཨིམསྨིམྤི པདེ ཨཡམེཝ ཨཏྠོ ཨདྷིཔྤེཏོ’’ཏི ཨིམིསྶཱ ཨཊྛཀཐཱཡ ཡཐཱདསྶིཏསཾསཊྛསདྡོ སཧཛཱཏེ ཨདྷིཔྤེཏོཏི། ཨརཱུཔཾ རཱུཔེནཱཏི པཊིསནྡྷིཀྑཎེ ཝཏྠུནཱ། ཨུཀྐཊྛནིདྡེསོཏི ཨནཝསེསསངྒཧེན ཀཏོ ཨཏིསཡནིདྡེསོ།
Sātanti sabhāvavasena vuttaṃ, madhuranti madhuraṃ viyāti upamāvasena. Ponobbhavikāti punabbhavakaraṇasīlā. Tatratatrābhinandanato nandī, nandibhūto rāgo nandirāgo, nandirāgabhāvena sahagatāti nandirāgasahagatāti na ettha sampayogavasena sahagatabhāvo atthīti sahagatasaddo taṇhāya nandirāgabhāvaṃ joteti. Nandirāgabhūtāti cassa attho. Nissayeti pādake. Rūpārūpārammaṇānanti pathavīkasiṇādiākāsādiārammaṇānaṃ. Saṃsaṭṭheti khīrodakaṃ viya samodite ekībhāvamiva gate. Sahajāteti sampayuttasahajāte, na sahajātamatte. Idhāpīti ‘‘imasmimpi pade ayameva attho adhippeto’’ti imissā aṭṭhakathāya yathādassitasaṃsaṭṭhasaddo sahajāte adhippetoti. Arūpaṃ rūpenāti paṭisandhikkhaṇe vatthunā. Ukkaṭṭhaniddesoti anavasesasaṅgahena kato atisayaniddeso.
ཨནཱབྷཊྛཏཱཡེཝཱཏི ‘‘དིཊྛཾ སུཏ’’ནྟིཨཱདཱིསུ དིཊྛཏཱདཡོ ཝིཡ ཨབྷཱསིཏབྦཏཱ ཨནཱབྷཊྛཏཱ། སབྦཱཀཱརེན སདིསསྶ དུཏིཡཙིཏྟསྶ སསངྑཱརིཀཏཱཝཙནེན ཨིམསྶ ཨསངྑཱརིཀཏཱ ཝིཉྙཱཡཏི, ཏསྨཱ ཨབྷཱསིཏབྦཏཱཡ ན གཧིཏོཏི ཨཏྠོ ཡུཛྫཏི། ཨདྷིཔྤཱཡོ པན པཱལི༹ཡཾ ཨབྷཱསིཏཏྟཱ ཨེཝ ཏཏྠ དེསེཏབྦབྷཱཝེན ན གཧིཏོ ན སངྒཧིཏོ ན ཏསྶཏྠསྶ ཨབྷཱཝཱཏི། ཨཐ ཝཱ པཱལི༹ཡཾ ཨནཱབྷཊྛཏཱཡ ཨེཝ ཨཊྛཀཐཱཡཾ ན གཧིཏོ ན ཏསྶཏྠོ ཝུཏྟོ། ནིཡམེཏྭཱཝཱཏི པརཏོ ཨེཝཾཝིདྷསྶེཝ སསངྑཱརིཀབྷཱཝཝཙནཏོ ཨིདྷ ཏདཝཙནེནེཝ ཨསངྑཱརིཀབྷཱཝཾ ནིཡམེཏྭཱ།
Anābhaṭṭhatāyevāti ‘‘diṭṭhaṃ suta’’ntiādīsu diṭṭhatādayo viya abhāsitabbatā anābhaṭṭhatā. Sabbākārena sadisassa dutiyacittassa sasaṅkhārikatāvacanena imassa asaṅkhārikatā viññāyati, tasmā abhāsitabbatāya na gahitoti attho yujjati. Adhippāyo pana pāḷiyaṃ abhāsitattā eva tattha desetabbabhāvena na gahito na saṅgahito na tassatthassa abhāvāti. Atha vā pāḷiyaṃ anābhaṭṭhatāya eva aṭṭhakathāyaṃ na gahito na tassattho vutto. Niyametvāvāti parato evaṃvidhasseva sasaṅkhārikabhāvavacanato idha tadavacaneneva asaṅkhārikabhāvaṃ niyametvā.
མནོཝིཉྙཱཎནྟི ཨེཏྠ དྭཱརཾ ཝཏྠཱུཏི ཝུཏྟཾ, དྭཱརེན ཝཱ ཏཾསཧཱཡབྷཱུཏཾ ཧདཡཝཏྠུ ཝུཏྟཾ། སརསབྷཱཝེནཱཏི སཀིཙྩབྷཱཝེན། ཨཝིཛྫཱ ཧི སངྑཱརཱནཾ པཙྩཡབྷཱཝཀིཙྩཱ, ཨཉྙཱསཱདྷཱརཎོ ཝཱ རསིཏབྦོ ཝིཉྙཱཏབྦོ བྷཱཝོ སརསབྷཱཝོ, ཨཝིཛྫཱསབྷཱཝོ སངྑཱརསབྷཱཝོཏི ཨེཝམཱདིཀོ། ‘‘སརསསབྷཱཝེནཱ’’ཏིཔི པཱཋོ, སོཡེཝ ཨཏྠོ། ཨཝིཛྫཱཔཙྩཡཱཏི ཝཱ སརསེན, སངྑཱརཱཏི སབྷཱཝེན།
Manoviññāṇanti ettha dvāraṃ vatthūti vuttaṃ, dvārena vā taṃsahāyabhūtaṃ hadayavatthu vuttaṃ. Sarasabhāvenāti sakiccabhāvena. Avijjā hi saṅkhārānaṃ paccayabhāvakiccā, aññāsādhāraṇo vā rasitabbo viññātabbo bhāvo sarasabhāvo, avijjāsabhāvo saṅkhārasabhāvoti evamādiko. ‘‘Sarasasabhāvenā’’tipi pāṭho, soyeva attho. Avijjāpaccayāti vā sarasena, saṅkhārāti sabhāvena.
ཨེཀསམུཊྛཱནཱདིཏཱ རཱུཔདྷམྨེསུ ཨེཝ ཡོཛེཏབྦཱ ཏེསུ ཏབྦོཧཱརབཱཧུལླཏོ། ཨཏཱིཏཱདིབྷཱཝོ རཱུཔཱརཱུཔདྷམྨེསུ, ཙིཏྟཙེཏསིཀནིབྦཱནཱནམྤི ཝཱ ཡཐཱསབྷཱཝཾ ཨེཀདྭིནཀུཏོཙིསམུཊྛཱནཏཱ ཡོཛེཏབྦཱ། ཨནཱཔཱཐགཏཱཏི ཙཀྑཱདཱིནཾ ཨགོཙརགཏཱ སུཁུམརཛཱདིརཱུཔཾ ཝིཡ ཝཏྠུཔརིཏྟཏཱཡ ཏཏྟཱཡོགུལེ༹ པཏིཏོདཀབིནྡུརཱུཔཾ ཝིཡ ཁཎཔརིཏྟཏཱཡ ཨཏིདཱུརཏཱཡ ཨཙྩཱསནྣཱདིཏཱཡ ཨཏཱིཏཱནཱགཏཏཱཡ ཙ། ཝིསཡོ ཨནཉྙཏྠབྷཱཝེན, གོཙརོ ཙ ཏཏྠ ཙརཎེན ཝུཏྟོ, ཏབྦིསཡནིཙྪཡེན མནོ པཊིསརཎཾ། ཨཡམཏྠོ སིདྡྷོ ཧོཏི ཨཉྙཐཱ ཏེསཾ དྷམྨཱརམྨཎབྷཱཝེན ‘‘ནེསཾ གོཙརཝིསཡཾ པཙྩནུབྷོཏཱི’’ཏི ཝཙནསྶ ཨནུཔཔཏྟིཏོ། དིབྦཙཀྑུདིབྦསོཏཨིདྡྷིཝིདྷཉཱཎེཧི ཡཐཱཝུཏྟནཡེན ཨནཱཔཱཐགཏཱནི རཱུཔཱདཱིནི ཨཱལམྦིཡམཱནཱནི ན དྷམྨཱརམྨཎནྟི ཀཏྠཙི ཝུཙྩམཱནཱནི དིཊྛཱནི, ཨིཏརཐཱ ཙ དིཊྛཱནི ‘‘དིབྦེན ཙཀྑུནཱ རཱུཔཾ པསྶཏཱི’’ཏིཨཱདཱིསཱུཏི།
Ekasamuṭṭhānāditā rūpadhammesu eva yojetabbā tesu tabbohārabāhullato. Atītādibhāvo rūpārūpadhammesu, cittacetasikanibbānānampi vā yathāsabhāvaṃ ekadvinakutocisamuṭṭhānatā yojetabbā. Anāpāthagatāti cakkhādīnaṃ agocaragatā sukhumarajādirūpaṃ viya vatthuparittatāya tattāyoguḷe patitodakabindurūpaṃ viya khaṇaparittatāya atidūratāya accāsannāditāya atītānāgatatāya ca. Visayo anaññatthabhāvena, gocaro ca tattha caraṇena vutto, tabbisayanicchayena mano paṭisaraṇaṃ. Ayamattho siddho hoti aññathā tesaṃ dhammārammaṇabhāvena ‘‘nesaṃ gocaravisayaṃ paccanubhotī’’ti vacanassa anupapattito. Dibbacakkhudibbasotaiddhividhañāṇehi yathāvuttanayena anāpāthagatāni rūpādīni ālambiyamānāni na dhammārammaṇanti katthaci vuccamānāni diṭṭhāni, itarathā ca diṭṭhāni ‘‘dibbena cakkhunā rūpaṃ passatī’’tiādīsūti.
ཨཱཔཱཐམཱགཙྪཏི མནསཱ པཉྩཝིཉྙཱཎེཧི ཙ གཧེཏབྦབྷཱཝཱུཔགམནེན། གྷཊྚེཏྭཱཏི པཊིམུཁབྷཱཝཱཔཱཐཾ གནྟྭཱ། སརབྷཱཎཀསྶ ཨོསཱརཀསྶ། པཀཏིཡཱ དིཊྛཱདིཝསེན ཨཱཔཱཐགམནཉྩ བྷོཛནཔརིཎཱམཨུཏུབྷོཛནཝིསེསཨུསྶཱཧཱདཱིཧི ཀལྱཾ, རོགིནོ ཝཱཏཱདཱིཧི ཙ ཨུཔདྡུཏཾ ཝཱ ཀཱཡཾ ཨནུཝཏྟནྟསྶ ཛཱགརསྶ བྷཝངྒསྶ ཙལནཔཙྩཡཱནཾ ཀཱཡིཀསུཁདུཀྑཨུཏུབྷོཛནཱདིཨུཔནིསྶཡཱནཾ ཙིཏྟཔཎིདཧནསདིསཱསདིསསམྦནྡྷདསྶནཱདིཔཙྩཡཱནཾ, སུཏྟསྶ ཙ སུཔིནདསྶནེ དྷཱཏུཀྑོབྷཱདིཔཙྩཡཱནཾ ཝསེན ཝེདིཏབྦཾ། ཨདིཊྛསྶ ཨསུཏསྶ ཨནཱགཏབུདྡྷརཱུཔཱདིནོ པསཱདདཱཏུཀཱམཏཱཝཏྠུསྶ ཏཾསདིསཏཱསངྑཱཏེན དིཊྛསུཏསམྦནྡྷེནེཝ། ན ཀེཝལཾ ཏཾསདིསཏཱཝ ཨུབྷཡསམྦནྡྷོ, ཀིནྟུ ཏབྦིཔཀྑཏཱ ཏདེཀདེསཏཱ ཏཾསམྤཡུཏྟཏཱདིཀོ ཙ ཝེདིཏབྦོ། ཀེནཙི ཝུཏྟེ ཀིསྨིཉྩི སུཏེ ཨཝིཙཱརེཏྭཱ སདྡཧནཾ སདྡྷཱ, སཡམེཝ ཏཾ ཝིཙཱརེཏྭཱ རོཙནཾ རུཙི, ‘‘ཨེཝཾ ཝཱ ཨེཝཾ ཝཱ བྷཝིསྶཏཱི’’ཏི ཨཱཀཱརཝིཙཱརཎཾ ཨཱཀཱརཔརིཝིཏཀྐོ, ཝིཙཱརེནྟསྶ ཀཏྠཙི དིཊྛིཡཱ ནིཛ྄ཛྷཱནཀྑམནཾ དིཊྛིནིཛ྄ཛྷཱནཀྑནྟི།
Āpāthamāgacchati manasā pañcaviññāṇehi ca gahetabbabhāvūpagamanena. Ghaṭṭetvāti paṭimukhabhāvāpāthaṃ gantvā. Sarabhāṇakassa osārakassa. Pakatiyā diṭṭhādivasena āpāthagamanañca bhojanapariṇāmautubhojanavisesaussāhādīhi kalyaṃ, rogino vātādīhi ca upaddutaṃ vā kāyaṃ anuvattantassa jāgarassa bhavaṅgassa calanapaccayānaṃ kāyikasukhadukkhautubhojanādiupanissayānaṃ cittapaṇidahanasadisāsadisasambandhadassanādipaccayānaṃ, suttassa ca supinadassane dhātukkhobhādipaccayānaṃ vasena veditabbaṃ. Adiṭṭhassa asutassa anāgatabuddharūpādino pasādadātukāmatāvatthussa taṃsadisatāsaṅkhātena diṭṭhasutasambandheneva. Na kevalaṃ taṃsadisatāva ubhayasambandho, kintu tabbipakkhatā tadekadesatā taṃsampayuttatādiko ca veditabbo. Kenaci vutte kismiñci sute avicāretvā saddahanaṃ saddhā, sayameva taṃ vicāretvā rocanaṃ ruci, ‘‘evaṃ vā evaṃ vā bhavissatī’’ti ākāravicāraṇaṃ ākāraparivitakko, vicārentassa katthaci diṭṭhiyā nijjhānakkhamanaṃ diṭṭhinijjhānakkhanti.
གེརུཀཧརིཏཱལཉྫནཱདིདྷཱཏཱུསུ། སུབྷནིམིཏྟཾ སུབྷགྒཧཎསྶ ནིམིཏྟཾ། ཏཾ སུབྷནིམིཏྟཏྟཱ རཉྫནཱིཡཏྟཱ ཙ ལོབྷསྶ ཝཏྠུ། ནིཡམིཏསྶ ཙིཏྟསྶ ཝསེན ནིཡམིཏཝསེན། ཨེཝམིཏརེསུ དྭཱིསུ། ཨཱབྷོགོ ཨཱབྷུཛིཏཾ། ལཱུཁཔུགྒལཱ དོསབཧུལཱ། ཨདོསབཧུལཱ སིནིདྡྷཔུགྒལཱ། ཏདདྷིམུཏྟཏཱཏི པཱིཏིནིནྣཙིཏྟཏཱ། ཨིམེཧི…པེ॰… ཝེདིཏབྦོ པཱིཏིཡཱ སོམནསྶཝིཔྤཡོགཱསམྦྷཝཏོཏི ཨདྷིཔྤཱཡོ།
Gerukaharitālañjanādidhātūsu. Subhanimittaṃ subhaggahaṇassa nimittaṃ. Taṃ subhanimittattā rañjanīyattā ca lobhassa vatthu. Niyamitassa cittassa vasena niyamitavasena. Evamitaresu dvīsu. Ābhogo ābhujitaṃ. Lūkhapuggalā dosabahulā. Adosabahulā siniddhapuggalā. Tadadhimuttatāti pītininnacittatā. Imehi…pe… veditabbo pītiyā somanassavippayogāsambhavatoti adhippāyo.
ཛཱིཝིཏཝུཏྟིཡཱ ཨཱཡཏནབྷཱཝཏོ ཧཏྠཱརོཧཱདིསིཔྤམེཝ སིཔྤཱཡཏནཾ། ཀསིཝཱཎིཛྫཱདིཀམྨམེཝ ཀམྨཱཡཏནཾ། ཨཱཡུཝེདཱདིཝིཛྫཱ ཨེཝ ཝིཛྫཱཊྛཱནཾ། ཨབྱཱཔཛྫེཏི དོམནསྶབྱཱཔཱདརཧིཏེ རཱུཔབྷཝེ། དྷམྨཔདཱཏི དྷམྨཀོཊྛཱསཱ། པིལཝནྟཱིཏི ཨུཔཊྛཧནྟི པདིསྶནྟི། ཡོགཱཏི བྷཱཝནཱབྷིཡོགཱ སམཱདྷིཏོ། ཝཏྠུཝིསདཀིརིཡཱཏི ཨཛ྄ཛྷཏྟིཀབཱཧིརཱནཾ ཝཏྠཱུནཾ ནིམྨལབྷཱཝཀིརིཡཱ། སདྡྷཱདཱིནཾ ཨིནྡྲིཡཱནཾ ཨཉྙམཉྙཱནཏིཝཏྟནཾ ཨིནྡྲིཡསམཏྟཔཊིཔཱདནཏཱ ། གམྦྷཱིརཱནཾ ཉཱཎེན ཙརིཏབྦཱནཾ, གམྦྷཱིརཉཱཎེན ཝཱ ཙརིཏབྦཱནཾ སུཏྟནྟཱནཾ པཙྩཝེཀྑཎཱ གམྦྷཱིརཉཱཎཙརིཡཔཙྩཝེཀྑཎཱ།
Jīvitavuttiyā āyatanabhāvato hatthārohādisippameva sippāyatanaṃ. Kasivāṇijjādikammameva kammāyatanaṃ. Āyuvedādivijjā eva vijjāṭṭhānaṃ. Abyāpajjeti domanassabyāpādarahite rūpabhave. Dhammapadāti dhammakoṭṭhāsā. Pilavantīti upaṭṭhahanti padissanti. Yogāti bhāvanābhiyogā samādhito. Vatthuvisadakiriyāti ajjhattikabāhirānaṃ vatthūnaṃ nimmalabhāvakiriyā. Saddhādīnaṃ indriyānaṃ aññamaññānativattanaṃ indriyasamattapaṭipādanatā. Gambhīrānaṃ ñāṇena caritabbānaṃ, gambhīrañāṇena vā caritabbānaṃ suttantānaṃ paccavekkhaṇā gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā.
ཝཾསོཏི ཨནུཀྐམོ། ཏནྟཱིཏི སནྟཏི། པཝེཎཱིཏི སམྦནྡྷོ། སབྦམེཏཾ ཙཱརིཏྟཀིརིཡཱཔབནྡྷསྶ ཝཙནཾ། ཙཱརིཏྟསཱིལཏྟཱ སཱིལམཡཾ། ‘‘དསྶཱམཱི’’ཏི ཝཙཱིབྷེདེན ཝཏྠུསྶ པརིཎཏཏྟཱ ཏཏོ པཊྛཱཡ དཱནཾ ཨཱརདྡྷཾ ནཱམ ཧོཏི , ཡཏོ ཏསྶ ཨཏྟནོ པརིཎཱམནཱདཱིསུ ཨཱཔཏྟི ཧོཏི། ཝིཛྫམཱནཝཏྠུསྨིཾ ཙིནྟནཀཱལཏོ པཊྛཱཡ དཱནཾ ཨཱརདྡྷནྟི ཏཏྠ དཱནམཡཾ ཀུསལཾ ཧོཏཱིཏི ཨདྷིཔྤཱཡོ། ན ཧི དཱནཝཏྠུཾ ཨཝིཛྫམཱནཀམྤི སངྑརོནྟསྶ ཀུསལཾ ན ཧོཏཱིཏི། ཏཾ པན དཱནམཡསྶ པུབྦབྷཱགོཏི ཏདེཝ བྷཛེཡྻ, ཝུཏྟཾ ཨཊྛཀཐཱཡཾ། ཀུལཝཾསཱདིཝསེནཱཏི ཨུདཱཧརཎམཏྟམེཝེཏཾ། ཨཏྟནཱ སམཱདིནྣཝཏྟཝསེན སཔྤུརིསཝཏྟགཱམཛནཔདཝཏྟཱདིཝསེན ཙ ཙཱརིཏྟསཱིལཏཱ ཝེདིཏབྦཱ།
Vaṃsoti anukkamo. Tantīti santati. Paveṇīti sambandho. Sabbametaṃ cārittakiriyāpabandhassa vacanaṃ. Cārittasīlattā sīlamayaṃ. ‘‘Dassāmī’’ti vacībhedena vatthussa pariṇatattā tato paṭṭhāya dānaṃ āraddhaṃ nāma hoti , yato tassa attano pariṇāmanādīsu āpatti hoti. Vijjamānavatthusmiṃ cintanakālato paṭṭhāya dānaṃ āraddhanti tattha dānamayaṃ kusalaṃ hotīti adhippāyo. Na hi dānavatthuṃ avijjamānakampi saṅkharontassa kusalaṃ na hotīti. Taṃ pana dānamayassa pubbabhāgoti tadeva bhajeyya, vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ. Kulavaṃsādivasenāti udāharaṇamattamevetaṃ. Attanā samādinnavattavasena sappurisavattagāmajanapadavattādivasena ca cārittasīlatā veditabbā.
སཝཏྠུཀནྟི བྷེརིཨཱདིཝཏྠུསཧིཏཾ ཀཏྭཱ། ཝིཛྫམཱནཀཝཏྠུནྟི བྷེརིཨཱདིཝཏྠུཾ། དྷམྨསྶཝནགྷོསནཱདཱིསུ ཙ སཝཏྠུཀཾ ཀཏྭཱ སདྡསྶ དཱནཾ སདྡཝཏྠཱུནཾ ཋཱནཀརཎཱནཾ སསདྡཔྤཝཏྟིཀརཎམེཝཱཏི ཏསྶ ཙིནྟནཾ ཝིཛྫམཱནཝཏྠུཔརིཙྩཱགོ ཝེདིཏབྦོ། བྷཱཛེཏྭཱ དསྶེསི དྷམྨརཱཛཱ ཨིདྷ ཙ རཱུཔཱརམྨཎཱདིབྷཱཝཾ, ཨཉྙཏྠ ཙ ‘‘ཏཱིཎིམཱནི, བྷིཀྑཝེ, པུཉྙཀིརིཡཝཏྠཱུནཱི’’ཏི (དཱི॰ ནི॰ ༣.༣༠༥) དཱནམཡཱདིབྷཱཝཾ, ཨཔརཏྠ ཙ ‘‘ཀཏམེ དྷམྨཱ ཀུསལཱ? ཏཱིཎི…པེ॰… ཏཾསམུཊྛཱནཾ ཀཱཡཀམྨ’’ནྟིཨཱདིནཱ ཀཱཡཀམྨཱདིབྷཱཝཉྩ ཝདནྟོ། ཨཔརིཡཱཔནྣཱ ཙཱཏི པརམཏྠཏོ ཨཝིཛྫམཱནཏྟཱ ཨཉྙཱཡཏནཏྟཱ ཙ ཨསངྒཧིཏཱ།
Savatthukanti bheriādivatthusahitaṃ katvā. Vijjamānakavatthunti bheriādivatthuṃ. Dhammassavanaghosanādīsu ca savatthukaṃ katvā saddassa dānaṃ saddavatthūnaṃ ṭhānakaraṇānaṃ sasaddappavattikaraṇamevāti tassa cintanaṃ vijjamānavatthupariccāgo veditabbo. Bhājetvā dassesi dhammarājā idha ca rūpārammaṇādibhāvaṃ, aññattha ca ‘‘tīṇimāni, bhikkhave, puññakiriyavatthūnī’’ti (dī. ni. 3.305) dānamayādibhāvaṃ, aparattha ca ‘‘katame dhammā kusalā? Tīṇi…pe… taṃsamuṭṭhānaṃ kāyakamma’’ntiādinā kāyakammādibhāvañca vadanto. Apariyāpannā cāti paramatthato avijjamānattā aññāyatanattā ca asaṅgahitā.
པརིབྷོགརསོ པརིབྷོགཔཙྩཡཾ པཱིཏིསོམནསྶཾ། ཨཡཾ པན རསསམཱནཏཱཝསེན གཧཎཾ ཨུཔཱདཱཡ རསཱརམྨཎནྟི ཝུཏྟོ, ན སབྷཱཝཏོ། སབྷཱཝེན པན གཧཎཾ ཨུཔཱདཱཡ པཱིཏིསོམནསྶཾ དྷམྨཱརམྨཎམེཝ ཧོཏཱིཏི ‘‘སུཁཱ ཝེདནཱ དྷམྨཱརམྨཎ’’ནྟི ཝུཏྟཾ། ཨཱརམྨཎམེཝ ནིབདྡྷནྟི རཱུཔཱརམྨཎཾ…པེ॰… དྷམྨཱརམྨཎནྟི ཨེཝཾ ནིཡམེཏྭཱ ཝུཏྟཾ། ཀམྨསྶ ཨནིབདྡྷཏྟཱཏི ཀམྨསྶ ཨནིཡཏཏྟཱ། ཡཐཱ ཧི རཱུཔཱདཱིསུ ཨེཀཱརམྨཎཾ ཙིཏྟཾ ཨནཉྙཱརམྨཎཾ ཧོཏི, ན ཨེཝཾ ཀཱཡདྭཱརཱདཱིསུ ཨེཀདྭཱརིཀཀམྨཾ ཨཉྙསྨིཾ དྭཱརེ ནུཔྤཛྫཏི, ཏསྨཱ ཀམྨསྶ དྭཱརནིཡམརཧིཏཏྟཱ དྭཱརམྤི ཀམྨནིཡམརཧིཏནྟི ཨིདྷ ཨཱརམྨཎཾ ཝིཡ ནིཡམེཏྭཱ ན ཝུཏྟཾ། ཝིནཱ ཨཱརམྨཎེན ཨནུཔྤཛྫནཏོཏི ཨེཏསྶཔི ཙཏྠོ ‘‘ཡཐཱ ཀཱཡཀམྨཱདཱིསུ ཨེཀཾ ཀམྨཾ ཏེན དྭཱརེན ཝིནཱ ཨཉྙསྨིཾ དྭཱརེ ཙརཏི, ན ཨེཝཾ རཱུཔཱདཱིསུ ཨེཀཱརམྨཎཾ ཙིཏྟཾ ཏེནཱརམྨཎེན ཝིནཱ ཨཱརམྨཎནྟརེ ཨུཔྤཛྫཏཱི’’ཏི ཝེདིཏབྦོ། ན ཧི ཡཐཱ ཝཙཱིདྭཱརེ ཨུཔྤཛྫམཱནམྤི ‘‘ཀཱཡཀམྨ’’ནྟི ཝུཙྩཏི, ཨེཝཾ སདྡཱརམྨཎེ ཨུཔྤཛྫམཱནཾ ‘‘རཱུཔཱརམྨཎ’’ནྟི ཝུཙྩཏི།
Paribhogaraso paribhogapaccayaṃ pītisomanassaṃ. Ayaṃ pana rasasamānatāvasena gahaṇaṃ upādāya rasārammaṇanti vutto, na sabhāvato. Sabhāvena pana gahaṇaṃ upādāya pītisomanassaṃ dhammārammaṇameva hotīti ‘‘sukhā vedanā dhammārammaṇa’’nti vuttaṃ. Ārammaṇameva nibaddhanti rūpārammaṇaṃ…pe… dhammārammaṇanti evaṃ niyametvā vuttaṃ. Kammassa anibaddhattāti kammassa aniyatattā. Yathā hi rūpādīsu ekārammaṇaṃ cittaṃ anaññārammaṇaṃ hoti, na evaṃ kāyadvārādīsu ekadvārikakammaṃ aññasmiṃ dvāre nuppajjati, tasmā kammassa dvāraniyamarahitattā dvārampi kammaniyamarahitanti idha ārammaṇaṃ viya niyametvā na vuttaṃ. Vinā ārammaṇena anuppajjanatoti etassapi cattho ‘‘yathā kāyakammādīsu ekaṃ kammaṃ tena dvārena vinā aññasmiṃ dvāre carati, na evaṃ rūpādīsu ekārammaṇaṃ cittaṃ tenārammaṇena vinā ārammaṇantare uppajjatī’’ti veditabbo. Na hi yathā vacīdvāre uppajjamānampi ‘‘kāyakamma’’nti vuccati, evaṃ saddārammaṇe uppajjamānaṃ ‘‘rūpārammaṇa’’nti vuccati.
Related texts:
ཏིཔིཊཀ (མཱུལ) • Tipiṭaka (Mūla) / ཨབྷིདྷམྨཔིཊཀ • Abhidhammapiṭaka / དྷམྨསངྒཎཱིཔཱལི༹ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ཀཱམཱཝཙརཀུསལཾ • Kāmāvacarakusalaṃ
ཨཊྛཀཐཱ • Aṭṭhakathā / ཨབྷིདྷམྨཔིཊཀ (ཨཊྛཀཐཱ) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / དྷམྨསངྒཎི-ཨཊྛཀཐཱ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / ཀཱམཱཝཙརཀུསལཔདབྷཱཛནཱིཡཾ • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyaṃ
ཊཱིཀཱ • Tīkā / ཨབྷིདྷམྨཔིཊཀ (ཊཱིཀཱ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / དྷམྨསངྒཎཱི-ཨནུཊཱིཀཱ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ཀཱམཱཝཙརཀུསལཔདབྷཱཛནཱིཡཝཎྞནཱ • Kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā
