| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
१०. कण्णकत्थलसुत्तवण्णना
10. Kaṇṇakatthalasuttavaṇṇanā
३७५. एवं मे सुतन्ति कण्णकत्थलसुत्तं। तत्थ उरुञ्ञायन्ति उरुञ्ञाति तस्स रट्ठस्सपि नगरस्सपि एतदेव नामं, भगवा उरुञ्ञानगरं उपनिस्साय विहरति। कण्णकत्थले मिगदायेति तस्स नगरस्स अविदूरे कण्णकत्थलं नाम एको रमणीयो भूमिभागो अत्थि, सो मिगानं अभयत्थाय दिन्नत्ता मिगदायोति वुच्चति, तस्मिं कण्णकत्थले मिगदाये। केनचिदेव करणीयेनाति न अञ्ञेन, अनन्तरसुत्ते वुत्तकरणीयेनेव। सोमा च भगिनी सकुला च भगिनीति इमा द्वे भगिनियो रञ्ञो पजापतियो। भत्ताभिहारेति भत्तं अभिहरणट्ठाने। रञ्ञो भुञ्जनट्ठानञ्हि सब्बापि ओरोधा कटच्छुआदीनि गहेत्वा राजानं उपट्ठातुं गच्छन्ति, तापि तथेव अगमंसु।
375.Evaṃme sutanti kaṇṇakatthalasuttaṃ. Tattha uruññāyanti uruññāti tassa raṭṭhassapi nagarassapi etadeva nāmaṃ, bhagavā uruññānagaraṃ upanissāya viharati. Kaṇṇakatthale migadāyeti tassa nagarassa avidūre kaṇṇakatthalaṃ nāma eko ramaṇīyo bhūmibhāgo atthi, so migānaṃ abhayatthāya dinnattā migadāyoti vuccati, tasmiṃ kaṇṇakatthale migadāye. Kenacideva karaṇīyenāti na aññena, anantarasutte vuttakaraṇīyeneva. Somā ca bhaginī sakulā ca bhaginīti imā dve bhaginiyo rañño pajāpatiyo. Bhattābhihāreti bhattaṃ abhiharaṇaṭṭhāne. Rañño bhuñjanaṭṭhānañhi sabbāpi orodhā kaṭacchuādīni gahetvā rājānaṃ upaṭṭhātuṃ gacchanti, tāpi tatheva agamaṃsu.
३७६. किं पन, महाराजाति कस्मा एवमाह? रञ्ञो गरहपरिमोचनत्थं। एवञ्हि परिसा चिन्तेय्य – ‘‘अयं राजा आगच्छमानोव मातुगामानं सासनं आरोचेति, मयं अत्तनो धम्मताय भगवन्तं दट्ठुं आगतोति मञ्ञाम, अयं पन मातुगामानं सासनं गहेत्वा आगतो, मातुगामदासो मञ्ञे, एस पुब्बेपि इमिनाव कारणेन आगच्छती’’ति। पुच्छितो पन सो अत्तनो आगमनकारणं कथेस्सति, एवमस्स अयं गरहा न उप्पज्जिस्सतीति गरहमोचनत्थं एवमाह।
376.Kiṃ pana, mahārājāti kasmā evamāha? Rañño garahaparimocanatthaṃ. Evañhi parisā cinteyya – ‘‘ayaṃ rājā āgacchamānova mātugāmānaṃ sāsanaṃ āroceti, mayaṃ attano dhammatāya bhagavantaṃ daṭṭhuṃ āgatoti maññāma, ayaṃ pana mātugāmānaṃ sāsanaṃ gahetvā āgato, mātugāmadāso maññe, esa pubbepi imināva kāraṇena āgacchatī’’ti. Pucchito pana so attano āgamanakāraṇaṃ kathessati, evamassa ayaṃ garahā na uppajjissatīti garahamocanatthaṃ evamāha.
३७८. अब्भुदाहासीति कथेसि। सकिदेव सब्बं उस्सति सब्बं दक्खितीति यो एकावज्जनेन एकचित्तेन अतीतानागतपच्चुप्पन्नं सब्बं उस्सति वा दक्खिति वा, सो नत्थीति अत्थो। एकेन हि चित्तेन अतीतं सब्बं जानिस्सामीति आवज्जित्वापि अतीतं सब्बं जानितुं न सक्का, एकदेसमेव जानाति। अनागतपच्चुप्पन्नं पन तेन चित्तेन सब्बेनेव सब्बं न जानातीति। एस नयो इतरेसु। एवं एकचित्तवसेनायं पञ्हो कथितो। हेतुरूपन्ति हेतुसभावं कारणजातिकं। सहेतुरूपन्ति सकारणजातिकं। सम्परायिकाहं, भन्तेति सम्परायगुणं अहं, भन्ते, पुच्छामि।
378.Abbhudāhāsīti kathesi. Sakidevasabbaṃ ussati sabbaṃ dakkhitīti yo ekāvajjanena ekacittena atītānāgatapaccuppannaṃ sabbaṃ ussati vā dakkhiti vā, so natthīti attho. Ekena hi cittena atītaṃ sabbaṃ jānissāmīti āvajjitvāpi atītaṃ sabbaṃ jānituṃ na sakkā, ekadesameva jānāti. Anāgatapaccuppannaṃ pana tena cittena sabbeneva sabbaṃ na jānātīti. Esa nayo itaresu. Evaṃ ekacittavasenāyaṃ pañho kathito. Heturūpanti hetusabhāvaṃ kāraṇajātikaṃ. Saheturūpanti sakāraṇajātikaṃ. Samparāyikāhaṃ, bhanteti samparāyaguṇaṃ ahaṃ, bhante, pucchāmi.
३७९. पञ्चिमानीति इमस्मिं सुत्ते पञ्च पधानियङ्गानि लोकुत्तरमिस्सकानि कथितानि। कथिनङ्गणवासीचूळसमुद्दत्थेरो पन ‘‘तुम्हाकं, भन्ते, किं रुच्चती’’ति वुत्ते ‘‘मय्हं लोकुत्तरानेवाति रुच्चती’’ति आह। पधानवेमत्ततन्ति पधाननानत्तं। अञ्ञादिसमेव हि पुथुज्जनस्स पधानं, अञ्ञादिसं सोतापन्नस्स, अञ्ञादिसं सकदागामिनो, अञ्ञादिसं अनागामिनो, अञ्ञादिसं अरहतो, अञ्ञादिसं असीतिमहासावकानं, अञ्ञादिसं द्विन्नं अग्गसावकानं, अञ्ञादिसं पच्चेकबुद्धानं, अञ्ञादिसं सब्बञ्ञुबुद्धानं। पुथुज्जनस्स पधानं सोतापन्नस्स पधानं न पापुणाति…पे॰… पच्चेकबुद्धस्स पधानं सब्बञ्ञुबुद्धस्स पधानं न पापुणाति। इममत्थं सन्धाय ‘‘पधानवेमत्ततं वदामी’’ति आह। दन्तकारणं गच्छेय्युन्ति यं अकूटकरणं, अनवच्छिन्दनं , धुरस्स अच्छिन्दनन्ति दन्तेसु कारणं दिस्सति, तं कारणं उपगच्छेय्युन्ति अत्थो। दन्तभूमिन्ति दन्तेहि गन्तब्बभूमिं। अस्सद्धोतिआदीसु पुथुज्जनसोतापन्नसकदागामिअनागामिनो चत्तारोपि अस्सद्धा नाम। पुथुज्जनो हि सोतापन्नस्स सद्धं अप्पत्तोति अस्सद्धो, सोतापन्नो सकदागामिस्स, सकदागामी अनागामिस्स, अनागामी अरहतो सद्धं अप्पत्तोति अस्सद्धो, आबाधो अरहतोपि उप्पज्जतीति पञ्चपि बह्वाबाधा नाम होन्ति। अरियसावकस्स पन सठो मायावीति नामं नत्थि। तेनेव थेरो – ‘‘पञ्च पधानियङ्गानि लोकुत्तरानि कथितानीति मय्हं रुच्चती’’ति आह। अस्सखळुङ्कसुत्तन्ते पन – ‘‘तयो च, भिक्खवे, अस्सखळुङ्के तयो च पुरिसखळुङ्के देसेस्सामी’’ति (अ॰ नि॰ ३.१४१) एत्थ अरियसावकस्सापि सम्बोधिनामं आगतं , तस्स वसेन लोकुत्तरमिस्सका कथिताति वुत्तं। पुथुज्जनो पन सोतापत्तिमग्गवीरियं असम्पत्तो…पे॰… अनागामी अरहत्तमग्गवीरियं असम्पत्तोति कुसीतोपि अस्सद्धो विय चत्तारोव होन्ति, तथा दुप्पञ्ञो।
379.Pañcimānīti imasmiṃ sutte pañca padhāniyaṅgāni lokuttaramissakāni kathitāni. Kathinaṅgaṇavāsīcūḷasamuddatthero pana ‘‘tumhākaṃ, bhante, kiṃ ruccatī’’ti vutte ‘‘mayhaṃ lokuttarānevāti ruccatī’’ti āha. Padhānavemattatanti padhānanānattaṃ. Aññādisameva hi puthujjanassa padhānaṃ, aññādisaṃ sotāpannassa, aññādisaṃ sakadāgāmino, aññādisaṃ anāgāmino, aññādisaṃ arahato, aññādisaṃ asītimahāsāvakānaṃ, aññādisaṃ dvinnaṃ aggasāvakānaṃ, aññādisaṃ paccekabuddhānaṃ, aññādisaṃ sabbaññubuddhānaṃ. Puthujjanassa padhānaṃ sotāpannassa padhānaṃ na pāpuṇāti…pe… paccekabuddhassa padhānaṃ sabbaññubuddhassa padhānaṃ na pāpuṇāti. Imamatthaṃ sandhāya ‘‘padhānavemattataṃ vadāmī’’ti āha. Dantakāraṇaṃ gaccheyyunti yaṃ akūṭakaraṇaṃ, anavacchindanaṃ , dhurassa acchindananti dantesu kāraṇaṃ dissati, taṃ kāraṇaṃ upagaccheyyunti attho. Dantabhūminti dantehi gantabbabhūmiṃ. Assaddhotiādīsu puthujjanasotāpannasakadāgāmianāgāmino cattāropi assaddhā nāma. Puthujjano hi sotāpannassa saddhaṃ appattoti assaddho, sotāpanno sakadāgāmissa, sakadāgāmī anāgāmissa, anāgāmī arahato saddhaṃ appattoti assaddho, ābādho arahatopi uppajjatīti pañcapi bahvābādhā nāma honti. Ariyasāvakassa pana saṭho māyāvīti nāmaṃ natthi. Teneva thero – ‘‘pañca padhāniyaṅgāni lokuttarāni kathitānīti mayhaṃ ruccatī’’ti āha. Assakhaḷuṅkasuttante pana – ‘‘tayo ca, bhikkhave, assakhaḷuṅke tayo ca purisakhaḷuṅke desessāmī’’ti (a. ni. 3.141) ettha ariyasāvakassāpi sambodhināmaṃ āgataṃ , tassa vasena lokuttaramissakā kathitāti vuttaṃ. Puthujjano pana sotāpattimaggavīriyaṃ asampatto…pe… anāgāmī arahattamaggavīriyaṃ asampattoti kusītopi assaddho viya cattārova honti, tathā duppañño.
एवं पनेत्थ ओपम्मसंसन्दनं वेदितब्बं – अदन्तहत्थिआदयो विय हि मग्गपधानरहितो पुग्गलो। दन्तहत्थिआदयो विय मग्गपधानवा। यथा अदन्ता हत्थिआदयो कूटाकारं अकत्वा अविच्छिन्दित्वा धुरं अपातेत्वा दन्तगमनं वा गन्तुं दन्तभूमिं वा पत्तुं न सक्कोन्ति, एवमेवं मग्गपधानरहितो मग्गपधानवता पत्तब्बं पापुणितुं निब्बत्तेतब्बं गुणं निब्बत्तेतुं न सक्कोति। यथा पन दन्तहत्थिआदयो कूटाकारं अकत्वा अविच्छिन्दित्वा धुरं अपातेत्वा दन्तगमनं वा गन्तुं दन्तभूमिं वा पत्तुं सक्कोन्ति , एवमेवं मग्गपधानवा मग्गपधानवता पत्तब्बं पापुणितुं निब्बत्तेतब्बं गुणं निब्बत्तेतुं सक्कोति। इदं वुत्तं होति – ‘‘सोतापत्तिमग्गपधानवा सोतापत्तिमग्गपधानवता पत्तोकासं पापुणितुं निब्बत्तेतब्बं गुणं निब्बत्तेतुं सक्कोति…पे॰… अरहत्तमग्गपधानवा अरहत्तमग्गपधानवता पत्तोकासं पापुणितुं निब्बत्तेतब्बं गुणं निब्बत्तेतुं सक्कोती’’ति।
Evaṃ panettha opammasaṃsandanaṃ veditabbaṃ – adantahatthiādayo viya hi maggapadhānarahito puggalo. Dantahatthiādayo viya maggapadhānavā. Yathā adantā hatthiādayo kūṭākāraṃ akatvā avicchinditvā dhuraṃ apātetvā dantagamanaṃ vā gantuṃ dantabhūmiṃ vā pattuṃ na sakkonti, evamevaṃ maggapadhānarahito maggapadhānavatā pattabbaṃ pāpuṇituṃ nibbattetabbaṃ guṇaṃ nibbattetuṃ na sakkoti. Yathā pana dantahatthiādayo kūṭākāraṃ akatvā avicchinditvā dhuraṃ apātetvā dantagamanaṃ vā gantuṃ dantabhūmiṃ vā pattuṃ sakkonti , evamevaṃ maggapadhānavā maggapadhānavatā pattabbaṃ pāpuṇituṃ nibbattetabbaṃ guṇaṃ nibbattetuṃ sakkoti. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘sotāpattimaggapadhānavā sotāpattimaggapadhānavatā pattokāsaṃ pāpuṇituṃ nibbattetabbaṃ guṇaṃ nibbattetuṃ sakkoti…pe… arahattamaggapadhānavā arahattamaggapadhānavatā pattokāsaṃ pāpuṇituṃ nibbattetabbaṃ guṇaṃ nibbattetuṃ sakkotī’’ti.
३८०. सम्मप्पधानाति मग्गपधानेन सम्मप्पधाना। न किञ्चि नानाकरणं वदामि यदिदं विमुत्तिया विमुत्तिन्ति यं एकस्स फलविमुत्तिया इतरस्स फलविमुत्तिं आरब्भ नानाकरणं वत्तब्बं सिया, तं न किञ्चि वदामीति अत्थो। अच्चिया वा अच्चिन्ति अच्चिया वा अच्चिम्हि। सेसपदद्वयेपि एसेव नयो, भुम्मत्थे हि एतं उपयोगवचनं। किं पन त्वं, महाराजाति, महाराज, किं त्वं? ‘‘सन्ति देवा चातुमहाराजिका, सन्ति देवा तावतिंसा…पे॰… सन्ति देवा परनिम्मितवसवत्तिनो, सन्ति देवा ततुत्तरि’’न्ति एवं देवानं अत्थिभावं न जानासि, येन एवं वदेसीति। ततो अत्थिभावं जानामि, मनुस्सलोकं पन आगच्छन्ति नागच्छन्तीति इदं पुच्छन्तो यदि वा ते, भन्तेतिआदिमाह। सब्याबज्झाति सदुक्खा, समुच्छेदप्पहानेन अप्पहीनचेतसिकदुक्खा। आगन्तारोति उपपत्तिवसेन आगन्तारो। अब्याबज्झाति समुच्छिन्नदुक्खा। अनागन्तारोति उपपत्तिवसेन अनागन्तारो।
380.Sammappadhānāti maggapadhānena sammappadhānā. Na kiñci nānākaraṇaṃ vadāmi yadidaṃ vimuttiyā vimuttinti yaṃ ekassa phalavimuttiyā itarassa phalavimuttiṃ ārabbha nānākaraṇaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ na kiñci vadāmīti attho. Acciyā vā accinti acciyā vā accimhi. Sesapadadvayepi eseva nayo, bhummatthe hi etaṃ upayogavacanaṃ. Kiṃ pana tvaṃ, mahārājāti, mahārāja, kiṃ tvaṃ? ‘‘Santi devā cātumahārājikā, santi devā tāvatiṃsā…pe… santi devā paranimmitavasavattino, santi devā tatuttari’’nti evaṃ devānaṃ atthibhāvaṃ na jānāsi, yena evaṃ vadesīti. Tato atthibhāvaṃ jānāmi, manussalokaṃ pana āgacchanti nāgacchantīti idaṃ pucchanto yadi vā te, bhantetiādimāha. Sabyābajjhāti sadukkhā, samucchedappahānena appahīnacetasikadukkhā. Āgantāroti upapattivasena āgantāro. Abyābajjhāti samucchinnadukkhā. Anāgantāroti upapattivasena anāgantāro.
३८१. पहोतीति सक्कोति। राजा हि पुञ्ञवन्तम्पि लाभसक्कारसम्पन्नं यथा न कोचि उपसङ्कमति, एवं करोन्तो तम्हा ठाना चावेतुं सक्कोति। तं अपुञ्ञवन्तम्पि सकलगामं पिण्डाय चरित्वा यापनमत्तं अलभन्तं यथा लाभसक्कारसम्पन्नो होति, एवं करोन्तो तम्हा ठाना चावेतुं सक्कोति। ब्रह्मचरियवन्तम्पि इत्थीहि सद्धिं सम्पयोजेत्वा सीलविनासं पापेन्तो बलक्कारेन वा उप्पब्बाजेन्तो तम्हा ठाना चावेतुं सक्कोति। अब्रह्मचरियवन्तम्पि सम्पन्नकामगुणं अमच्चं बन्धनागारं पवेसेत्वा इत्थीनं मुखम्पि पस्सितुं अदेन्तो तम्हा ठाना चावेति नाम। रट्ठतो पन यं इच्छति, तं पब्बाजेति नाम।
381.Pahotīti sakkoti. Rājā hi puññavantampi lābhasakkārasampannaṃ yathā na koci upasaṅkamati, evaṃ karonto tamhā ṭhānā cāvetuṃ sakkoti. Taṃ apuññavantampi sakalagāmaṃ piṇḍāya caritvā yāpanamattaṃ alabhantaṃ yathā lābhasakkārasampanno hoti, evaṃ karonto tamhā ṭhānā cāvetuṃ sakkoti. Brahmacariyavantampi itthīhi saddhiṃ sampayojetvā sīlavināsaṃ pāpento balakkārena vā uppabbājento tamhā ṭhānā cāvetuṃ sakkoti. Abrahmacariyavantampi sampannakāmaguṇaṃ amaccaṃ bandhanāgāraṃ pavesetvā itthīnaṃ mukhampi passituṃ adento tamhā ṭhānā cāveti nāma. Raṭṭhato pana yaṃ icchati, taṃ pabbājeti nāma.
दस्सनायपि नप्पहोन्तीति कामावचरे ताव अब्याबज्झे देवे सब्याबज्झा देवा चक्खुविञ्ञाणदस्सनायपि नप्पहोन्ति। कस्मा? अरहतो तत्थ ठानाभावतो। रूपावचरे पन एकविमानस्मिंयेव तिट्ठन्ति च निसीदन्ति चाति चक्खुविञ्ञाणदस्सनाय पहोन्ति, एतेहि दिट्ठं पन सल्लक्खितं पटिविद्धं लक्खणं दट्ठुं सल्लक्खितुं पटिविज्झितुं न सक्कोन्तीति ञाणचक्खुना दस्सनाय नप्पहोन्ति, उपरिदेवे च चक्खुविञ्ञाणदस्सनेनापीति।
Dassanāyapi nappahontīti kāmāvacare tāva abyābajjhe deve sabyābajjhā devā cakkhuviññāṇadassanāyapi nappahonti. Kasmā? Arahato tattha ṭhānābhāvato. Rūpāvacare pana ekavimānasmiṃyeva tiṭṭhanti ca nisīdanti cāti cakkhuviññāṇadassanāya pahonti, etehi diṭṭhaṃ pana sallakkhitaṃ paṭividdhaṃ lakkhaṇaṃ daṭṭhuṃ sallakkhituṃ paṭivijjhituṃ na sakkontīti ñāṇacakkhunā dassanāya nappahonti, uparideve ca cakkhuviññāṇadassanenāpīti.
३८२. को नामो अयं, भन्तेति राजा थेरं जानन्तोपि अजानन्तो विय पुच्छति। कस्मा? पसंसितुकामताय। आनन्दरूपोति आनन्दसभावो। ब्रह्मपुच्छापि वुत्तनयेनेव वेदितब्बा। अथ खो अञ्ञतरो पुरिसोति सा किर कथा विटटूभेनेव कथिता, ते ‘‘तया कथिता, तया कथिता’’ति कुपिता अञ्ञमञ्ञं इमस्मिंयेव ठाने अत्तनो अत्तनो बलकायं उट्ठापेत्वा कलहम्पि करेय्युन्ति निवारणत्थं सो राजपुरिसो एतदवोच। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेव। अयं पन देसना नेय्यपुग्गलस्स वसेन निट्ठिताति।
382.Ko nāmo ayaṃ, bhanteti rājā theraṃ jānantopi ajānanto viya pucchati. Kasmā? Pasaṃsitukāmatāya. Ānandarūpoti ānandasabhāvo. Brahmapucchāpi vuttanayeneva veditabbā. Atha kho aññataro purisoti sā kira kathā viṭaṭūbheneva kathitā, te ‘‘tayā kathitā, tayā kathitā’’ti kupitā aññamaññaṃ imasmiṃyeva ṭhāne attano attano balakāyaṃ uṭṭhāpetvā kalahampi kareyyunti nivāraṇatthaṃ so rājapuriso etadavoca. Sesaṃ sabbattha uttānameva. Ayaṃ pana desanā neyyapuggalassa vasena niṭṭhitāti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
कण्णकत्थलसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Kaṇṇakatthalasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
चतुत्थवग्गवण्णना निट्ठिता।
Catutthavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / १०. कण्णकत्थलसुत्तं • 10. Kaṇṇakatthalasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / १०. कण्णकत्थलसुत्तवण्णना • 10. Kaṇṇakatthalasuttavaṇṇanā
