| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चरियापिटक-अट्ठकथा • Cariyāpiṭaka-aṭṭhakathā |
११. कण्हदीपायनचरियावण्णना
11. Kaṇhadīpāyanacariyāvaṇṇanā
९२. एकादसमे कण्हदीपायनो इसीति एवंनामको तापसो। बोधिसत्तो हि तदा दीपायनो नाम अत्तनो सहायं मण्डब्यतापसं सूले उत्तासितं उपसङ्कमित्वा तस्स सीलगुणेन तं अविजहन्तो तियामरत्तिं सूलं निस्साय ठितो तस्स सरीरतो पग्घरित्वा पतितपतितेहि लोहितबिन्दूहि सुक्खेहि काळवण्णसरीरताय ‘‘कण्हदीपायनो’’ति पाकटो अहोसि। परोपञ्ञासवस्सानीति साधिकानि पञ्ञासवस्सानि, अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं। अनभिरतो चरिं अहन्ति पन्तसेनासनेसु चेव अधिकुसलधम्मेसु च अनभिरतिवासं वसन्तो अहं ब्रह्मचरियं अचरिं। पब्बजित्वा सत्ताहमेव हि तदा महासत्तो अभिरतो ब्रह्मचरियं चरि। ततो परं अनभिरतिवासं वसि।
92. Ekādasame kaṇhadīpāyano isīti evaṃnāmako tāpaso. Bodhisatto hi tadā dīpāyano nāma attano sahāyaṃ maṇḍabyatāpasaṃ sūle uttāsitaṃ upasaṅkamitvā tassa sīlaguṇena taṃ avijahanto tiyāmarattiṃ sūlaṃ nissāya ṭhito tassa sarīrato paggharitvā patitapatitehi lohitabindūhi sukkhehi kāḷavaṇṇasarīratāya ‘‘kaṇhadīpāyano’’ti pākaṭo ahosi. Paropaññāsavassānīti sādhikāni paññāsavassāni, accantasaṃyoge upayogavacanaṃ. Anabhirato cariṃahanti pantasenāsanesu ceva adhikusaladhammesu ca anabhirativāsaṃ vasanto ahaṃ brahmacariyaṃ acariṃ. Pabbajitvā sattāhameva hi tadā mahāsatto abhirato brahmacariyaṃ cari. Tato paraṃ anabhirativāsaṃ vasi.
कस्मा पन महापुरिसो अनेकसतसहस्सेसु अत्तभावेसु नेक्खम्मज्झासयो ब्रह्मचरियवासं अभिरमित्वा इध तं नाभिरमि? पुथुज्जनभावस्स चञ्चलभावतो। कस्मा च पुन न अगारं अज्झावसीति? पठमं नेक्खम्मज्झासयेन कामेसु दोसं दिस्वा पब्बजि। अथस्स अयोनिसोमनसिकारेन अनभिरति उप्पज्जि। सो तं विनोदेतुमसक्कोन्तोपि कम्मञ्च फलञ्च सद्दहित्वा ताव महन्तं विभवं पहाय अगारस्मा निक्खमन्तो यं पजहि, पुन तदत्थमेव निवत्तो, ‘‘एळमूगो चपलो वतायं कण्हदीपायनो’’ति इमं अपवादं जिगुच्छन्तो अत्तनो हिरोत्तप्पभेदभयेन। अपि च पब्बज्जापुञ्ञं नामेतं विञ्ञूहि बुद्धादीहि पसत्थं, तेहि च अनुट्ठितं, तस्मापि सहापि दुक्खेन सहापि दोमनस्सेन अस्सुमुखो रोदमानोपि ब्रह्मचरियवासं वसि, न तं विस्सज्जेसि। वुत्तञ्चेतं –
Kasmā pana mahāpuriso anekasatasahassesu attabhāvesu nekkhammajjhāsayo brahmacariyavāsaṃ abhiramitvā idha taṃ nābhirami? Puthujjanabhāvassa cañcalabhāvato. Kasmā ca puna na agāraṃ ajjhāvasīti? Paṭhamaṃ nekkhammajjhāsayena kāmesu dosaṃ disvā pabbaji. Athassa ayonisomanasikārena anabhirati uppajji. So taṃ vinodetumasakkontopi kammañca phalañca saddahitvā tāva mahantaṃ vibhavaṃ pahāya agārasmā nikkhamanto yaṃ pajahi, puna tadatthameva nivatto, ‘‘eḷamūgo capalo vatāyaṃ kaṇhadīpāyano’’ti imaṃ apavādaṃ jigucchanto attano hirottappabhedabhayena. Api ca pabbajjāpuññaṃ nāmetaṃ viññūhi buddhādīhi pasatthaṃ, tehi ca anuṭṭhitaṃ, tasmāpi sahāpi dukkhena sahāpi domanassena assumukho rodamānopi brahmacariyavāsaṃ vasi, na taṃ vissajjesi. Vuttañcetaṃ –
‘‘सद्धाय निक्खम्म पुन निवत्तो, सो एळमूगो चपलो वतायं।
‘‘Saddhāya nikkhamma puna nivatto, so eḷamūgo capalo vatāyaṃ;
एतस्स वादस्स जिगुच्छमानो, अकामको चरामि ब्रह्मचरियं।
Etassa vādassa jigucchamāno, akāmako carāmi brahmacariyaṃ;
विञ्ञुप्पसत्थञ्च सतञ्च ठानं, एवम्पहं पुञ्ञकरो भवामी’’ति॥ (जा॰ १.१०.६६)।
Viññuppasatthañca satañca ṭhānaṃ, evampahaṃ puññakaro bhavāmī’’ti. (jā. 1.10.66);
९३. न कोचि एतं जानातीति एतं मम अनभिरतिमनं ब्रह्मचरियवासे अभिरतिविरहितचित्तं कोचि मनुस्सभूतो न जानाति। कस्मा? अहञ्हि कस्सचि नाचिक्खिं मम मानसे चित्ते अरति चरति पवत्ततीति कस्सचिपि न कथेसिं, तस्मा न कोचि मनुस्सभूतो एतं जानातीति।
93.Nakoci etaṃ jānātīti etaṃ mama anabhiratimanaṃ brahmacariyavāse abhirativirahitacittaṃ koci manussabhūto na jānāti. Kasmā? Ahañhi kassaci nācikkhiṃ mama mānase citte arati carati pavattatīti kassacipi na kathesiṃ, tasmā na koci manussabhūto etaṃ jānātīti.
९४.
94.
‘‘सब्रह्मचारी मण्डब्यो, सहायो मे महाइसि।
‘‘Sabrahmacārī maṇḍabyo, sahāyo me mahāisi;
पुब्बकम्मसमायुत्तो, सूलमारोपनं लभि॥
Pubbakammasamāyutto, sūlamāropanaṃ labhi.
.
.
सब्रह्मचारीति तापसपब्बज्जाय समानसिक्खताय सब्रह्मचारी। मण्डब्योति एवंनामको। सहायोति गिहिकाले पब्बजितकाले च दळ्हमित्तताय पियसहायो। महाइसीति महानुभावो इसि। पुब्बकम्मसमायुत्तो, सूलमारोपनं लभीति कतोकासेन अत्तनो पुब्बकम्मेन युत्तो सूलारोपनं लभि, सूलं उत्तासितोति।
Sabrahmacārīti tāpasapabbajjāya samānasikkhatāya sabrahmacārī. Maṇḍabyoti evaṃnāmako. Sahāyoti gihikāle pabbajitakāle ca daḷhamittatāya piyasahāyo. Mahāisīti mahānubhāvo isi. Pubbakammasamāyutto, sūlamāropanaṃ labhīti katokāsena attano pubbakammena yutto sūlāropanaṃ labhi, sūlaṃ uttāsitoti.
तत्रायं अनुपुब्बिकथा – अतीते वंसरट्ठे कोसम्बियं कोसम्बिको नाम राजा रज्जं कारेसि। तदा बोधिसत्तो अञ्ञतरस्मिं निगमे असीतिकोटिविभवस्स ब्राह्मणमहासालस्स पुत्तो हुत्वा निब्बत्ति, नामेन दीपायनो नाम। तादिसस्सेव ब्राह्मणमहासालस्स पुत्तो ब्राह्मणकुमारो तस्स पियसहायो अहोसि, नामेन मण्डब्यो नाम। ते उभोपि अपरभागे मातापितूनं अच्चयेन कामेसु दोसं दिस्वा महादानं पवत्तेत्वा कामे पहाय ञातिमित्तपरिजनस्स रोदन्तस्स परिदेवन्तस्स निक्खमित्वा हिमवन्तप्पदेसे अस्समं कत्वा पब्बजित्वा उञ्छाचरियाय वनमूलफलाहारेन यापेन्तो परोपण्णासवस्सानि वसिंसु, कामच्छन्दं विक्खम्भेतुं नासक्खिंसु, ते झानमत्तम्पि न निब्बत्तेसुं।
Tatrāyaṃ anupubbikathā – atīte vaṃsaraṭṭhe kosambiyaṃ kosambiko nāma rājā rajjaṃ kāresi. Tadā bodhisatto aññatarasmiṃ nigame asītikoṭivibhavassa brāhmaṇamahāsālassa putto hutvā nibbatti, nāmena dīpāyano nāma. Tādisasseva brāhmaṇamahāsālassa putto brāhmaṇakumāro tassa piyasahāyo ahosi, nāmena maṇḍabyo nāma. Te ubhopi aparabhāge mātāpitūnaṃ accayena kāmesu dosaṃ disvā mahādānaṃ pavattetvā kāme pahāya ñātimittaparijanassa rodantassa paridevantassa nikkhamitvā himavantappadese assamaṃ katvā pabbajitvā uñchācariyāya vanamūlaphalāhārena yāpento paropaṇṇāsavassāni vasiṃsu, kāmacchandaṃ vikkhambhetuṃ nāsakkhiṃsu, te jhānamattampi na nibbattesuṃ.
ते लोणम्बिलसेवनत्थाय जनपदचारिकं चरन्ता कासिरट्ठं सम्पापुणिंसु। तत्रेकस्मिं निगमे दीपायनस्स गिहिसहायो मण्डब्यो नाम पटिवसति। ते उभोपि तस्स सन्तिकं उपसङ्कमिंसु। सो ते दिस्वा अत्तमनो पण्णसालं कारेत्वा चतूहि पच्चयेहि उपट्ठहि। ते तत्थ तीणि चत्तारि वस्सानि वसित्वा तं आपुच्छित्वा चारिकं चरन्ता बाराणसिसमीपे अतिमुत्तकसुसाने वसिंसु। तत्थ दीपायनो यथाभिरन्तं विहरित्वा पुन तस्मिं निगमे मण्डब्यस्स अत्तनो सहायस्स सन्तिकं गतो। मण्डब्यतापसो तत्थेव वसि।
Te loṇambilasevanatthāya janapadacārikaṃ carantā kāsiraṭṭhaṃ sampāpuṇiṃsu. Tatrekasmiṃ nigame dīpāyanassa gihisahāyo maṇḍabyo nāma paṭivasati. Te ubhopi tassa santikaṃ upasaṅkamiṃsu. So te disvā attamano paṇṇasālaṃ kāretvā catūhi paccayehi upaṭṭhahi. Te tattha tīṇi cattāri vassāni vasitvā taṃ āpucchitvā cārikaṃ carantā bārāṇasisamīpe atimuttakasusāne vasiṃsu. Tattha dīpāyano yathābhirantaṃ viharitvā puna tasmiṃ nigame maṇḍabyassa attano sahāyassa santikaṃ gato. Maṇḍabyatāpaso tattheva vasi.
अथेकदिवसं एको चोरो अन्तोनगरे चोरिकं कत्वा धनसारं आदाय निक्खन्तो पटिबुद्धेहि गेहसामिकेहि नगरारक्खकमनुस्सेहि च अनुबद्धो निद्धमनेन निक्खमित्वा वेगेन सुसानं पविसित्वा तापसस्स पण्णसालद्वारे भण्डिकं छड्डेत्वा पलायि। मनुस्सा भण्डिकं दिस्वा ‘‘अरे दुट्ठजटिल, रत्तिं, चोरिकं कत्वा दिवा तापसवेसेन चरसी’’ति तज्जेत्वा पोथेत्वा तं आदाय रञ्ञो दस्सयिंसु। राजा अनुपपरिक्खित्वाव ‘‘सूले उत्तासेथा’’ति आह। तं सुसानं नेत्वा खदिरसूले आरोपयिंसु। तापसस्स सरीरे सूलं न पविसति। ततो निम्बसूलं आहरिंसु, तम्पि न पविसति। ततो अयसूलं आहरिंसु, तम्पि न पविसति। तापसो ‘‘किं नु खो मे पुब्बकम्म’’न्ति चिन्तेसि। तस्स जातिस्सरञाणं उप्पज्जि। तेन पुब्बकम्मं अद्दस – सो किर पुरिमत्तभावे वड्ढकीपुत्तो हुत्वा पितु रुक्खतच्छनट्ठानं गन्त्वा एकं मक्खिकं गहेत्वा कोविळारसकलिकाय सूलेन विय विज्झि। तस्स तं पापं इमस्मिं ठाने ओकासं लभि। सो ‘‘न सक्का इतो पापतो मुच्चितु’’न्ति ञत्वा राजपुरिसे आह – ‘‘सचे मं सूले उत्तासेतुकामत्थ, कोविळारसूलं आहरथा’’ति। ते तथा कत्वा तं सूले उत्तासेत्वा आरक्खं दत्वा पक्कमिंसु।
Athekadivasaṃ eko coro antonagare corikaṃ katvā dhanasāraṃ ādāya nikkhanto paṭibuddhehi gehasāmikehi nagarārakkhakamanussehi ca anubaddho niddhamanena nikkhamitvā vegena susānaṃ pavisitvā tāpasassa paṇṇasāladvāre bhaṇḍikaṃ chaḍḍetvā palāyi. Manussā bhaṇḍikaṃ disvā ‘‘are duṭṭhajaṭila, rattiṃ, corikaṃ katvā divā tāpasavesena carasī’’ti tajjetvā pothetvā taṃ ādāya rañño dassayiṃsu. Rājā anupaparikkhitvāva ‘‘sūle uttāsethā’’ti āha. Taṃ susānaṃ netvā khadirasūle āropayiṃsu. Tāpasassa sarīre sūlaṃ na pavisati. Tato nimbasūlaṃ āhariṃsu, tampi na pavisati. Tato ayasūlaṃ āhariṃsu, tampi na pavisati. Tāpaso ‘‘kiṃ nu kho me pubbakamma’’nti cintesi. Tassa jātissarañāṇaṃ uppajji. Tena pubbakammaṃ addasa – so kira purimattabhāve vaḍḍhakīputto hutvā pitu rukkhatacchanaṭṭhānaṃ gantvā ekaṃ makkhikaṃ gahetvā koviḷārasakalikāya sūlena viya vijjhi. Tassa taṃ pāpaṃ imasmiṃ ṭhāne okāsaṃ labhi. So ‘‘na sakkā ito pāpato muccitu’’nti ñatvā rājapurise āha – ‘‘sace maṃ sūle uttāsetukāmattha, koviḷārasūlaṃ āharathā’’ti. Te tathā katvā taṃ sūle uttāsetvā ārakkhaṃ datvā pakkamiṃsu.
तदा कण्हदीपायनो ‘‘चिरदिट्ठो मे सहायो’’ति मण्डब्यस्स सन्तिकं आगच्छन्तो तं पवत्तिं सुत्वा तं ठानं गन्त्वा एकमन्तं ठितो ‘‘किं, सम्म, कारकोसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘अकारकोम्ही’’ति वुत्ते ‘‘अत्तनो मनोपदोसं रक्खितुं सक्खि न सक्खी’’ति पुच्छि। ‘‘सम्म, येहि अहं गहितो, नेव तेसं न रञ्ञो उपरि मय्हं मनोपदोसो अत्थी’’ति। ‘‘एवं सन्ते तादिसस्स सीलवतो छाया मय्हं सुखा’’ति वत्वा कण्हदीपायनो सूलं निस्साय निसीदि। आरक्खकपुरिसा तं पवत्तिं रञ्ञो आरोचेसुं। राजा ‘‘अनिसामेत्वा मे कत’’न्ति वेगेन तत्थ गन्त्वा ‘‘कस्मा, भन्ते, त्वं सूलं निस्साय निसिन्नोसी’’ति दीपायनं पुच्छि। ‘‘महाराज, इमं तापसं रक्खन्तो निसिन्नोस्मी’’ति। ‘‘किं पन त्वं इमस्स कारकभावं ञत्वा एवं करोसी’’ति। सो कम्मस्स अविसोधितभावं आचिक्खि। अथस्स दीपायनो ‘‘रञ्ञा नाम निसम्मकारिना भवितब्बं।
Tadā kaṇhadīpāyano ‘‘ciradiṭṭho me sahāyo’’ti maṇḍabyassa santikaṃ āgacchanto taṃ pavattiṃ sutvā taṃ ṭhānaṃ gantvā ekamantaṃ ṭhito ‘‘kiṃ, samma, kārakosī’’ti pucchitvā ‘‘akārakomhī’’ti vutte ‘‘attano manopadosaṃ rakkhituṃ sakkhi na sakkhī’’ti pucchi. ‘‘Samma, yehi ahaṃ gahito, neva tesaṃ na rañño upari mayhaṃ manopadoso atthī’’ti. ‘‘Evaṃ sante tādisassa sīlavato chāyā mayhaṃ sukhā’’ti vatvā kaṇhadīpāyano sūlaṃ nissāya nisīdi. Ārakkhakapurisā taṃ pavattiṃ rañño ārocesuṃ. Rājā ‘‘anisāmetvā me kata’’nti vegena tattha gantvā ‘‘kasmā, bhante, tvaṃ sūlaṃ nissāya nisinnosī’’ti dīpāyanaṃ pucchi. ‘‘Mahārāja, imaṃ tāpasaṃ rakkhanto nisinnosmī’’ti. ‘‘Kiṃ pana tvaṃ imassa kārakabhāvaṃ ñatvā evaṃ karosī’’ti. So kammassa avisodhitabhāvaṃ ācikkhi. Athassa dīpāyano ‘‘raññā nāma nisammakārinā bhavitabbaṃ.
‘‘अलसो गिही कामभोगी न साधु, असञ्ञतो पब्बजितो न साधु।
‘‘Alaso gihī kāmabhogī na sādhu, asaññato pabbajito na sādhu;
राजा न साधु अनिसम्मकारी, यो पण्डितो कोधनो तं न साधू’’ति॥ (जा॰ १.४.१२७; १.५.४; १.१०.१५३; १.१५.२२९) –
Rājā na sādhu anisammakārī, yo paṇḍito kodhano taṃ na sādhū’’ti. (jā. 1.4.127; 1.5.4; 1.10.153; 1.15.229) –
आदीनि वत्वा धम्मं देसेसि।
Ādīni vatvā dhammaṃ desesi.
राजा मण्डब्यतापसस्स निद्दोसभावं ञत्वा ‘‘सूलं हरथा’’ति आणापेसि। सूलं हरन्ता हरितुं नासक्खिंसु। मण्डब्यो आह – ‘‘महाराज, अहं पुब्बे कतकम्मदोसेन एवरूपं अयसं पत्तो, मम सरीरतो सूलं हरितुं न सक्का, सचेपि मय्हं जीवितं दातुकामो, ककचेन इमं सूलं चम्मसमं कत्वा छिन्दापेही’’ति। राजा तथा कारेसि। सूलं अन्तोयेव अहोसि, न कञ्चि पीळं जनेसि। तदा किर सुखुमं सकलिकहीरं गहेत्वा मक्खिकाय वच्चमग्गं पवेसेसि, तं तस्स अन्तो एव अहोसि। सो तेन कारणेन अमरित्वा, अत्तनो आयुक्खयेनेव मरि, तस्मा अयम्पि न मतोति। राजा तापसे वन्दित्वा खमापेत्वा उभोपि उय्यानेयेव वसापेन्तो पटिजग्गि। ततो पट्ठाय सो आणिमण्डब्यो नाम जातो। सो राजानं उपनिस्साय तत्थेव वसि। दीपायनो पन तस्स वणं फासुकं करित्वा अत्तनो गिहिसहायमण्डब्येन कारितं पण्णसालमेव गतो। तेन वुत्तं –
Rājā maṇḍabyatāpasassa niddosabhāvaṃ ñatvā ‘‘sūlaṃ harathā’’ti āṇāpesi. Sūlaṃ harantā harituṃ nāsakkhiṃsu. Maṇḍabyo āha – ‘‘mahārāja, ahaṃ pubbe katakammadosena evarūpaṃ ayasaṃ patto, mama sarīrato sūlaṃ harituṃ na sakkā, sacepi mayhaṃ jīvitaṃ dātukāmo, kakacena imaṃ sūlaṃ cammasamaṃ katvā chindāpehī’’ti. Rājā tathā kāresi. Sūlaṃ antoyeva ahosi, na kañci pīḷaṃ janesi. Tadā kira sukhumaṃ sakalikahīraṃ gahetvā makkhikāya vaccamaggaṃ pavesesi, taṃ tassa anto eva ahosi. So tena kāraṇena amaritvā, attano āyukkhayeneva mari, tasmā ayampi na matoti. Rājā tāpase vanditvā khamāpetvā ubhopi uyyāneyeva vasāpento paṭijaggi. Tato paṭṭhāya so āṇimaṇḍabyo nāma jāto. So rājānaṃ upanissāya tattheva vasi. Dīpāyano pana tassa vaṇaṃ phāsukaṃ karitvā attano gihisahāyamaṇḍabyena kāritaṃ paṇṇasālameva gato. Tena vuttaṃ –
९५.
95.
‘‘तमहं उपट्ठहित्वान, आरोग्यमनुपापयिं।
‘‘Tamahaṃ upaṭṭhahitvāna, ārogyamanupāpayiṃ;
आपुच्छित्वान आगञ्छिं, यं मय्हं सकमस्सम’’न्ति॥
Āpucchitvāna āgañchiṃ, yaṃ mayhaṃ sakamassama’’nti.
तत्थ आपुच्छित्वानाति मय्हं सहायं मण्डब्यतापसं आपुच्छित्वा। यं मय्हं सकमस्समन्ति यं तं मय्हं गिहिसहायेन मण्डब्यब्राह्मणेन कारितं सकं मम सन्तकं अस्समपदं पण्णसाला, तं उपागञ्छिं।
Tattha āpucchitvānāti mayhaṃ sahāyaṃ maṇḍabyatāpasaṃ āpucchitvā. Yaṃ mayhaṃ sakamassamanti yaṃ taṃ mayhaṃ gihisahāyena maṇḍabyabrāhmaṇena kāritaṃ sakaṃ mama santakaṃ assamapadaṃ paṇṇasālā, taṃ upāgañchiṃ.
९६. तं पन पण्णसालं पविसन्तं दिस्वा सहायस्स आरोचेसुं। सो सुत्वाव तुट्ठचित्तो सपुत्तदारो बहुगन्धमालफाणितादीनि आदाय पण्णसालं गन्त्वा दीपायनं वन्दित्वा पादे धोवित्वा पानकं पायेत्वा आणिमण्डब्यस्स पवत्तिं सुणन्तो निसीदि। अथस्स पुत्तो यञ्ञदत्तकुमारो नाम चङ्कमनकोटियं गेण्डुकेन कीळि। तत्थ चेकस्मिं वम्मिके आसिविसो वसति। कुमारेन भूमियं पहतगेण्डुको गन्त्वा वम्मिकबिले आसिविसस्स मत्थके पति। कुमारो अजानन्तो बिले हत्थं पवेसेसि।
96. Taṃ pana paṇṇasālaṃ pavisantaṃ disvā sahāyassa ārocesuṃ. So sutvāva tuṭṭhacitto saputtadāro bahugandhamālaphāṇitādīni ādāya paṇṇasālaṃ gantvā dīpāyanaṃ vanditvā pāde dhovitvā pānakaṃ pāyetvā āṇimaṇḍabyassa pavattiṃ suṇanto nisīdi. Athassa putto yaññadattakumāro nāma caṅkamanakoṭiyaṃ geṇḍukena kīḷi. Tattha cekasmiṃ vammike āsiviso vasati. Kumārena bhūmiyaṃ pahatageṇḍuko gantvā vammikabile āsivisassa matthake pati. Kumāro ajānanto bile hatthaṃ pavesesi.
अथ नं कुद्धो आसिविसो हत्थे डंसि। सो विसवेगेन मुच्छितो तत्थेव पति। अथस्स मातापितरो सप्पेन दट्ठभावं ञत्वा कुमारं उक्खिपित्वा तापसस्स पादमूले निपज्जापेत्वा ‘‘भन्ते, ओसधेन वा मन्तेन वा पुत्तकं नो नीरोगं करोथा’’ति आहंसु। सो ‘‘अहं ओसधं न जानामि, नाहं वेज्जकम्मं करिस्सामि, पब्बजितोम्ही’’ति। ‘‘तेन हि, भन्ते, इमस्मिं कुमारके मेत्तं कत्वा सच्चकिरियं करोथा’’ति। तापसो ‘‘साधु सच्चकिरियं करिस्सामी’’ति वत्वा यञ्ञदत्तस्स सीसे हत्थं ठपेत्वा सच्चकिरियं अकासि। तेन वुत्तं ‘‘सहायो ब्राह्मणो मय्ह’’न्तिआदि।
Atha naṃ kuddho āsiviso hatthe ḍaṃsi. So visavegena mucchito tattheva pati. Athassa mātāpitaro sappena daṭṭhabhāvaṃ ñatvā kumāraṃ ukkhipitvā tāpasassa pādamūle nipajjāpetvā ‘‘bhante, osadhena vā mantena vā puttakaṃ no nīrogaṃ karothā’’ti āhaṃsu. So ‘‘ahaṃ osadhaṃ na jānāmi, nāhaṃ vejjakammaṃ karissāmi, pabbajitomhī’’ti. ‘‘Tena hi, bhante, imasmiṃ kumārake mettaṃ katvā saccakiriyaṃ karothā’’ti. Tāpaso ‘‘sādhu saccakiriyaṃ karissāmī’’ti vatvā yaññadattassa sīse hatthaṃ ṭhapetvā saccakiriyaṃ akāsi. Tena vuttaṃ ‘‘sahāyo brāhmaṇo mayha’’ntiādi.
तत्थ आगञ्छुं पाहुनागतन्ति अतिथिअभिगमनं अभिगमिंसु।
Tattha āgañchuṃ pāhunāgatanti atithiabhigamanaṃ abhigamiṃsu.
९७. वट्टमनुक्खिपन्ति खिपनवट्टसण्ठानताय ‘‘वट्ट’’न्ति लद्धनामं गेण्डुकं अनुक्खिपन्तो, गेण्डुककीळं कीळन्तोति अत्थो। आसिविसमकोपयीति भूमियं पटिहतो हुत्वा वम्मिकबिलगतेन गेण्डुकेन तत्थ ठितं कण्हसप्पं सीसे पहरित्वा रोसेसि।
97.Vaṭṭamanukkhipanti khipanavaṭṭasaṇṭhānatāya ‘‘vaṭṭa’’nti laddhanāmaṃ geṇḍukaṃ anukkhipanto, geṇḍukakīḷaṃ kīḷantoti attho. Āsivisamakopayīti bhūmiyaṃ paṭihato hutvā vammikabilagatena geṇḍukena tattha ṭhitaṃ kaṇhasappaṃ sīse paharitvā rosesi.
९८. वट्टगतं मग्गं, अन्वेसन्तोति तेन वट्टेन गतं मग्गं गवेसन्तो। आसिविसस्स हत्थेन, उत्तमङ्गं परामसीति वम्मिकबिलं पवेसितेन अत्तनो हत्थेन आसीविसस्स सीसं फुसि।
98.Vaṭṭagataṃ maggaṃ, anvesantoti tena vaṭṭena gataṃ maggaṃ gavesanto. Āsivisassa hatthena, uttamaṅgaṃ parāmasīti vammikabilaṃ pavesitena attano hatthena āsīvisassa sīsaṃ phusi.
९९. विसबलस्सितोति विसबलनिस्सितो अत्तनो विसवेगं निस्साय उप्पज्जनकसप्पो। अडंसि दारकं खणेति तस्मिं परामसितक्खणे एव तं ब्राह्मणकुमारं डंसि।
99.Visabalassitoti visabalanissito attano visavegaṃ nissāya uppajjanakasappo. Aḍaṃsi dārakaṃ khaṇeti tasmiṃ parāmasitakkhaṇe eva taṃ brāhmaṇakumāraṃ ḍaṃsi.
१००. सहदट्ठोति डंसेन सहेव, दट्ठसमकालमेव। आसिविसेनाति घोरविसेन। तेनाति तेन दारकस्स विसवेगेन मुच्छितस्स भूमियं पतनेन अहं दुक्खितो अहोसिं। मम वाहसि तं दुक्खन्ति तं दारकस्स मातापितूनञ्च दुक्खं मम वाहसि, मय्हं सरीरे विय मम करुणाय वाहेसि।
100.Sahadaṭṭhoti ḍaṃsena saheva, daṭṭhasamakālameva. Āsivisenāti ghoravisena. Tenāti tena dārakassa visavegena mucchitassa bhūmiyaṃ patanena ahaṃ dukkhito ahosiṃ. Mama vāhasi taṃ dukkhanti taṃ dārakassa mātāpitūnañca dukkhaṃ mama vāhasi, mayhaṃ sarīre viya mama karuṇāya vāhesi.
१०१. त्याहन्ति ते तस्स दारकस्स मातापितरो अहं ‘‘मा सोचथ, मा परिदेवथा’’तिआदिना नयेन समस्सासेत्वा। सोकसल्लितेति सोकसल्लवन्ते। अग्गन्ति सेट्ठं ततो एव वरं उत्तमं सच्चकिरियं अकासिं।
101.Tyāhanti te tassa dārakassa mātāpitaro ahaṃ ‘‘mā socatha, mā paridevathā’’tiādinā nayena samassāsetvā. Sokasalliteti sokasallavante. Agganti seṭṭhaṃ tato eva varaṃ uttamaṃ saccakiriyaṃ akāsiṃ.
१०२. इदानि तं सच्चकिरियं सरूपेन दस्सेतुं ‘‘सत्ताहमेवा’’ति गाथमाह।
102. Idāni taṃ saccakiriyaṃ sarūpena dassetuṃ ‘‘sattāhamevā’’ti gāthamāha.
तत्थ सत्ताहमेवाति पब्बजितदिवसतो पट्ठाय सत्त अहानि एव। पसन्नचित्तोति कम्मफलसद्धाय पसन्नमानसो। पुञ्ञत्थिकोति पुञ्ञेन अत्थिको, धम्मच्छन्दयुत्तो। अथापरं यं चरितन्ति अथ तस्मा सत्ताहा उत्तरि यं मम ब्रह्मचरियचरणं।
Tattha sattāhamevāti pabbajitadivasato paṭṭhāya satta ahāni eva. Pasannacittoti kammaphalasaddhāya pasannamānaso. Puññatthikoti puññena atthiko, dhammacchandayutto. Athāparaṃ yaṃ caritanti atha tasmā sattāhā uttari yaṃ mama brahmacariyacaraṇaṃ.
१०३. अकामकोवाहीति पब्बज्जं अनिच्छन्तो एव। एतेन सच्चेन सुवत्थि होतूति सचे अतिरेकपञ्ञासवस्सानि अनभिरतिवासं वसन्तेन मया कस्सचि अजानापितभावो सच्चो, एतेन सच्चेन यञ्ञदत्तकुमारस्स सोत्थि होतु, जीवितं पटिलभतूति।
103.Akāmakovāhīti pabbajjaṃ anicchanto eva. Etena saccena suvatthi hotūti sace atirekapaññāsavassāni anabhirativāsaṃ vasantena mayā kassaci ajānāpitabhāvo sacco, etena saccena yaññadattakumārassa sotthi hotu, jīvitaṃ paṭilabhatūti.
एवं पन महासत्तेन सच्चकिरियाय कताय यञ्ञदत्तस्स सरीरतो विसं भस्सित्वा पथविं पाविसि। कुमारो अक्खीनि उम्मीलेत्वा मातापितरो ओलोकेत्वा ‘‘अम्म, ताता’’ति वत्वा वुट्ठासि। तेन वुत्तं –
Evaṃ pana mahāsattena saccakiriyāya katāya yaññadattassa sarīrato visaṃ bhassitvā pathaviṃ pāvisi. Kumāro akkhīni ummīletvā mātāpitaro oloketvā ‘‘amma, tātā’’ti vatvā vuṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –
१०४.
104.
‘‘सह सच्चे कते मय्हं, विसवेगेन वेधितो।
‘‘Saha sacce kate mayhaṃ, visavegena vedhito;
अबुज्झित्वान वुट्ठासि, अरोगो चासि माणवो’’ति॥
Abujjhitvāna vuṭṭhāsi, arogo cāsi māṇavo’’ti.
तस्सत्थो – मम सच्चकरणेन सह समानकालमेव ततो पुब्बे विसवेगेन वेधितो कम्पितो विसञ्ञिभावेन अबुज्झित्वा ठितो विगतविसत्ता पटिलद्धसञ्ञो सहसा वुट्ठासि। सो माणवो कुमारो विसवेगाभावेन अरोगो च अहोसीति।
Tassattho – mama saccakaraṇena saha samānakālameva tato pubbe visavegena vedhito kampito visaññibhāvena abujjhitvā ṭhito vigatavisattā paṭiladdhasañño sahasā vuṭṭhāsi. So māṇavo kumāro visavegābhāvena arogo ca ahosīti.
इदानि सत्था तस्सा अत्तनो सच्चकिरियाय परमत्थपारमिभावं दस्सेन्तो ‘‘सच्चेन मे समो नत्थि, एसा मे सच्चपारमी’’ति आह। तं उत्तानत्थमेव । जातकट्ठकथायं (जा॰ अट्ठ॰ ४.१०.६२) पन ‘‘महासत्तस्स सच्चकिरियाय कुमारस्स थनप्पदेसतो उद्धं विसं भस्सित्वा विगतं। दारकस्स पितु सच्चकिरियाय कटितो उद्धं, मातु सच्चकिरियाय अवसिट्ठसरीरतो विसं भस्सित्वा विगत’’न्ति आगतं। तथा हि वुत्तं –
Idāni satthā tassā attano saccakiriyāya paramatthapāramibhāvaṃ dassento ‘‘saccena me samo natthi, esā me saccapāramī’’ti āha. Taṃ uttānatthameva . Jātakaṭṭhakathāyaṃ (jā. aṭṭha. 4.10.62) pana ‘‘mahāsattassa saccakiriyāya kumārassa thanappadesato uddhaṃ visaṃ bhassitvā vigataṃ. Dārakassa pitu saccakiriyāya kaṭito uddhaṃ, mātu saccakiriyāya avasiṭṭhasarīrato visaṃ bhassitvā vigata’’nti āgataṃ. Tathā hi vuttaṃ –
‘‘यस्मा दानं नाभिनन्दिं कदाचि, दिस्वानहं अतिथिं वासकाले।
‘‘Yasmā dānaṃ nābhinandiṃ kadāci, disvānahaṃ atithiṃ vāsakāle;
न चापि मे अप्पियतं अवेदुं, बहुस्सुता समणब्राह्मणा च।
Na cāpi me appiyataṃ aveduṃ, bahussutā samaṇabrāhmaṇā ca;
अकामको वापि अहं ददामि, एतेन सच्चेन सुवत्थि होतु।
Akāmako vāpi ahaṃ dadāmi, etena saccena suvatthi hotu;
हतं विसं जीवतु यञ्ञदत्तो॥
Hataṃ visaṃ jīvatu yaññadatto.
‘‘आसीविसो तात पहूततेजो, यो तं अदंसी पतरा उदिच्च।
‘‘Āsīviso tāta pahūtatejo, yo taṃ adaṃsī patarā udicca;
तस्मिञ्च मे अप्पियताय अज्ज, पितरि च ते नत्थि कोचि विसेसो।
Tasmiñca me appiyatāya ajja, pitari ca te natthi koci viseso;
एतेन सच्चेन सुवत्थि होतु, हतं विसं जीवतु यञ्ञदत्तो’’ति॥
Etena saccena suvatthi hotu, hataṃ visaṃ jīvatu yaññadatto’’ti.
तत्थ वासकालेति वसनत्थाय गेहं आगतकाले। न चापि मे अप्पियतं अवेदुन्ति बहुस्सुतापि समणब्राह्मणा अयं नेव दानं अभिनन्दति, न अम्हेति इमं मम अप्पियभावं नेव जानिंसु। अहञ्हि ते पियचक्खूहियेव ओलोकेमीति दीपेति। एतेन सच्चेनाति सचे अहं ददमानोपि विपाकं असद्दहित्वा अत्तनो अनिच्छाय देमि, अनिच्छभावञ्च मे परे न जानन्ति, एतेन सच्चेन सुवत्थि होतूति अत्थो। इतरगाथाय, ताताति पुत्तं आलपति। पहूततेजोति बलवविसो। पतराति पदरा, अयमेव वा पाठो। उदिच्चाति उद्धं गन्त्वा, वम्मिकबिलतो उट्ठहित्वाति अत्थो। इदं वुत्तं होति – तात यञ्ञदत्त, तस्मिञ्च आसिविसे तव च पितरि अप्पियभावेन मय्हं कोचि विसेसो नत्थि, तञ्च पन अप्पियभावं ठपेत्वा अज्ज मया न कोचि जानापितपुब्बो, सचे एतं सच्चं, एतेन सच्चेन सुवत्थि होतूति।
Tattha vāsakāleti vasanatthāya gehaṃ āgatakāle. Na cāpime appiyataṃ avedunti bahussutāpi samaṇabrāhmaṇā ayaṃ neva dānaṃ abhinandati, na amheti imaṃ mama appiyabhāvaṃ neva jāniṃsu. Ahañhi te piyacakkhūhiyeva olokemīti dīpeti. Etena saccenāti sace ahaṃ dadamānopi vipākaṃ asaddahitvā attano anicchāya demi, anicchabhāvañca me pare na jānanti, etena saccena suvatthi hotūti attho. Itaragāthāya, tātāti puttaṃ ālapati. Pahūtatejoti balavaviso. Patarāti padarā, ayameva vā pāṭho. Udiccāti uddhaṃ gantvā, vammikabilato uṭṭhahitvāti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – tāta yaññadatta, tasmiñca āsivise tava ca pitari appiyabhāvena mayhaṃ koci viseso natthi, tañca pana appiyabhāvaṃ ṭhapetvā ajja mayā na koci jānāpitapubbo, sace etaṃ saccaṃ, etena saccena suvatthi hotūti.
एवं बोधिसत्तो कुमारे अरोगे जाते तस्स पितरं ‘‘दानं ददन्तेन नाम कम्मञ्च फलञ्च सद्दहित्वा दातब्ब’’न्ति कम्मफलसद्धाय निवेसेत्वा सयं अनभिरतिं विनोदेत्वा झानाभिञ्ञायो उप्पादेत्वा आयुपरियोसाने ब्रह्मलोकपरायनो अहोसि।
Evaṃ bodhisatto kumāre aroge jāte tassa pitaraṃ ‘‘dānaṃ dadantena nāma kammañca phalañca saddahitvā dātabba’’nti kammaphalasaddhāya nivesetvā sayaṃ anabhiratiṃ vinodetvā jhānābhiññāyo uppādetvā āyupariyosāne brahmalokaparāyano ahosi.
तदा मण्डब्यो आनन्दत्थेरो अहोसि, तस्स भरिया विसाखा, पुत्तो राहुलत्थेरो, आणिमण्डब्यो सारिपुत्तत्थेरो, कण्हदीपायनो लोकनाथो।
Tadā maṇḍabyo ānandatthero ahosi, tassa bhariyā visākhā, putto rāhulatthero, āṇimaṇḍabyo sāriputtatthero, kaṇhadīpāyano lokanātho.
तस्स इध पाळिया आरुळ्हा सच्चपारमी, सेसा च पारमियो हेट्ठा वुत्तनयेनेव निद्धारेतब्बा। तथा अनवसेसमहाभोगपरिच्चागादयो गुणानुभावा विभावेतब्बाति।
Tassa idha pāḷiyā āruḷhā saccapāramī, sesā ca pāramiyo heṭṭhā vuttanayeneva niddhāretabbā. Tathā anavasesamahābhogapariccāgādayo guṇānubhāvā vibhāvetabbāti.
कण्हदीपायनचरियावण्णना निट्ठिता।
Kaṇhadīpāyanacariyāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चरियापिटकपाळि • Cariyāpiṭakapāḷi / ११. कण्हदीपायनचरिया • 11. Kaṇhadīpāyanacariyā
