| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४४४] ६. कण्हदीपायनजातकवण्णना
[444] 6. Kaṇhadīpāyanajātakavaṇṇanā
सत्ताहमेवाहन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं उक्कण्ठितभिक्खुं आरब्भ कथेसि। वत्थु कुसजातके (जा॰ २.२०.१ आदयो) आवि भविस्सति। सत्था तं भिक्खुं ‘‘सच्चं किर त्वं भिक्खु उक्कण्ठितोसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्चं भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘भिक्खु पोराणकपण्डिता अनुप्पन्ने बुद्धे बाहिरकपब्बज्जं पब्बजित्वा अतिरेकपञ्ञासवस्सानि अनभिरता ब्रह्मचरियं चरन्ता हिरोत्तप्पभेदभयेन अत्तनो उक्कण्ठितभावं न कस्सचि कथेसुं, त्वं कस्मा एवरूपे निय्यानिकसासने पब्बजित्वा मादिसस्स गरुनो बुद्धस्स सम्मुखे ठत्वा चतुपरिसमज्झे उक्कण्ठितभावं आवि करोसि, किमत्थं अत्तनो हिरोत्तप्पं न रक्खसी’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Sattāhamevāhanti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ ukkaṇṭhitabhikkhuṃ ārabbha kathesi. Vatthu kusajātake (jā. 2.20.1 ādayo) āvi bhavissati. Satthā taṃ bhikkhuṃ ‘‘saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu ukkaṇṭhitosī’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ bhante’’ti vutte ‘‘bhikkhu porāṇakapaṇḍitā anuppanne buddhe bāhirakapabbajjaṃ pabbajitvā atirekapaññāsavassāni anabhiratā brahmacariyaṃ carantā hirottappabhedabhayena attano ukkaṇṭhitabhāvaṃ na kassaci kathesuṃ, tvaṃ kasmā evarūpe niyyānikasāsane pabbajitvā mādisassa garuno buddhassa sammukhe ṭhatvā catuparisamajjhe ukkaṇṭhitabhāvaṃ āvi karosi, kimatthaṃ attano hirottappaṃ na rakkhasī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते वंसरट्ठे कोसम्बियं नाम नगरे कोसम्बको नाम राजा रज्जं कारेसि। तदा अञ्ञतरस्मिं निगमे द्वे ब्राह्मणा असीतिकोटिधनविभवा अञ्ञमञ्ञं पियसहायका कामेसु दोसं दिस्वा महादानं पवत्तेत्वा उभोपि कामे पहाय महाजनस्स रोदन्तस्स परिदेवन्तस्स निक्खमित्वा हिमवन्तपदेसे अस्समपदं कत्वा पब्बजित्वा उञ्छाचरियाय वनमूलफलाफलेन यापेन्ता पण्णास वस्सानि वसिंसु, झानं उप्पादेतुं नासक्खिंसु। ते पण्णासवस्सच्चयेन लोणम्बिलसेवनत्थाय जनपदं चरन्ता कासिरट्ठं सम्पापुणिंसु। तत्र अञ्ञतरस्मिं निगमगामे दीपायनतापसस्स गिहिसहायो मण्डब्यो नाम अत्थि, ते उभोपि तस्स सन्तिकं अगमंसु। सो ते दिस्वाव अत्तमनो पण्णसालं कारेत्वा उभोपि ते चतूहि पच्चयेहि उपट्ठहि। ते तत्थ तीणि चत्तारि वस्सानि वसित्वा तं आपुच्छित्वा चारिकं चरन्ता बाराणसिं पत्वा अतिमुत्तकसुसाने वसिंसु। तत्थ दीपायनो यथाभिरन्तं विहरित्वा पुन तस्सेव सहायस्स सन्तिकं गतो। मण्डब्यतापसो तत्थेव वसि।
Atīte vaṃsaraṭṭhe kosambiyaṃ nāma nagare kosambako nāma rājā rajjaṃ kāresi. Tadā aññatarasmiṃ nigame dve brāhmaṇā asītikoṭidhanavibhavā aññamaññaṃ piyasahāyakā kāmesu dosaṃ disvā mahādānaṃ pavattetvā ubhopi kāme pahāya mahājanassa rodantassa paridevantassa nikkhamitvā himavantapadese assamapadaṃ katvā pabbajitvā uñchācariyāya vanamūlaphalāphalena yāpentā paṇṇāsa vassāni vasiṃsu, jhānaṃ uppādetuṃ nāsakkhiṃsu. Te paṇṇāsavassaccayena loṇambilasevanatthāya janapadaṃ carantā kāsiraṭṭhaṃ sampāpuṇiṃsu. Tatra aññatarasmiṃ nigamagāme dīpāyanatāpasassa gihisahāyo maṇḍabyo nāma atthi, te ubhopi tassa santikaṃ agamaṃsu. So te disvāva attamano paṇṇasālaṃ kāretvā ubhopi te catūhi paccayehi upaṭṭhahi. Te tattha tīṇi cattāri vassāni vasitvā taṃ āpucchitvā cārikaṃ carantā bārāṇasiṃ patvā atimuttakasusāne vasiṃsu. Tattha dīpāyano yathābhirantaṃ viharitvā puna tasseva sahāyassa santikaṃ gato. Maṇḍabyatāpaso tattheva vasi.
अथेकदिवसं एको चोरो अन्तोनगरे चोरिकं कत्वा धनसारं आदाय निक्खन्तो ‘‘चोरो’’ति ञत्वा पटिबुद्धेहि घरस्सामिकेहि चेव आरक्खमनुस्सेहि च अनुबद्धो निद्धमनेन निक्खमित्वा वेगेन सुसानं पविसित्वा तापसस्स पण्णसालद्वारे भण्डिकं छट्टेत्वा पलायि । मनुस्सा भण्डिकं दिस्वा ‘‘अरे दुट्ठजटिल, त्वं रत्तिं चोरिकं कत्वा दिवा तापसरूपेन चरसी’’ति तज्जेत्वा पोथेत्वा तं आदाय नेत्वा रञ्ञो दस्सयिंसु। राजा अनुपपरिक्खित्वाव ‘‘गच्छथ, नं सूले उत्तासेथा’’ति आह। ते तं सुसानं नेत्वा खदिरसूलं आरोपयिंसु, तापसस्स सरीरे सूलं न पविसति। ततो निम्बसूलं आहरिंसु, तम्पि न पविसति। अयसूलं आहरिंसु, तम्पि न पविसति। तापसो ‘‘किं नु खो मे पुब्बकम्म’’न्ति ओलोकेसि, अथस्स जातिस्सरञाणं उप्पज्जि, तेन पुब्बकम्मं ओलोकेत्वा अद्दस। किं पनस्स पुब्बकम्मन्ति? कोविळारसूले मक्खिकावेधनं। सो किर पुरिमभवे वड्ढकिपुत्तो हुत्वा पितु रुक्खतच्छनट्ठानं गन्त्वा एकं मक्खिकं गहेत्वा कोविळारसलाकाय सूले विय विज्झि। तमेनं पापकम्मं इमं ठानं पत्वा गण्हि। सो ‘‘न सक्का इतो पापा मया मुच्चितु’’न्ति ञत्वा राजपुरिसे आह ‘‘सचे मं सूले उत्तासेतुकामत्थ, कोविळारसूलं आहरथा’’ति। ते तथा कत्वा तं सूले उत्तासेत्वा आरक्खं दत्वा पक्कमिंसु।
Athekadivasaṃ eko coro antonagare corikaṃ katvā dhanasāraṃ ādāya nikkhanto ‘‘coro’’ti ñatvā paṭibuddhehi gharassāmikehi ceva ārakkhamanussehi ca anubaddho niddhamanena nikkhamitvā vegena susānaṃ pavisitvā tāpasassa paṇṇasāladvāre bhaṇḍikaṃ chaṭṭetvā palāyi . Manussā bhaṇḍikaṃ disvā ‘‘are duṭṭhajaṭila, tvaṃ rattiṃ corikaṃ katvā divā tāpasarūpena carasī’’ti tajjetvā pothetvā taṃ ādāya netvā rañño dassayiṃsu. Rājā anupaparikkhitvāva ‘‘gacchatha, naṃ sūle uttāsethā’’ti āha. Te taṃ susānaṃ netvā khadirasūlaṃ āropayiṃsu, tāpasassa sarīre sūlaṃ na pavisati. Tato nimbasūlaṃ āhariṃsu, tampi na pavisati. Ayasūlaṃ āhariṃsu, tampi na pavisati. Tāpaso ‘‘kiṃ nu kho me pubbakamma’’nti olokesi, athassa jātissarañāṇaṃ uppajji, tena pubbakammaṃ oloketvā addasa. Kiṃ panassa pubbakammanti? Koviḷārasūle makkhikāvedhanaṃ. So kira purimabhave vaḍḍhakiputto hutvā pitu rukkhatacchanaṭṭhānaṃ gantvā ekaṃ makkhikaṃ gahetvā koviḷārasalākāya sūle viya vijjhi. Tamenaṃ pāpakammaṃ imaṃ ṭhānaṃ patvā gaṇhi. So ‘‘na sakkā ito pāpā mayā muccitu’’nti ñatvā rājapurise āha ‘‘sace maṃ sūle uttāsetukāmattha, koviḷārasūlaṃ āharathā’’ti. Te tathā katvā taṃ sūle uttāsetvā ārakkhaṃ datvā pakkamiṃsu.
आरक्खका पटिच्छन्ना हुत्वा तस्स सन्तिकं आगच्छन्ते ओलोकेन्ति। तदा दीपायनो ‘‘चिरदिट्ठो मे सहायो’’ति मण्डब्यस्स सन्तिकं आगच्छन्तो ‘‘सूले उत्तासितो’’ति तं दिवसञ्ञेव अन्तरामग्गे सुत्वा तं ठानं गन्त्वा एकमन्तं ठितो ‘‘किं सम्म कारकोसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘अकारकोम्ही’’ति वुत्ते ‘‘अत्तनो मनोपदोसं रक्खितुं सक्खि, नासक्खी’’ति पुच्छि। ‘‘सम्म, येहि अहं गहितो, नेव तेसं, न रञ्ञो उपरि मय्हं मनोपदोसो अत्थी’’ति। ‘‘एवं सन्ते तादिसस्स सीलवतो छाया मय्हं सुखा’’ति वत्वा दीपायनो सूलं निस्साय निसीदि। अथस्स सरीरे मण्डब्यस्स सरीरतो लोहितबिन्दूनि पतिंसु। तानि सुवण्णवण्णसरीरे पतितपतितानि सुस्सित्वा काळकानि उप्पज्जिंसु। ततो पट्ठायेव सो कण्हदीपायनो नाम अहोसि। सो सब्बरत्तिं तत्थेव निसीदि।
Ārakkhakā paṭicchannā hutvā tassa santikaṃ āgacchante olokenti. Tadā dīpāyano ‘‘ciradiṭṭho me sahāyo’’ti maṇḍabyassa santikaṃ āgacchanto ‘‘sūle uttāsito’’ti taṃ divasaññeva antarāmagge sutvā taṃ ṭhānaṃ gantvā ekamantaṃ ṭhito ‘‘kiṃ samma kārakosī’’ti pucchitvā ‘‘akārakomhī’’ti vutte ‘‘attano manopadosaṃ rakkhituṃ sakkhi, nāsakkhī’’ti pucchi. ‘‘Samma, yehi ahaṃ gahito, neva tesaṃ, na rañño upari mayhaṃ manopadoso atthī’’ti. ‘‘Evaṃ sante tādisassa sīlavato chāyā mayhaṃ sukhā’’ti vatvā dīpāyano sūlaṃ nissāya nisīdi. Athassa sarīre maṇḍabyassa sarīrato lohitabindūni patiṃsu. Tāni suvaṇṇavaṇṇasarīre patitapatitāni sussitvā kāḷakāni uppajjiṃsu. Tato paṭṭhāyeva so kaṇhadīpāyano nāma ahosi. So sabbarattiṃ tattheva nisīdi.
पुनदिवसे आरक्खपुरिसा आगन्त्वा तं पवत्तिं रञ्ञो आरोचेसुं। राजा ‘‘अनिसामेत्वाव मे कत’’न्ति वेगेन तत्थ गन्त्वा ‘‘पब्बजित, कस्मा सूलं निस्साय निसिन्नोसी’’ति दीपायनं पुच्छि। महाराज, इमं तापसं रक्खन्तो निसिन्नोम्हि। किं पन त्वं महाराज, इमस्स कारकभावं वा अकारकभावं वा ञत्वा एवं कारेसीति? सो कम्मस्स असोधितभावं आचिक्खि। अथस्स सो ‘‘महाराज, रञ्ञा नाम निसम्मकारिना भवितब्बं , अलसो गिही कामभोगी न साधू’’तिआदीनि वत्वा धम्मं देसेसि। राजा मण्डब्यस्स निद्दोसभावं ञत्वा ‘‘सूलं हरथा’’ति आणापेसि। सूलं हरन्ता हरितुं न सक्खिंसु। मण्डब्यो आह – ‘‘महाराज, अहं पुब्बे कतकम्मदोसेन एवरूपं भयं सम्पत्तो, मम सरीरतो सूलं हरितुं न सक्का, सचे मय्हं जीवितं दातुकामो, ककचं आहरापेत्वा इमं सूलं चम्मसमं छिन्दापेही’’ति। राजा तथा कारेसि। अन्तोसरीरे सूलो अन्तोयेव अहोसि। तदा किर सो सुखुमं कोविळारसलाकं गहेत्वा मक्खिकाय वच्चमग्गं पवेसेसि, तं तस्स अन्तोसरीरेयेव अहोसि। सो तेन कारणेन अमरित्वा अत्तनो आयुक्खयेनेव मरि, तस्मा अयम्पि न मतो। राजा तापसे वन्दित्वा खमापेत्वा उभोपि उय्याने वसापेन्तो पटिजग्गि, ततो पट्ठाय मण्डब्यो आणिमण्डब्यो नाम जातो। सो राजानं उपनिस्साय तत्थेव वसि, दीपायनो पन तस्स वणं फासुकं कत्वा अत्तनो गिहिसहायमण्डब्यस्स सन्तिकमेव गतो।
Punadivase ārakkhapurisā āgantvā taṃ pavattiṃ rañño ārocesuṃ. Rājā ‘‘anisāmetvāva me kata’’nti vegena tattha gantvā ‘‘pabbajita, kasmā sūlaṃ nissāya nisinnosī’’ti dīpāyanaṃ pucchi. Mahārāja, imaṃ tāpasaṃ rakkhanto nisinnomhi. Kiṃ pana tvaṃ mahārāja, imassa kārakabhāvaṃ vā akārakabhāvaṃ vā ñatvā evaṃ kāresīti? So kammassa asodhitabhāvaṃ ācikkhi. Athassa so ‘‘mahārāja, raññā nāma nisammakārinā bhavitabbaṃ , alaso gihī kāmabhogī na sādhū’’tiādīni vatvā dhammaṃ desesi. Rājā maṇḍabyassa niddosabhāvaṃ ñatvā ‘‘sūlaṃ harathā’’ti āṇāpesi. Sūlaṃ harantā harituṃ na sakkhiṃsu. Maṇḍabyo āha – ‘‘mahārāja, ahaṃ pubbe katakammadosena evarūpaṃ bhayaṃ sampatto, mama sarīrato sūlaṃ harituṃ na sakkā, sace mayhaṃ jīvitaṃ dātukāmo, kakacaṃ āharāpetvā imaṃ sūlaṃ cammasamaṃ chindāpehī’’ti. Rājā tathā kāresi. Antosarīre sūlo antoyeva ahosi. Tadā kira so sukhumaṃ koviḷārasalākaṃ gahetvā makkhikāya vaccamaggaṃ pavesesi, taṃ tassa antosarīreyeva ahosi. So tena kāraṇena amaritvā attano āyukkhayeneva mari, tasmā ayampi na mato. Rājā tāpase vanditvā khamāpetvā ubhopi uyyāne vasāpento paṭijaggi, tato paṭṭhāya maṇḍabyo āṇimaṇḍabyo nāma jāto. So rājānaṃ upanissāya tattheva vasi, dīpāyano pana tassa vaṇaṃ phāsukaṃ katvā attano gihisahāyamaṇḍabyassa santikameva gato.
तं पण्णसालं पविसन्तं दिस्वा एको पुरिसो सहायस्स आरोचेसि। सो सुत्वाव तुट्ठचित्तो सपुत्तदारो बहू गन्धमालतेलफाणितादीनि आदाय तं पण्णसालं गन्त्वा दीपायनं वन्दित्वा पादे धोवित्वा तेलेन मक्खेत्वा पानकं पायेत्वा आणिमण्डब्यस्स पवत्तिं सुणन्तो निसीदि। अथस्स पुत्तो यञ्ञदत्तकुमारो नाम चङ्कमनकोटियं गेण्डुकेन कीळि, तत्र चेकस्मिं वम्मिके आसीविसो वसति। कुमारस्स भूमियं पहटगेण्डुको गन्त्वा वम्मिकबिले आसीविसस्स मत्थके पति। सो अजानन्तो बिले हत्थं पवेसेसि। अथ नं कुद्धो आसीविसो हत्थे डंसि। सो विसवेगेन मुच्छितो तत्थेव पति। अथस्स मातापितरो सप्पेन डट्ठभावं ञत्वा कुमारकं उक्खिपित्वा तापसस्स सन्तिकं आनेत्वा पादमूले निपज्जापेत्वा ‘‘भन्ते, पब्बजिता नाम ओसधं वा परित्तं वा जानन्ति, पुत्तकं नो आरोगं करोथा’’ति आहंसु। अहं ओसधं न जानामि, नाहं वेज्जकम्मं करिस्सामीति। ‘‘तेन हि भन्ते, इमस्मिं कुमारके मेत्तं कत्वा सच्चकिरियं करोथा’’ति वुत्ते तापसो ‘‘साधु, सच्चकिरियं करिस्सामी’’ति वत्वा यञ्ञदत्तस्स सीसे हत्थं ठपेत्वा पठमं गाथमाह –
Taṃ paṇṇasālaṃ pavisantaṃ disvā eko puriso sahāyassa ārocesi. So sutvāva tuṭṭhacitto saputtadāro bahū gandhamālatelaphāṇitādīni ādāya taṃ paṇṇasālaṃ gantvā dīpāyanaṃ vanditvā pāde dhovitvā telena makkhetvā pānakaṃ pāyetvā āṇimaṇḍabyassa pavattiṃ suṇanto nisīdi. Athassa putto yaññadattakumāro nāma caṅkamanakoṭiyaṃ geṇḍukena kīḷi, tatra cekasmiṃ vammike āsīviso vasati. Kumārassa bhūmiyaṃ pahaṭageṇḍuko gantvā vammikabile āsīvisassa matthake pati. So ajānanto bile hatthaṃ pavesesi. Atha naṃ kuddho āsīviso hatthe ḍaṃsi. So visavegena mucchito tattheva pati. Athassa mātāpitaro sappena ḍaṭṭhabhāvaṃ ñatvā kumārakaṃ ukkhipitvā tāpasassa santikaṃ ānetvā pādamūle nipajjāpetvā ‘‘bhante, pabbajitā nāma osadhaṃ vā parittaṃ vā jānanti, puttakaṃ no ārogaṃ karothā’’ti āhaṃsu. Ahaṃ osadhaṃ na jānāmi, nāhaṃ vejjakammaṃ karissāmīti. ‘‘Tena hi bhante, imasmiṃ kumārake mettaṃ katvā saccakiriyaṃ karothā’’ti vutte tāpaso ‘‘sādhu, saccakiriyaṃ karissāmī’’ti vatvā yaññadattassa sīse hatthaṃ ṭhapetvā paṭhamaṃ gāthamāha –
६२.
62.
‘‘सत्ताहमेवाहं पसन्नचित्तो, पुञ्ञत्थिको आचरिं ब्रह्मचरियं।
‘‘Sattāhamevāhaṃ pasannacitto, puññatthiko ācariṃ brahmacariyaṃ;
अथापरं यं चरितं ममेदं, वस्सानि पञ्ञास समाधिकानि।
Athāparaṃ yaṃ caritaṃ mamedaṃ, vassāni paññāsa samādhikāni;
अकामकोवापि अहं चरामि, एतेन सच्चेन सुवत्थि होतु।
Akāmakovāpi ahaṃ carāmi, etena saccena suvatthi hotu;
हतं विसं जीवतु यञ्ञदत्तो’’ति॥
Hataṃ visaṃ jīvatu yaññadatto’’ti.
तत्थ अथापरं यं चरितन्ति तस्मा सत्ताहा उत्तरि यं मम ब्रह्मचरियं। अकामकोवापीति पब्बज्जं अनिच्छन्तोयेव। एतेन सच्चेन सुवत्थि होतूति सचे अतिरेकपण्णासवस्सानि अनभिरतिवासं वसन्तेन मया कस्सचि अनारोचितभावो सच्चं, एतेन सच्चेन यञ्ञदत्तकुमारस्स सोत्थिभावो होतु, जीवितं पटिलभतूति।
Tattha athāparaṃ yaṃ caritanti tasmā sattāhā uttari yaṃ mama brahmacariyaṃ. Akāmakovāpīti pabbajjaṃ anicchantoyeva. Etena saccena suvatthi hotūti sace atirekapaṇṇāsavassāni anabhirativāsaṃ vasantena mayā kassaci anārocitabhāvo saccaṃ, etena saccena yaññadattakumārassa sotthibhāvo hotu, jīvitaṃ paṭilabhatūti.
अथस्स सह सच्चकिरियाय यञ्ञदत्तस्स थनप्पदेसतो उद्धं विसं भस्सित्वा पथविं पाविसि। कुमारो अक्खीनि उम्मीलेत्वा मातापितरो ओलोकेत्वा ‘‘अम्मताता’’ति वत्वा परिवत्तित्वा निपज्जि। अथस्स पितरं कण्हदीपायनो आह – ‘‘मया ताव मम बलं कतं, त्वम्पि अत्तनो बलं करोही’’ति। सो ‘‘अहम्पि सच्चकिरियं करिस्सामी’’ति पुत्तस्स उरे हत्थं ठपेत्वा दुतियं गाथमाह –
Athassa saha saccakiriyāya yaññadattassa thanappadesato uddhaṃ visaṃ bhassitvā pathaviṃ pāvisi. Kumāro akkhīni ummīletvā mātāpitaro oloketvā ‘‘ammatātā’’ti vatvā parivattitvā nipajji. Athassa pitaraṃ kaṇhadīpāyano āha – ‘‘mayā tāva mama balaṃ kataṃ, tvampi attano balaṃ karohī’’ti. So ‘‘ahampi saccakiriyaṃ karissāmī’’ti puttassa ure hatthaṃ ṭhapetvā dutiyaṃ gāthamāha –
६३.
63.
‘‘यस्मा दानं नाभिनन्दिं कदाचि, दिस्वानहं अतिथिं वासकाले।
‘‘Yasmā dānaṃ nābhinandiṃ kadāci, disvānahaṃ atithiṃ vāsakāle;
न चापि मे अप्पियतं अवेदुं, बहुस्सुता समणब्राह्मणा च।
Na cāpi me appiyataṃ aveduṃ, bahussutā samaṇabrāhmaṇā ca;
अकामकोवापि अहं ददामि, एतेन सच्चेन सुवत्थि होतु।
Akāmakovāpi ahaṃ dadāmi, etena saccena suvatthi hotu;
हतं विसं जीवतु यञ्ञदत्तो’’ति॥
Hataṃ visaṃ jīvatu yaññadatto’’ti.
तत्थ वासकालेति वसनत्थाय गेहं आगतकाले। न चापि मे अप्पियतं अवेदुन्ति बहुस्सुतापि समणब्राह्मणा ‘‘अयं नेव दानं अभिनन्दति न अम्हे’’ति इमं मम अप्पियभावं नेव जानिंसु। अहञ्हि ते पियचक्खूहियेव ओलोकेमीति दीपेति। एतेन सच्चेनाति सचे अहं दानं ददमानो विपाकं असद्दहित्वा अत्तनो अनिच्छाय दम्मि, अनिच्छनभावं मम परे न जानन्ति, एतेन सच्चेन सुवत्थि होतूति अत्थो।
Tattha vāsakāleti vasanatthāya gehaṃ āgatakāle. Na cāpi me appiyataṃ avedunti bahussutāpi samaṇabrāhmaṇā ‘‘ayaṃ neva dānaṃ abhinandati na amhe’’ti imaṃ mama appiyabhāvaṃ neva jāniṃsu. Ahañhi te piyacakkhūhiyeva olokemīti dīpeti. Etena saccenāti sace ahaṃ dānaṃ dadamāno vipākaṃ asaddahitvā attano anicchāya dammi, anicchanabhāvaṃ mama pare na jānanti, etena saccena suvatthi hotūti attho.
एवं तस्स सच्चकिरियाय सह कटितो उद्धं विसं भस्सित्वा पथविं पाविसि। कुमारो उट्ठाय निसीदि, ठातुं पन न सक्कोति। अथस्स पिता मातरं आह ‘‘भद्दे, मया अत्तनो बलं कतं, त्वं इदानि सच्चकिरियं कत्वा पुत्तस्स उट्ठाय गमनभावं करोही’’ति। ‘‘सामि, अत्थि मय्हं एकं सच्चं, तव पन सन्तिके कथेतुं न सक्कोमी’’ति। ‘‘भद्दे, यथा तथा मे पुत्तं अरोगं करोही’’ति। सा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा सच्चं करोन्ती ततियं गाथमाह –
Evaṃ tassa saccakiriyāya saha kaṭito uddhaṃ visaṃ bhassitvā pathaviṃ pāvisi. Kumāro uṭṭhāya nisīdi, ṭhātuṃ pana na sakkoti. Athassa pitā mātaraṃ āha ‘‘bhadde, mayā attano balaṃ kataṃ, tvaṃ idāni saccakiriyaṃ katvā puttassa uṭṭhāya gamanabhāvaṃ karohī’’ti. ‘‘Sāmi, atthi mayhaṃ ekaṃ saccaṃ, tava pana santike kathetuṃ na sakkomī’’ti. ‘‘Bhadde, yathā tathā me puttaṃ arogaṃ karohī’’ti. Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā saccaṃ karontī tatiyaṃ gāthamāha –
६४.
64.
‘‘आसीविसो तात पहूततेजो, यो तं अडंसी बिलरा उदिच्च।
‘‘Āsīviso tāta pahūtatejo, yo taṃ aḍaṃsī bilarā udicca;
तस्मिञ्च मे अप्पियताय अज्ज, पितरञ्च ते नत्थि कोचि विसेसो।
Tasmiñca me appiyatāya ajja, pitarañca te natthi koci viseso;
एतेन सच्चेन सुवत्थि होतु, हतं विसं जीवतु यञ्ञदत्तो’’ति॥
Etena saccena suvatthi hotu, hataṃ visaṃ jīvatu yaññadatto’’ti.
तत्थ ताताति पुत्तं आलपति। पहूततेजोति बलवविसो। बिलराति विवरा, अयमेव वा पाठो। उदिच्चाति उट्ठहित्वा, वम्मिकबिलतो उट्ठायाति अत्थो। पितरञ्च तेति पितरि च ते। अट्ठकथायं पन अयमेव पाठो। इदं वुत्तं होति – ‘‘तात, यञ्ञदत्त तस्मिञ्च आसीविसे तव पितरि च अप्पियभावेन मय्हं कोचि विसेसो नत्थि। तञ्च पन अप्पियभावं ठपेत्वा अज्ज मया कोचि जानापितपुब्बो नाम नत्थि, सचे एतं सच्चं, एतेन सच्चेन तव सोत्थि होतू’’ति।
Tattha tātāti puttaṃ ālapati. Pahūtatejoti balavaviso. Bilarāti vivarā, ayameva vā pāṭho. Udiccāti uṭṭhahitvā, vammikabilato uṭṭhāyāti attho. Pitarañca teti pitari ca te. Aṭṭhakathāyaṃ pana ayameva pāṭho. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘tāta, yaññadatta tasmiñca āsīvise tava pitari ca appiyabhāvena mayhaṃ koci viseso natthi. Tañca pana appiyabhāvaṃ ṭhapetvā ajja mayā koci jānāpitapubbo nāma natthi, sace etaṃ saccaṃ, etena saccena tava sotthi hotū’’ti.
सह च सच्चकिरियाय सब्बं विसं भस्सित्वा पथविं पाविसि। यञ्ञदत्तो निब्बिसेन सरीरेन उट्ठाय कीळितुं आरद्धो। एवं पुत्ते उट्ठिते मण्डब्यो दीपायनस्स अज्झासयं पुच्छन्तो चतुत्थं गाथमाह –
Saha ca saccakiriyāya sabbaṃ visaṃ bhassitvā pathaviṃ pāvisi. Yaññadatto nibbisena sarīrena uṭṭhāya kīḷituṃ āraddho. Evaṃ putte uṭṭhite maṇḍabyo dīpāyanassa ajjhāsayaṃ pucchanto catutthaṃ gāthamāha –
६५.
65.
‘‘सन्ता दन्तायेव परिब्बजन्ति, अञ्ञत्र कण्हा नत्थाकामरूपा।
‘‘Santā dantāyeva paribbajanti, aññatra kaṇhā natthākāmarūpā;
दीपायन किस्स जिगुच्छमानो, अकामको चरसि ब्रह्मचरिय’’न्ति॥
Dīpāyana kissa jigucchamāno, akāmako carasi brahmacariya’’nti.
तस्सत्थो – ये केचि खत्तियादयो कामे पहाय इध लोके पब्बजन्ति, ते अञ्ञत्र कण्हा भवन्तं कण्हं ठपेत्वा अञ्ञे अकामरूपा नाम नत्थि, सब्बे झानभावनाय किलेसानं समितत्ता सन्ता, चक्खादीनि द्वारानि यथा निब्बिसेवनानि होन्ति, तथा तेसं दमितत्ता दन्ता हुत्वा अभिरताव ब्रह्मचरियं चरन्ति, त्वं पन भन्ते दीपायन, किंकारणा तपं जिगुच्छमानो अकामको हुत्वा ब्रह्मचरियं चरसि, कस्मा पुन न अगारमेव अज्झावससीति।
Tassattho – ye keci khattiyādayo kāme pahāya idha loke pabbajanti, te aññatra kaṇhā bhavantaṃ kaṇhaṃ ṭhapetvā aññe akāmarūpā nāma natthi, sabbe jhānabhāvanāya kilesānaṃ samitattā santā, cakkhādīni dvārāni yathā nibbisevanāni honti, tathā tesaṃ damitattā dantā hutvā abhiratāva brahmacariyaṃ caranti, tvaṃ pana bhante dīpāyana, kiṃkāraṇā tapaṃ jigucchamāno akāmako hutvā brahmacariyaṃ carasi, kasmā puna na agārameva ajjhāvasasīti.
अथस्स सो कारणं कथेन्तो पञ्चमं गाथमाह –
Athassa so kāraṇaṃ kathento pañcamaṃ gāthamāha –
६६.
66.
‘‘सद्धाय निक्खम्म पुनं निवत्तो, सो एळमूगोव बालो वतायं।
‘‘Saddhāya nikkhamma punaṃ nivatto, so eḷamūgova bālo vatāyaṃ;
एतस्स वादस्स जिगुच्छमानो, अकामको चरामि ब्रह्मचरियं।
Etassa vādassa jigucchamāno, akāmako carāmi brahmacariyaṃ;
विञ्ञुप्पसत्थञ्च सतञ्च ठानं, एवम्पहं पुञ्ञकरो भवामी’’ति॥
Viññuppasatthañca satañca ṭhānaṃ, evampahaṃ puññakaro bhavāmī’’ti.
तस्सत्थो – कण्हो कम्मञ्च फलञ्च सद्दहित्वा ताव महन्तं विभवं पहाय अगारा निक्खमित्वा यं जहि, पुन तदत्थमेव निवत्तो। सो अयं एळमूगो गामदारको विय बालो वताति इमं वादं जिगुच्छमानो अहं अत्तनो हिरोत्तप्पभेदभयेन अनिच्छमानोपि ब्रह्मचरियं चरामि। किञ्च भिय्यो पब्बज्जापुञ्ञञ्च नामेतं विञ्ञूहि बुद्धादीहि पसत्थं, तेसंयेव च सतं निवासट्ठानं। एवं इमिनापि कारणेन अहं पुञ्ञकरो भवामि, अस्सुमुखोपि रुदमानो ब्रह्मचरियं चरामियेवाति।
Tassattho – kaṇho kammañca phalañca saddahitvā tāva mahantaṃ vibhavaṃ pahāya agārā nikkhamitvā yaṃ jahi, puna tadatthameva nivatto. So ayaṃ eḷamūgo gāmadārako viya bālo vatāti imaṃ vādaṃ jigucchamāno ahaṃ attano hirottappabhedabhayena anicchamānopi brahmacariyaṃ carāmi. Kiñca bhiyyo pabbajjāpuññañca nāmetaṃ viññūhi buddhādīhi pasatthaṃ, tesaṃyeva ca sataṃ nivāsaṭṭhānaṃ. Evaṃ imināpi kāraṇena ahaṃ puññakaro bhavāmi, assumukhopi rudamāno brahmacariyaṃ carāmiyevāti.
एवं सो अत्तनो अज्झासयं कथेत्वा पुन मण्डब्यं पुच्छन्तो छट्ठं गाथमाह –
Evaṃ so attano ajjhāsayaṃ kathetvā puna maṇḍabyaṃ pucchanto chaṭṭhaṃ gāthamāha –
६७.
67.
‘‘समणे तुवं ब्राह्मणे अद्धिके च, सन्तप्पयासि अन्नपानेन भिक्खं।
‘‘Samaṇe tuvaṃ brāhmaṇe addhike ca, santappayāsi annapānena bhikkhaṃ;
ओपानभूतंव घरं तव यिदं, अन्नेन पानेन उपेतरूपं।
Opānabhūtaṃva gharaṃ tava yidaṃ, annena pānena upetarūpaṃ;
अथ किस्स वादस्स जिगुच्छमानो, अकामको दानमिमं ददासी’’ति॥
Atha kissa vādassa jigucchamāno, akāmako dānamimaṃ dadāsī’’ti.
तत्थ भिक्खन्ति भिक्खाय चरन्तानं भिक्खञ्च सम्पादेत्वा ददासि। ओपानभूतंवाति चतुमहापथे खतसाधारणपोक्खरणी विय।
Tattha bhikkhanti bhikkhāya carantānaṃ bhikkhañca sampādetvā dadāsi. Opānabhūtaṃvāti catumahāpathe khatasādhāraṇapokkharaṇī viya.
ततो मण्डब्यो अत्तनो अज्झासयं कथेन्तो सत्तमं गाथमाह –
Tato maṇḍabyo attano ajjhāsayaṃ kathento sattamaṃ gāthamāha –
६८.
68.
‘‘पितरो च मे आसुं पितामहा च, सद्धा अहुं दानपती वदञ्ञू।
‘‘Pitaro ca me āsuṃ pitāmahā ca, saddhā ahuṃ dānapatī vadaññū;
तं कुल्लवत्तं अनुवत्तमानो, माहं कुले अन्तिमगन्धनो अहुं।
Taṃ kullavattaṃ anuvattamāno, māhaṃ kule antimagandhano ahuṃ;
एतस्स वादस्स जिगुच्छमानो, अकामको दानमिमं ददामी’’ति॥
Etassa vādassa jigucchamāno, akāmako dānamimaṃ dadāmī’’ti.
तत्थ ‘‘आसु’’न्ति पदस्स ‘‘सद्धा’’ति इमिना सम्बन्धो, सद्धा अहेसुन्ति अत्थो। अहुन्ति सद्धा हुत्वा ततो उत्तरि दानजेट्ठका चेव ‘‘देथ करोथा’’ति वुत्तवचनस्स अत्थजाननका च अहेसुं। तं कुल्लवत्तन्ति तं कुलवत्तं, अट्ठकथायं पन अयमेव पाठो। माहं कुले अन्तिमगन्धनो अहुन्ति ‘‘अहं अत्तनो कुले सब्बपच्छिमको चेव कुलपलापो च मा अहु’’न्ति सल्लक्खेत्वा एतं ‘‘कुलअन्तिमो कुलपलापो’’ति वादं जिगुच्छमानो दानं अनिच्छन्तोपि इदं दानं ददामीति दीपेति।
Tattha ‘‘āsu’’nti padassa ‘‘saddhā’’ti iminā sambandho, saddhā ahesunti attho. Ahunti saddhā hutvā tato uttari dānajeṭṭhakā ceva ‘‘detha karothā’’ti vuttavacanassa atthajānanakā ca ahesuṃ. Taṃ kullavattanti taṃ kulavattaṃ, aṭṭhakathāyaṃ pana ayameva pāṭho. Māhaṃ kule antimagandhano ahunti ‘‘ahaṃ attano kule sabbapacchimako ceva kulapalāpo ca mā ahu’’nti sallakkhetvā etaṃ ‘‘kulaantimo kulapalāpo’’ti vādaṃ jigucchamāno dānaṃ anicchantopi idaṃ dānaṃ dadāmīti dīpeti.
एवञ्च पन वत्वा मण्डब्यो अत्तनो भरियं पुच्छमानो अट्ठमं गाथमाह –
Evañca pana vatvā maṇḍabyo attano bhariyaṃ pucchamāno aṭṭhamaṃ gāthamāha –
६९.
69.
‘‘दहरिं कुमारिं असमत्थपञ्ञं, यं तानयिं ञातिकुला सुगत्ते।
‘‘Dahariṃ kumāriṃ asamatthapaññaṃ, yaṃ tānayiṃ ñātikulā sugatte;
न चापि मे अप्पियतं अवेदि, अञ्ञत्र कामा परिचारयन्ता।
Na cāpi me appiyataṃ avedi, aññatra kāmā paricārayantā;
अथ केन वण्णेन मया ते भोति, संवासधम्मो अहु एवरूपो’’ति॥
Atha kena vaṇṇena mayā te bhoti, saṃvāsadhammo ahu evarūpo’’ti.
तत्थ असमत्थपञ्ञन्ति कुटुम्बं विचारेतुं अप्पटिबलपञ्ञं अतितरुणिञ्ञेव समानं। यं तानयिन्ति यं तं आनयिं, अहं दहरिमेव समानं तं ञातिकुलतो आनेसिन्ति वुत्तं होति। अञ्ञत्र कामा परिचारयन्ताति एत्तकं कालं विना कामेन अनिच्छाय मं परिचारयन्तापि अत्तनो अप्पियतं मं न जानापेसि, सम्पियायमानरूपाव परिचरि। केन वण्णेनाति केन कारणेन। भोतीति तं आलपति। एवरूपोति आसीविससमानपटिकूलभावेन मया सद्धिं तव संवासधम्मो एवरूपो पियसंवासो विय कथं जातोति।
Tattha asamatthapaññanti kuṭumbaṃ vicāretuṃ appaṭibalapaññaṃ atitaruṇiññeva samānaṃ. Yaṃ tānayinti yaṃ taṃ ānayiṃ, ahaṃ daharimeva samānaṃ taṃ ñātikulato ānesinti vuttaṃ hoti. Aññatra kāmā paricārayantāti ettakaṃ kālaṃ vinā kāmena anicchāya maṃ paricārayantāpi attano appiyataṃ maṃ na jānāpesi, sampiyāyamānarūpāva paricari. Kena vaṇṇenāti kena kāraṇena. Bhotīti taṃ ālapati. Evarūpoti āsīvisasamānapaṭikūlabhāvena mayā saddhiṃ tava saṃvāsadhammo evarūpo piyasaṃvāso viya kathaṃ jātoti.
अथस्स सा कथेन्ती नवमं गाथमाह –
Athassa sā kathentī navamaṃ gāthamāha –
७०.
70.
‘‘आरा दूरे नयिध कदाचि अत्थि, परम्परा नाम कुले इमस्मिं।
‘‘Ārā dūre nayidha kadāci atthi, paramparā nāma kule imasmiṃ;
तं कुल्लवत्तं अनुवत्तमाना, माहं कुले अन्तिमगन्धिनी अहुं।
Taṃ kullavattaṃ anuvattamānā, māhaṃ kule antimagandhinī ahuṃ;
एतस्स वादस्स जिगुच्छमाना, अकामिका पद्धचराम्हि तुय्ह’’न्ति॥
Etassa vādassa jigucchamānā, akāmikā paddhacarāmhi tuyha’’nti.
तत्थ आरा दूरेति अञ्ञमञ्ञवेवचनं। अतिदूरेति वा दस्सेन्ती एवमाह। इधाति निपातमत्तं, न कदाचीति अत्थो। परम्पराति पुरिसपरम्परा। इदं वुत्तं होति – सामि, इमस्मिं अम्हाकं ञातिकुले दूरतो पट्ठाय याव सत्तमा कुलपरिवट्टा पुरिसपरम्परा नाम न कदाचि अत्थि, एकित्थियापि सामिकं छड्डेत्वा अञ्ञो पुरिसो गहितपुब्बो नाम नत्थीति। तं कुल्लवत्तन्ति अहम्पि तं कुलवत्तं कुलपवेणिं अनुवत्तमाना अत्तनो कुले पच्छिमिका पलालभूता मा अहुन्ति सल्लक्खेत्वा एतं कुलअन्तिमा कुलगन्धिनीति वादं जिगुच्छमाना अकामिकापि तुय्हं पद्धचराम्हि वेय्यावच्चकारिका पादपरिचारिका जाताम्हीति।
Tattha ārā dūreti aññamaññavevacanaṃ. Atidūreti vā dassentī evamāha. Idhāti nipātamattaṃ, na kadācīti attho. Paramparāti purisaparamparā. Idaṃ vuttaṃ hoti – sāmi, imasmiṃ amhākaṃ ñātikule dūrato paṭṭhāya yāva sattamā kulaparivaṭṭā purisaparamparā nāma na kadāci atthi, ekitthiyāpi sāmikaṃ chaḍḍetvā añño puriso gahitapubbo nāma natthīti. Taṃ kullavattanti ahampi taṃ kulavattaṃ kulapaveṇiṃ anuvattamānā attano kule pacchimikā palālabhūtā mā ahunti sallakkhetvā etaṃ kulaantimā kulagandhinīti vādaṃ jigucchamānā akāmikāpi tuyhaṃ paddhacarāmhi veyyāvaccakārikā pādaparicārikā jātāmhīti.
एवञ्च पन वत्वा ‘‘मया सामिकस्स सन्तिके अभासितपुब्बं गुय्हं भासितं, कुज्झेय्यपि मे अयं, अम्हाकं कुलूपकतापसस्स सम्मुखेयेव खमापेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा खमापेन्ती दसमं गाथमाह –
Evañca pana vatvā ‘‘mayā sāmikassa santike abhāsitapubbaṃ guyhaṃ bhāsitaṃ, kujjheyyapi me ayaṃ, amhākaṃ kulūpakatāpasassa sammukheyeva khamāpessāmī’’ti cintetvā khamāpentī dasamaṃ gāthamāha –
७१.
71.
‘‘मण्डब्य भासिं यमभासनेय्यं, तं खम्यतं पुत्तकहेतु मज्ज।
‘‘Maṇḍabya bhāsiṃ yamabhāsaneyyaṃ, taṃ khamyataṃ puttakahetu majja;
पुत्तपेमा न इध परत्थि किञ्चि, सो नो अयं जीवति यञ्ञदत्तो’’ति॥
Puttapemā na idha paratthi kiñci, so no ayaṃ jīvati yaññadatto’’ti.
तत्थ तं खम्यतन्ति तं खमयतु। पुत्तकहेतु मज्जाति तं मम भासितं अज्ज इमस्स पुत्तस्स हेतु खमयतु। सो नो अयन्ति यस्स पुत्तस्स कारणा मया एतं भासितं, सो नो पुत्तो जीवति, इमस्स जीवितलाभभावेन मे खम सामि, अज्जतो पट्ठाय तव वसवत्तिनी भविस्सामीति।
Tattha taṃ khamyatanti taṃ khamayatu. Puttakahetu majjāti taṃ mama bhāsitaṃ ajja imassa puttassa hetu khamayatu. So no ayanti yassa puttassa kāraṇā mayā etaṃ bhāsitaṃ, so no putto jīvati, imassa jīvitalābhabhāvena me khama sāmi, ajjato paṭṭhāya tava vasavattinī bhavissāmīti.
अथ नं मण्डब्यो ‘‘उट्ठेहि भद्दे, खमामि ते, इतो पन पट्ठाय मा फरुसचित्ता अहोसि, अहम्पि ते अप्पियं न करिस्सामी’’ति आह। बोधिसत्तो मण्डब्यं आह – ‘‘आवुसो, तया दुस्सङ्घरं धनं सङ्घरित्वा कम्मञ्च फलञ्च असद्दहित्वा दानं ददन्तेन अयुत्तं कतं, इतो पट्ठाय दानं सद्दहित्वा देही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा बोधिसत्तं आह – ‘‘भन्ते, तया अम्हाकं दक्खिणेय्यभावे ठत्वा अनभिरतेन ब्रह्मचरियं चरन्तेन अयुत्तं कतं, इतो पट्ठाय इदानि यथा तयि कतकारा महप्फला होन्ति, एवं चित्तं पसादेत्वा सुद्धचित्तो अभिरतो हुत्वा ब्रह्मचरियं चराही’’ति। ते महासत्तं वन्दित्वा उट्ठाय अगमंसु। ततो पट्ठाय भरिया सामिके सस्नेहा अहोसि, मण्डब्यो पसन्नचित्तो सद्धाय दानं अदासि। बोधिसत्तो अनभिरतिं विनोदेत्वा झानाभिञ्ञं उप्पादेत्वा ब्रह्मलोकपरायणो अहोसि।
Atha naṃ maṇḍabyo ‘‘uṭṭhehi bhadde, khamāmi te, ito pana paṭṭhāya mā pharusacittā ahosi, ahampi te appiyaṃ na karissāmī’’ti āha. Bodhisatto maṇḍabyaṃ āha – ‘‘āvuso, tayā dussaṅgharaṃ dhanaṃ saṅgharitvā kammañca phalañca asaddahitvā dānaṃ dadantena ayuttaṃ kataṃ, ito paṭṭhāya dānaṃ saddahitvā dehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā bodhisattaṃ āha – ‘‘bhante, tayā amhākaṃ dakkhiṇeyyabhāve ṭhatvā anabhiratena brahmacariyaṃ carantena ayuttaṃ kataṃ, ito paṭṭhāya idāni yathā tayi katakārā mahapphalā honti, evaṃ cittaṃ pasādetvā suddhacitto abhirato hutvā brahmacariyaṃ carāhī’’ti. Te mahāsattaṃ vanditvā uṭṭhāya agamaṃsu. Tato paṭṭhāya bhariyā sāmike sasnehā ahosi, maṇḍabyo pasannacitto saddhāya dānaṃ adāsi. Bodhisatto anabhiratiṃ vinodetvā jhānābhiññaṃ uppādetvā brahmalokaparāyaṇo ahosi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने उक्कण्ठितो भिक्खु सोतापत्तिफले पतिट्ठहि । तदा मण्डब्यो आनन्दो अहोसि, भरिया विसाखा, पुत्तो राहुलो, आणिमण्डब्यो सारिपुत्तो, कण्हदीपायनो पन अहमेव अहोसिन्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne ukkaṇṭhito bhikkhu sotāpattiphale patiṭṭhahi . Tadā maṇḍabyo ānando ahosi, bhariyā visākhā, putto rāhulo, āṇimaṇḍabyo sāriputto, kaṇhadīpāyano pana ahameva ahosinti.
कण्हदीपायनजातकवण्णना छट्ठा।
Kaṇhadīpāyanajātakavaṇṇanā chaṭṭhā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४४४. कण्हदीपायनजातकं • 444. Kaṇhadīpāyanajātakaṃ
