| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
कम्मकथावण्णना
Kammakathāvaṇṇanā
चेतयित्वा कम्मं करोतीति एत्थ यस्मा पुरिमचेतनाय चेतयित्वा सन्निट्ठानकम्मं करोति, तस्मा चेतनापुब्बकं कम्मं तंचेतनासभावमेवाति चेतनं अहं कम्मं वदामीति अत्थो। अथ वा समानकालत्तेपि कारणकिरिया पुब्बकाला विय वत्तुं युत्ता, फलकिरिया च अपरकाला विय। यस्मा च चेतनाय चेतयित्वा कायवाचाहि चोपनकिरियं मनसा च अभिज्झादिकिरियं करोति, तस्मा तस्सा किरियाय कारिकं चेतनं अहं कम्मं वदामीति अत्थो। काये वाति कायविञ्ञत्तिसङ्खाते काये वा। सतीति धरमाने, अनिरोधिते वा। कायसमुट्ठापिका चेतना कायसञ्चेतना। एत्थ च सुखदुक्खुप्पादकेन कम्मेन भवितब्बं, चेतना च सुखदुक्खुप्पादिका वुत्ताति तस्सा कम्मभावो सिद्धो होति। सञ्चेतनियन्ति सञ्चेतनसभाववन्तं। समिद्धित्थेरेन ‘‘सञ्चेतनियं, आवुसो…पे॰… मनसा सुखं सो वेदयती’’ति (म॰ नि॰ ३.३००; कथा॰ ५३९) अविभजित्वा ब्याकतो। सुखवेदनीयन्तिआदिना पन विभजित्वा ब्याकातब्बो सो पञ्हो, तस्मा सम्मा ब्याकतो नाम न होति। इतरद्वयेपि एसेव नयो। यथा पन सुत्तानि ठितानि, तथा चोपनकिरियानिस्सयभूता कायवाचा अभिज्झादिकिरियानिस्सयो च मनोद्वारानि, याय पन चेतनाय तेहि कायादीहि करणभूतेहि चोपनाभिज्झादिकिरियं करोन्ति वासिआदीहि विय छेदनादिं, सा चेतना कम्मन्ति द्वारप्पवत्तियम्पि कम्मद्वाराभेदनञ्च कम्मद्वारववत्थानञ्च दिस्सति, एवञ्च सति ‘‘कायेन चे कतं कम्म’’न्तिआदिगाथायो (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १ कायकम्मद्वार) अतिविय युज्जन्ति।
Cetayitvākammaṃ karotīti ettha yasmā purimacetanāya cetayitvā sanniṭṭhānakammaṃ karoti, tasmā cetanāpubbakaṃ kammaṃ taṃcetanāsabhāvamevāti cetanaṃ ahaṃ kammaṃ vadāmīti attho. Atha vā samānakālattepi kāraṇakiriyā pubbakālā viya vattuṃ yuttā, phalakiriyā ca aparakālā viya. Yasmā ca cetanāya cetayitvā kāyavācāhi copanakiriyaṃ manasā ca abhijjhādikiriyaṃ karoti, tasmā tassā kiriyāya kārikaṃ cetanaṃ ahaṃ kammaṃ vadāmīti attho. Kāye vāti kāyaviññattisaṅkhāte kāye vā. Satīti dharamāne, anirodhite vā. Kāyasamuṭṭhāpikā cetanā kāyasañcetanā. Ettha ca sukhadukkhuppādakena kammena bhavitabbaṃ, cetanā ca sukhadukkhuppādikā vuttāti tassā kammabhāvo siddho hoti. Sañcetaniyanti sañcetanasabhāvavantaṃ. Samiddhittherena ‘‘sañcetaniyaṃ, āvuso…pe… manasā sukhaṃ so vedayatī’’ti (ma. ni. 3.300; kathā. 539) avibhajitvā byākato. Sukhavedanīyantiādinā pana vibhajitvā byākātabbo so pañho, tasmā sammā byākato nāma na hoti. Itaradvayepi eseva nayo. Yathā pana suttāni ṭhitāni, tathā copanakiriyānissayabhūtā kāyavācā abhijjhādikiriyānissayo ca manodvārāni, yāya pana cetanāya tehi kāyādīhi karaṇabhūtehi copanābhijjhādikiriyaṃ karonti vāsiādīhi viya chedanādiṃ, sā cetanā kammanti dvārappavattiyampi kammadvārābhedanañca kammadvāravavatthānañca dissati, evañca sati ‘‘kāyena ce kataṃ kamma’’ntiādigāthāyo (dha. sa. aṭṭha. 1 kāyakammadvāra) ativiya yujjanti.
लोकुत्तरमग्गो इध लोकियकम्मकथायं अनधिप्पेतोपि भजापियमानो तीणि कम्मानि भजति। मनेन दुस्सील्यन्ति कायिकवाचसिकवीतिक्कमवज्जं सब्बं अकुसलं सङ्गण्हाति, मिच्छादिट्ठिसङ्कप्पवायामसतिसमाधिं वा। तम्पि चेतं ‘‘मनसा संवरो साधू’’ति (सं॰ नि॰ १.११६; ध॰ प॰ ३६१) वुत्तस्स संवरस्स पटिपक्खवसेन वुत्तं, न सीलविपत्तिवसेन। न हि सा मानसिका अत्थीति मग्गस्सेव भजापनं महाविसयत्ता। बोज्झङ्गा हि मनोकम्ममेव भजेय्युं, न च न सक्का मग्गभजापनेनेव तेसं भजापनं विञ्ञातुन्ति।
Lokuttaramaggo idha lokiyakammakathāyaṃ anadhippetopi bhajāpiyamāno tīṇi kammāni bhajati. Manena dussīlyanti kāyikavācasikavītikkamavajjaṃ sabbaṃ akusalaṃ saṅgaṇhāti, micchādiṭṭhisaṅkappavāyāmasatisamādhiṃ vā. Tampi cetaṃ ‘‘manasā saṃvaro sādhū’’ti (saṃ. ni. 1.116; dha. pa. 361) vuttassa saṃvarassa paṭipakkhavasena vuttaṃ, na sīlavipattivasena. Na hi sā mānasikā atthīti maggasseva bhajāpanaṃ mahāvisayattā. Bojjhaṅgā hi manokammameva bhajeyyuṃ, na ca na sakkā maggabhajāpaneneva tesaṃ bhajāpanaṃ viññātunti.
कम्मपथं अप्पत्तानम्पि तंतंद्वारे संसन्दनं अवरोधनं द्वारन्तरे कम्मन्तरुप्पत्तियम्पि कम्मद्वाराभेदनञ्च द्वारसंसन्दनं नाम। ‘‘तिविधा, भिक्खवे, कायसञ्चेतना अकुसलं कायकम्म’’न्तिआदिना (कथा॰ ५३९) कम्मपथप्पत्ताव सन्निट्ठापकचेतना कम्मन्ति वुत्ताति पुरिमचेतना सब्बा कायकम्मं न होतीति वुत्तं। आणापेत्वा…पे॰… अलभन्तस्साति आणत्तेहि अमारितभावं सन्धाय वुत्तं, वचीदुच्चरितं नाम होति अकम्मपथभावतोति अधिप्पायो। ‘‘इमे सत्ता हञ्ञन्तू’’ति पवत्तब्यापादवसेन चेतनापक्खिका वा भवन्ति कायकम्मवोहारलाभा। अब्बोहारिका वा मनोकम्मवोहारविरहा। ससम्भारपथवीआदीसु आपादयो एत्थ निदस्सनं।
Kammapathaṃ appattānampi taṃtaṃdvāre saṃsandanaṃ avarodhanaṃ dvārantare kammantaruppattiyampi kammadvārābhedanañca dvārasaṃsandanaṃ nāma. ‘‘Tividhā, bhikkhave, kāyasañcetanā akusalaṃ kāyakamma’’ntiādinā (kathā. 539) kammapathappattāva sanniṭṭhāpakacetanā kammanti vuttāti purimacetanā sabbā kāyakammaṃ na hotīti vuttaṃ. Āṇāpetvā…pe… alabhantassāti āṇattehi amāritabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ, vacīduccaritaṃ nāma hoti akammapathabhāvatoti adhippāyo. ‘‘Ime sattā haññantū’’ti pavattabyāpādavasena cetanāpakkhikā vā bhavanti kāyakammavohāralābhā. Abbohārikā vā manokammavohāravirahā. Sasambhārapathavīādīsu āpādayo ettha nidassanaṃ.
कुलुम्बस्साति गब्भस्स, कुलस्सेव वा। तिस्सोपि सङ्गीतियो आरुळ्हताय अननुजाननतो ‘‘तव सुत्तस्सा’’ति वुत्तं। दसविधा इद्धि पटिसम्भिदामग्गे इद्धिकथाय गहेतब्बा। भावनामयन्ति अधिट्ठानिद्धिं सन्धाय वदति। घटभेदो विय परूपघातो, उदकविनासो विय इद्धिविनासो च होतीति उपमा संसन्दति। तव पञ्होति भावनामयाय परूपघातो होतीति वुत्तो ञापेतुं इच्छितो अत्थो। आथब्बणिद्धि विज्जामयिद्धि होति। सत्तमे पदेति मण्डलादितो सत्तमे पदे।
Kulumbassāti gabbhassa, kulasseva vā. Tissopi saṅgītiyo āruḷhatāya ananujānanato ‘‘tava suttassā’’ti vuttaṃ. Dasavidhā iddhi paṭisambhidāmagge iddhikathāya gahetabbā. Bhāvanāmayanti adhiṭṭhāniddhiṃ sandhāya vadati. Ghaṭabhedo viya parūpaghāto, udakavināso viya iddhivināso ca hotīti upamā saṃsandati. Tava pañhoti bhāvanāmayāya parūpaghāto hotīti vutto ñāpetuṃ icchito attho. Āthabbaṇiddhi vijjāmayiddhi hoti. Sattame padeti maṇḍalādito sattame pade.
वचनन्तरेन गमेतब्बत्थं नेय्यत्थं, सयमेव गमितब्बत्थं नीतत्थं। किरियतो समुट्ठाति, उदाहु अकिरियतोति तेनाधिप्पेतं सम्पजानमुसावादं सन्धाय पुच्छति, न उपोसथक्खन्धके वुत्तं। तत्थ अवुत्तमेव हि सो अनरियवोहारं वुत्तन्ति गहेत्वा वोहरतीति। वाचागिरन्ति वाचासङ्खातं गिरं, वाचानुच्चारणं वा।
Vacanantarena gametabbatthaṃ neyyatthaṃ, sayameva gamitabbatthaṃ nītatthaṃ. Kiriyato samuṭṭhāti, udāhu akiriyatoti tenādhippetaṃ sampajānamusāvādaṃ sandhāya pucchati, na uposathakkhandhake vuttaṃ. Tattha avuttameva hi so anariyavohāraṃ vuttanti gahetvā voharatīti. Vācāgiranti vācāsaṅkhātaṃ giraṃ, vācānuccāraṇaṃ vā.
खन्दसिवादयो सेट्ठाति खन्दाति कुमारा। सिवाति महेस्सरा, मिच्छादिट्ठिया निदस्सनत्थमिदं वुत्तन्ति दट्ठब्बं। नत्थिकदिट्ठादयो एव हि कम्मपथप्पत्ता कम्मन्ति। चेतना पनेत्थ अब्बोहारिकाति कायद्वारे वचीद्वारे च समुट्ठितापि कायकम्मं वचीकम्मन्ति च वोहारं न लभति अभिज्झादिप्पधानत्ता। ‘‘तिविधा, भिक्खवे, मनोसञ्चेतना अकुसलं मनोकम्म’’न्ति पन वचनतो सभावेनेव सा मनोकम्मं, न अभिज्झादिपक्खिकत्ताति ‘‘अभिज्झादिपक्खिकावा’’ति न वुत्तं। इमस्मिं पन ठाने कायङ्गवाचङ्गानि अचोपेत्वा चिन्तनकाले चेतनापि चेतनासम्पयुत्तधम्मापि मनोद्वारे एव समुट्ठहन्ति, तस्मा चेतनाय अब्बोहारिकभावो कथञ्चि नत्थीति अधिप्पायो।
Khandasivādayo seṭṭhāti khandāti kumārā. Sivāti mahessarā, micchādiṭṭhiyā nidassanatthamidaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Natthikadiṭṭhādayo eva hi kammapathappattā kammanti. Cetanā panettha abbohārikāti kāyadvāre vacīdvāre ca samuṭṭhitāpi kāyakammaṃ vacīkammanti ca vohāraṃ na labhati abhijjhādippadhānattā. ‘‘Tividhā, bhikkhave, manosañcetanā akusalaṃ manokamma’’nti pana vacanato sabhāveneva sā manokammaṃ, na abhijjhādipakkhikattāti ‘‘abhijjhādipakkhikāvā’’ti na vuttaṃ. Imasmiṃ pana ṭhāne kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā cintanakāle cetanāpi cetanāsampayuttadhammāpi manodvāre eva samuṭṭhahanti, tasmā cetanāya abbohārikabhāvo kathañci natthīti adhippāyo.
‘‘तिविधा , भिक्खवे, कायसञ्चेतना कुसलं कायकम्म’’न्तिआदिवचनतो (कथा॰ ५३९) पाणातिपातादिपटिपक्खभूता तब्बिरतिविसिट्ठा चेतनाव पाणातिपातविरतिआदिका होन्तीति ‘‘चेतनापक्खिका वा’’ति वुत्तं, न ‘‘विरतिपक्खिका’’ति। रक्खतीति अविनासेत्वा कथेति। भिन्दतीति विनासेत्वा कथेति।
‘‘Tividhā , bhikkhave, kāyasañcetanā kusalaṃ kāyakamma’’ntiādivacanato (kathā. 539) pāṇātipātādipaṭipakkhabhūtā tabbirativisiṭṭhā cetanāva pāṇātipātaviratiādikā hontīti ‘‘cetanāpakkhikā vā’’ti vuttaṃ, na ‘‘viratipakkhikā’’ti. Rakkhatīti avināsetvā katheti. Bhindatīti vināsetvā katheti.
कम्मकथावण्णना निट्ठिता।
Kammakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
चक्खुविञ्ञाणद्वारन्ति चक्खुविञ्ञाणस्स द्वारं। चक्खु च तं विञ्ञाणद्वारञ्चाति वा चक्खुविञ्ञाणद्वारं। चक्खु विञ्ञाणद्वारन्ति वा असमासनिद्देसो। तं पन चक्खुमेव। एस नयो सेसेसुपि। ‘‘चक्खुना संवरो साधू’’तिआदिकाय (ध॰ प॰ ३६०) गाथाय पसादकायचोपनकायसंवरे एकज्झं कत्वा कायेन संवरो वुत्तो, तं इध भिन्दित्वा अट्ठ संवरा, तप्पटिपक्खभावेन असंवरा अट्ठ कथिता। सीलसंवरादयोपि पञ्चेव संवरा सब्बद्वारेसु उप्पज्जमानापि, तप्पटिपक्खभावेन दुस्सील्यादीनि असंवराति वुत्तानि। तत्थ दुस्सील्यं पाणातिपातादिचेतना। मुट्ठस्सच्चं सतिपटिपक्खा अकुसला धम्मा। पमादन्ति केचि। सीतादीसु पटिघो अक्खन्ति। थिनमिद्धं कोसज्जं।
Cakkhuviññāṇadvāranti cakkhuviññāṇassa dvāraṃ. Cakkhu ca taṃ viññāṇadvārañcāti vā cakkhuviññāṇadvāraṃ. Cakkhu viññāṇadvāranti vā asamāsaniddeso. Taṃ pana cakkhumeva. Esa nayo sesesupi. ‘‘Cakkhunā saṃvaro sādhū’’tiādikāya (dha. pa. 360) gāthāya pasādakāyacopanakāyasaṃvare ekajjhaṃ katvā kāyena saṃvaro vutto, taṃ idha bhinditvā aṭṭha saṃvarā, tappaṭipakkhabhāvena asaṃvarā aṭṭha kathitā. Sīlasaṃvarādayopi pañceva saṃvarā sabbadvāresu uppajjamānāpi, tappaṭipakkhabhāvena dussīlyādīni asaṃvarāti vuttāni. Tattha dussīlyaṃ pāṇātipātādicetanā. Muṭṭhassaccaṃ satipaṭipakkhā akusalā dhammā. Pamādanti keci. Sītādīsu paṭigho akkhanti. Thinamiddhaṃ kosajjaṃ.
विना वचीद्वारेन सुद्धं कायद्वारसङ्खातन्ति इदं वचीद्वारसल्लक्खितस्स मुसावादादिनोपि कायद्वारे पवत्तिसब्भावा असुद्धता अत्थीति तंनिवारणत्थं वुत्तं। न हि तं कायकम्मं होति। सुद्धवचीद्वारोपलक्खितं पन वचीकम्ममेव होतीति। एत्थ असंवरोति एतेन सुद्धकायद्वारेन उपलक्खितो असंवरो द्वारन्तरे उप्पज्जमानोपि वुत्तो। द्वारन्तरानुपलक्खितं सब्बं तंद्वारिकाकुसलञ्चेति वेदितब्बं। एवञ्च कत्वा कम्मपथसंसन्दने ‘‘चोपनकायअसंवरद्वारवसेन उप्पज्जमानो असंवरो अकुसलं कायकम्ममेव होती’’तिआदि ‘‘अकुसलं कायकम्मं चोपनकायअसंवरद्वारवसेन वचीअसंवरवसेन च उप्पज्जती’’तिआदिना सह अविरुद्धं होति। असंवरो हि द्वारन्तरे उप्पज्जमानोपि सद्वारे एवाति वुच्चति, सद्वारवसेन उप्पन्नोति च, कम्मं अञ्ञद्वारे अञ्ञद्वारवसेन चाति एवं अविरुद्धं।
Vinā vacīdvārena suddhaṃ kāyadvārasaṅkhātanti idaṃ vacīdvārasallakkhitassa musāvādādinopi kāyadvāre pavattisabbhāvā asuddhatā atthīti taṃnivāraṇatthaṃ vuttaṃ. Na hi taṃ kāyakammaṃ hoti. Suddhavacīdvāropalakkhitaṃ pana vacīkammameva hotīti. Ettha asaṃvaroti etena suddhakāyadvārena upalakkhito asaṃvaro dvārantare uppajjamānopi vutto. Dvārantarānupalakkhitaṃ sabbaṃ taṃdvārikākusalañceti veditabbaṃ. Evañca katvā kammapathasaṃsandane ‘‘copanakāyaasaṃvaradvāravasena uppajjamāno asaṃvaro akusalaṃ kāyakammameva hotī’’tiādi ‘‘akusalaṃ kāyakammaṃ copanakāyaasaṃvaradvāravasena vacīasaṃvaravasena ca uppajjatī’’tiādinā saha aviruddhaṃ hoti. Asaṃvaro hi dvārantare uppajjamānopi sadvāre evāti vuccati, sadvāravasena uppannoti ca, kammaṃ aññadvāre aññadvāravasena cāti evaṃ aviruddhaṃ.
अथ वा एत्थाति सुद्धं असुद्धन्ति एतं अविचारेत्वा एतस्मिं चोपनेति वुत्तं होति। एवं सति द्वारन्तरोपलक्खितं कम्मपथभावप्पत्तताय वचीमनोकम्मं चोपनकायअसंवरद्वारे उप्पन्नं, सेसं सब्बं तंद्वारुप्पन्नाकुसलं विय ‘‘चोपनकायअसंवरो’’ति वुच्चति। कम्मपथभावप्पत्तिया द्वारन्तरुप्पन्नं कायकम्मञ्च तथा न वुच्चतीति कम्मपथसंसन्दनविरोधो सिया, तदविरोधं तत्थेव वक्खाम। सीलसंवरादयो पञ्च निक्खेपकण्डे आवि भविस्सन्ति। तत्थ ञाणसंवरे पच्चयसन्निस्सितसीलस्स, वीरियसंवरे च आजीवपारिसुद्धिया अन्तोगधता दट्ठब्बा।
Atha vā etthāti suddhaṃ asuddhanti etaṃ avicāretvā etasmiṃ copaneti vuttaṃ hoti. Evaṃ sati dvārantaropalakkhitaṃ kammapathabhāvappattatāya vacīmanokammaṃ copanakāyaasaṃvaradvāre uppannaṃ, sesaṃ sabbaṃ taṃdvāruppannākusalaṃ viya ‘‘copanakāyaasaṃvaro’’ti vuccati. Kammapathabhāvappattiyā dvārantaruppannaṃ kāyakammañca tathā na vuccatīti kammapathasaṃsandanavirodho siyā, tadavirodhaṃ tattheva vakkhāma. Sīlasaṃvarādayo pañca nikkhepakaṇḍe āvi bhavissanti. Tattha ñāṇasaṃvare paccayasannissitasīlassa, vīriyasaṃvare ca ājīvapārisuddhiyā antogadhatā daṭṭhabbā.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / कम्मकथावण्णना • Kammakathāvaṇṇanā
