| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
कम्मपथसंसन्दनकथावण्णना
Kammapathasaṃsandanakathāvaṇṇanā
तथाति कम्मपथप्पत्तानं। केचीति धम्मसिरित्थेरं सन्धायाह। सो हि कम्मपथप्पत्तानमेव दुस्सील्यादीनं सुसील्यादीनञ्च कम्मपथेहि अत्थतो नानत्ताभावदस्सनं, तेसं वा फस्सद्वारादीहि अविरोधभावेन दीपनं कम्मपथसंसन्दनन्ति वदति। कम्मपथता नत्थीति एतेन यथावुत्तानं असंवरसंवरानं तेसं वादे कम्मपथसंसन्दने असङ्गहिततं दस्सेति। ये पन सङ्गहं लभन्ति, तेसं गहणे पयोजनाभावं दस्सेतुं ‘‘तिविध…पे॰… दस्सनेना’’ति वुत्तं। एवं पुरिमपक्खे सङ्खेपतो दोसं वत्वा दुतियपक्खेपि वत्तुं ‘‘न च दुच्चरितान’’न्तिआदिमाह। तेन ये दुच्चरितसुचरितअसंवरसंवरा अनुचरीयन्ति, तेसं कायकम्मादिता विधीयतीति दस्सेति। ‘‘पञ्चफस्सद्वारवसेन उप्पन्नो असंवरो अकुसलं मनोकम्ममेव होती’’तिआदिना हि वुत्तन्ति। यदि चातिआदिना अनवसेसपरियादानाभावमाह। उप्पत्ति न वत्तब्बाति कम्मपथ…पे॰… वदन्तेहि ‘‘मनोकम्मं छफस्सद्वारवसेन उप्पज्जती’’ति न वत्तब्बन्ति अत्थो। अथ वा यदि कम्मपथप्पत्तानेव दुस्सील्यादीनि कायकम्मादिनामेहि अट्ठकथायं वुत्तानीति एवं वदन्तेहि अट्ठकथाचरियेहि मनोकम्मस्स छफस्सद्वारवसेन उप्पत्ति न वत्तब्बाति अत्थो। तंतंकम्मभावस्स वुत्तत्ताति ‘‘तिविधं कायदुच्चरितं अकुसलं कायकम्ममेव होती’’तिआदिं (विभ॰ ९१३) सन्धायाह।
Tathāti kammapathappattānaṃ. Kecīti dhammasirittheraṃ sandhāyāha. So hi kammapathappattānameva dussīlyādīnaṃ susīlyādīnañca kammapathehi atthato nānattābhāvadassanaṃ, tesaṃ vā phassadvārādīhi avirodhabhāvena dīpanaṃ kammapathasaṃsandananti vadati. Kammapathatā natthīti etena yathāvuttānaṃ asaṃvarasaṃvarānaṃ tesaṃ vāde kammapathasaṃsandane asaṅgahitataṃ dasseti. Ye pana saṅgahaṃ labhanti, tesaṃ gahaṇe payojanābhāvaṃ dassetuṃ ‘‘tividha…pe… dassanenā’’ti vuttaṃ. Evaṃ purimapakkhe saṅkhepato dosaṃ vatvā dutiyapakkhepi vattuṃ ‘‘na ca duccaritāna’’ntiādimāha. Tena ye duccaritasucaritaasaṃvarasaṃvarā anucarīyanti, tesaṃ kāyakammāditā vidhīyatīti dasseti. ‘‘Pañcaphassadvāravasena uppanno asaṃvaro akusalaṃ manokammameva hotī’’tiādinā hi vuttanti. Yadi cātiādinā anavasesapariyādānābhāvamāha. Uppatti na vattabbāti kammapatha…pe… vadantehi ‘‘manokammaṃ chaphassadvāravasena uppajjatī’’ti na vattabbanti attho. Atha vā yadi kammapathappattāneva dussīlyādīni kāyakammādināmehi aṭṭhakathāyaṃ vuttānīti evaṃ vadantehi aṭṭhakathācariyehi manokammassa chaphassadvāravasena uppatti na vattabbāti attho. Taṃtaṃkammabhāvassa vuttattāti ‘‘tividhaṃ kāyaduccaritaṃ akusalaṃ kāyakammameva hotī’’tiādiṃ (vibha. 913) sandhāyāha.
कम्मन्तरम्पि तंद्वारिककम्ममेव सियाति पाणातिपातादिकस्स वचीकम्मादिभावमासङ्कति। तस्माति यस्मा केसञ्चि असंवरानं संवरानञ्च कम्मपथता नत्थि, कायदुच्चरितादीनञ्च कम्मपथेहि नानत्ताभावदस्सनेन पयोजनं नत्थि, न च दुच्चरितादीनं फस्सद्वारानं वसेन उप्पत्ति दीपिता, न चायं विधि निरवसेससङ्गाहिका, कम्मानञ्च सङ्करो आपज्जति, अट्ठकथायञ्च पुब्बापरविरोधो, तस्माति अत्थो। समाननामता कायकम्मादिता। सामञ्ञनामाविजहनं कायकम्मादिभावाविजहनं। उभयेसन्ति कम्मपथाकम्मपथानं। उप्पत्तिपरियायवचनाभावतोति एतेन फस्सद्वारअसंवरद्वारादीनं तंद्वारिककम्मानञ्च अत्थतो नानत्ताभावेपि तथा तथा पवत्तदेसनावसेन ते विचारिताति दस्सेति। ‘‘अकुसलं कायकम्मं पञ्चफस्सद्वारवसेन न उप्पज्जती’’तिआदिको दुतियविनिच्छयो।
Kammantarampi taṃdvārikakammameva siyāti pāṇātipātādikassa vacīkammādibhāvamāsaṅkati. Tasmāti yasmā kesañci asaṃvarānaṃ saṃvarānañca kammapathatā natthi, kāyaduccaritādīnañca kammapathehi nānattābhāvadassanena payojanaṃ natthi, na ca duccaritādīnaṃ phassadvārānaṃ vasena uppatti dīpitā, na cāyaṃ vidhi niravasesasaṅgāhikā, kammānañca saṅkaro āpajjati, aṭṭhakathāyañca pubbāparavirodho, tasmāti attho. Samānanāmatā kāyakammāditā. Sāmaññanāmāvijahanaṃ kāyakammādibhāvāvijahanaṃ. Ubhayesanti kammapathākammapathānaṃ. Uppattipariyāyavacanābhāvatoti etena phassadvāraasaṃvaradvārādīnaṃ taṃdvārikakammānañca atthato nānattābhāvepi tathā tathā pavattadesanāvasena te vicāritāti dasseti. ‘‘Akusalaṃ kāyakammaṃ pañcaphassadvāravasena na uppajjatī’’tiādiko dutiyavinicchayo.
काये वाचाय च…पे॰… सिद्धितोति एतेन चोपनप्पत्तं अकुसलं मनोकम्मं चोपनं अप्पत्ततो विसेसेत्वा दस्सेतुं ‘‘कायवचीकम्म’’न्ति वुत्तं, न पन कायवचीकम्मभावतोति दस्सेति। तेन कायवचीगहणं यथावुत्तचोपनप्पत्तं एव विभावेतीति दट्ठब्बं। तेनेवाह – ‘‘चोपनप्पत्तं अकुसलं कायद्वारे वचीद्वारे च मनोकम्मं होती’’ति। तं-सद्दे वुत्ते यं-सद्दो अब्यभिचारितसम्बन्धताय वुत्तोयेव होतीति कत्वा ‘‘यं उप्पज्जती’’ति वुत्तं। उप्पादमत्तपरिच्छिन्नेनाति छफस्सद्वारिककम्मेनाति अत्थो। मत्त-सद्देन विसेसनिवत्तिअत्थेन मनोकम्मताविसेसं निवत्तेति। नियमस्स एव-सद्दस्स अकतत्ता ‘‘कायवचीकम्ममेव होती’’ति अवुत्तत्ता। इदानि नियमाकरणेन लद्धगुणं दस्सेन्तो ‘‘न पन सब्बम्पी’’तिआदिमाह।
Kāye vācāya ca…pe… siddhitoti etena copanappattaṃ akusalaṃ manokammaṃ copanaṃ appattato visesetvā dassetuṃ ‘‘kāyavacīkamma’’nti vuttaṃ, na pana kāyavacīkammabhāvatoti dasseti. Tena kāyavacīgahaṇaṃ yathāvuttacopanappattaṃ eva vibhāvetīti daṭṭhabbaṃ. Tenevāha – ‘‘copanappattaṃ akusalaṃ kāyadvāre vacīdvāre ca manokammaṃ hotī’’ti. Taṃ-sadde vutte yaṃ-saddo abyabhicāritasambandhatāya vuttoyeva hotīti katvā ‘‘yaṃ uppajjatī’’ti vuttaṃ. Uppādamattaparicchinnenāti chaphassadvārikakammenāti attho. Matta-saddena visesanivattiatthena manokammatāvisesaṃ nivatteti. Niyamassa eva-saddassa akatattā ‘‘kāyavacīkammameva hotī’’ti avuttattā. Idāni niyamākaraṇena laddhaguṇaṃ dassento ‘‘na pana sabbampī’’tiādimāha.
‘‘नियमस्स अकतत्ता’’तिआदि पुरिमनयोति अधिप्पेतो। वत्तुअधिप्पायानुरोधिनी सद्दप्पवत्तीति समासपदे एकदेसोपि आकड्ढीयति अधिकारवसेनाति अधिप्पायेन ‘‘कम्म-सद्दमत्तेन सम्बन्धं कत्वा’’ति वुत्तं। यं पन वदन्तीतिआदिना एत्थ पदकारमतस्स अयुत्ततं दस्सेति। तत्थ चेतनापक्खिकानन्ति कायवचीकम्मभूतचेतनापक्खिकानं। सतन्ति समानानं। तंतंद्वारकम्मपथानञ्चाति इदं इमस्स चित्तस्स कम्मपथभावेन पवत्तं कालं सन्धाय वुत्तं, न सब्बदा, कम्मपथभावेनेव पवत्तनतो। च-सद्देन वा अकम्मपथसङ्गहो दट्ठब्बो। अथ वा तंतंद्वारा च तंतंद्वारकम्मपथा च तंतंद्वारकम्मपथाति ‘‘तंतंद्वारा’’ति पदेन अकम्मपथानं संवरानं सङ्गहो दट्ठब्बो। तेन सभावेनाति मनोकम्मस्स द्वारभावेन, न अत्तनोति अधिप्पायो। एवमिधापीति चित्तजनितो चित्तसम्पयुत्तस्स कम्मस्स द्वारभावो चित्तेपि उपचरितोति अत्थो। वत्तब्बमेव नत्थि अनन्तरपच्चयभूतमनोरहितस्स चित्तस्स अभावतोति।
‘‘Niyamassa akatattā’’tiādi purimanayoti adhippeto. Vattuadhippāyānurodhinī saddappavattīti samāsapade ekadesopi ākaḍḍhīyati adhikāravasenāti adhippāyena ‘‘kamma-saddamattena sambandhaṃ katvā’’ti vuttaṃ. Yaṃ pana vadantītiādinā ettha padakāramatassa ayuttataṃ dasseti. Tattha cetanāpakkhikānanti kāyavacīkammabhūtacetanāpakkhikānaṃ. Satanti samānānaṃ. Taṃtaṃdvārakammapathānañcāti idaṃ imassa cittassa kammapathabhāvena pavattaṃ kālaṃ sandhāya vuttaṃ, na sabbadā, kammapathabhāveneva pavattanato. Ca-saddena vā akammapathasaṅgaho daṭṭhabbo. Atha vā taṃtaṃdvārā ca taṃtaṃdvārakammapathā ca taṃtaṃdvārakammapathāti ‘‘taṃtaṃdvārā’’ti padena akammapathānaṃ saṃvarānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tena sabhāvenāti manokammassa dvārabhāvena, na attanoti adhippāyo. Evamidhāpīti cittajanito cittasampayuttassa kammassa dvārabhāvo cittepi upacaritoti attho. Vattabbameva natthi anantarapaccayabhūtamanorahitassa cittassa abhāvatoti.
द्वारकथावण्णना निट्ठिता।
Dvārakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
कमाभावनियमाभावे सब्बारम्मणतादीति आदि-सद्देन सङ्गण्हाति। न हि…पे॰… अत्थीति पधाने असम्भवतो अप्पधानं अधिकरीयतीति दस्सेति।
Kamābhāvaniyamābhāve sabbārammaṇatādīti ādi-saddena saṅgaṇhāti. Na hi…pe… atthīti padhāne asambhavato appadhānaṃ adhikarīyatīti dasseti.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / कम्मपथसंसन्दनकथावण्णना • Kammapathasaṃsandanakathāvaṇṇanā
