| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पेतवत्थु-अट्ठकथा • Petavatthu-aṭṭhakathā |
१२. कण्णमुण्डपेतिवत्थुवण्णना
12. Kaṇṇamuṇḍapetivatthuvaṇṇanā
सोण्णसोपानफलकाति इदं सत्थरि सावत्थियं विहरन्ते कण्णमुण्डपेतिं आरब्भ वुत्तं। अतीते किर कस्सपबुद्धकाले किमिलनगरे अञ्ञतरो उपासको सोतापन्नो पञ्चहि उपासकसतेहि सद्धिं समानच्छन्दो हुत्वा आरामरोपनसेतुबन्धनचङ्कमनकरणादीसु पुञ्ञकम्मेसु पसुतो हुत्वा विहरन्तो सङ्घस्स विहारं कारेत्वा तेहि सद्धिं कालेन कालं विहारं गच्छति। तेसं भरियायोपि उपासिका हुत्वा अञ्ञमञ्ञं समग्गा मालागन्धविलेपनादिहत्था कालेन कालं विहारं गच्छन्तियो अन्तरामग्गे आरामसभादीसु विस्समित्वा गच्छन्ति।
Soṇṇasopānaphalakāti idaṃ satthari sāvatthiyaṃ viharante kaṇṇamuṇḍapetiṃ ārabbha vuttaṃ. Atīte kira kassapabuddhakāle kimilanagare aññataro upāsako sotāpanno pañcahi upāsakasatehi saddhiṃ samānacchando hutvā ārāmaropanasetubandhanacaṅkamanakaraṇādīsu puññakammesu pasuto hutvā viharanto saṅghassa vihāraṃ kāretvā tehi saddhiṃ kālena kālaṃ vihāraṃ gacchati. Tesaṃ bhariyāyopi upāsikā hutvā aññamaññaṃ samaggā mālāgandhavilepanādihatthā kālena kālaṃ vihāraṃ gacchantiyo antarāmagge ārāmasabhādīsu vissamitvā gacchanti.
अथेकदिवसं कतिपया धुत्ता एकिस्सा सभाय सन्निसिन्ना तासु तत्थ विस्समित्वा गतासु तासं रूपसम्पत्तिं दिस्वा पटिबद्धचित्ता हुत्वा तासं सीलाचारगुणसम्पन्नतं ञत्वा कथं समुट्ठापेसुं ‘‘को एतासु एकिस्सापि सीलभेदं कातुं समत्थो’’ति। तत्थ अञ्ञतरो ‘‘अहं समत्थो’’ति आह। ते तेन ‘‘सहस्सेन अब्भुतं करोमा’’ति अब्भुतं अकंसु। सो अनेकेहि उपायेहि वायममानो तासु सभं आगतासु सुमुञ्चितं सत्ततन्तिं मधुरस्सरं वीणं वादेन्तो मधुरेनेव सरेन कामपटिसंयुत्तगीतानि गायन्तो गीतसद्देन तासु अञ्ञतरं इत्थिं सीलभेदं पापेन्तो अतिचारिनिं कत्वा ते धुत्ते सहस्सं पराजेसि। ते सहस्सपराजिता तस्सा सामिकस्स आरोचेसुं। सामिको तं पुच्छि – ‘‘किं त्वं एवरूपा, यथा ते पुरिसा अवोचु’’न्ति। सा ‘‘नाहं ईदिसं जानामी’’ति पटिक्खिपित्वा तस्मिं असद्दहन्ते समीपे ठितं सुनखं दस्सेत्वा सपथं अकासि ‘‘सचे मया तादिसं पापकम्मं कतं, अयं छिन्नकण्णो काळसुनखो तत्थ तत्थ भवे जातं मं खादतू’’ति। इतरापि पञ्चसता इत्थियो तं इत्थिं अतिचारिनिं जानन्ती किं अयं तथारूपं पापं अकासि, उदाहु नाकासी’’ति चोदिता ‘‘न मयं एवरूपं जानामा’’ति मुसा वत्वा ‘‘सचे मयं जानाम, भवे भवे एतिस्सायेव दासियो भवेय्यामा’’ति सपथं अकंसु।
Athekadivasaṃ katipayā dhuttā ekissā sabhāya sannisinnā tāsu tattha vissamitvā gatāsu tāsaṃ rūpasampattiṃ disvā paṭibaddhacittā hutvā tāsaṃ sīlācāraguṇasampannataṃ ñatvā kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘ko etāsu ekissāpi sīlabhedaṃ kātuṃ samattho’’ti. Tattha aññataro ‘‘ahaṃ samattho’’ti āha. Te tena ‘‘sahassena abbhutaṃ karomā’’ti abbhutaṃ akaṃsu. So anekehi upāyehi vāyamamāno tāsu sabhaṃ āgatāsu sumuñcitaṃ sattatantiṃ madhurassaraṃ vīṇaṃ vādento madhureneva sarena kāmapaṭisaṃyuttagītāni gāyanto gītasaddena tāsu aññataraṃ itthiṃ sīlabhedaṃ pāpento aticāriniṃ katvā te dhutte sahassaṃ parājesi. Te sahassaparājitā tassā sāmikassa ārocesuṃ. Sāmiko taṃ pucchi – ‘‘kiṃ tvaṃ evarūpā, yathā te purisā avocu’’nti. Sā ‘‘nāhaṃ īdisaṃ jānāmī’’ti paṭikkhipitvā tasmiṃ asaddahante samīpe ṭhitaṃ sunakhaṃ dassetvā sapathaṃ akāsi ‘‘sace mayā tādisaṃ pāpakammaṃ kataṃ, ayaṃ chinnakaṇṇo kāḷasunakho tattha tattha bhave jātaṃ maṃ khādatū’’ti. Itarāpi pañcasatā itthiyo taṃ itthiṃ aticāriniṃ jānantī kiṃ ayaṃ tathārūpaṃ pāpaṃ akāsi, udāhu nākāsī’’ti coditā ‘‘na mayaṃ evarūpaṃ jānāmā’’ti musā vatvā ‘‘sace mayaṃ jānāma, bhave bhave etissāyeva dāsiyo bhaveyyāmā’’ti sapathaṃ akaṃsu.
अथ सा अतिचारिनी इत्थी तेनेव विप्पटिसारेन डय्हमानहदया सुस्सित्वा न चिरेनेव कालं कत्वा हिमवति पब्बतराजे सत्तन्नं महासरानं अञ्ञतरस्स कण्णमुण्डदहस्स तीरे विमानपेती हुत्वा निब्बत्ति। विमानसामन्ता चस्सा कम्मविपाकानुभवनयोग्गा एका पोक्खरणी निब्बत्ति। सेसा च पञ्चसता इत्थियो कालं कत्वा सपथकम्मवसेन तस्सायेव दासियो हुत्वा निब्बत्तिंसु। सा तत्थ पुब्बे कतस्स पुञ्ञकम्मस्स फलेन दिवसभागं दिब्बसम्पत्तिं अनुभवित्वा अड्ढरत्ते पापकम्मबलसञ्चोदिता सयनतो उट्ठहित्वा पोक्खरणितीरं गच्छति। तत्थ गतं गजपोतकप्पमाणो एको काळसुनखो भेरवरूपो छिन्नकण्णो तिखिणायतकथिनदाठो सुविप्फुलितखदिरङ्गारपुञ्जसदिसनयनो निरन्तरप्पवत्तविज्जुलतासङ्घातसदिसजिव्हो कथिनतिखिणनखो खरायतदुब्बण्णलोमो ततो आगन्त्वा तं भूमियं निपातेत्वा अतिसयजिघच्छाभिभूतो विय पसय्ह खादन्तो अट्ठिसङ्खलिकमत्तं कत्वा दन्तेहि गहेत्वा पोक्खरणियं खिपित्वा अन्तरधायति। सा च तत्थ पक्खित्तसमनन्तरमेव पकतिरूपधारिनी हुत्वा विमानं अभिरुय्ह सयने निपज्जति। इतरा पन तस्सा दासब्यमेव दुक्खं अनुभवन्ति। एवं तासं तत्थ वसन्तीनं पञ्ञासाधिकानि पञ्च वस्ससतानि वीतिवत्तानि।
Atha sā aticārinī itthī teneva vippaṭisārena ḍayhamānahadayā sussitvā na cireneva kālaṃ katvā himavati pabbatarāje sattannaṃ mahāsarānaṃ aññatarassa kaṇṇamuṇḍadahassa tīre vimānapetī hutvā nibbatti. Vimānasāmantā cassā kammavipākānubhavanayoggā ekā pokkharaṇī nibbatti. Sesā ca pañcasatā itthiyo kālaṃ katvā sapathakammavasena tassāyeva dāsiyo hutvā nibbattiṃsu. Sā tattha pubbe katassa puññakammassa phalena divasabhāgaṃ dibbasampattiṃ anubhavitvā aḍḍharatte pāpakammabalasañcoditā sayanato uṭṭhahitvā pokkharaṇitīraṃ gacchati. Tattha gataṃ gajapotakappamāṇo eko kāḷasunakho bheravarūpo chinnakaṇṇo tikhiṇāyatakathinadāṭho suvipphulitakhadiraṅgārapuñjasadisanayano nirantarappavattavijjulatāsaṅghātasadisajivho kathinatikhiṇanakho kharāyatadubbaṇṇalomo tato āgantvā taṃ bhūmiyaṃ nipātetvā atisayajighacchābhibhūto viya pasayha khādanto aṭṭhisaṅkhalikamattaṃ katvā dantehi gahetvā pokkharaṇiyaṃ khipitvā antaradhāyati. Sā ca tattha pakkhittasamanantarameva pakatirūpadhārinī hutvā vimānaṃ abhiruyha sayane nipajjati. Itarā pana tassā dāsabyameva dukkhaṃ anubhavanti. Evaṃ tāsaṃ tattha vasantīnaṃ paññāsādhikāni pañca vassasatāni vītivattāni.
अथ तासं पुरिसेहि विना दिब्बसम्पत्तिं अनुभवन्तीनं उक्कण्ठा अहेसुं। तत्थ च कण्णमुण्डदहतो निग्गता पब्बतविवरेन आगन्त्वा गङ्गं नदिं अनुपविट्ठा एका नदी अत्थि। तासञ्च वसनट्ठानसमीपे एको दिब्बफलेहि अम्बरुक्खेहि पनसलबुजादीहि च उपसोभितो आरामसदिसो अरञ्ञप्पदेसो अत्थि। ता एवं समचिन्तेसुं – ‘‘हन्द, मयं इमानि अम्बफलानि इमिस्सा नदिया पक्खिपिस्साम, अप्पेव नाम इमं फलं दिस्वा फललोभेन कोचिदेव पुरिसो इधागच्छेय्य, तेन सद्धिं रमिस्सामाति। ता तथा अकंसु। ताहि पन पक्खित्तानि अम्बफलानि कानिचि तापसा गण्हिंसु, कानिचि वनचरका, कानिचि काका विलुज्जिंसु, कानिचि तीरे लग्गिंसु। एकं पन गङ्गाय सोतं पत्वा अनुक्कमेन बाराणसिं सम्पापुणि।
Atha tāsaṃ purisehi vinā dibbasampattiṃ anubhavantīnaṃ ukkaṇṭhā ahesuṃ. Tattha ca kaṇṇamuṇḍadahato niggatā pabbatavivarena āgantvā gaṅgaṃ nadiṃ anupaviṭṭhā ekā nadī atthi. Tāsañca vasanaṭṭhānasamīpe eko dibbaphalehi ambarukkhehi panasalabujādīhi ca upasobhito ārāmasadiso araññappadeso atthi. Tā evaṃ samacintesuṃ – ‘‘handa, mayaṃ imāni ambaphalāni imissā nadiyā pakkhipissāma, appeva nāma imaṃ phalaṃ disvā phalalobhena kocideva puriso idhāgaccheyya, tena saddhiṃ ramissāmāti. Tā tathā akaṃsu. Tāhi pana pakkhittāni ambaphalāni kānici tāpasā gaṇhiṃsu, kānici vanacarakā, kānici kākā vilujjiṃsu, kānici tīre laggiṃsu. Ekaṃ pana gaṅgāya sotaṃ patvā anukkamena bārāṇasiṃ sampāpuṇi.
तेन च समयेन बाराणसिराजा लोहजालपरिक्खित्ते गङ्गाजले न्हायति। अथ तं फलं नदिसोतेन वुय्हमानं अनुक्कमेन आगन्त्वा लोहजाले लग्गि। तं वण्णगन्धरससम्पन्नं महन्तं दिब्बं अम्बफलं दिस्वा राजपुरिसा रञ्ञो उपनेसुं। राजा तस्स एकदेसं गहेत्वा वीमंसनत्थाय एकस्स बन्धनागारे ठपितस्स वज्झचोरस्स खादितुं अदासि। सो तं खादित्वा ‘‘देव, मया एवरूपं न खादितपुब्बं, दिब्बमिदं मञ्ञे अम्बफल’’न्ति आह। राजा पुनपि तस्स एकं खण्डं अदासि। सो तं खादित्वा विगतवलितपलितो अतिविय मनोहररूपो योब्बने ठितो विय अहोसि। तं दिस्वा राजा अच्छरियब्भुतजातो तं अम्बफलं परिभुञ्जित्वा सरीरे विसेसं लभित्वा मनुस्से पुच्छि – ‘‘कत्थ एवरूपानि दिब्बअम्बफलानि संविज्जन्ती’’ति? मनुस्सा एवमाहंसु – ‘‘हिमवन्ते किर, देव, पब्बतराजे’’ति। ‘‘सक्का पन तानि आनेतु’’न्ति? ‘‘वनचरका, देव, जानन्ती’’ति।
Tena ca samayena bārāṇasirājā lohajālaparikkhitte gaṅgājale nhāyati. Atha taṃ phalaṃ nadisotena vuyhamānaṃ anukkamena āgantvā lohajāle laggi. Taṃ vaṇṇagandharasasampannaṃ mahantaṃ dibbaṃ ambaphalaṃ disvā rājapurisā rañño upanesuṃ. Rājā tassa ekadesaṃ gahetvā vīmaṃsanatthāya ekassa bandhanāgāre ṭhapitassa vajjhacorassa khādituṃ adāsi. So taṃ khāditvā ‘‘deva, mayā evarūpaṃ na khāditapubbaṃ, dibbamidaṃ maññe ambaphala’’nti āha. Rājā punapi tassa ekaṃ khaṇḍaṃ adāsi. So taṃ khāditvā vigatavalitapalito ativiya manohararūpo yobbane ṭhito viya ahosi. Taṃ disvā rājā acchariyabbhutajāto taṃ ambaphalaṃ paribhuñjitvā sarīre visesaṃ labhitvā manusse pucchi – ‘‘kattha evarūpāni dibbaambaphalāni saṃvijjantī’’ti? Manussā evamāhaṃsu – ‘‘himavante kira, deva, pabbatarāje’’ti. ‘‘Sakkā pana tāni ānetu’’nti? ‘‘Vanacarakā, deva, jānantī’’ti.
राजा वनचरके पक्कोसापेत्वा तेसं तमत्थं आचिक्खित्वा तेहि सम्मन्तेत्वा दिन्नस्स एकस्स वनचरकस्स सहस्सं दत्वा तं विस्सज्जेसि – ‘‘गच्छ , सीघं तं मे अम्बफलं आनेही’’ति। सो तं कहापणसहस्सं पुत्तदारस्स दत्वा पाथेय्यं गहेत्वा पटिगङ्गं कण्णमुण्डदहाभिमुखो गन्त्वा मनुस्सपथं अतिक्कमित्वा कण्णमुण्डदहतो ओरं सट्ठियोजनप्पमाणे पदेसे एकं तापसं दिस्वा तेन आचिक्खितमग्गेन गच्छन्तो पुन तिंसयोजनप्पमाणे पदेसे एकं तापसं दिस्वा, तेन आचिक्खितमग्गेन गच्छन्तो पुन पन्नरसयोजनप्पमाणे ठाने अञ्ञं तापसं दिस्वा, तस्स अत्तनो आगमनकारणं कथेसि। तापसो तं अनुसासि – ‘‘इतो पट्ठाय इमं महागङ्गं पहाय इमं खुद्दकनदिं निस्साय पटिसोतं गच्छन्तो यदा पब्बतविवरं पस्ससि, तदा रत्तियं उक्कं गहेत्वा पविसेय्यासि। अयञ्च नदी रत्तियं नप्पवत्तति, तेन ते गमनयोग्गा होति, कतिपययोजनातिक्कमेन ते अम्बे पस्सिस्ससी’’ति। सो तथा कत्वा उदयन्ते सूरिये विविधरतनरंसिजालपज्जोतितभूमिभागं फलभारावनतसाखावितानतरुगणोपसोभितं नानाविधविहङ्गगणूपकूजितं अतिविय मनोहरं अम्बवनं सम्पापुणि।
Rājā vanacarake pakkosāpetvā tesaṃ tamatthaṃ ācikkhitvā tehi sammantetvā dinnassa ekassa vanacarakassa sahassaṃ datvā taṃ vissajjesi – ‘‘gaccha , sīghaṃ taṃ me ambaphalaṃ ānehī’’ti. So taṃ kahāpaṇasahassaṃ puttadārassa datvā pātheyyaṃ gahetvā paṭigaṅgaṃ kaṇṇamuṇḍadahābhimukho gantvā manussapathaṃ atikkamitvā kaṇṇamuṇḍadahato oraṃ saṭṭhiyojanappamāṇe padese ekaṃ tāpasaṃ disvā tena ācikkhitamaggena gacchanto puna tiṃsayojanappamāṇe padese ekaṃ tāpasaṃ disvā, tena ācikkhitamaggena gacchanto puna pannarasayojanappamāṇe ṭhāne aññaṃ tāpasaṃ disvā, tassa attano āgamanakāraṇaṃ kathesi. Tāpaso taṃ anusāsi – ‘‘ito paṭṭhāya imaṃ mahāgaṅgaṃ pahāya imaṃ khuddakanadiṃ nissāya paṭisotaṃ gacchanto yadā pabbatavivaraṃ passasi, tadā rattiyaṃ ukkaṃ gahetvā paviseyyāsi. Ayañca nadī rattiyaṃ nappavattati, tena te gamanayoggā hoti, katipayayojanātikkamena te ambe passissasī’’ti. So tathā katvā udayante sūriye vividharatanaraṃsijālapajjotitabhūmibhāgaṃ phalabhārāvanatasākhāvitānatarugaṇopasobhitaṃ nānāvidhavihaṅgagaṇūpakūjitaṃ ativiya manoharaṃ ambavanaṃ sampāpuṇi.
अथ नं ता अमनुस्सित्थियो दूरतोव आगच्छन्तं दिस्वा ‘‘एस मम परिग्गहो, एस मम परिग्गहो’’ति उपधाविंसु। सो पन ताहि सद्धिं तत्थ दिब्बसम्पत्तिं अनुभवितुं योग्गस्स पुञ्ञकम्मस्स अकतत्ता ता दिस्वाव भीतो विरवन्तो पलायित्वा अनुक्कमेन बाराणसिं पत्वा तं पवत्तिं रञ्ञो आरोचेसि। राजा तं सुत्वा ता इत्थियो दट्ठुं अम्बफलानि च परिभुञ्जितुं सञ्जाताभिलासो रज्जभारं अमच्चेसु आरोपेत्वा मिगवापदेसेन सन्नद्धधनुकलापो खग्गं बन्धित्वा कतिपयमनुस्सपरिवारो तेनेव वनचरकेन दस्सितमग्गेन गन्त्वा कतिपययोजनन्तरे ठाने मनुस्सेपि ठपेत्वा वनचरकमेव गहेत्वा अनुक्कमेन गन्त्वा तम्पि ततो निवत्तापेत्वा उदयन्ते दिवाकरे अम्बवनं पाविसि। अथ नं ता इत्थियो अभिनवउप्पन्नमिव देवपुत्तं दिस्वा पच्चुग्गन्त्वा ‘‘राजा’’ति ञत्वा सञ्जातसिनेहबहुमाना सक्कच्चं न्हापेत्वा दिब्बेहि वत्थालङ्कारमालागन्धविलेपनेहि सुमण्डितपसाधितं कत्वा विमानं आरोपेत्वा नानग्गरसं दिब्बभोजनं भोजेत्वा तस्स इच्छानुरूपं पयिरुपासिंसु।
Atha naṃ tā amanussitthiyo dūratova āgacchantaṃ disvā ‘‘esa mama pariggaho, esa mama pariggaho’’ti upadhāviṃsu. So pana tāhi saddhiṃ tattha dibbasampattiṃ anubhavituṃ yoggassa puññakammassa akatattā tā disvāva bhīto viravanto palāyitvā anukkamena bārāṇasiṃ patvā taṃ pavattiṃ rañño ārocesi. Rājā taṃ sutvā tā itthiyo daṭṭhuṃ ambaphalāni ca paribhuñjituṃ sañjātābhilāso rajjabhāraṃ amaccesu āropetvā migavāpadesena sannaddhadhanukalāpo khaggaṃ bandhitvā katipayamanussaparivāro teneva vanacarakena dassitamaggena gantvā katipayayojanantare ṭhāne manussepi ṭhapetvā vanacarakameva gahetvā anukkamena gantvā tampi tato nivattāpetvā udayante divākare ambavanaṃ pāvisi. Atha naṃ tā itthiyo abhinavauppannamiva devaputtaṃ disvā paccuggantvā ‘‘rājā’’ti ñatvā sañjātasinehabahumānā sakkaccaṃ nhāpetvā dibbehi vatthālaṅkāramālāgandhavilepanehi sumaṇḍitapasādhitaṃ katvā vimānaṃ āropetvā nānaggarasaṃ dibbabhojanaṃ bhojetvā tassa icchānurūpaṃ payirupāsiṃsu.
अथ दियड्ढवस्ससते अतिक्कन्ते राजा अड्ढरत्तिसमये उट्ठहित्वा निसिन्नो तं अतिचारिनिं पेतिं पोक्खरणितीरं गच्छन्तिं दिस्वा ‘‘किं नु खो एसा इमाय वेलाय गच्छती’’ति वीमंसितुकामो अनुबन्धि। अथ नं तत्थ गतं सुनखेन खज्जमानं दिस्वा ‘‘किं नु खो इद’’न्ति अजानन्तो तयो च दिवसे वीमंसित्वा ‘‘एसो एतिस्सा पच्चामित्तो भविस्सती’’ति निसितेन उसुना विज्झित्वा जीविता वोरोपेत्वा तञ्च इत्थिं पोथेत्वा पोक्खरणिं ओतारेत्वा पटिलद्धपुरिमरूपं दिस्वा –
Atha diyaḍḍhavassasate atikkante rājā aḍḍharattisamaye uṭṭhahitvā nisinno taṃ aticāriniṃ petiṃ pokkharaṇitīraṃ gacchantiṃ disvā ‘‘kiṃ nu kho esā imāya velāya gacchatī’’ti vīmaṃsitukāmo anubandhi. Atha naṃ tattha gataṃ sunakhena khajjamānaṃ disvā ‘‘kiṃ nu kho ida’’nti ajānanto tayo ca divase vīmaṃsitvā ‘‘eso etissā paccāmitto bhavissatī’’ti nisitena usunā vijjhitvā jīvitā voropetvā tañca itthiṃ pothetvā pokkharaṇiṃ otāretvā paṭiladdhapurimarūpaṃ disvā –
३४८.
348.
‘‘सोण्णसोपानफलका , सोण्णवालुकसन्थता।
‘‘Soṇṇasopānaphalakā , soṇṇavālukasanthatā;
तत्थ सोगन्धिया वग्गू, सुचिगन्धा मनोरमा॥
Tattha sogandhiyā vaggū, sucigandhā manoramā.
३४९.
349.
‘‘नानारुक्खेहि सञ्छन्ना, नानागन्धसमेरिता।
‘‘Nānārukkhehi sañchannā, nānāgandhasameritā;
नानापदुमसञ्छन्ना, पुण्डरीकसमोतता॥
Nānāpadumasañchannā, puṇḍarīkasamotatā.
३५०.
350.
‘‘सुरभिं सम्पवायन्ति, मनुञ्ञा मालुतेरिता।
‘‘Surabhiṃ sampavāyanti, manuññā māluteritā;
हंसकोञ्चाभिरुदा च, चक्कवक्काभिकूजिता॥
Haṃsakoñcābhirudā ca, cakkavakkābhikūjitā.
३५१.
351.
‘‘नानादिजगणाकिण्णा, नानासरगणायुता।
‘‘Nānādijagaṇākiṇṇā, nānāsaragaṇāyutā;
नानाफलधरा रुक्खा, नानापुप्फधरा वना॥
Nānāphaladharā rukkhā, nānāpupphadharā vanā.
३५२.
352.
‘‘न मनुस्सेसु ईदिसं, नगरं यादिसं इदं।
‘‘Na manussesu īdisaṃ, nagaraṃ yādisaṃ idaṃ;
पासादा बहुका तुय्हं, सोवण्णरूपियामया।
Pāsādā bahukā tuyhaṃ, sovaṇṇarūpiyāmayā;
दद्दल्लमाना आभेन्ति, समन्ता चतुरो दिसा॥
Daddallamānā ābhenti, samantā caturo disā.
३५३.
353.
‘‘पञ्च दासिसता तुय्हं, या तेमा परिचारिका।
‘‘Pañca dāsisatā tuyhaṃ, yā temā paricārikā;
ता कम्बुकायूरधरा, कञ्चनावेळभूसिता॥
Tā kambukāyūradharā, kañcanāveḷabhūsitā.
३५४.
354.
‘‘पल्लङ्का बहुका तुय्हं, सोवण्णरूपियामया।
‘‘Pallaṅkā bahukā tuyhaṃ, sovaṇṇarūpiyāmayā;
कदलिमिगसञ्छन्ना, सज्जा गोनकसन्थता॥
Kadalimigasañchannā, sajjā gonakasanthatā.
३५५.
355.
‘‘यत्थ तुवं वासूपगता, सब्बकामसमिद्धिनी।
‘‘Yattha tuvaṃ vāsūpagatā, sabbakāmasamiddhinī;
सम्पत्तायड्ढरत्ताय, ततो उट्ठाय गच्छसि॥
Sampattāyaḍḍharattāya, tato uṭṭhāya gacchasi.
३५६.
356.
‘‘उय्यानभूमिं गन्त्वान, पोक्खरञ्ञा समन्ततो।
‘‘Uyyānabhūmiṃ gantvāna, pokkharaññā samantato;
तस्सा तीरे तुवं ठासि, हरिते सद्दले सुभे॥
Tassā tīre tuvaṃ ṭhāsi, harite saddale subhe.
३५७.
357.
‘‘ततो ते कण्णमुण्डो सुनखो, अङ्गमङ्गानि खादति।
‘‘Tato te kaṇṇamuṇḍo sunakho, aṅgamaṅgāni khādati;
यदा च खायिता आसि, अट्ठिसङ्खलिका कता।
Yadā ca khāyitā āsi, aṭṭhisaṅkhalikā katā;
ओगाहसि पोक्खरणिं, होति कायो यथा पुरे॥
Ogāhasi pokkharaṇiṃ, hoti kāyo yathā pure.
३५८.
358.
‘‘ततो त्वं अङ्गपच्चङ्गी, सुचारु पियदस्सना।
‘‘Tato tvaṃ aṅgapaccaṅgī, sucāru piyadassanā;
वत्थेन पारुपित्वान, आयासि मम सन्तिकं॥
Vatthena pārupitvāna, āyāsi mama santikaṃ.
३५९.
359.
‘‘किं नु कायेन वाचाय, मनसा दुक्कटं कतं।
‘‘Kiṃ nu kāyena vācāya, manasā dukkaṭaṃ kataṃ;
किस्सकम्मविपाकेन, कण्णमुण्डो सुनखो तव।
Kissakammavipākena, kaṇṇamuṇḍo sunakho tava;
अङ्गमङ्गानि खादती’’ति॥ –
Aṅgamaṅgāni khādatī’’ti. –
द्वादसहि गाथाहि तं तस्स पवत्तिं पटिपुच्छि।
Dvādasahi gāthāhi taṃ tassa pavattiṃ paṭipucchi.
३४८. तत्थ सोण्णसोपानफलकाति सुवण्णमयसोपानफलका। सोण्णवालुकसन्थताति समन्ततो सुवण्णमयाहि वालुकाहि सन्थता। तत्थाति पोक्खरणियं। सोगन्धियाति सोगन्धिका। वग्गूति सुन्दरा रुचिरा। सुचिगन्धाति मनुञ्ञगन्धा।
348. Tattha soṇṇasopānaphalakāti suvaṇṇamayasopānaphalakā. Soṇṇavālukasanthatāti samantato suvaṇṇamayāhi vālukāhi santhatā. Tatthāti pokkharaṇiyaṃ. Sogandhiyāti sogandhikā. Vaggūti sundarā rucirā. Sucigandhāti manuññagandhā.
३४९. नानागन्धसमेरिताति नानाविधसुरभिगन्धवसेन गन्धवायुना समन्ततो एरिता। नानापदुमसञ्छन्नाति नानाविधरत्तपदुमसञ्छादितसलिलतला। पुण्डरीकसमोतताति सेतपदुमेहि च समोकिण्णा।
349.Nānāgandhasameritāti nānāvidhasurabhigandhavasena gandhavāyunā samantato eritā. Nānāpadumasañchannāti nānāvidharattapadumasañchāditasalilatalā. Puṇḍarīkasamotatāti setapadumehi ca samokiṇṇā.
३५०. सुरभिं सम्पवायन्तीति सम्मदेव सुगन्धं वायति पोक्खरणीति अधिप्पायो। हंसकोञ्चाभिरुदाति हंसेहि च कोञ्चेहि च अभिनादिता।
350.Surabhiṃ sampavāyantīti sammadeva sugandhaṃ vāyati pokkharaṇīti adhippāyo. Haṃsakoñcābhirudāti haṃsehi ca koñcehi ca abhināditā.
३५१. नानादिजगणाकिण्णाति नानादिजगणाकिण्णा। नानासरगणायुताति नानाविधविहङ्गमाभिरुदसमूहयुत्ता। नानाफलधराति नानाविधफलधारिनो सब्बकालं विविधफलभारनमितसाखत्ता। नानापुप्फधरा वनाति नानाविधसुरभिकुसुमदायिकानि वनानीति अत्थो। लिङ्गविपल्लासेन हि ‘‘वना’’ति वुत्तं।
351.Nānādijagaṇākiṇṇāti nānādijagaṇākiṇṇā. Nānāsaragaṇāyutāti nānāvidhavihaṅgamābhirudasamūhayuttā. Nānāphaladharāti nānāvidhaphaladhārino sabbakālaṃ vividhaphalabhāranamitasākhattā. Nānāpupphadharā vanāti nānāvidhasurabhikusumadāyikāni vanānīti attho. Liṅgavipallāsena hi ‘‘vanā’’ti vuttaṃ.
३५२. न मनुस्सेसु ईदिसं नगरन्ति यादिसं तव इदं नगरं, ईदिसं मनुस्सेसु नत्थि, मनुस्सलोके न उपलब्भतीति अत्थो। रूपियमयाति रजतमया। दद्दल्लमानाति अतिविय विरोचमाना। आभेन्तीति सोभयन्ति। समन्ता चतुरो दिसाति समन्ततो चतस्सोपि दिसायो।
352.Na manussesu īdisaṃ nagaranti yādisaṃ tava idaṃ nagaraṃ, īdisaṃ manussesu natthi, manussaloke na upalabbhatīti attho. Rūpiyamayāti rajatamayā. Daddallamānāti ativiya virocamānā. Ābhentīti sobhayanti. Samantā caturo disāti samantato catassopi disāyo.
३५३. या तेमाति या ते इमा। परिचारिकाति वेय्यावच्चकारिनियो। ताति ता परिचारिकायो। कम्बुकायूरधराति सङ्खवलयकायूरविभूसिता। कञ्चनावेळभूसिताति सुवण्णवटंसकसमलङ्कतकेसहत्था।
353.Yā temāti yā te imā. Paricārikāti veyyāvaccakāriniyo. Tāti tā paricārikāyo. Kambukāyūradharāti saṅkhavalayakāyūravibhūsitā. Kañcanāveḷabhūsitāti suvaṇṇavaṭaṃsakasamalaṅkatakesahatthā.
३५४. कदलिमिगसञ्छन्नाति कदलिमिगचम्मपच्चत्थरणत्थता। सज्जाति सज्जिता सयितुं युत्तरूपा। गोनकसन्थताति दीघलोमकेन कोजवेन सन्थता।
354.Kadalimigasañchannāti kadalimigacammapaccattharaṇatthatā. Sajjāti sajjitā sayituṃ yuttarūpā. Gonakasanthatāti dīghalomakena kojavena santhatā.
३५५. यत्थाति यस्मिं पल्लङ्के। वासूपगताति वासं उपगता, सयिताति अत्थो। सम्पत्तायड्ढरत्तायाति अड्ढरत्तिया उपगताय। ततोति पल्लङ्कतो।
355.Yatthāti yasmiṃ pallaṅke. Vāsūpagatāti vāsaṃ upagatā, sayitāti attho. Sampattāyaḍḍharattāyāti aḍḍharattiyā upagatāya. Tatoti pallaṅkato.
३५६. पोक्खरञ्ञाति पोक्खरणिया। हरितेति नीले। सद्दलेति तरुणतिणसञ्छन्ने। सुभेति सुद्धे। सुभेति वा तस्सा आलपनं। भद्दे, समन्ततो हरिते सद्दले तस्सा पोक्खरणिया तीरे त्वं गन्त्वान ठासि तिट्ठसीति योजना।
356.Pokkharaññāti pokkharaṇiyā. Hariteti nīle. Saddaleti taruṇatiṇasañchanne. Subheti suddhe. Subheti vā tassā ālapanaṃ. Bhadde, samantato harite saddale tassā pokkharaṇiyā tīre tvaṃ gantvāna ṭhāsi tiṭṭhasīti yojanā.
३५७. कण्णमुण्डोति खण्डितकण्णो छिन्नकण्णो। खायिता आसीति खादिता अहोसि। अट्ठिसङ्खलिका कताति अट्ठिसङ्खलिकमत्ता कता। यथा पुरेति सुनखेन खादनतो पुब्बे विय।
357.Kaṇṇamuṇḍoti khaṇḍitakaṇṇo chinnakaṇṇo. Khāyitā āsīti khāditā ahosi. Aṭṭhisaṅkhalikā katāti aṭṭhisaṅkhalikamattā katā. Yathā pureti sunakhena khādanato pubbe viya.
३५८. ततोति पोक्खरणिं ओगाहनतो पच्छा। अङ्गपच्चङ्गीति परिपुण्णसब्बङ्गपच्चङ्गवती। सुचारूति सुट्ठु मनोरमा। पियदस्सनाति दस्सनीया। आयासीति आगच्छसि।
358.Tatoti pokkharaṇiṃ ogāhanato pacchā. Aṅgapaccaṅgīti paripuṇṇasabbaṅgapaccaṅgavatī. Sucārūti suṭṭhu manoramā. Piyadassanāti dassanīyā. Āyāsīti āgacchasi.
एवं तेन रञ्ञा पुच्छिता सा पेती आदितो पट्ठाय अत्तनो पवत्तिं तस्स कथेन्ती –
Evaṃ tena raññā pucchitā sā petī ādito paṭṭhāya attano pavattiṃ tassa kathentī –
३६०.
360.
‘‘किमिलायं गहपति, सद्धो आसि उपासको।
‘‘Kimilāyaṃ gahapati, saddho āsi upāsako;
तस्साहं भरिया आसिं, दुस्सीला अतिचारिनी॥
Tassāhaṃ bhariyā āsiṃ, dussīlā aticārinī.
३६१.
361.
‘‘सो मं अतिचरमानाय, सामिको एतदब्रवि।
‘‘So maṃ aticaramānāya, sāmiko etadabravi;
‘नेतं तं छन्नं पतिरूपं, यं त्वं अतिचरासि मं’॥
‘Netaṃ taṃ channaṃ patirūpaṃ, yaṃ tvaṃ aticarāsi maṃ’.
३६२.
362.
‘‘साहं घोरञ्च सपथं, मुसावादञ्च भासिसं।
‘‘Sāhaṃ ghorañca sapathaṃ, musāvādañca bhāsisaṃ;
‘नाहं तं अतिचरामि, कायेन उद चेतसा॥
‘Nāhaṃ taṃ aticarāmi, kāyena uda cetasā.
३६३.
363.
‘‘‘सचाहं तं अतिचरामि, कायेन उद चेतसा।
‘‘‘Sacāhaṃ taṃ aticarāmi, kāyena uda cetasā;
कण्णमुण्डोयं सुनखो, अङ्गमङ्गानि खादतु’॥
Kaṇṇamuṇḍoyaṃ sunakho, aṅgamaṅgāni khādatu’.
३६४.
364.
‘‘तस्स कम्मस्स विपाकं, मुसावादस्स चूभयं।
‘‘Tassa kammassa vipākaṃ, musāvādassa cūbhayaṃ;
सत्तेव वस्ससतानि, अनुभूतं यतो हि मे।
Satteva vassasatāni, anubhūtaṃ yato hi me;
कण्णमुण्डो च सुनखो, अङ्गमङ्गानि खादती’’ति॥ – पञ्च गाथा आह।
Kaṇṇamuṇḍo ca sunakho, aṅgamaṅgāni khādatī’’ti. – pañca gāthā āha;
३६०-१. तत्थ किमिलायन्ति एवंनामके नगरे। अतिचारिनीति भरिया हि पतिं अतिक्कम्म चरणतो ‘‘अतिचारिनी’’ति वुच्चति। अतिचरमानाय मयि सो सामिको मं एतदब्रवीति योजना। नेतं छन्नन्तिआदि वुत्ताकारदस्सनं। तत्थ नेतं छन्नन्ति न एतं युत्तं। न पतिरूपन्ति तस्सेव वेवचनं। यन्ति किरियापरामसनं। अतिचरासीति अतिचरसि, अयमेव वा पाठो। यं मं त्वं अतिचरसि, तत्थ यं अतिचरणं, नेतं छन्नं नेतं पतिरूपन्ति अत्थो।
360-1. Tattha kimilāyanti evaṃnāmake nagare. Aticārinīti bhariyā hi patiṃ atikkamma caraṇato ‘‘aticārinī’’ti vuccati. Aticaramānāya mayi so sāmiko maṃ etadabravīti yojanā. Netaṃ channantiādi vuttākāradassanaṃ. Tattha netaṃ channanti na etaṃ yuttaṃ. Na patirūpanti tasseva vevacanaṃ. Yanti kiriyāparāmasanaṃ. Aticarāsīti aticarasi, ayameva vā pāṭho. Yaṃ maṃ tvaṃ aticarasi, tattha yaṃ aticaraṇaṃ, netaṃ channaṃ netaṃ patirūpanti attho.
३६२-४. घोरन्ति दारुणं। सपथन्ति सपनं। भासिसन्ति अभासिं। सचाहन्ति सचे अहं। तन्ति त्वं। तस्स कम्मस्साति तस्स पापकम्मस्स दुस्सील्यकम्मस्स। मुसावादस्स चाति ‘‘नाहं तं अतिचरामी’’ति वुत्तमुसावादस्स च। उभयन्ति उभयस्स विपाकं। अनुभूतन्ति अनुभूयमानं मयाति अत्थो। यतोति यतो पापकम्मतो।
362-4.Ghoranti dāruṇaṃ. Sapathanti sapanaṃ. Bhāsisanti abhāsiṃ. Sacāhanti sace ahaṃ. Tanti tvaṃ. Tassa kammassāti tassa pāpakammassa dussīlyakammassa. Musāvādassa cāti ‘‘nāhaṃ taṃ aticarāmī’’ti vuttamusāvādassa ca. Ubhayanti ubhayassa vipākaṃ. Anubhūtanti anubhūyamānaṃ mayāti attho. Yatoti yato pāpakammato.
एवञ्च पन वत्वा तेन अत्तनो कतं उपकारं कित्तेन्ती –
Evañca pana vatvā tena attano kataṃ upakāraṃ kittentī –
३६५.
365.
‘‘त्वञ्च देव बहुकारो, अत्थाय मे इधागतो।
‘‘Tvañca deva bahukāro, atthāya me idhāgato;
सुमुत्ताहं कण्णमुण्डस्स, असोका अकुतोभया॥
Sumuttāhaṃ kaṇṇamuṇḍassa, asokā akutobhayā.
३६६.
366.
‘‘ताहं देव नमस्सामि, याचामि पञ्जलीकता।
‘‘Tāhaṃ deva namassāmi, yācāmi pañjalīkatā;
भुञ्ज अमानुसे कामे, रम देव मया सहा’’ति॥ –
Bhuñja amānuse kāme, rama deva mayā sahā’’ti. –
द्वे गाथा आह। तत्थ देवाति राजानं आलपति। कण्णमुण्डस्साति कण्णमुण्डतो। निस्सक्के हि इदं सामिवचनं। अथ राजा तत्थ वासेन निब्बिन्नमानसो गमनज्झासयं पकासेसि। तं सुत्वा पेती रञ्ञो पटिबद्धचित्ता तत्थेवस्स वासं याचन्ती ‘‘ताहं, देव, नमस्सामी’’ति गाथमाह।
Dve gāthā āha. Tattha devāti rājānaṃ ālapati. Kaṇṇamuṇḍassāti kaṇṇamuṇḍato. Nissakke hi idaṃ sāmivacanaṃ. Atha rājā tattha vāsena nibbinnamānaso gamanajjhāsayaṃ pakāsesi. Taṃ sutvā petī rañño paṭibaddhacittā tatthevassa vāsaṃ yācantī ‘‘tāhaṃ, deva, namassāmī’’ti gāthamāha.
पुन राजा एकंसेन नगरं गन्तुकामोव हुत्वा अत्तनो अज्झासयं पवेदेन्तो –
Puna rājā ekaṃsena nagaraṃ gantukāmova hutvā attano ajjhāsayaṃ pavedento –
३६७.
367.
‘‘भुत्ता अमानुसा कामा, रमितोम्हि तया सह।
‘‘Bhuttā amānusā kāmā, ramitomhi tayā saha;
ताहं सुभगे याचामि, खिप्पं पटिनयाहि म’’न्ति॥ –
Tāhaṃ subhage yācāmi, khippaṃ paṭinayāhi ma’’nti. –
ओसानगाथमाह। तत्थ ताहन्ति तं अहं। सुभगेति सुभगयुत्ते। पटिनयाहि मन्ति मय्हं नगरमेव मं पटिनेहि। सेसं सब्बत्थ पाकटमेव।
Osānagāthamāha. Tattha tāhanti taṃ ahaṃ. Subhageti subhagayutte. Paṭinayāhi manti mayhaṃ nagarameva maṃ paṭinehi. Sesaṃ sabbattha pākaṭameva.
अथ सा विमानपेती रञ्ञो वचनं सुत्वा वियोगं असहमाना सोकातुरताय ब्याकुलहदया वेधमानसरीरा नानाविधेहि उपायेहि आयाचित्वापि तं तत्थ वासेतुं असक्कोन्ती बहूहि महारहेहि रतनेहि सद्धिं राजानं नगरं नेत्वा पासादं आरोपेत्वा कन्दित्वा परिदेवित्वा अत्तनो वसनट्ठानमेव गता। राजा पन तं दिस्वा सञ्जातसंवेगो दानादीनि पुञ्ञकम्मानि कत्वा सग्गपरायणो अहोसि। अथ अम्हाकं भगवति लोके उप्पज्जित्वा पवत्तितवरधम्मचक्के अनुक्कमेन सावत्थियं विहरन्ते एकदिवसं आयस्मा महामोग्गल्लानो पब्बतचारिकं चरमानो तं इत्थिं सपरिवारं दिस्वा ताय कतकम्मं पुच्छि। सा आदितो पट्ठाय सब्बं थेरस्स कथेसि। थेरो तासं धम्मं देसेसि। तं पवत्तिं थेरो भगवतो आरोचेसि। भगवा तमत्थं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा सम्पत्तपरिसाय धम्मं देसेसि। महाजनो पटिलद्धसंवेगो पापतो ओरमित्वा दानादीनि पुञ्ञकम्मानि कत्वा सग्गपरायणो अहोसीति।
Atha sā vimānapetī rañño vacanaṃ sutvā viyogaṃ asahamānā sokāturatāya byākulahadayā vedhamānasarīrā nānāvidhehi upāyehi āyācitvāpi taṃ tattha vāsetuṃ asakkontī bahūhi mahārahehi ratanehi saddhiṃ rājānaṃ nagaraṃ netvā pāsādaṃ āropetvā kanditvā paridevitvā attano vasanaṭṭhānameva gatā. Rājā pana taṃ disvā sañjātasaṃvego dānādīni puññakammāni katvā saggaparāyaṇo ahosi. Atha amhākaṃ bhagavati loke uppajjitvā pavattitavaradhammacakke anukkamena sāvatthiyaṃ viharante ekadivasaṃ āyasmā mahāmoggallāno pabbatacārikaṃ caramāno taṃ itthiṃ saparivāraṃ disvā tāya katakammaṃ pucchi. Sā ādito paṭṭhāya sabbaṃ therassa kathesi. Thero tāsaṃ dhammaṃ desesi. Taṃ pavattiṃ thero bhagavato ārocesi. Bhagavā tamatthaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā sampattaparisāya dhammaṃ desesi. Mahājano paṭiladdhasaṃvego pāpato oramitvā dānādīni puññakammāni katvā saggaparāyaṇo ahosīti.
कण्णमुण्डपेतिवत्थुवण्णना निट्ठिता।
Kaṇṇamuṇḍapetivatthuvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पेतवत्थुपाळि • Petavatthupāḷi / १२. कण्णमुण्डपेतिवत्थु • 12. Kaṇṇamuṇḍapetivatthu
