| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[१३] ३. कण्डिजातकवण्णना
[13] 3. Kaṇḍijātakavaṇṇanā
धिरत्थु कण्डिनं सल्लन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो पुराणदुतियिकापलोभनं आरब्भ कथेसि। तं अट्ठकनिपाते इन्द्रियजातके आविभविस्सति। भगवा पन तं भिक्खुं एतदवोच ‘‘भिक्खु, पुब्बेपि त्वं एतं मातुगामं निस्साय जीवितक्खयं पत्वा वीतच्चितेसु अङ्गारेसु पक्को’’ति। भिक्खू तस्सत्थस्साविभावत्थाय भगवन्तं याचिंसु, भगवा भवन्तरेन पटिच्छन्नकारणं पाकटं अकासि। इतो परं पन भिक्खूनं याचनं भवन्तरपटिच्छन्नतञ्च अवत्वा ‘‘अतीतं आहरी’’ति एत्तकमेव वक्खाम, एत्तके वुत्तेपि याचनञ्च वलाहकगब्भतो चन्दनीहरणूपमाय भवन्तरपटिच्छन्नकारणभावो चाति सब्बमेतं हेट्ठा वुत्तनयेनेव योजेत्वा वेदितब्बं।
Dhiratthukaṇḍinaṃ sallanti idaṃ satthā jetavane viharanto purāṇadutiyikāpalobhanaṃ ārabbha kathesi. Taṃ aṭṭhakanipāte indriyajātake āvibhavissati. Bhagavā pana taṃ bhikkhuṃ etadavoca ‘‘bhikkhu, pubbepi tvaṃ etaṃ mātugāmaṃ nissāya jīvitakkhayaṃ patvā vītaccitesu aṅgāresu pakko’’ti. Bhikkhū tassatthassāvibhāvatthāya bhagavantaṃ yāciṃsu, bhagavā bhavantarena paṭicchannakāraṇaṃ pākaṭaṃ akāsi. Ito paraṃ pana bhikkhūnaṃ yācanaṃ bhavantarapaṭicchannatañca avatvā ‘‘atītaṃ āharī’’ti ettakameva vakkhāma, ettake vuttepi yācanañca valāhakagabbhato candanīharaṇūpamāya bhavantarapaṭicchannakāraṇabhāvo cāti sabbametaṃ heṭṭhā vuttanayeneva yojetvā veditabbaṃ.
अतीते मगधरट्ठे राजगहे मगधराजा रज्जं कारेसि। मगधवासिकानं सस्ससमये मिगानं महापरिपन्थो होति। ते अरञ्ञे पब्बतपादं पविसन्ति। तत्थ एको अरञ्ञवासी पब्बतेय्यमिगो एकाय गामन्तवासिनिया मिगपोतिकाय सद्धिं सन्थवं कत्वा तेसं मिगानं पब्बतपादतो ओरुय्ह पुन गामन्तं ओतरणकाले मिगपोतिकाय पटिबद्धचित्तत्ता तेहि सद्धिंयेव ओतरि। अथ नं सा आह – ‘‘त्वं खोसि, अय्य, पब्बतेय्यो बालमिगो, गामन्तो च नाम सासङ्को सप्पटिभयो, मा अम्हेहि सद्धिं ओतरी’’ति। सो तस्सा पटिबद्धचित्तत्ता अनिवत्तित्वा सद्धिंयेव अगमासि। मगधवासिनो ‘‘इदानि मिगानं पब्बतपादा ओतरणकालो’’ति ञत्वा मग्गे पटिच्छन्नकोट्ठकेसु तिट्ठन्ति। तेसम्पि द्विन्नं आगमनमग्गे एको लुद्दको पटिच्छन्नकोट्ठके ठितो होति। मिगपोतिका मनुस्सगन्धं घायित्वा ‘‘एको लुद्दको ठितो भविस्सती’’ति तं बालमिगं पुरतो कत्वा सयं पच्छतो अहोसि। लुद्दको एकेनेव सरप्पहारेन मिगं तत्थेव पातेति। मिगपोतिका तस्स विद्धभावं ञत्वा उप्पतित्वा वातगतियाव पलायि। लुद्दको कोट्ठकतो निक्खमित्वा मिगं ओक्कन्तित्वा अग्गिं कत्वा वीतच्चितेसु अङ्गारेसु मधुरमंसं पचित्वा खादित्वा पानीयं पिवित्वा अवसेसं लोहितबिन्दूहि पग्घरन्तेहि काजेनादाय दारके तोसेन्तो घरं अगमासि।
Atīte magadharaṭṭhe rājagahe magadharājā rajjaṃ kāresi. Magadhavāsikānaṃ sassasamaye migānaṃ mahāparipantho hoti. Te araññe pabbatapādaṃ pavisanti. Tattha eko araññavāsī pabbateyyamigo ekāya gāmantavāsiniyā migapotikāya saddhiṃ santhavaṃ katvā tesaṃ migānaṃ pabbatapādato oruyha puna gāmantaṃ otaraṇakāle migapotikāya paṭibaddhacittattā tehi saddhiṃyeva otari. Atha naṃ sā āha – ‘‘tvaṃ khosi, ayya, pabbateyyo bālamigo, gāmanto ca nāma sāsaṅko sappaṭibhayo, mā amhehi saddhiṃ otarī’’ti. So tassā paṭibaddhacittattā anivattitvā saddhiṃyeva agamāsi. Magadhavāsino ‘‘idāni migānaṃ pabbatapādā otaraṇakālo’’ti ñatvā magge paṭicchannakoṭṭhakesu tiṭṭhanti. Tesampi dvinnaṃ āgamanamagge eko luddako paṭicchannakoṭṭhake ṭhito hoti. Migapotikā manussagandhaṃ ghāyitvā ‘‘eko luddako ṭhito bhavissatī’’ti taṃ bālamigaṃ purato katvā sayaṃ pacchato ahosi. Luddako ekeneva sarappahārena migaṃ tattheva pāteti. Migapotikā tassa viddhabhāvaṃ ñatvā uppatitvā vātagatiyāva palāyi. Luddako koṭṭhakato nikkhamitvā migaṃ okkantitvā aggiṃ katvā vītaccitesu aṅgāresu madhuramaṃsaṃ pacitvā khāditvā pānīyaṃ pivitvā avasesaṃ lohitabindūhi paggharantehi kājenādāya dārake tosento gharaṃ agamāsi.
तदा बोधिसत्तो तस्मिं वनसण्डे रुक्खदेवता हुत्वा निब्बत्तो होति। सो तं कारणं दिस्वा ‘‘इमस्स बालमिगस्स मरणं नेव मातरं निस्साय, न पितरं निस्साय, अथ खो कामं निस्साय। कामनिमित्तञ्हि सत्ता सुगतियं हत्थच्छेदादिकं, दुग्गतियञ्च पञ्चविधबन्धनादिनानप्पकारकं दुक्खं पापुणन्ति, परेसं मरणदुक्खुप्पादनम्पि नाम इमस्मिं लोके गरहितमेव। यं जनपदं मातुगामो विचारेति अनुसासति, सो इत्थिपरिणायको जनपदोपि गरहितोयेव। ये सत्ता मातुगामस्स वसं गच्छन्ति, तेपि गरहितायेवा’’ति एकाय गाथाय तीणि गरहवत्थूनि दस्सेत्वा वनदेवतासु साधुकारं दत्वा गन्धपुप्फादीहि पूजयमानासु मधुरेन सरेन तं वनसण्डं उन्नादेन्तो इमाय गाथाय धम्मं देसेसि –
Tadā bodhisatto tasmiṃ vanasaṇḍe rukkhadevatā hutvā nibbatto hoti. So taṃ kāraṇaṃ disvā ‘‘imassa bālamigassa maraṇaṃ neva mātaraṃ nissāya, na pitaraṃ nissāya, atha kho kāmaṃ nissāya. Kāmanimittañhi sattā sugatiyaṃ hatthacchedādikaṃ, duggatiyañca pañcavidhabandhanādinānappakārakaṃ dukkhaṃ pāpuṇanti, paresaṃ maraṇadukkhuppādanampi nāma imasmiṃ loke garahitameva. Yaṃ janapadaṃ mātugāmo vicāreti anusāsati, so itthipariṇāyako janapadopi garahitoyeva. Ye sattā mātugāmassa vasaṃ gacchanti, tepi garahitāyevā’’ti ekāya gāthāya tīṇi garahavatthūni dassetvā vanadevatāsu sādhukāraṃ datvā gandhapupphādīhi pūjayamānāsu madhurena sarena taṃ vanasaṇḍaṃ unnādento imāya gāthāya dhammaṃ desesi –
१३.
13.
‘‘धिरत्थु कण्डिनं सल्लं, पुरिसं गाळ्हवेधिनं।
‘‘Dhiratthu kaṇḍinaṃ sallaṃ, purisaṃ gāḷhavedhinaṃ;
धिरत्थु तं जनपदं, यत्थित्थी परिणायिका।
Dhiratthu taṃ janapadaṃ, yatthitthī pariṇāyikā;
ते चापि धिक्किता सत्ता, ये इत्थीनं वसं गता’’ति॥
Te cāpi dhikkitā sattā, ye itthīnaṃ vasaṃ gatā’’ti.
तत्थ धिरत्थूति गरहणत्थे निपातो, स्वायमिध उत्तासुब्बेगवसेन गरहणे दट्ठब्बो। उत्तसितुब्बिग्गो हि होन्तो बोधिसत्तो एवमाह। कण्डमस्स अत्थीति कण्डी, तं कण्डिनं। तं पन कण्डं अनुपविसनट्ठेन ‘‘सल्ल’’न्ति वुच्चति, तस्मा कण्डिनं सल्लन्ति एत्थ सल्लकण्डिनन्ति अत्थो। सल्लं वा अस्सत्थीतिपि सल्लो, तं सल्लं। महन्तं वणमुखं कत्वा बलवप्पहारं देन्तो गाळ्हं विज्झतीति गाळ्हवेधी, तं गाळ्हवेधिनं। नानप्पकारेन कण्डेन, कुमुदपत्तसण्ठानथलेन उजुकगमनेनेव सल्लेन च समन्नागतं गाळ्हवेधिनं पुरिसं धिरत्थूति अयमेत्थ अत्थो। परिणायिकाति इस्सरा संविधायिका। धिक्किताति गरहिता। सेसमेत्थ उत्तानत्थमेव। इतो परं पन एत्तकम्पि अवत्वा यं यं अनुत्तानं, तं तदेव वण्णयिस्साम। एवं एकाय गाथाय तीणि गरहवत्थूनि दस्सेत्वा बोधिसत्तो वनं उन्नादेत्वा बुद्धलीलाय धम्मं देसेसि।
Tattha dhiratthūti garahaṇatthe nipāto, svāyamidha uttāsubbegavasena garahaṇe daṭṭhabbo. Uttasitubbiggo hi honto bodhisatto evamāha. Kaṇḍamassa atthīti kaṇḍī, taṃ kaṇḍinaṃ. Taṃ pana kaṇḍaṃ anupavisanaṭṭhena ‘‘salla’’nti vuccati, tasmā kaṇḍinaṃ sallanti ettha sallakaṇḍinanti attho. Sallaṃ vā assatthītipi sallo, taṃ sallaṃ. Mahantaṃ vaṇamukhaṃ katvā balavappahāraṃ dento gāḷhaṃ vijjhatīti gāḷhavedhī, taṃ gāḷhavedhinaṃ. Nānappakārena kaṇḍena, kumudapattasaṇṭhānathalena ujukagamaneneva sallena ca samannāgataṃ gāḷhavedhinaṃ purisaṃ dhiratthūti ayamettha attho. Pariṇāyikāti issarā saṃvidhāyikā. Dhikkitāti garahitā. Sesamettha uttānatthameva. Ito paraṃ pana ettakampi avatvā yaṃ yaṃ anuttānaṃ, taṃ tadeva vaṇṇayissāma. Evaṃ ekāya gāthāya tīṇi garahavatthūni dassetvā bodhisatto vanaṃ unnādetvā buddhalīlāya dhammaṃ desesi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेसि, सच्चपरियोसाने उक्कण्ठितभिक्खु सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। सत्था द्वे वत्थूनि कथेत्वा अनुसन्धिं घटेत्वा जातकं समोधानेसि। इतो परं पन ‘‘द्वे वत्थूनि कथेत्वा’’ति इदं अवत्वा ‘‘अनुसन्धिं घटेत्वा’’ति एत्तकमेव वक्खाम, अवुत्तम्पि पन हेट्ठा वुत्तनयेनेव योजेत्वा गहेतब्बं।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsesi, saccapariyosāne ukkaṇṭhitabhikkhu sotāpattiphale patiṭṭhahi. Satthā dve vatthūni kathetvā anusandhiṃ ghaṭetvā jātakaṃ samodhānesi. Ito paraṃ pana ‘‘dve vatthūni kathetvā’’ti idaṃ avatvā ‘‘anusandhiṃ ghaṭetvā’’ti ettakameva vakkhāma, avuttampi pana heṭṭhā vuttanayeneva yojetvā gahetabbaṃ.
तदा पब्बतेय्यमिगो उक्कण्ठितभिक्खु अहोसि, मिगपोतिका पुराणदुतियिका, कामेसु दोसं दस्सेत्वा धम्मदेसकदेवता पन अहमेव अहोसिन्ति।
Tadā pabbateyyamigo ukkaṇṭhitabhikkhu ahosi, migapotikā purāṇadutiyikā, kāmesu dosaṃ dassetvā dhammadesakadevatā pana ahameva ahosinti.
कण्डिजातकवण्णना ततिया।
Kaṇḍijātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / १३. कण्डिजातकं • 13. Kaṇḍijātakaṃ
