| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२१०] १०. कन्दगलकजातकवण्णना
[210] 10. Kandagalakajātakavaṇṇanā
अम्भो को नामयं रुक्खोति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो सुगतालयं आरब्भ कथेसि। तदा हि सत्था ‘‘देवदत्तो सुगतालयं अकासी’’ति सुत्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव देवदत्तो मय्हं अनुकिरियं करोन्तो विनासं पत्तो, पुब्बेपि पापुणियेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Ambho ko nāmayaṃ rukkhoti idaṃ satthā veḷuvane viharanto sugatālayaṃ ārabbha kathesi. Tadā hi satthā ‘‘devadatto sugatālayaṃ akāsī’’ti sutvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva devadatto mayhaṃ anukiriyaṃ karonto vināsaṃ patto, pubbepi pāpuṇiyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो हिमवन्तपदेसे रुक्खकोट्टकसकुणयोनियं निब्बत्ति, ‘‘खदिरवनियो’’तिस्स नामं अहोसि। सो खदिरवनेयेव गोचरं गण्हि, तस्सेको कन्दगलको नाम सहायो अहोसि, सो सिम्बलिपालिभद्दकवने गोचरं गण्हाति। सो एकदिवसं खदिरवनियस्स सन्तिकं अगमासि। खदिरवनियो ‘‘सहायो मे आगतो’’ति कन्दगलकं गहेत्वा खदिरवनं पविसित्वा खदिरखन्धं तुण्डेन पहरित्वा रुक्खतो पाणके नीहरित्वा अदासि। कन्दगलको दिन्ने दिन्ने मधुरपूवे विय छिन्दित्वा छिन्दित्वा खादि। तस्स खादन्तस्सेव मानो उप्पज्जि – ‘‘अयम्पि रुक्खकोट्टकयोनियं निब्बत्तो, अहम्पि, किं मे एतेन दिन्नगोचरेन, सयमेव खदिरवने गोचरं गण्हिस्सामी’’ति। सो खदिरवनियं आह – ‘‘सम्म, मा त्वं दुक्खं अनुभवि, अहमेव खदिरवने गोचरं गण्हिस्सामी’’ति।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto himavantapadese rukkhakoṭṭakasakuṇayoniyaṃ nibbatti, ‘‘khadiravaniyo’’tissa nāmaṃ ahosi. So khadiravaneyeva gocaraṃ gaṇhi, tasseko kandagalako nāma sahāyo ahosi, so simbalipālibhaddakavane gocaraṃ gaṇhāti. So ekadivasaṃ khadiravaniyassa santikaṃ agamāsi. Khadiravaniyo ‘‘sahāyo me āgato’’ti kandagalakaṃ gahetvā khadiravanaṃ pavisitvā khadirakhandhaṃ tuṇḍena paharitvā rukkhato pāṇake nīharitvā adāsi. Kandagalako dinne dinne madhurapūve viya chinditvā chinditvā khādi. Tassa khādantasseva māno uppajji – ‘‘ayampi rukkhakoṭṭakayoniyaṃ nibbatto, ahampi, kiṃ me etena dinnagocarena, sayameva khadiravane gocaraṃ gaṇhissāmī’’ti. So khadiravaniyaṃ āha – ‘‘samma, mā tvaṃ dukkhaṃ anubhavi, ahameva khadiravane gocaraṃ gaṇhissāmī’’ti.
अथ नं सो ‘‘हन्द त्वं सम्म, सिम्बलिपालिभद्दकादिवने निस्सारे गोचरग्गहणकुले जातो, खदिरा नाम जातसारा थद्धा, मा ते एतं रुच्ची’’ति आह। कन्दगलको ‘‘किं दानाहं न रुक्खकोट्टकयोनियं निब्बत्तो’’ति तस्स वचनं अनादियित्वा वेगेन गन्त्वा खदिररुक्खं तुण्डेन पहरि। तावदेवस्स तुण्डं भिज्जि, अक्खीनि निक्खमनाकारप्पत्तानि जातानि, सीसं फलितं। सो खन्धे पतिट्ठातुं असक्कोन्तो भूमियं पतित्वा पठमं गाथमाह –
Atha naṃ so ‘‘handa tvaṃ samma, simbalipālibhaddakādivane nissāre gocaraggahaṇakule jāto, khadirā nāma jātasārā thaddhā, mā te etaṃ ruccī’’ti āha. Kandagalako ‘‘kiṃ dānāhaṃ na rukkhakoṭṭakayoniyaṃ nibbatto’’ti tassa vacanaṃ anādiyitvā vegena gantvā khadirarukkhaṃ tuṇḍena pahari. Tāvadevassa tuṇḍaṃ bhijji, akkhīni nikkhamanākārappattāni jātāni, sīsaṃ phalitaṃ. So khandhe patiṭṭhātuṃ asakkonto bhūmiyaṃ patitvā paṭhamaṃ gāthamāha –
११९.
119.
‘‘अम्भो को नामयं रुक्खो, सिन्नपत्तो सकण्टको।
‘‘Ambho ko nāmayaṃ rukkho, sinnapatto sakaṇṭako;
यत्थ एकप्पहारेन, उत्तमङ्गं विभिज्जित’’न्ति॥
Yattha ekappahārena, uttamaṅgaṃ vibhijjita’’nti.
तत्थ अम्भो को नामयं रुक्खोति, भो खदिरवनिय, को नाम अयं रुक्खो। ‘‘को नाम सो’’तिपि पाठो। सिन्नपत्तोति सुखुमपत्तो। यत्थ एकप्पहारेनाति यस्मिं रुक्खे एकेनेव पहारेन। उत्तमङ्गं विभिज्जितन्ति सीसं भिन्नं, न केवलञ्च सीसं, तुण्डम्पि भिन्नं। सो वेदनाप्पत्तताय खदिररुक्खं ‘‘किं रुक्खो नामेसो’’ति जानितुं असक्कोन्तो वेदनाप्पत्तो हुत्वा इमाय गाथाय विप्पलपि।
Tattha ambho ko nāmayaṃ rukkhoti, bho khadiravaniya, ko nāma ayaṃ rukkho. ‘‘Ko nāma so’’tipi pāṭho. Sinnapattoti sukhumapatto. Yattha ekappahārenāti yasmiṃ rukkhe ekeneva pahārena. Uttamaṅgaṃ vibhijjitanti sīsaṃ bhinnaṃ, na kevalañca sīsaṃ, tuṇḍampi bhinnaṃ. So vedanāppattatāya khadirarukkhaṃ ‘‘kiṃ rukkho nāmeso’’ti jānituṃ asakkonto vedanāppatto hutvā imāya gāthāya vippalapi.
तं वचनं सुत्वा खदिरवनियो दुतियं गाथमाह –
Taṃ vacanaṃ sutvā khadiravaniyo dutiyaṃ gāthamāha –
१२०.
120.
‘‘अचारि वतायं वितुदं वनानि, कट्ठङ्गरुक्खेसु असारकेसु।
‘‘Acāri vatāyaṃ vitudaṃ vanāni, kaṭṭhaṅgarukkhesu asārakesu;
अथासदा खदिरं जातसारं, यत्थब्भिदा गरुळो उत्तमङ्ग’’न्ति॥
Athāsadā khadiraṃ jātasāraṃ, yatthabbhidā garuḷo uttamaṅga’’nti.
तत्थ अचारि वतायन्ति अचरि वत अयं। वितुदं वनानीति निस्सारसिम्बलिपालिभद्दकवनानि वितुदन्तो विज्झन्तो। कट्ठङ्गरुक्खेसूति वनकट्ठकोट्ठासेसु रुक्खेसु। असारकेसूति निस्सारेसु पालिभद्दकसिम्बलिआदीसु। अथासदा खदिरं जातसारन्ति अथ पोतककालतो पट्ठाय जातसारं खदिरं सम्पापुणि। यत्थब्भिदा गरुळो उत्तमङ्गन्ति यत्थब्भिदाति यस्मिं खदिरे अभिन्दि पदालयि। गरुळोति सकुणो। सब्बसकुणानञ्हेतं सगारवसप्पतिस्स वचनं।
Tattha acāri vatāyanti acari vata ayaṃ. Vitudaṃ vanānīti nissārasimbalipālibhaddakavanāni vitudanto vijjhanto. Kaṭṭhaṅgarukkhesūti vanakaṭṭhakoṭṭhāsesu rukkhesu. Asārakesūti nissāresu pālibhaddakasimbaliādīsu. Athāsadā khadiraṃ jātasāranti atha potakakālato paṭṭhāya jātasāraṃ khadiraṃ sampāpuṇi. Yatthabbhidā garuḷo uttamaṅganti yatthabbhidāti yasmiṃ khadire abhindi padālayi. Garuḷoti sakuṇo. Sabbasakuṇānañhetaṃ sagāravasappatissa vacanaṃ.
इति नं खदिरवनियो वत्वा ‘‘भो कन्दगलक, यत्थ त्वं उत्तमङ्गं अभिन्दि, खदिरो नामेसो साररुक्खो’’ति आह। सो तत्थेव जीवितक्खयं पापुणि।
Iti naṃ khadiravaniyo vatvā ‘‘bho kandagalaka, yattha tvaṃ uttamaṅgaṃ abhindi, khadiro nāmeso sārarukkho’’ti āha. So tattheva jīvitakkhayaṃ pāpuṇi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा कन्दगलको देवदत्तो अहोसि, खदिरवनियो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā kandagalako devadatto ahosi, khadiravaniyo pana ahameva ahosi’’nti.
कन्दगलकजातकवण्णना दसमा।
Kandagalakajātakavaṇṇanā dasamā.
नतंदळ्हवग्गो छट्ठो।
Nataṃdaḷhavaggo chaṭṭho.
तस्सुद्दानं –
Tassuddānaṃ –
बन्धनागारं केळिसीलं, खण्डं वीरकगङ्गेय्यं।
Bandhanāgāraṃ keḷisīlaṃ, khaṇḍaṃ vīrakagaṅgeyyaṃ;
कुरुङ्गमस्सकञ्चेव, सुसुमारञ्च कुक्कुटं।
Kuruṅgamassakañceva, susumārañca kukkuṭaṃ;
कन्दगलकन्ति ते दस॥
Kandagalakanti te dasa.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २१०. कन्दगलकजातकं • 210. Kandagalakajātakaṃ
