Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਮੂਲਟੀਕਾ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
ਕਮ੍ਮਪਥਸਂਸਨ੍ਦਨਕਥਾવਣ੍ਣਨਾ
Kammapathasaṃsandanakathāvaṇṇanā
ਕਮ੍ਮਪਥਪ੍ਪਤ੍ਤਾਨਂ ਦੁਸ੍ਸੀਲ੍ਯਾਦੀਨਂ ਅਸਂવਰਾਨਂ ਤਥਾ ਦੁਚ੍ਚਰਿਤਾਨਞ੍ਚ ਅਕੁਸਲਕਮ੍ਮਪਥੇਹਿ ਕਮ੍ਮਪਥਪ੍ਪਤ੍ਤਾਨਮੇવ ਚ ਸੁਸੀਲ੍ਯਾਦੀਨਂ ਸਂવਰਾਨਂ ਤਥਾ ਸੁਚਰਿਤਾਨਞ੍ਚ ਕੁਸਲਕਮ੍ਮਪਥੇਹਿ ਅਤ੍ਥਤੋ ਨਾਨਤ੍ਤਾਭਾવਦਸ੍ਸਨਂ। ਅਥ વਾ ਤੇਸਂ ਫਸ੍ਸਦ੍વਾਰਾਦੀਹਿ ਅવਿਰੋਧਭਾવੇਨ ਦੀਪਨਂ ਕਮ੍ਮਪਥਸਂਸਨ੍ਦਨਨ੍ਤਿ ਕੇਚਿ વਦਨ੍ਤਿ , ਤਦੇਤਂ વਿਚਾਰੇਤਬ੍ਬਂ। ਨ ਹਿ ਪਞ੍ਚਫਸ੍ਸਦ੍વਾਰਪਞ੍ਚਅਸਂવਰਦ੍વਾਰਪਞ੍ਚਸਂવਰਦ੍વਾਰੇਸੁ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਂ ਅਸਂવਰਾਨਂ ਸਂવਰਾਨਞ੍ਚ ਕਮ੍ਮਪਥਤਾ ਅਤ੍ਥਿ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤਾਦੀਨਂ ਪਰਸਨ੍ਤਕવਤ੍ਥੁਲੋਭਪਰਸਤ੍ਤਾਰਮ੍ਮਣਬ੍ਯਾਪਾਦਅਹੇਤੁਕਦਿਟ੍ਠਿਆਦੀਨਞ੍ਚ ਤੇਸੁ ਦ੍વਾਰੇਸੁ ਅਨੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਤੋ। ਤਿવਿਧਕਆਯਦੁਚ੍ਚਰਿਤਾਦੀਨਿ ਚ ਕਮ੍ਮਪਥਾਤਿ ਪਾਕਟਾ ਏવਾਤਿ ਕਿਂ ਤੇਸਂ ਕਮ੍ਮਪਥੇਹਿ ਨਾਨਤ੍ਤਾਭਾવਦਸ੍ਸਨੇਨ, ਨ ਚ ਦੁਚ੍ਚਰਿਤਾਨਂ ਸੁਚਰਿਤਾਨਞ੍ਚ ਫਸ੍ਸਦ੍વਾਰਾਦਿવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਦੀਪਿਤਾ, ਨਾਪਿ ਅਸਂવਰਾਨਂ ਸਂવਰਾਨਞ੍ਚ ਯਤੋ ਤੇਸਂ ਫਸ੍ਸਦ੍વਾਰਾਦੀਹਿ ਅવਿਰੋਧਭਾવੇਨ ਦੀਪਨਾ ਸਿਯਾ, ਕੇવਲਂ ਪਨ ਫਸ੍ਸਦ੍વਾਰਾਦਿવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਂ ਅਸਂવਰਾਨਂ ਸਂવਰਾਨਞ੍ਚ ਕਾਯਕਮ੍ਮਾਦਿਤਾ ਦੀਪਿਤਾ। ਯਦਿ ਚ ਏਤ੍ਤਕਂ ਕਮ੍ਮਪਥਸਂਸਨ੍ਦਨਂ, ‘‘ਅਕੁਸਲਂ ਕਾਯਕਮ੍ਮਂ ਪਞ੍ਚਫਸ੍ਸਦ੍વਾਰવਸੇਨ ਨੁਪ੍ਪਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿਆਦਿ ਕਮ੍ਮਪਥਸਂਸਨ੍ਦਨਂ ਨ ਸਿਯਾ। ਏਸਾਪਿ ਛਫਸ੍ਸਦ੍વਾਰਾਦੀਹਿ ਅવਿਰੋਧਦੀਪਨਾਤਿ ਚੇ, વੁਤ੍ਤਮੇવ ਪਕਾਰਨ੍ਤਰੇਨ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਅਥ વਾ’’ਤਿ ਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ। ਸਮੁਚ੍ਚਯਤ੍ਥੇ ਚ ਅਥ વਾ-ਸਦ੍ਦੇ ਕਮ੍ਮਪਥਪ੍ਪਤ੍ਤਾਨੇવ ਦੁਸ੍ਸੀਲ੍ਯਾਦੀਨਿ ਕਾਯਕਮ੍ਮਾਦਿਨਾਮੇਹਿ વਦਨ੍ਤੇਹਿ ਮਨੋਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਛਫਸ੍ਸਦ੍વਾਰવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬਾ। ਨ ਹਿ ਤਂ ਚਕ੍ਖੁਦ੍વਾਰਾਦਿવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤੀਤਿ। ਯਦਿ ਚ ਕਮ੍ਮਪਥਪ੍ਪਤ੍ਤਾ ਏવ ਅਸਂવਰਾਦਯੋ ਗਹਿਤਾ, ਦੁਚ੍ਚਰਿਤੇਹਿ ਅਞ੍ਞੇਸਂ ਅਸਂવਰਾਨਂ ਅਭਾવਾ ਤੇਸਞ੍ਚ ਤਂਤਂਕਮ੍ਮਭਾવਸ੍ਸ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ‘‘ਚੋਪਨਕਾਯਅਸਂવਰਦ੍વਾਰવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਅਸਂવਰੋ ਅਕੁਸਲਂ ਕਾਯਕਮ੍ਮਮੇવ ਹੋਤੀ’’ਤਿਆਦਿ ਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਸਿਯਾ। વੁਚ੍ਚਮਾਨੇ ਹਿ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਙ੍ਕਰੋ ਸਿਯਾ, વਚੀਮਨੋਕਮ੍ਮਾਨਿਪਿ ਹਿ ਕਾਯਦ੍વਾਰੇ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਤਥਾ ਸੇਸਦ੍વਾਰੇਸੁਪਿ ਕਮ੍ਮਨ੍ਤਰਾਨੀਤਿ।
Kammapathappattānaṃ dussīlyādīnaṃ asaṃvarānaṃ tathā duccaritānañca akusalakammapathehi kammapathappattānameva ca susīlyādīnaṃ saṃvarānaṃ tathā sucaritānañca kusalakammapathehi atthato nānattābhāvadassanaṃ. Atha vā tesaṃ phassadvārādīhi avirodhabhāvena dīpanaṃ kammapathasaṃsandananti keci vadanti , tadetaṃ vicāretabbaṃ. Na hi pañcaphassadvārapañcaasaṃvaradvārapañcasaṃvaradvāresu uppannānaṃ asaṃvarānaṃ saṃvarānañca kammapathatā atthi pāṇātipātādīnaṃ parasantakavatthulobhaparasattārammaṇabyāpādaahetukadiṭṭhiādīnañca tesu dvāresu anuppattito. Tividhakaāyaduccaritādīni ca kammapathāti pākaṭā evāti kiṃ tesaṃ kammapathehi nānattābhāvadassanena, na ca duccaritānaṃ sucaritānañca phassadvārādivasena uppatti dīpitā, nāpi asaṃvarānaṃ saṃvarānañca yato tesaṃ phassadvārādīhi avirodhabhāvena dīpanā siyā, kevalaṃ pana phassadvārādivasena uppannānaṃ asaṃvarānaṃ saṃvarānañca kāyakammāditā dīpitā. Yadi ca ettakaṃ kammapathasaṃsandanaṃ, ‘‘akusalaṃ kāyakammaṃ pañcaphassadvāravasena nuppajjatī’’tiādi kammapathasaṃsandanaṃ na siyā. Esāpi chaphassadvārādīhi avirodhadīpanāti ce, vuttameva pakārantarena dassetuṃ ‘‘atha vā’’ti na vattabbaṃ. Samuccayatthe ca atha vā-sadde kammapathappattāneva dussīlyādīni kāyakammādināmehi vadantehi manokammassa chaphassadvāravasena uppatti na vattabbā. Na hi taṃ cakkhudvārādivasena uppajjatīti. Yadi ca kammapathappattā eva asaṃvarādayo gahitā, duccaritehi aññesaṃ asaṃvarānaṃ abhāvā tesañca taṃtaṃkammabhāvassa vuttattā ‘‘copanakāyaasaṃvaradvāravasena uppanno asaṃvaro akusalaṃ kāyakammameva hotī’’tiādi na vattabbaṃ siyā. Vuccamāne hi tasmiṃ saṅkaro siyā, vacīmanokammānipi hi kāyadvāre uppajjanti, tathā sesadvāresupi kammantarānīti.
ਅਥ ਪਨ ਦ੍વਾਰਨ੍ਤਰੇ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਕਮ੍ਮਨ੍ਤਰਮ੍ਪਿ ਤਂਦ੍વਾਰਿਕਕਮ੍ਮਮੇવ ਸਿਯਾ, ‘‘ਤਿવਿਧਂ ਕਾਯਦੁਚ੍ਚਰਿਤਂ ਅਕੁਸਲਂ ਕਾਯਕਮ੍ਮਮੇવਾ’’ਤਿਆਦਿ, ‘‘ਅਕੁਸਲਂ ਕਾਯਕਮ੍ਮਂ ਚੋਪਨਕਾਯਅਸਂવਰਦ੍વਾਰવਸੇਨ વਾਚਾਅਸਂવਰਦ੍વਾਰવਸੇਨ ਚ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿਆਦਿ ਚ વਿਰੁਜ੍ਝੇਯ੍ਯ। ਦੁਚ੍ਚਰਿਤਾਨਞ੍ਹਿ ਅਞ੍ਞਦ੍વਾਰਚਰਣਂ ਅਤ੍ਥਿ, ਨ ਚਸ੍ਸ ਦ੍વਾਰਨ੍ਤਰੁਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਕਮ੍ਮਨ੍ਤਰਂ ਹੋਤੀਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਹੇਟ੍ਠਾ ਕਮ੍ਮਪਥਪ੍ਪਤ੍ਤਾਨਂ ਏવ ਕਾਯਕਮ੍ਮਾਦਿਭਾવਸ੍ਸ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਸੇਸਾਨਞ੍ਚ ਤਂਤਂਦ੍વਾਰੁਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਂ ਕੁਸਲਾਕੁਸਲਾਨਂ ਦ੍વਾਰਸਂਸਨ੍ਦਨੇ ਤਂਤਂਦ੍વਾਰਪਕ੍ਖਿਕਭਾવਸ੍ਸ ਕਤਤ੍ਤਾ ਇਧ ਕਮ੍ਮਪਥਂ ਅਪ੍ਪਤ੍ਤਾਨਞ੍ਚ ਚੇਤਨਾਭਾવਤੋ ਅਕਮ੍ਮਾਨਞ੍ਚ ਅਸਂવਰਾਨਂ ਸਂવਰਾਨਞ੍ਚ ਭਜਾਪਿਯਮਾਨਾਨਂ ਕਮ੍ਮਪਥਾਨਂ વਿਯ ਕਾਯਕਮ੍ਮਾਦਿਤਾਦੀਪਨਂ, ਕਮ੍ਮਪਥਪ੍ਪਤ੍ਤਾਨਂ ਤਿવਿਧਕਾਯਦੁਚ੍ਚਰਿਤਾਦੀਨਂ ਤਿવਿਧਕਾਯਸੁਚਰਿਤਾਦੀਨਞ੍ਚ ਦ੍વਾਰਨ੍ਤਰਚਰਣੇਪਿ ਕਾਯਕਮ੍ਮਾਦਿਭਾવਾવਿਜਹਨਦੀਪਨਂ, ਯਥਾਪਕਾਸਿਤਾਨਞ੍ਚ ਕਮ੍ਮਪਥਭਾવਂ ਪਤ੍ਤਾਨਂ ਅਪਤ੍ਤਾਨਞ੍ਚ ਅਕੁਸਲਕਾਯਕਮ੍ਮਾਦੀਨਞ੍ਚ ਕੁਸਲਕਾਯਕਮ੍ਮਾਦੀਨਞ੍ਚ ਫਸ੍ਸਦ੍વਾਰਾਦੀਹਿ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਪਕਾਸਨਞ੍ਚ ਕਮ੍ਮਪਥਸਂਸਨ੍ਦਨਂ ਨਾਮ। ਕਸ੍ਮਾ? ਅਕਮ੍ਮਪਥਾਨਂ ਕਮ੍ਮਪਥੇਸੁ ਕਮ੍ਮਪਥਾਨਞ੍ਚ ਅਕਮ੍ਮਪਥੇਸੁ ਸਮਾਨਨਾਮਤਾવਸੇਨ, ਕਮ੍ਮਪਥਾਨਂ ਕਮ੍ਮਪਥੇਸੁ ਸਾਮਞ੍ਞਨਾਮਾવਿਜਹਨવਸੇਨ, ਉਭਯੇਸਞ੍ਚ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿવਸੇਨ ਦ੍વਾਰੇਸੁ ਏਤ੍ਥ ਸਂਸਨ੍ਦਿਤਤ੍ਤਾ।
Atha pana dvārantare uppajjamānaṃ kammantarampi taṃdvārikakammameva siyā, ‘‘tividhaṃ kāyaduccaritaṃ akusalaṃ kāyakammamevā’’tiādi, ‘‘akusalaṃ kāyakammaṃ copanakāyaasaṃvaradvāravasena vācāasaṃvaradvāravasena ca uppajjatī’’tiādi ca virujjheyya. Duccaritānañhi aññadvāracaraṇaṃ atthi, na cassa dvārantaruppannaṃ kammantaraṃ hotīti. Tasmā heṭṭhā kammapathappattānaṃ eva kāyakammādibhāvassa vuttattā sesānañca taṃtaṃdvāruppannānaṃ kusalākusalānaṃ dvārasaṃsandane taṃtaṃdvārapakkhikabhāvassa katattā idha kammapathaṃ appattānañca cetanābhāvato akammānañca asaṃvarānaṃ saṃvarānañca bhajāpiyamānānaṃ kammapathānaṃ viya kāyakammāditādīpanaṃ, kammapathappattānaṃ tividhakāyaduccaritādīnaṃ tividhakāyasucaritādīnañca dvārantaracaraṇepi kāyakammādibhāvāvijahanadīpanaṃ, yathāpakāsitānañca kammapathabhāvaṃ pattānaṃ apattānañca akusalakāyakammādīnañca kusalakāyakammādīnañca phassadvārādīhi uppattipakāsanañca kammapathasaṃsandanaṃ nāma. Kasmā? Akammapathānaṃ kammapathesu kammapathānañca akammapathesu samānanāmatāvasena, kammapathānaṃ kammapathesu sāmaññanāmāvijahanavasena, ubhayesañca uppattivasena dvāresu ettha saṃsanditattā.
ਤਤ੍ਥ ਤਿવਿਧਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾਨਂ ਕਮ੍ਮਾਨਂ ਞਾਤਕਮ੍ਮਭਾવਤਾਯ ਤਂਤਂਕਮ੍ਮਭਾવਸ੍ਸ ਅવਚਨੀਯਤ੍ਤਾ ਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰੇਸੁ ਤੇਸਂ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਚ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਪਞ੍ਚવਿਞ੍ਞਾਣਦ੍વਾਰવਸੇਨ ਅਸਂવਰਾਦੀਨਂ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਪਰਿਯਾਯવਚਨਾਭਾવਤੋ ਚ ਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰવਿਞ੍ਞਾਣਦ੍વਾਰਾਨਿ વਿਰਜ੍ਝਿਤ੍વਾ ‘‘ਪਞ੍ਚਫਸ੍ਸਦ੍વਾਰવਸੇਨ ਹਿ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ‘‘ਯਮ੍ਪਿਦਂ ਚਕ੍ਖੁਸਮ੍ਫਸ੍ਸਪਚ੍ਚਯਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਸੁਖਂ વਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ‘‘ਚਕ੍ਖੁਸਮ੍ਫਸ੍ਸਪਚ੍ਚਯਾ વੇਦਨਾਕ੍ਖਨ੍ਧੋ ਅਤ੍ਥਿ ਕੁਸਲੋ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਚ ਪਞ੍ਚਫਸ੍ਸਦ੍વਾਰવਸੇਨ ਅਸਂવਰਾਦੀਨਂ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਪਰਿਯਾਯੋ વੁਤ੍ਤੋ, ਨ ਚ ‘‘ਯਮਿਦਂ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਪਚ੍ਚਯਾ’’ਤਿਆਦਿવਚਨਂ ਅਤ੍ਥੀਤਿ। વੁਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਚੇਤਂ ‘‘ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਸਹਜਾਤੋ ਹਿ ਫਸ੍ਸੋ ਚਕ੍ਖੁਸਮ੍ਫਸ੍ਸੋ’’ਤਿਆਦਿ (ਧ॰ ਸ॰ ੧ ਕਮ੍ਮਕਥਾ; ਮਹਾਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੮੬)। ਤੇਨ ਹਿ ਅਸਂવਰਾਨਂ ਸਂવਰਾਨਞ੍ਚ ਚਕ੍ਖੁਸਮ੍ਫਸ੍ਸਾਦੀਹਿ ਅਸਹਜਾਤਤ੍ਤਾ ਮਨੋਸਮ੍ਫਸ੍ਸਸਹਜਾਤਾਨਞ੍ਚ ਚਕ੍ਖੁਸਮ੍ਫਸ੍ਸਦ੍વਾਰਾਦਿવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਦੀਪਿਤਾਤਿ। ‘‘ਸੋ ਹਿ ਕਾਯਦ੍વਾਰੇ ਚੋਪਨਂ ਪਤ੍ਤੋ ਅਕੁਸਲਂ ਕਾਯਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ‘‘ਚੋਪਨਕਾਯਅਸਂવਰਦ੍વਾਰવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ ਅਕੁਸਲਂ ਕਾਯਕਮ੍ਮਮੇવ ਹੋਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਚ વਚੀਕਮ੍ਮਾਦੀਨਞ੍ਚ ਕਮ੍ਮਪਥਪ੍ਪਤ੍ਤਾਨਂ ਅਸਂવਰਭੂਤਾਨਂ ਕਾਯਕਮ੍ਮਾਦਿਭਾવੇ ਆਪਨ੍ਨੇ ‘‘ਚਤੁਬ੍ਬਿਧਂ વਚੀਦੁਚ੍ਚਰਿਤਂ ਅਕੁਸਲਂ વਚੀਕਮ੍ਮਮੇવ ਹੋਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਅਪવਾਦੇਨ ਨਿવਤ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। ਏવਞ੍ਚ ਕਤ੍વਾ ਪੁਬ੍ਬੇ ਦਸ੍ਸਿਤੇਸੁ ਅਸਂવਰવਿਨਿਚ੍ਛਯੇਸੁ ਦੁਤਿਯવਿਨਿਚ੍ਛਯੇਸੁ ਚ ਨ ਕੋਚਿ વਿਰੋਧੋ। ਨ ਹਿ વਚੀਕਮ੍ਮਾਦਿਭੂਤੋ ਚੋਪਨਕਾਯਅਸਂવਰੋ ਕਾਯਕਮ੍ਮਾਦਿ ਹੋਤੀਤਿ।
Tattha tividhakammadvāravasena uppannānaṃ kammānaṃ ñātakammabhāvatāya taṃtaṃkammabhāvassa avacanīyattā kammadvāresu tesaṃ uppattiyā ca vuttattā pañcaviññāṇadvāravasena asaṃvarādīnaṃ uppattipariyāyavacanābhāvato ca kammadvāraviññāṇadvārāni virajjhitvā ‘‘pañcaphassadvāravasena hi uppanno’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Yampidaṃ cakkhusamphassapaccayā uppajjati sukhaṃ vā’’tiādinā ‘‘cakkhusamphassapaccayā vedanākkhandho atthi kusalo’’tiādinā ca pañcaphassadvāravasena asaṃvarādīnaṃ uppattipariyāyo vutto, na ca ‘‘yamidaṃ cakkhuviññāṇapaccayā’’tiādivacanaṃ atthīti. Vuttampi cetaṃ ‘‘cakkhuviññāṇasahajāto hi phasso cakkhusamphasso’’tiādi (dha. sa. 1 kammakathā; mahāni. aṭṭha. 86). Tena hi asaṃvarānaṃ saṃvarānañca cakkhusamphassādīhi asahajātattā manosamphassasahajātānañca cakkhusamphassadvārādivasena uppatti dīpitāti. ‘‘So hi kāyadvāre copanaṃ patto akusalaṃ kāyakammaṃ hotī’’tiādinā ‘‘copanakāyaasaṃvaradvāravasena uppanno akusalaṃ kāyakammameva hotī’’tiādinā ca vacīkammādīnañca kammapathappattānaṃ asaṃvarabhūtānaṃ kāyakammādibhāve āpanne ‘‘catubbidhaṃ vacīduccaritaṃ akusalaṃ vacīkammameva hotī’’tiādinā apavādena nivatti daṭṭhabbā. Evañca katvā pubbe dassitesu asaṃvaravinicchayesu dutiyavinicchayesu ca na koci virodho. Na hi vacīkammādibhūto copanakāyaasaṃvaro kāyakammādi hotīti.
ਅਕੁਸਲਂ ਮਨੋਕਮ੍ਮਂ ਪਨ ਛਫਸ੍ਸਦ੍વਾਰવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਂ ਕਾਯવਚੀਦ੍વਾਰੇਸੁ ਚੋਪਨਂ ਪਤ੍ਤਂ ਅਕੁਸਲਂ ਕਾਯવਚੀਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ਕਿਂ ਤਂ ਅਕੁਸਲਂ ਮਨੋਕਮ੍ਮਂ ਨਾਮ, ਹੇਟ੍ਠਾ ਦਸ੍ਸਿਤਨਯੇਨ ਚ ਕਾਯવਚੀਦ੍વਾਰੇਸੁ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਤਿવਿਧਂ ਮਨੋਦੁਚ੍ਚਰਿਤਂ ਚੋਪਨਂ ਅਪ੍ਪਤ੍ਤਂ ਸਬ੍ਬਾਕੁਸਲਞ੍ਚ। ਯਦਿ ਏવਂ ਤਸ੍ਸ ਕਾਯવਚੀਕਮ੍ਮਭਾવੋ ਨਤ੍ਥੀਤਿ ‘‘ਚੋਪਨਪ੍ਪਤ੍ਤਂ ਕਾਯવਚੀਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤੀ’’ਤਿ ਨ ਯੁਜ੍ਜਤੀਤਿ ? ਨੋ ਨ ਯੁਜ੍ਜਤਿ ਚੋਪਨਪ੍ਪਤ੍ਤਂ ਕਾਯੇ વਾਚਾਯ ਚ ਅਕੁਸਲਂ ਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥਸਿਦ੍ਧਿਤੋ। ਕਮ੍ਮਂ ਪਨ ਹੋਨ੍ਤਂ ਕਿਂ ਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤੀਤਿ? ਮਨੋਕਮ੍ਮਮੇવ ਹੋਤੀਤਿ। ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ – ਚੋਪਨਪ੍ਪਤ੍ਤਂ ਅਕੁਸਲਂ ਕਾਯਦ੍વਾਰੇ વਚੀਦ੍વਾਰੇ ਚ ਮਨੋਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤੀਤਿ। ਅਥ વਾ ਤਂ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਮਨੋਕਮ੍ਮੇਨ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਂ ਅਕਤ੍વਾ ਛਫਸ੍ਸਦ੍વਾਰવਸੇਨ ਯਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਨ੍ਤਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਉਪ੍ਪਾਦਮਤ੍ਤਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨੇਨ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ ਕਾਤਬ੍ਬੋ। ਕਿਂ ਪਨ ਤਨ੍ਤਿ? ਕਮ੍ਮਕਥਾਯ ਪવਤ੍ਤਮਾਨਤ੍ਤਾ ਕਮ੍ਮਨ੍ਤਿ વਿਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਤਞ੍ਚ ਮਨੋਸਮ੍ਫਸ੍ਸਦ੍વਾਰੇ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਮ੍ਪਿ ਤਿવਿਧਂ ਕਮ੍ਮਂ ਹੋਤੀਤਿ। ਯਥਾ ਤਂ ਹੋਤਿ, ਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਕਾਯવਚੀਦ੍વਾਰੇਸੁ ਚੋਪਨਂ ਪਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਨਿਯਮਸ੍ਸ ਅਕਤਤ੍ਤਾ ਚੋਪਨਪ੍ਪਤ੍ਤਿ ਉਪਲਕ੍ਖਣਭਾવੇਨ ਕਾਯવਚੀਕਮ੍ਮਨਾਮਸਾਧਿਕਾવ, ਨ ਪਨ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਚੋਪਨਪ੍ਪਤ੍ਤਂ ਕਾਯવਚੀਕਮ੍ਮਮੇવ, ਨਾਪਿ ਕੁਸਲਪਕ੍ਖੇ ਚੋਪਨਂ ਅਪ੍ਪਤ੍ਤਂ ਕਾਯવਚੀਕਮ੍ਮਂ ਨ ਹੋਤੀਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ ਸਿਦ੍ਧੋવ ਹੋਤੀਤਿ।
Akusalaṃ manokammaṃ pana chaphassadvāravasena uppajjati, taṃ kāyavacīdvāresu copanaṃ pattaṃ akusalaṃ kāyavacīkammaṃ hotīti ettha kiṃ taṃ akusalaṃ manokammaṃ nāma, heṭṭhā dassitanayena ca kāyavacīdvāresu uppannaṃ tividhaṃ manoduccaritaṃ copanaṃ appattaṃ sabbākusalañca. Yadi evaṃ tassa kāyavacīkammabhāvo natthīti ‘‘copanappattaṃ kāyavacīkammaṃ hotī’’ti na yujjatīti ? No na yujjati copanappattaṃ kāye vācāya ca akusalaṃ kammaṃ hotīti atthasiddhito. Kammaṃ pana hontaṃ kiṃ kammaṃ hotīti? Manokammameva hotīti. Idaṃ vuttaṃ hoti – copanappattaṃ akusalaṃ kāyadvāre vacīdvāre ca manokammaṃ hotīti. Atha vā taṃ-saddassa manokammena sambandhaṃ akatvā chaphassadvāravasena yaṃ uppajjati, tanti yathāvuttauppādamattaparicchinnena sambandho kātabbo. Kiṃ pana tanti? Kammakathāya pavattamānattā kammanti viññāyati, tañca manosamphassadvāre uppajjamānampi tividhaṃ kammaṃ hotīti. Yathā taṃ hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘kāyavacīdvāresu copanaṃ patta’’ntiādimāha. Tattha niyamassa akatattā copanappatti upalakkhaṇabhāvena kāyavacīkammanāmasādhikāva, na pana sabbampi copanappattaṃ kāyavacīkammameva, nāpi kusalapakkhe copanaṃ appattaṃ kāyavacīkammaṃ na hotīti ayamattho siddhova hotīti.
ਅਥ વਾ ਤਨ੍ਤਿ ਤਂ ਛਫਸ੍ਸਦ੍વਾਰવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਮਨੋਕਮ੍ਮਨ੍ਤਿ ਸਬ੍ਬਂ ਮਨਸਾਪਿ ਨਿਪ੍ਫਜ੍ਜਮਾਨਂ ਕਮ੍ਮਂ ਮਨੋਕਮ੍ਮਨ੍ਤਿ ਚੋਦਕਾਧਿਪ੍ਪਾਯੇਨ ਗਹੇਤ੍વਾ વਦਤਿ, ਨ ਪੁਬ੍ਬੇ ਦਸ੍ਸਿਤਮਨੋਕਮ੍ਮਨ੍ਤਿ। ਯੋ ਹਿ ਪਰਸ੍ਸ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ ‘‘ਮਨਸਾ ਨਿਪ੍ਫਤ੍ਤਿਤੋ ਸਬ੍ਬੇਨ ਮਨੋਕਮ੍ਮੇਨੇવ ਭવਿਤਬ੍ਬਂ, ਨ ਕਾਯવਚੀਕਮ੍ਮੇਨਾ’’ਤਿ, ਤਂ ਨਿવਤ੍ਤੇਤ੍વਾ ਕਮ੍ਮਤ੍ਤਯਨਿਯਮਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ਇਦਮਾਰਦ੍ਧਂ ‘‘ਤਂ ਕਾਯવਚੀਦ੍વਾਰੇਸੁ ਚੋਪਨਂ ਪਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਸਙ੍ਕਰਾਭਾવੋ ਪੁਰਿਮਨਯੇਨੇવ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਅਥ વਾ ਕਮ੍ਮਨ੍ਤਿ ਅવਿਸੇਸੇਨ ਕਮ੍ਮਸਦ੍ਦਮਤ੍ਤੇਨ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਂ ਕਤ੍વਾ ਯਥਾવੁਤ੍ਤੋ ਕਮ੍ਮਪ੍ਪਭੇਦੋ ਯਥਾ ਹੋਤਿ, ਤਂ ਪਕਾਰਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਅਸਙ੍ਕਰੋ ਚ વੁਤ੍ਤਨਯੋવ। ਯਂ ਪਨ વਦਨ੍ਤਿ ‘‘ਕਾਯવਚੀਕਮ੍ਮਸਹਜਾਤਾ ਅਭਿਜ੍ਝਾਦਯੋ ਯਦਾ ਚੇਤਨਾਪਕ੍ਖਿਕਾ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤਦਾ ਤਾਨਿ ਮਨੋਕਮ੍ਮਾਨਿ ਕਾਯવਚੀਕਮ੍ਮਾਨਿ ਹੋਨ੍ਤੀ’’ਤਿ, ਤਞ੍ਚ ਨ, ਚੇਤਨਾਪਕ੍ਖਿਕਾਨਂ ਮਨੋਕਮ੍ਮਤ੍ਤਾਭਾવਾ। ਅਬ੍ਬੋਹਾਰਿਕਤ੍ਤੇ ਚ ਮਨੋਕਮ੍ਮਤਾ ਸੁਟ੍ਠੁਤਰਂ ਨਤ੍ਥਿ। વੁਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਚੇਤਂ ‘‘ਅਬ੍ਬੋਹਾਰਿਕਾ વਾ’’ਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਮਨੋਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਕਾਯવਚੀਕਮ੍ਮਤਾ ਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬਾ। ਅਭਿਜ੍ਝਾਦਿਕਿਰਿਯਾਕਾਰਿਕਾਯ ਏવ ਚੇਤਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਅਭਿਜ੍ਝਾਦਯੋ ਮਨੋਕਮ੍ਮਂ, ਨ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤਾਦਿਕਾਯવਚੀਕਿਰਿਯਾਕਾਰਿਕਾਯਾਤਿ ਭਿਯ੍ਯੋਪਿ ਤੇਸਂ ਮਨੋਕਮ੍ਮਤਾਤਿ ਨ ਤੇਸਂ ਮਨੋਕਮ੍ਮਾਨਂ ਸਤਂ ਕਾਯવਚੀਕਮ੍ਮਤਾ વਤ੍ਤਬ੍ਬਾਤਿ। ਏવਂ ਕਮ੍ਮਾਨਂ ਦ੍વਾਰੇਸੁ ਦ੍વਾਰਾਨਞ੍ਚ ਕਮ੍ਮੇਸੁ ਅਨਿਯਤਤ੍ਤਾ ਦ੍વਾਰਨਿਬਨ੍ਧਨਂ ਨ ਕਤਂ। ਇਦਾਨਿ ਅਕਤੇਪਿ ਚ ਦ੍વਾਰਨਿਬਨ੍ਧਨੇ ਯੇਸਂ ਦ੍વਾਰਾਨਂ વਸੇਨ ਇਦਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਤੇਸਂ ਤਂਤਂਦ੍વਾਰਕਮ੍ਮਪਥਾਨਞ੍ਚ વਸੇਨ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ ਯਥਾਭਟ੍ਠਪਾਲ਼ਿਯਾ વੁਤ੍ਤਾਯ ਚ ਦੀਪਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਤਤ੍ਥ ਕਾਮਾવਚਰ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਚਿਤ੍ਤਂ ਤਿવਿਧਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤੀਤਿ ਇਦਂ ਮਨੋਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰਭੂਤਸ੍ਸ ਤੇਨ ਸਭਾવੇਨ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਂ ਗਹੇਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਂ। ਯਥਾ વਾ ਚਿਤ੍ਤਂ ਚਿਤ੍ਤਾਧਿਪਤੇਯ੍ਯਨ੍ਤਿ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤવਸੇਨ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਏવਮਿਧਾਪੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਚੋਪਨਦ੍વਯਰਹਿਤਸ੍ਸ ਮਨੋਪਬਨ੍ਧਸ੍ਸ ਮਨੋਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰਭਾવੇ ਪਨ વਤ੍ਤਬ੍ਬਮੇવ ਨਤ੍ਥਿ।
Atha vā tanti taṃ chaphassadvāravasena uppajjamānaṃ manokammanti sabbaṃ manasāpi nipphajjamānaṃ kammaṃ manokammanti codakādhippāyena gahetvā vadati, na pubbe dassitamanokammanti. Yo hi parassa adhippāyo ‘‘manasā nipphattito sabbena manokammeneva bhavitabbaṃ, na kāyavacīkammenā’’ti, taṃ nivattetvā kammattayaniyamaṃ dassetuṃ idamāraddhaṃ ‘‘taṃ kāyavacīdvāresu copanaṃ patta’’ntiādi. Ettha ca saṅkarābhāvo purimanayeneva veditabbo. Atha vā kammanti avisesena kammasaddamattena sambandhaṃ katvā yathāvutto kammappabhedo yathā hoti, taṃ pakāraṃ dasseti. Asaṅkaro ca vuttanayova. Yaṃ pana vadanti ‘‘kāyavacīkammasahajātā abhijjhādayo yadā cetanāpakkhikā honti, tadā tāni manokammāni kāyavacīkammāni hontī’’ti, tañca na, cetanāpakkhikānaṃ manokammattābhāvā. Abbohārikatte ca manokammatā suṭṭhutaraṃ natthi. Vuttampi cetaṃ ‘‘abbohārikā vā’’ti. Tasmā manokammassa kāyavacīkammatā na vattabbā. Abhijjhādikiriyākārikāya eva cetanāya sampayuttā abhijjhādayo manokammaṃ, na pāṇātipātādikāyavacīkiriyākārikāyāti bhiyyopi tesaṃ manokammatāti na tesaṃ manokammānaṃ sataṃ kāyavacīkammatā vattabbāti. Evaṃ kammānaṃ dvāresu dvārānañca kammesu aniyatattā dvāranibandhanaṃ na kataṃ. Idāni akatepi ca dvāranibandhane yesaṃ dvārānaṃ vasena idaṃ cittaṃ uppajjati, tesaṃ taṃtaṃdvārakammapathānañca vasena uppattiyā yathābhaṭṭhapāḷiyā vuttāya ca dīpanatthaṃ ‘‘tattha kāmāvacara’’ntiādimāha. Cittaṃ tividhakammadvāravasena uppajjatīti idaṃ manokammadvārabhūtassa tena sabhāvena uppattiṃ gahetvā vuttaṃ. Yathā vā cittaṃ cittādhipateyyanti sampayuttavasena vuccati, evamidhāpīti veditabbaṃ. Copanadvayarahitassa manopabandhassa manokammadvārabhāve pana vattabbameva natthi.
ਕਮ੍ਮਪਥਸਂਸਨ੍ਦਨਕਥਾવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Kammapathasaṃsandanakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
ਦ੍વਾਰਕਥਾવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Dvārakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
ਅਯਂ ਯੋਜਨਾਤਿ ‘‘ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ વਾ…ਪੇ॰… ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਂ વਾ’’ਤਿ ਏਤੇਨ ਸਹ ‘‘ਯਂ ਯਂ વਾ ਪਨਾ’’ਤਿ ਏਤਸ੍ਸ ਅਯਂ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਕੋ ਪਨਾਯਂ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋਤਿ? ਯੇਨ વਚਨਾਨਿ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਸਮ੍ਬਜ੍ਝਨ੍ਤਿ, ਤਂ ਪੁਬ੍ਬਾਪਰવਚਨੇ ਪਯੋਜਨਂ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ। ਇਧ ਚ ਸਬ੍ਬਾਰਮ੍ਮਣਤਾਦਿਦਸ੍ਸਨਂ ‘‘ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ વਾ…ਪੇ॰… ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਂ વਾ’’ਤਿ ਏਤਸ੍ਸ ਅਨਨ੍ਤਰਂ ‘‘ਯਂ ਯਂ વਾ ਪਨਾ’’ਤਿ ਏਤਸ੍ਸ વਚਨੇ ਪਯੋਜਨਂ ਯੋਜਨਾ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਤਤ੍ਥ ‘‘ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ વਾ…ਪੇ॰… ਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਂ વਾ ਆਰਬ੍ਭਾ’’ਤਿ ਏਤ੍ਤਕੇਨ ਆਪਨ੍ਨਂ ਦੋਸਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਤਨ੍ਨਿવਤ੍ਤਨવਸੇਨ ‘‘ਯਂ ਯਂ વਾ ਪਨਾ’’ਤਿ ਏਤਸ੍ਸ ਪਯੋਜਨਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਹੇਟ੍ਠਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਦੁਤਿਯੇ ਅਤ੍ਥવਿਕਪ੍ਪੇ ‘‘ਯਂ ਯਂ વਾਪਨਾ’’ਤਿ ਏਤੇਨ ਅਪ੍ਪਧਾਨਮ੍ਪਿ ਰੂਪਾਦਿਂ ਆਕਡ੍ਢਤਿ। ਨ ਹਿ ਪਧਾਨਸ੍ਸ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਅਤ੍ਤਨੋਯੇવ ਆਰਮ੍ਮਣਭਾવੋ ਅਤ੍ਥੀਤਿ। ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨਾਤਿ ਸਬ੍ਬਾਰਮ੍ਮਣਤਾਦਿਨਯੇਨ। ‘‘ਹੇਟ੍ਠਾ ਗਹਿਤਮੇવ ਗਹਿਤਨ੍ਤਿ વਤ੍વਾ ਤਸ੍ਸ વਚਨੇ ਪਯੋਜਨਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘ਰੂਪਂ વਾ…ਪੇ॰… ਇਦਂ વਾ ਇਦਂ વਾ ਆਰਬ੍ਭਾ’ਤਿ ਕਥੇਤੁਂ ਇਦਂ વੁਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਇਦਂ વਾ ਇਦਂ વਾਤਿ ਏਤਂ ਸਬ੍ਬਾਰਮ੍ਮਣਤਾਦਿਂ ਸਨ੍ਧਾਯ ਕਥਿਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Ayaṃ yojanāti ‘‘rūpārammaṇaṃ vā…pe… dhammārammaṇaṃ vā’’ti etena saha ‘‘yaṃ yaṃ vā panā’’ti etassa ayaṃ sambandhoti attho. Ko panāyaṃ sambandhoti? Yena vacanāni aññamaññaṃ sambajjhanti, taṃ pubbāparavacane payojanaṃ sambandho. Idha ca sabbārammaṇatādidassanaṃ ‘‘rūpārammaṇaṃ vā…pe… dhammārammaṇaṃ vā’’ti etassa anantaraṃ ‘‘yaṃ yaṃ vā panā’’ti etassa vacane payojanaṃ yojanā daṭṭhabbaṃ. Tattha ‘‘rūpārammaṇaṃ vā…pe… dhammārammaṇaṃ vā ārabbhā’’ti ettakena āpannaṃ dosaṃ dassetvā tannivattanavasena ‘‘yaṃ yaṃ vā panā’’ti etassa payojanaṃ dassetuṃ ‘‘heṭṭhā’’tiādimāha. Dutiye atthavikappe ‘‘yaṃ yaṃ vāpanā’’ti etena appadhānampi rūpādiṃ ākaḍḍhati. Na hi padhānassa cittassa attanoyeva ārammaṇabhāvo atthīti. Heṭṭhā vuttanayenāti sabbārammaṇatādinayena. ‘‘Heṭṭhā gahitameva gahitanti vatvā tassa vacane payojanaṃ dassetuṃ ‘rūpaṃ vā…pe… idaṃ vā idaṃ vā ārabbhā’ti kathetuṃ idaṃ vutta’’nti vuttaṃ. Tattha idaṃ vā idaṃ vāti etaṃ sabbārammaṇatādiṃ sandhāya kathitanti veditabbaṃ.
Related texts:
ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਅਨੁਟੀਕਾ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ਕਮ੍ਮਪਥਸਂਸਨ੍ਦਨਕਥਾવਣ੍ਣਨਾ • Kammapathasaṃsandanakathāvaṇṇanā